Орыс Қиыр Шығысындағы Жапонияның интервенциясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 2
І-тарау. 1918-1922 жж. Қиыр Шығыстағы жағдай 5
1.1 1918-30 ж.ж. жапон сыртқы саясатының қарама-қайшылықтары 6
1.2 ҚШР құрылуы мен Дайрен конференциясы 8
1.3 Вашингтон конференциясы 10
ІІ-тарау. 1922-30 ж.ж. дипломатиялық қатынастардың орнауы 11
2.1 Жапон-кеңес келісімі және оның халықаралық мәні 13
2.2 Экономикалық және мәдени қарым-қатынастардың дамуы. КСРО-ның шабуыл
жасамау туралы пактты ұсынуы 16
2.3 1928 жылғы Балық аулау конвенциясы 18
ІІІ-тарау. 1930-35 ж.ж. кеңес-жапон қатынастарының шиеленісуі 20
3.1 ҚШТЖ-ды Жапонияға сатуы 22
3.2 1933-1936 ж.ж. кеңес-жапон қатынастарында балық аулау мәселесі 23
3.3 Кеңес-жапон қатынастарының шиеленісуі және “Антикоминтерн” пакті 24
ҚОРЫТЫНДЫ 28
Сілтемелер 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30

КІРІСПЕ

Тақырыптаң өзектілігі. Азия-тынық мұхит аймағы әлемдік саясатта өте
маңызды орынға ие. Бұл елдің халықаралық қатынастағы, сыртқы саясаттағы
мәні жылдан-жылға өсіп келеді. Мұнда әлемнің ең ірі, аумақты және көп
халықты елдері орналасқан – Ресей, Қытай Халық Республикасы, Америка Құрама
Штаты, Үндістан, Индонезия, Жапония, Канада, Мексика, Ветнам, Корея
Республикасы, Бангладеш, Австралия, Жаңа Зеландия, т.б. елдер. Аймақ
территориясы тіпті жер шарының тең жартысын алып жатыр деуге болады. Сондай-
ақ, соңғы кездері Азия-тынық мұхит аймағының ерекше қарқынмен дамуы
саясаткерлермен ғалымдардың да көңілін аударуда. “ХХІ ғасыр Азия-тынық
мұхит аймағы ғасыры” деген болжам айтылып жүр. Енді әлемнің басты назары
осы аймаққа бағытталып отыр. Бұл аймақ ірі өндіріс күштердің жинақ көзі
болып табылады. Мұнда барлық автомобильдер мен кемелердің, синтетикалық
талшық пен теледидарлардың 70 пайызы, пластмассалармен синтетикалық
шайырлармен 60 пайызға жуығы, алюминий мен болаттың 50 пайызы шығарылады.
Сондай-ақ табиғи және шикізат көздері де молынан шоғырланған. Осындай
экономикалық даму барысы аймақтағы елдер арасында терең де, жан-жақты
ынтымақтастықтың жүзеге асуына алғышарт болып отыр.
Менің курс жұмысымның тақырыбы 1918-1935 ж.ж. кеңес-жапон қатынастары
деп аталғандықтан жоғарыда атап көрсетілген жағдайға байланысты оның
өзектілігі де айқындала түседі. Өйткені қазіргі таңда Еуразиялық
кеңістіктің осы бөлігіндегі халықаралық қатынастар ерекше қарқынмен дамуда.
Соған қарамастан сонау бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңдегі
қалыптасқан жағдайдың қазіргі халықаралық қатынастарға да әсері мол
екендігін есте тұтқан абзал. Мысалы, қазіргі таңда Ресей мен Жапония бейбіт
қарым-қатынаста бола отырып, бірқатар даулы территориялық мәселелерді шеше
алмай жатыр, олар негізінен аралдар мәселесіне байланысты болып отыр (Курил
аралдарының шоғыры).
1925 ж. Пекин конференциясы Жапония мен КСРО арасындағы өзара қарым-
қатынастардың негізгі принциптерін анықтап, Кеңес Одағының капиталистік
елдермен байланыс орнату кезеңін аяқтады. 66 жыл бойы кеңес-жапон
дипломатиялық қатынастары әр деңгейде дамыды. Алғашында шиеленісіп соғысқа
әкелсе, кейін Жақын көрші алыс туысқаннан қымбат деген жапон халық
мақалына сай бейбіт, достық қатынастарға әкелді.
Қазіргі таңды түсіну үшін, өткенді білу қажет. Өйткені әрбір мәселенің
себебі бар, оны тек тарихқа көз сала отырып, оны зердеден өткізіп
пайымдағанда ғана айқын білуге болады.
Курс жұмысының мақсаты 1918-35ж.ж. аралығында кеңес-жапон қарым-
қатынастарын зерттеу. Бұл мақсатқа жету барысында алдыма мынадай міндеттер
қойдым:
1. Бірінші дүние жүзілік соғыс пен қазан революцияның халықаралық
жағдайға әсерін көрсету;
2. Дайрен мен Вашингтон конференцияларының нәтижелерімен таныстыру;
3. Кеңес-жапон дипломатиялық қарым-қатынастардың орнау барысын көрсету;
4. Кеңес-жапон қатынастарының шиеленісуіне әсер еткен факторларды
айқындап көрсету.
Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты мен міндетін жүзеге асыруға
негіз болған деректерді сипатына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
Курс жұмысының деректік негізі ретінде ең алдымен екі жақты қарым-
қатынаста қол жеткен дипломатиялық құжаттарды атауға болады. Жапония мен
КСРО арасында сол кезеңдерде бірнеше құжатқа қол қойылды.[1] Бұл
дипломатиялық құжаттарды жүйелеп, талдай келе екі жақты қарым-қатынастың
саяси негізін зерделеуге нақты мәліметтер алынды. Сонымен қатар осы
құжаттар негізінде екі ел арасындағы дипломатиялық қатынастардың құқықтық –
материалдық база қалыптасқанын көруге болады.
Деректердің келесі бір тобы статистикалық анықтамалардың екі жақты
қатынастардың дамуының деңгейін нақты фактілер мен цифрлар арқылы саралауда
пайдасы мол болды[2].
Монографиялық зерттеулерден “Гражданская война и военная интервенция в
России”. Энциклопедия. М.1986. еңбекте халықаралық жағдай және осы
аймақтағы саясат жайлы мәселелер қарастырылған. Кутаков Л.Н. “Внешняя
политика и дипломатия Японии” М., 1964 г. еңбегінде Жапонияның КСРО, Қытай,
Корея, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерімен қарым-қатынасы, саяси бағыттары, ол
елдердегі Жапонияның рөлі мен орны жайлы кеңінен көрсетілген.
История дипломатии. Т.3. М., 1975 ж., История международных отношении и
внешней политики. Учебное пособие. В 3-х частях. Ч 2, және т.б.
әдебиеттерінде 1-ші дүние жүзілік соғыстың халықаралық жағдайға әсері,
кеңес-жапон байланыс орнатуының алғышарттары және ҚШР алған орны туралы
жазылған.
Международные отношения и внешняя политика СССР: 1871-1957г.г. Сборник
документов. М., Рыболовная конвенция между СССР и Японии со всеми
относяшимися к ней материалами. М., 1928, М.И. Крупянко Советко-японские
экономические отношения. М., 1962, және т.б. әдебиеттерді кеңес-жапон
дипломатиялық қатынастардың орнауы мен әртүрлі салада екі елдің халықтардың
бір-бірінің мәдениетімен танысу, байланыстардың дамуын ашуға пайдаландым.

