Европаның жер бедері мен пайдалы қазбалары

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.ТАРАУ. ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1.1. Физикалық географиялық орны. Жағалары және орографиясы ... ... ... ...4
1.2. Географиялық зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.ТАРАУ. ЖЕР БЕДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
2.1. Жер бедерінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2. Геологиялық даму тарихы және пайдалы қазбалары ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3. Тектоникалық құрылымы және рельефтің негізгі ерекшеліктері ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

Еурпа жер бедері қалыптасуының күрделі тарихы оның табиғатының барлық компоненттеріне әсерін тигізді. Еуропа үшін жер шарындағы белгілі тектоникалық құрылымдардың және рельеф типтерінің болуы тән.
Қазіргі материктің құрамына кіретін платформалық облыстардың дүние бөлігінің қалыптасуы мен дамуы процесінде Жердің ең зор контитентінің негізін құрған ежелгі Шығыс Еуропа және Сібір платформалары. Солардың төңірегінде Еуразия құрлығының онан әрі ұлғаюы байқалды, олар осы уақытқа дейін өзінің тұтастығын және дамуының платформалық типін сақтаған. Олардың рельефінің қалыптасуында, сондай-ақ көтеріңкі рельеф құруға жеткізген, тектоникалық процестер үлкен роль атқарған.
Европа платформасы Европа жерінде Скандинавия түбегінің шығысын және Финляндияны алып жатқан Балтық қалқанынан және негізгі бөлігі ТМД елдері жерінде жатқан плитаның батыс шетінен тұрады. Рельефі жөнінде оларға Швеция мен Финляндияның жазықтары мен таулы үстірттері, сондай-ак Ютлан¬дия, Дат аралдары, Польша, ГФР солтүстік бөліктері және Нидерланд территориясын түгелдей қамтитын Орта Европа қат-қабатты жазығы сай келеді. Бұл аудандардың барлығы соңғы мұз басу шекараларының ішінде жатыр, оларды рельефінен байқаймыз. Мұз басу орталығына жақын орналасқан және неоген-төрттік кезенінде жарылуға ұшыраған Балтық кристалды қалқанының түп жазығы, мұздық экзарация түрлерімен сипатталды. Балтық және Солтүстік теңіздердің жағаларында, мұздықтардан кейінгі трансгрессиялар нәтижесінде пайда болған аккумуляциялык жазықтар таралған.Еуропаның ежелгі платформасы шегінде пайдалы қазбалардың едәуір қоры шоғырланған: архей және протерозой құрылымдары үшін темір, марганец, хром (Скандинавия, Кривой -Рог) рудаларының сондай-ақ кейбір түсті және сирек металдардың бар болуы тән. Еуропа платформасының шөгінді жамылғысының жыныстарында мұнай мен тұз бар.

. Власова Т.В. Материктер мен мұхиттардың физикалық географиясы. Еуразия, Африка. Алматы, 1984 ж
2. Власова Т.В. Материктер мен мұхиттардың физикалық географиясы. Оңтүстік Америка, Солтүстік Америка, Антарктида және Аустралия мен мұхиттық аралдар. Алматы, 1984 ж
3. Т.Ю.Притула, В.А.Еремина, А.Н.Спрялин Физическая география материков и океанов. Москва, 2004 г
4. А.Г.Исаченко, А.А.Шляпников Ландшафты. Москва, «Мысль» 1989 г
5. В.П.Максаковский Географияческая картина мира. Книга І, Москва, 2003г
6. Смирнова Н.П., Шибанова А.А. Материктер мен елдерде. Африка, Аустралия және океания, Антарктида. Алматы, 1983 ж.
7. Смирнова Н.П., Шибанова А.А. Материктер мен елдерде. Оңтүстік Америка, Солтүстік Америка, Еуразия. Алматы, 1983 ж.
8. В.В.Вольский Социально-экономическая география зарубежного мира. Москва, 2003 г
9. Қазақ Совет энциклопедиясы. Алматы, 1974 ж
10. Обзорно-географический атлас мира. Москва, 2006г
11. Географический энциклопедический словарь. Географические названия. Москва, 1989 г

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-ТАРАУ. ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1.1. Физикалық географиялық орны. Жағалары және
орографиясы ... ... ... ...4
1.2. Географиялық зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12

2-ТАРАУ. ЖЕР БЕДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
2.1. Жер бедерінің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..14
2.2. Геологиялық даму тарихы және пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ... ...16
2.3. Тектоникалық құрылымы және рельефтің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27

Кіріспе
Еурпа жер бедері қалыптасуының күрделі тарихы оның табиғатының барлық
компоненттеріне әсерін тигізді. Еуропа үшін жер шарындағы белгілі
тектоникалық құрылымдардың және рельеф типтерінің болуы тән.
Қазіргі материктің құрамына кіретін платформалық облыстардың дүние
бөлігінің қалыптасуы мен дамуы процесінде Жердің ең зор контитентінің
негізін құрған ежелгі Шығыс Еуропа және Сібір платформалары. Солардың
төңірегінде Еуразия құрлығының онан әрі ұлғаюы байқалды, олар осы уақытқа
дейін өзінің тұтастығын және дамуының платформалық типін сақтаған. Олардың
рельефінің қалыптасуында, сондай-ақ көтеріңкі рельеф құруға жеткізген,
тектоникалық процестер үлкен роль атқарған.
Европа платформасы Европа жерінде Скандинавия түбегінің шығысын және
Финляндияны алып жатқан Балтық қалқанынан және негізгі бөлігі ТМД елдері
жерінде жатқан плитаның батыс шетінен тұрады. Рельефі жөнінде оларға Швеция
мен Финляндияның жазықтары мен таулы үстірттері, сондай-ак Ютландия, Дат
аралдары, Польша, ГФР солтүстік бөліктері және Нидерланд территориясын
түгелдей қамтитын Орта Европа қат-қабатты жазығы сай келеді. Бұл
аудандардың барлығы соңғы мұз басу шекараларының ішінде жатыр, оларды
рельефінен байқаймыз. Мұз басу орталығына жақын орналасқан және неоген-
төрттік кезенінде жарылуға ұшыраған Балтық кристалды қалқанының түп жазығы,
мұздық экзарация түрлерімен сипатталды. Балтық және Солтүстік теңіздердің
жағаларында, мұздықтардан кейінгі трансгрессиялар нәтижесінде пайда болған
аккумуляциялык жазықтар таралған.Еуропаның ежелгі платформасы шегінде
пайдалы қазбалардың едәуір қоры шоғырланған: архей және протерозой
құрылымдары үшін темір, марганец, хром (Скандинавия, Кривой -Рог)
рудаларының сондай-ақ кейбір түсті және сирек металдардың бар болуы тән.
Еуропа платформасының шөгінді жамылғысының жыныстарында мұнай мен тұз бар.

1-ТАРАУ. ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1.1. Физикалық географиялық орны. Жағалары және орографиясы.
Еуропа (грек. Europe, ассирияша эреб-батыс; Ежелті Греция да Эгей
теңізінің батысындағы жерлер осылай аталған)- дүниенің бір бөлігі, Еуразия
материгінің батыс бөлігі.
Еуорпа солтүстігінде Солтүстік Мұзды мұхит және оның Кара, Баренц, Ақ,
Норвег теңіздерімен, батысы мен оңтүстігінде Атлант мұхиты және оның
Балтық, Солтүстік Ирландия, Жерорта, Мәрмәр, Қара, Азов теңіздерімен
қоршалған. Шығысы мен оңтүстік.-шығысында оның