СССР и Япония. М.,1978, еңбекте КСРО-Жапон қарым-қатынасы жан-жақты
көрсетілген. Б.Г. Cапожников Китай в огне войны, М., 1977, Кадзима
Мориноукэ Размышление об истории дипломатии және т.б. еңбектерде
Жапонияның Солтүстік шығыс Қытайға шабуыл жасаудан “Антикоминтерндік
пактіге” қол қойғанға дейін КСРО мен Жапонияның қарым-қатынастарының
шиеленісу барысын толығымен ашады.
Бұл деректердің көмегімен екі ел қарым-қатынастарының дамуын, екі
елдің өзекті мәселелерге қатысты позицияларын анықтауға болады. Бұл
деректердің бүкіл курс жұмысын жазғандағы пайдасы зор болды.
Курстық жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі ретінде отандық және
шетелдік ғалымдардың іргелі теориялық пікірлері қолданыс тапты. Курстық
жұмыстағы жалпы тарихи-салыстырмалық, тарихи-жүйелеу әдістері пайдаланылды.
Теориялық-методологиялық негіз ретінде, сондай-ақ, тарих және философияның
іргелі тұжырымдары басшылыққа алынды. Тарихи оқиғаларды баяндау кезінде
саяси және логикалық бірліктің айқындамасына сүйеніп, саяси-тарихи
процестерді қарастыруда зерттеу жұмысында сыннан өткен диалектикалық амал
қолданылды.
Курс жұмысының құрылымы. Бұл жұмыс 3 негізгі бөлімнен және жоспар,
кіріспе, қорытындыдан тұрады.

І-тарау. 1918-1922 жж. Қиыр Шығыстағы жағдай

1.1 1918-30 ж.ж. жапон сыртқы саясатының қарама-қайшылықтары

Жапонияның сыртқы саясаты 1918-30 ж.ж. өзiнiң қарама-қайшылығымен
ерекшеленді. Бір жағынан – Жапония “Мәнгі бейбітшіліктің” негізін салуға
шақырған халықаралық келіссөздерде белсенді қатысса, екінші жағынан –
дәстүрге айналған әскери экспансия саясатын жалғастырды. Егер І-ші сыртқы
саяси бағыт ұлы державармен максималды түрде өзара түсінушілікке жету
болса, ІІ-шісі мүлдем І-шіге қарама-қарсы, өйткені ІІ-ші бағыт басқа ұлы
державалардың империалистік мүдделеріне тікелей қатысты.
Бұл сыртқы саяси стратегияның үйлеспеуі жапон билеуші топтарының 2-
жүздігін көрсетті. Жапонияның халықаралық сауда қатынастарына араласуының
өсуі, олардың тұрақты болуын қамтамасыз ететін саяси қайнар көздер және
халықаралық қауіпсіздік жүйесіне қатысуын қажет етті. Бірақ сонымен катар
елдің саяси өміріндегі әскерилер ролінің өсуі, әскери қару өндірушісінің
мүдделері мен ұлтшылдарға сай автаркиялық экономикалық мақсаттар
экспансиялық сыртқы саяси бағытты талап етті.
Орыс Қиыр Шығысындағы Жапонияның интервенциясы.
Ресейдей қазан революция жайында естіген жапон өкіметі орыс қиыршығыстық
территорияларды жаулап алу жоспарларын құра бастаты. Бұл мақсатта жапон
өкіметі әскери интервенцияның жоспарларын құрайтын Антанта елдерінің
жиналыстарында белсенді қатысты. Жапония Орыс Қиыр Шығысы мен Шығыс
Сібірді өзінің бақылауына алу үшін, интервенцияны Жапон қарулы күштерін
өткізсін деп тырысты.
1918жылы 12 қаңтарында жапон крейсері “Ивами” Ресей жерінде тұрып жатқан
жапон азаматтарының өмірі мен мүдделерін қорғау мақсатында Владивосток
бухтасына кірді. Сонымен қатар жапон өкіметі Ресейдің саяси құрылым
мәселесіне араласпауы жөнінде айтқан. Бірнеше күннен кейін Владивостокқа
АҚШ, Жапония және Қытайдың әскери кемелері кірді.
1918 ж. 18 ақпанда Антантаның жоғарғы әскери кеңесі Владивосток пен
Харбинді, және Қытай Оңтүстік Темір жолын жапон әскерлерінің оккупациялауы
туралы шешім қабылдады. Бірақ АҚШ ресейлік территорияны тартып алу
нәтижесінде Тынық мұхиттың солтүстік батыста Жапонияның тым күшейіп
кетуінен қауіптеніп, Жапонияның Приморьедегі белсенділігін қадағалап, оның
Антантаның рұқсатынсыз кең масшабты операцияларды іске асырмау мен
интервенция мақсатына жеткен соң, өзінің әскерлерін шығару міндеттіктерін
талап етті.
1918ж. 4 сәуірде Владивостокта іскерлік компаниясының 2 жапон
қызметкерлері өлтірілді. Келесі күні бұл істің шешілуін күтпей, жапондықтар
өз азаматтарын қорғауды сылтауратып, қалаға десант кіргізді. Жапондықтардан
кейін ағылшын интервенттері кірді. 1918 ж. 29 маусымда төңкерісшіл чех
әскери тұтқындардың көмегімен Владивостокта кеңес билігін түсірді [1].
1918 ж. 2 шілдеде Антантаның жоғарғы әскери кеңесі Сібірде интервенция
масштабын кеңейту туралы шешім қабылдады. Кейін ағылшын және жапон
әскерлерінің жаңа десанты кірді. Тамызда интервенттерге американдық,
Канаданың және француз контингенті басып кірді. 1918 ж. қазанына қарай
жапон әскерлерінің саны 72 мың адам (американ – 10 мың адам, басқа елдердің
әскерлері - 28 мың адам). Олар Приморьені, Приамурьені және Забайкалды
окупациялады. Одақтас әскерлердің бас қолбасшысы болып жапон генералы Отаны
тағайындалды.
Ресейден қиыр шығыстық территорияларды тартып алу үшін жапондықтар бұл
жерлерде жапон протекторатындығы “буферлік мемлекет” құру жоспарларын
іздеген. Оның құрамына сонымен қатар Шығыс Сібірден Байкалға дейінгі
территорияларды кіргізуге жоспарлаған. 1919 ж. Жапон өкілі атаман
Семеновпен бұл “буфер мемлекетті” басқаруы туралы келіссөздер жүргізді.
1919 ж. интервенцияға 160 млн. иен шығын шығарған Жапония Ресейдің Қиыр
Шығысын оккупациялау арқылы бұл облыстың экономикасында басты позицияларды
алуға тырысты. 1918 ж. маусымында Қиыр Шығыста кеңестер билігі жойылған
соң, жапондықтар қайтып оралған орыс жериеленушілерден жер учаскелерін,
завод, фабрикалар мен әртүрі концессияларды сатып ала бастады.
Оккупацияланған территориялардың табиғи байлықтарын пайдалану кең етек
жейды. 1920 ж. сәуірінде Жапонияда Сібірдің орман байлығын пайдалану
мақсатында құрылған 27389 мың иен капиталы бар 291 жаңа орманөнеркәсіптік
компаниялары тіркелді. Тынық мұхитындағы барлық жақсы балық аулау
учаскелерін жапон балық өнеркәсіпшілері алды.
Интервенттердің іс-әрекеті (партизандық қозғалыс ретінде) орыс халқының
қарсылығына әкелді. 1919ж. наурызда Приамурде 25 мың адамдары бар,
интервенттердің көпшілігіне тосқауыл қойған 20 партизандық отрядтар өз
қызметін атқарды. Кеңес билігі орнатылған ірі партизан аудандары құрылды.
1920 ж. басында Адмирал Колчактың әскерін Қызыл армия толқандады. Қиыр
Шығыста партизан қозғалысының кең етек алуы, сқ американ және басқа
интервенттердің өзінің ішінде қырылыс басталғаннан кеін, интервенттердің
бұл жерден қашуы басталды. 1920 ж. сәуірде орыс Қиыр Шығысынан (жапоннан
басқа) шетелдік әскерлердің эвакуациясы аяқталды (американ әскери кемелері
Владивостокта 1922 ж. дейін қалды). Бірақ жапон әскерлерінің саны осы
ауданда арта берді.
АҚШ-тың Жапония Приморье мен Шығыс Сібірді аннексиялау мақсаттары туралы
әуреленуі күннен күнге өсті. Жапонияның іс-әрекетіне қарсы американ
қарсылығы басталды. 1921ж. 9 ақпанда Владивостоктан американ консулы АҚШ
өкіметінің декларациясын бастырды. Соның ішінде Ресей территориясының
тұтастығын бұзуы туралы айыптады. 1921ж. 31 мамырда АҚШ Жапонияға Сібірді
жапон оккупацияның салдарына байланысты ешқандай да құқықтарды
мойындамайтыны жөнінде нота жіберді.
“Николаевскідегі инцидент”
Жапондықтар өз оккупациясының жалғасуын дәлелдеу үшін Николаевск-Амурде
болған оқиғаны пайдаланады. Бұл қаланы 1918 ж. қыркүйекте жапон әскерлері
басып алған. 1920 ж. басында Тряпицын басшылығымен қызылдар қоршауға алды.
28 ақпанда партизандар мен жапон гарнизоны арасында нәтижесінде партизан
қалаға бейбіт түрде кіруі “Жапондар мен орыстардың бейбітшілік пен достық
туралы” келісімне қол қойды. Бірақ 1920 ж. 12 наурызында жапон әскерлері
мен партизандар арасында қарулы қақтығыс болды. Нәтижесінде жапондықтар
талқандалды, бір бөлігі қолға түсіп, қалғандары өз казармаларында баррикада
жасап қалды. Партизандар оларды зеңбіректен атқылап, ішіндегілер өртте
өлді.
Осыдан кейін 1920 ж. мамырда Николаевскіге ірі жапон контингенті
жіберілді. Шегінуге мәжбүр болған Тряпицын тұтқындар мен онымен қаладан
кетуге бас тартқан қала тұрғындарды атып тастауға бұйрық берді. 27 мамырда
қала өртеніп, түгелімен дерлік күл болды (нәтижесінде Тряпицынді қызылдар
атып өлтірді).
Бұл инцидентті жапон билеуші табы пайдаланды. 1920 ж. 31 наурызда жапон
өкіметі Қиыр Шығыста қалыптасқан жағдай нәтижесінде осы территориядан өз
әскерлерін шығару мумкін емес деп жариялады. Кейін Жапония Солтүстік
Сахалинді оккупациялап, “Ресейдің ортақ мойындаған өкіметі құрылғанша және
орыстардың Николаевск инцидентін өз мойнына алуынан соң әскерлерін шығарады
деп айтты [2].

1.2 ҚШР құрылуы мен Дайрен конференциясы

Кеңес өкіметі Қиыр Шығыс пен Сібірден жапон әскерлерін шығаруды, бірақ
бұл территориялардың бөлінбеуі мүмкіндігін іздестірді. Әскери іс-әрекеттен
бас тартты.
Шығу жолы – елдің шығысында бөлек буферлік мемлекет – Қиыр Шығыс
Республикасын құру еді.
Буферлі мемлекетті құру туралы ой жапондықтарда интервенцияның
басталуынан пайда болды, сондықтан олар өзінің протекторатына кейін
орната алу мүмкіндігін көрген соң, бұл ұсынысқа көнді. Кеңестер ҚШР–да өз
билігін орнатып, кейін Ресеймен біріктіруді мақсат еткен. ҚШР-ң құрылуы
Жапониямен тікелей әскери қақтығыстың алдын алу керек еді.
Токио өзінің әскери артықшылығын пайдалана отырып ҚШР Жапонияға тәуелді
ететін кіріптарлық келісім жасауға тырысты. 1921 ж. 19 мамырда жапон
өкіметі ҚШР келіссөздерін бастау туралы шешім қабылдады. Дайындық ретінде
жапондықтар Приморьенің экономикалық жағынан маңызды райондарын тартып алу
арқылы жас республиканы әлсірету керек болды.
ҚШР-ң құрылуы 1920 ж. 6 сәуірінде жарияланды. Оның егемендіге алғашында
Забайкалье, кейін 29 қазанда Читада Қиыр Шығыстық барлық облыстарына
тарады. Бірақ 1921 ж. 26 мамырында Владивостокта және басқа да жапондықтар
оккупациялаған жерлерде ҚШР билігін құлатқан төңкеріс болды.
Жаңа өкіметті ірі саудагерлер – Меркулов ағайындар басқарды, олар жапон
әскерлеріне сүйенді.
ҚШР Жапониядан Меркуловтардың заңсыз “өкіметін” қолдаудан бас тартуға,
милиция мен халықтық күзетке қаруды қайтаруды және ҚШР орнатқан тәртіпке
араласпауды талап етті
Сонымен қатар келіссөздерді тездетуде жапон дипломатиясына
американдықтардың белсенді іс-әрекеті ықпалын тигізді. 1921 ж. 10 шілдеде
АҚШ мемлекеттік хатшысы Ч.Хьюз Вашингтонда теңіз қаруын шектеу, тынық
мұхиттық және қиыр шығыстық мәселелер талқылайтын конференция шақыруға
ресми түрде ұсынды. Американдық жоспарлар бойынша конференция сол уақытта
капиталистік әлемде қалыптасқан күштер қатынасына сай соғыстан кейін
халықаралық қатынастар жүйесін құруды аяқтау керек еді [3].
Токиода конференцияны американдықтардың Жапонияның Қиыр Шығыстағы
саясатына қысым жасауға тырысуын көрсетеді. Осы жағдайлар Жапонияны ҚШР мен
келіссөздерді өткізуге түрткі болды. Жапон дипломатиясы Вашингтон
конференцияың шақырылуына дейін ҚШР-на теңсіз келісімді мойнына іліп, басқа
державалар оны пост-фактум деп мойындауын қалады.
Ұлы державаларда ҚШ 1921 ж. көктемнен басталған көңіл бөлетін мәселе
еді. Интервенцияның ресми сылтауы Николаевск-Амурда болған оқиға еді. АҚШ
бұл конфликтке араласып, Жапонияға Сібір оккупация нәтижесіндегі құқықтарды
мойындамайтыны жайлы нота жібереді. ҚШР-на Токиодағы АҚШ елшілігінің
атташесі Эббот (кейін Смит) бастаған американ миссиясы келді. 1921 ж. 26
тамыздан бастап Дайренде (Далян) өтті. ҚШР-ның келіссөзде қатысуын талап
етті. Ал Жапонияның ұсынысы бойынша ҚШР Владивосток жағалауындағы және
Кореямен шекаралас территорияда қорғаныстардың бәрін бұзып тастау, Тынық
мұхитта әскери флотты жою және осы район суларында ешқашан оны салмау,
жапон әскери қызметкерлерінің ҚШР-да тұру және жүру еркіндігін мойындау,
Сахалиннің солтүстік бөлігін 80 жылға жалға беру. Бұл ультимативті жобаны
қабылдау ҚШР суверенитетінен айырылуын білдіреді. Келіссөздер тоқтап қалды.
Тек 1922 ж. наурыздың соңында Дайренде (кейін Чанчунде) жалғастырылды.
Нәтижесінде Жапония ҚШР-на қарсы іс-әрекетті қолдамауға уәде берді де өз
жобасына қол қоюды талап етті. ҚШР одан бас тартқан кезде, жапон өкілдері
келіссөздерді тоқтатты.

Жапон интервенциясының жеңілісі

1922 ж. жазына таман 15 капиталистік мемлекеттер КСРО-ны де-факто немесе
де-юре деп таныды. Бұл жапон оккупациясына ыңғайсыз болды.
Сонымен қатар интервенцияның жалғасуына ішкі наразылық та әсер етті.
1922 ж. жазда Жапонияда интервенцияға қарсы митингтер өткізетін “Ресейден
қолды тарт” қоғамдастығы құрылды. 1922 ж. қыркүйекте Ресейдегі
интервенцияға қарсы күрес Кансай лигасы құрылды. Ресейдің еңбек етуші
халқының күресін жақтаған коммунистік емес, социал-демократиялық бағыт
ұстаған ірі кәсіподақтық ұйым Содомэй жапон әскерлерінің “Сібір
экспедициясына” белсенді түрде қарсылық көрсетті.
Сонымен қатар ірі ықпалды саясатшылар мен іскерлер наразылық білдірген.
Ресей құлап жатқан кезде интервенцияға жапон өнеркәсіпшілер демеу көрсетсе
(Ресейді Қытай сияқты отарлық эксплуатация объектіне айналдыру үміті болған
кезде), Ресейдің жағдайы тұрақталған соң, ол азаматтық соғыс
большевиктердің жеңісімен аяқталғанда, бұл үміттен қол үзді. Жапония үшін
интервенция – 900 млн. иен шығын әкелді. Сондықтан сауда-өнеркәсіптік
топтардың мүддесін қорғауы оппозициялық партия Кэнсэйкой Сібірден жапон
әскерлерінің шығуын талап етті.
Соған қоса жапон саясатының өзгеруіне ықпал еткен әскер мен флоттың
бәсекелесі. Егер генералдар интервенцияны жалғастыру керек десе, адмиралдар
- әскери шығындарды әскери-теңіз күштеріне көбірек бөлінуін талап етткен.
“Теңіз” тобы жапон кеме жасаушы компаниялардың демеуін алған.
Бұның бәрі Жапонияның сырқы саясы бағытына едәуір ықпал етті. 1922 ж. 1
қарашаға дейін Приморьеден жапон әскерлері шығаратыны жөнінде айтты. 1922
ж. 25 қазанда Владивостоктан шықты. Бірақ Солтүстік Сахалинді оккупациялау
тағы 1 жылға созылды.
1922 ж. 7 қарашада Владивостокта кеңес билігі жарияланды. ҚШР-ң
территориялары КСРО-ң бөлінбес жерлері деп жарияланды.
Ірі адам шығындардан басқа жапон интервенциясы орыс Қиыр Шығыстың халық
шаруашылығы зардап шекті. Сонымен қатар Ресейдің алтын қорының бөлігі (40
тонн алтын) туралы мәселе (Жапонияға “сақтауға” ақ гвардияшылармен
берілген) шешілмеді.

1.3 Вашингтон конференциясы

Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін Тынық мұхит елдерінде ықпалы үшін
ұлы державалардың арасындағы империалистік қайшылықтар шиеленісті. АҚШ та,
ағылшын-жапон одағымен байланысқан Англия да Жапонияның Бірінші
дүниежүзілік соғыс нәтижесінде Қиыр Шығыста ұстаған позицияларын тартып
алғысы келді. Сол уақытта жапон-американ қатынастардың соншалықты
шиеленісіп кеткені В.И. Ленин ол туралы: ”Бүгін не ертең Америка және
Жапония бір-біріне шабуыл жасайды”...”өйткені Тынық мұхит үшін Жапония мен
АҚШ арасында 10 жалдарға созылған күрес жүріп жатыр”. Бұл жағдайда АҚШ-тың
ұсынысымен 1921ж. қарашада теңіз қаруын қысқарту мен тынық мұхиттық және
қиыр шығыстық мәселелер бойынша жиналатын конференцияны Америка өз
бақталастарын ығыстырып, Тынық мұхит аймақ елдеріне экономикалық және саяси
ену мақсат етіп қойды.
1922 ж. 6 ақпанда қол қойған 9-дық келісімі АҚШ күшінің соғыстан кейін
артуын көрсететін Қытайға қатысты “ашық есіктер” принципін қабылдады. Бұл
американдық капиталының Қытайда монопольді билік етуіне бағытталған тәсілі.
АҚШ 20 жылдық (1902 ж. бастап) негізінен АҚШ-қа қарсы бағытталған ағылшын-
жапон одағын ыдыратты. Сонымен қатар бұл одақ Жапонияның озбырлық саясатына
демеу болған. Оның орнына 4-тік келісім (АҚШ, Англия, Жапония, Франция),
яғни Тынық мұхиттағы 4 елдің аралдық меншігіне қол сұқпаушылық жөніндегі
өзара кепілдіктер келісімі. Келісім жапон-американ қақтығысын кейінге
қалдырды. Конференцияда 10 жыл ішінде ірі әскери кемелердің салуын
тоқтататын әскери-теңіз флот тоннажын шектеу жөніндегі 5-тік келісімге қол
қойды. Жапония американдық линейлік флот қатынасы жөнінде ұсыныс қабылдауға
мәжбүр болды. Америка, Англия, Жапония, Франция, және Италия флоттары үшән
5:5:3:1.75:1.75 қатынасы анықталды [4].
Бірақ АҚШ қарудың деңгейін өзіне қолайлы етіп шешсе, қорғаныстар мен
теңіз базалары жөніндегі мәселеде кейбір қолайлы жағдайларынан бас тартуға
мәжбүр болды. АҚШ пен Англия өздерінің тынық мұхиттық аралдарында теңіз
базаларын құруға тиым салынса, Жапонияға оның негізгі аралдарына базалар
құрылысы шектелмеді. Сондықтан 5-тік келісім Жапония үшін қарсы әсерін
тигізбеді. Конференцияда 1919 ж. Париж конференциясы бойынша Жапонияға
берілген Шандунь провинциясын Қытайға қайтарылып беруін шешті. Шандунь
түбегінен жапон әскерінің кетуіне Қытайдағы ұлт-азаттық қозғалыстар да
әсерін тигізді. КСРО мен ҚШР конференцияға шақырылмады. Оның себебі
Кеңестік Ресейдің ортақ өкіметі қалыптаспағандықтан болатын. Бірақ әлемдік
қоғам назарын ҚШ интервенциясына аудартты. ҚШР делегациясы конференцияға
шақырылмаса да, Жапонияның “17 талабын” және т.б. озбырлығын ашқан
құжаттарды АҚШ баспасөзінде жариялады. Вашингтон конференциясы келісімдері
ҚШ пен Тынық мұхитта соғыстан кейінге тұрақты режим құра алмады.

ІІ-тарау. 1922-30 ж.ж. дипломатиялық қатынастардың орнауы

Кеңес Одағының Қиыр Шығыстағы заңды құқықтарын қалпына келтіру, ішкі
жағдайының және халықаралық позициялардың нығаюы, Тынық мұхитта
империалистік мүдделердің шиеленісуі жапон өкіметін Кеңес мемлекетімен
экономикалық және саяси қатынастар орнатуға итермеледі. Кейбір жапон
саясатшылары бірқатар капиталистік елдермен қарым-қатынас орнатқан Кеңес
мемлекетінің едәуір күшті екенін көрді. Жапон интервенцияның жеңілісі орыс-
жапон қатынастардың шешімі емес екенін көрсетті. Бұрын Ресеймен сауда
қатынас орнатқан іскерлік топтар Жапонияға тиімді екенін көріп, КСРО-мен
қатынастар орнатуын талап етті. Басқа да елдердің жұмысшы тобы сияқты жапон
жұмысшылары әлемдегі алғаш пролетарлық мемлекетті жақтап, өз өкіметінен бұл
мемлекетпен экономикалық және саяси қарым-қатынас орнатуын талап етті.
Интервенцияның жеңілісі, елдің ішінде таптық күрестің шиеленісуі,
демократиялық және революциялық қозғалыстың өршуі жапон империализмінің
ішкі әлсіреуінің белгісі еді. Бұл жағдай Жапонияның сыртқы саяси
позицияларына да әсерін тигізді. Қытайдағы Жапонияның ерекше
артықшылықтарын жойған және оның бәсекелестеріне қарағанда аз жапон флоты
үшін нормалардың орнатылуы және жапон-ағылшын одағы ыдыратуын мәжбүр еткен
1922 жылғы Вашингтон конференциясының шешімдері жапон империализмі үшін
үлкен сәтсіздік болды.
АҚШ Жапонияның әлсізденуі мен оның сыртқы саяси оқшаулануын пайдаланып,
Жапонияны Қытай және Оңтүстік теңіздер елдерінің рыногынан және ҚШТЖ-дан
ығыстыра бастады. Жапон-американ қатынастары шиеленісе берді. Екі елдің
ақпарат құралдары қарулы қақтығыстың алдын ала алмауы жөнінде жазды. Әр
сәтте жарылысты күтті [5].
Осындай қалыптасқан жағдайда жапон іскерлік топтары Кеңес Одағына назар
аударды, яғни бұл елді өз тауарларының рыногы және шикізат қоры, сондай-ақ
АҚШ саясатына қарсы қоя алатын ел ретінде қарастырды. Сонымен қатар
Жапонияның қоғамдық пікірінің өкіметке қысымы арта бастады. Жапонияда КСРО-
мен жақындасуда үлес қосқан бірқатар қоғамдастықтар пайда болды (Жапонияның
Бас еңбек федерациясы, жапон жержалдаушылар ассоциациясы және тағы басқа)
[6]. КСРО-мен қарым-қатынастың дамуын жақтағандардың бірі көрнекті саяси
қайраткер, Токио әкімі – виконт Гото болды [7].
Виконттың ұсынысымен 1923 ж. ақпанда Токиода бейресми жапон-орыс
келіссөздері басталды. Жапон билеуші топтарында КСРО-ға қандай көзқараспен
қарау жөнінде пікірталас жүріп жатты. Жапония Кеңес Одағына бірқатар ауыр
шарттарды қойғызуға талпыныс жасағандықтан, келіссөздер нәтижесіз аяқталды.
1924 жылы көктемде Тынық мұхиттағы шиеленіскен жағдайда АҚШ пен
Англияның біріккен антижапон саясатының қаупі Жапонияны халықаралық
сахынада көмек іздеуге мәжбүр етті. КСРО-мен келісім американ және ағылшын
империализміне тойтарыс беретін фактор еді. КСРО-ның сыртқы саяси әрекеті
де жапон билеуші топтарына әсерін тигізді; КСРО өз егемендігі үшін белсенді
шаралар жүргізді: Приморьедегі территориалды суларда балық аулауда қатал
бақылау жүргізді, контрабанда мен спекуляцияға қарсы шараларды іске асырды.
Бұл жағдайда жапон СІМ – Сидэхара КСРО-ға қатысты жаңа саясатты
жариялады. КСРО-мен қарым-қатынас орнату Жапония үшін ішкі саяси жағдайды
жақсарту (1924 ж. көктемде елде жаңа демократиялық қозғалыс өршіді), ұсақ
және орта буржуазияны, жұмысшылар табының талаптарын қамтамасыз етуді
білдірді. 1924 ж. мамырда Пекинде кеңес-жапон ресми келіссөздері басталды.
Нәтижесінде КСРО мен Жапония арасында өзара қатынастардың негізгі
принциптері туралы конвенцияға 1925 ж. 20 қаңтарда қол қойылды.

2.1 Жапон-кеңес келісімі және оның халықаралық мәні

Кеңес-жапон келісімінің 1 бабында КСРО мен Жапония арасында
дипломатиялық және консулдық қатынастар орнатылуы бұл құжаттың күшіне енген
соң басталады делінген.
Кеңес Одағы Жапониямен қарым-қатынас тұрақтану үшін теңсіз Портсмут
келісімінің, негізінен территориалды баптары бойынша Оңтүстік Сахалинді
Жапонияға беру шешімін мойындауға мәжбүр болды [8].
Бұл мойындаудың мәжбүр екенін царизм қол қойған келісімге қарсы екенін
көрсету мақсатында КСРО бұл конвенцияға қосымша декларацияны жария етті.
Онда 1905 ж. 5 қыркүйекте қол қойылған Портсмут келісімін мойындау Кеңес
Одағының осы конвенциядан басқа бұрынғы патша өкіметінің саяси
жауапкершілігінен бас тартады [9]. Декларацияда Портсмут келісімі уақытша,
кеңес халқы теңсіз келісім жойылуынан үміт үзбейді делінген.
Портсмут келісімін мойындаумен қатар КСРО конвенцияда Қиыр Шығыста
бейбітшілікті сақтау мен жапон империалистерінің агрессивті мақсаттарына
тосқауыл қоятын бірқатар шарттар болды: Солтүстік-Шығыс Қытай
территориясында жапон әскерлерін ұстауға тыйым салынды және Қытай
суверенитетін мойындауға мәжбүр болды; Сахалинде және оған қатысты
аралдарда әртүрлі әскери құрылыстар мен әскери бекіністер салуға тыйым
салынды; Лаперуза мен Татар бұғаздарында еркін жүзуге бөгет жасайтын әскери
шаралар жүргізуге тыйым салынды; екі елдің орыс-корей шекарасында орыс не
корей территориясына қауіп төндіретін қандай болмасын әскери шаралар мен іс-
әрекеттерді жүргізуден бас тартуы; екі елге меншігі болып табылатын
Манчжурия темір жолдарын стратегиялық емес, тек сауда және өнеркәсіптік
мақсатта пайдалану міндеті жазылған [10].
1925 ж. жапон-кеңес конвенциясында КСРО мен Жапония бейбітшілік пен
достықта өмір сүру ниетін білдіріп, бір-біріне қарсы құпия немесе ашық іс-
әрекеттен және елдің ішкі істеріне араласудан бас тартуға уәде берді.
Коневенцияда сауда және теңіз жүзу келісімдері еркін кіру, қозғалу,
қолөнер мен басқа да елдің заңдарына сай бейбіт іс-әрекетпен айналысу
бостандығы принциптері негізінде қол қойылу керектігі айтылған.
КСРО өкіметі жапон азаматтарына минералды, орман және басқа да табиғи
байлықтарды пайдалануға концессиялар беруге дайын деп айтты. Бұл жолмен
КСРО жапон капиталын мұнай, көмір және орман байлықтарын өндіруге тартты,
ал бұл интервенттер мен ақгвардияшылдар бұзған, қиратқан Қиыр Шығыс
шаруашылығын қалпына келтіруді тездетті.
Сондай-ақ 1907 ж. балық аулау конвенциясы қайтадан қарастырылып,
қалыптасқан жағдайға сай өзгерістер енгізілу керек деп арнайы айтылған.
Конвенцияға қосымша А протоколы бойынша патша мен уақытша өкіметке
жапон өкіметі мен азаматтарына қарыздары туралы мәселе келесі келіссөздерде
талқылануы тиіс. Жапон өкіметі 1925 ж. 15 мамырға дейін өз әскерлерін
Солтүстік Сахалиннен шығаруға міндеттелді. Азат етілген жерлерде кеңестік
билік орнады [11].
Б протоколы концессияларға орналған мәселені қарастырды: жапондықтарға
1924 ж. 29 тамызда атап өткен жапон меморандумында Солтүстік Сахалиндегі
әрбір мұнай орнының 50% пайдалануға концессиялар бөлінді. Кеңес Одағы
ұсынған шарттар бойынша көмір кен орнына концессиялар берілді. Төлем
ретінде КСРО-ға көмір табысының (жалпы) 5-8% және жалпы мұнай табысының 5-
15% берілді [12].
1925 ж. шілдеде конвенцияға сүйеніп, мұнай және көмір кен орындарына
концессиялар берілу келіссөздері басталды. 1925 ж. желтоқсанда келісімдерге
қол қойылды. Жарты жылдан соң Жапонияда 2 (өкімет қатысқан және 10 миллион
иен капиталы бар) ірі қоғамдастықтар құрылды: Солтүстік Сахалин мұнай
өнеркәсіптік акционерлік қоғамдастық пен Солтүстік Сахалин таскөмірлік
акционерлік қоғамдастық.
Кеңес-жапон конвенцияға қол қою КСРО-ның капиталистік елдермен қарым-
қатынасты жақсарту үшін күресінің бастапқы кезеңін аяқтады.
Іскерлік топтар Солтүстік Сахалинде берілген мұнай және көмір
концессиялар үшін және Хоккайдо мен Хонсю префектураларының балықшылары мен
балық аулау өнеркәсіпшілері екі ел арасындағы саяси жақындасуды белсенді
түрде жақтады.
С. Гото да кеңес-жапон келісімдерін жақтады. Егер екі елдің халқы
қатынастарды достыққа негіздеп құрса, бұл Азия және Еуропа халықтарының
өзара өркендеуіне және тату-тәтті өмір сүруіне әкеледі, - деді ол. Сонымен
қатар Англия мен АҚШ-тың Жапония, КСРО және Қытайға көзқарастарының
өзгеруін атап көрсетті [13]. Бұл жерден КСРО мен Жапонияның біріккен саяси
бағыт пен екі державалар блогын құру қажеттілігі туындады.
Ресми топтар келісім жөнінде өз пікірлерін айтуға асықпады. Олар
Солтүстік Сахалинді бақылауға алу мен Сібірде концессиялар құру құқықтарын
алу жоспарлары жүзеге аспағандығы жөнінде ашық айта алмады [14].
Агрессивті антикеңестік элементтер баспасөзде де, парламентте де
келісімді – жапон дипломатиясының жеңілуі деп атады [15]. Солтүстік
Сахалиннен әскерді шығару мәжбүрлігі әскерилердің наразылығын тудырды. КСРО-
мен соғыста әскери басшылық мүмкін деген және Солтүстік Сахалиннен
айырылу - өздерінің стратегиялық позициялардан айырылу деп есептеді.
Әскер мен флоттың басшылары (ықпалды билеуші тап, әкімшілік пен
ақсүйектерден тұратын демеуі бар) КСРО қатысты агрессивті саясат жүргізу
керектігін айтты. Оларды Бірінші дүниежүзілік соғыстың алдында пайда болған
жаңа концерндер жақтады. Бұл тап соғыс жылдарында әскери-инфляциялық
конъюктура арқылы байып, ал соғыстан кейінгі 1921-1922 жж. экономикалық
дағдарыс, 1926 ж. жапон экономикасындағы депрессиялардан соң ауыр халге
душар болған еді. Жаңа концерндер дағдарыстан шығу жолын КСРО немесе
Қытайға қарсы соғыста, яғни ауыр және әскери өнеркәсіптің дамуына әкелетін
еді.
Бұл топтың қайраткерлері сол жылдары паназияттық ойларды уағыздады:
Жапония билеуші орын ұстанған Паназияттық халықтар лигасын құру. Бұл
қозғалыстың негізін қалаған Сэйюкай партиясының Жоғарғы палата өкілі
Гунтаро Имадзато және бірқатар милитаристік қайраткерлер басқарған
Жапонияның Паназияттық ассоциациясы болатын.
Жапонияның билеуші таптары басқа да ағым болды – ірі индустриалды
буржуазия мен Азиядағы отаршылдық саясатымен байланысты қаржы капиталының
топтарының мүддесін Сэйюкай партиясының көш басшысы, қаржы министрі К.
Такахаси мен сыртқы істер министрі К. Сидэхара қорғаған. Оларды Мицубиси,
Мицуи, Ясуда концерндері қолдап отырды. Бұлар агрессивті саясатқа қарсы
болды.
Кеңес-жапон келісімін Жапонияның интеллигенциясы мен еңбекші топтары
қуана қарсы алды. Жапон-кеңес достықтың қоғамдастығы Нитиро софукай 1925
ж. ақпанда келісім жөнінде Токиода митинг өткізді.
Кеңес-жапон келісіміне АҚШ билеуші табы екі елдің жақындасуынан
қауіптеніп, наразылық білдірді. Ивнинг пост газеті, АҚШ-тың мүдделері
кеңес-жапон жақындасуымен ығыстырылды, бұл Қиыр Шығыста жаңа факторлар
пайда болды. КСРО ақырында Вашингтон конференциясы құрған Тынық мұхиттағы
темір сақинаны үзетін қару шығарды деп жазды. Англия да бұған қарсы болды.
Көп ұзамай Кеңес өкіметі біріккен КСРО, Жапония және Қытайдың Қиыр
Шығыста бейбітшілік сақтауға бағытталған саясат туралы ойын ұсынды.
Бейресми келссөздер Токиода өткенде, антикеңестік элементтер КСРО-ның
Қытай ішкі істеріне араласуын өзінің “империалистік саясатын“ жүргізіп
жатыр деп айыптады. Бірақ 1926 жылдың 26 тамызда КСРО-ның іске сенімді
өкілі осындай бейтараптылық, бейбітшілік сақтау жөніндегі үштік келісім
сияқты шартқа басқа елдер қол қойғанын, яғни Герман-кеңестік бейтараптылық
жөніндегі 1926 ж. 24 сәуірде қол қойған келісім туралы айтады. Жапония жағы
бұл келісімге қол қою мүмкіндігін экономикалық мәселелер шешілген соң пайда
болады деп түсіндірген.
Бірақ бұл экономикалық мәселелерді шешуде негізінде балық аулауда
жапондықтардың жеңілдіктерін кеңейту барысында экономикалық және саяси
мәселелерді біріктіруге тырысты. Жапония Кеңес Одағымен Пекин келісіміндегі
жоқ баптарға сүйеніп, теңсіз сауда келісімін жасауға тырысты.
Ағылшын дипломатиясы да шабуыл жасамау жөніндегі кеңес-жапон келісімін
болдырмауға тырысты. Жапонияның ішіндегі реакцияшыл антикеңестік топтарға
сүйеніп, балық аулау конвенциясына қол қойылмады деген айып тағады.
Бұл конвенцияға қол қоймауының себебі жапон өкіметі балық аулау
райондарын шектемеуге Қиыр Шығыстың өзендері мен бухталарына, яғни КСРО-ныі
ішкі суларына кіріп, балық аулауға құқын алуға тырысты. Конвенцияны
құрастырушы конференцияда КСРО делегациясы балықтың сарқылатынына әкеледі
сондықтан, балықты аулау рационалды түрде жүрсін деп ұсынған. Нәтижесінде
келіссөздер 1928 ж. дейін созылды [16].
1927 ж. сәуірде әйгілі милитарист генерал Гиити Танака өз кабинетін
құрды. Оның билікке келуі Жапонияның ішкі жағдайын сыртқы авантюралар
арқылы түзету жолына шығу дегенді білдірді.
Танака өкіметі “жаңа бағдар” немесе позитивті саясатты жариялады. Бұл
саясат бойынша Вашингтон конференциясының шешімдерін қайта қарастыру және
Қытайдағы азаматтық соғысқа белсенді түрде араласуды мақсат етіп қойды
[17].
1927 ж. 25 шілдеде императорға берілген “Танака меморандумында” сол
кабинеттің агрессияшыл саясат ұстайтындығына дәлел болды. Бірақ бұл
құжаттың өзін бар екенін білсе де, бөтен адам оны көрмеді және де кейін ол
табылмады. Оның ішінде Қытайды жаулап алу және Жапония кемесі Солтүстік
Манчжурияға жету үшін КСРО рифін талқандау керек делінген [18]. Бұл
бағдарлама қағаз үстінде ғана қалмады, жапондықтар мукден милитаристері мен
ақгвардияшылдарды ҚШТЖ (Қытай шығыс темір жолы) территориясында
провокациялар қылмыс жасауға итермелеп, Кеңестермен қарым-қатынасты
шиеленістіруге және ҚШТЖ-ды тартып алуға тырысты.

2.2 Экономикалық және мәдени қарым-қатынастардың дамуы. КСРО-ның шабуыл
жасамау туралы пактты ұсынуы

1927 ж. қазанда Кеңес Қиыр Шығыстың шаруашылық иелер тобы Жапонияға
сапар шекті. Жапон ақпарат құралы бұл фактті Кеңес өкіметінің екі ел
арасында экономикалық қарым-қатынастарын нығайту талпынысы ретінде
қарастырды.
Бірақ Кеңес өкіметі Жапониямен экономикалық және саяси қатынастарды
дамытуда қадам жасап отырды. 1925 ж. желтоқсанда концессиялық келісім
бойынша 1927 ж. 21 сәуірде Солтүстік Сахалинде бір учаскені жапон
фирмаларына мұнай өндіруге берілді. Сол жылдың көктем-жазында 2 жаңа
концессиялық келісімдер жасалды .
1. Приморье ауданындағы орман учаскелерін пайдалануға жапон орман
өнеркәсіп синдикатына;
2. Охотск ауданындағы алтыны бар учаскелерді пайдалануға “Сиова гинко
кабусики кайса” жапон компаниясына берілді.
1927 ж. тамызда кеңес ұшқыштары 1295 ж. Токиодан Мәскеуге жапон
ұшқыштарының ұшқанына жауап ратінде, Мәскеуден Токиоға ұшып келді.
Екі ел арасында дипломатиялық қарым-қатынастарды орнату Жапония мен
Кеңес Одағының арасында қарым-қатынастарға жол ашты.
1926 ж. Нитиро кёкай жапон-кеңес одақтастығы құрылды. Оның негізінде С.
Гото басқарған ұсақ жапон-кеңес өзара көмек көрсету қоғамдастығы болды.
Нитиро кёкай құрамына елдің либералды және алдыңғы қатарлы топтары кірді:
ықпалды саяси қайраткерлер, депутаттар, ғалымдар, баспасөз қаламгерлері,
жазушылар, ақындар, мәдениет қайраткерлері. Қоғамдастықтың президенті болып
принц Канъин тағайындалды. Оның Кеңесінде көрнекті саяси қайраткерлер мен
іскерліктің өкілдері болды: экс-премьер-министр К. Такахаси, экс-қаржы
министрі Д. Иноуэ, барон К. Окура, Джапэн таймс газетінің редакторы Ё.
Ито және тағы басқалар бар еді. Нитиро кёкай әр ай сайын кеңес баспасөзінің
материалдарын басып шығарды.
1925 ж. жапон-кеңес әдеби-көркем қоғамдастық Нитиро гэйдзюцу кёкай
құрылды. Оның алдыңғы қатарлы мәдениет қайраткерлері басқарды: пролетарлық
жазушы У. Акита, журналист, ЖКП мүшесі Т. Сигэмори, әйгілі лингвист Ц.
Канэда, режиссер К. Осанаи және тағы басқалар. Қоғамдастық Жапония және
Ресей өнері және Кеңестік өнер (1929 ж. бастап) журналдарын басып
шығарып, әр түрлі кештерді, дәрістерді және сұхбаттарды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.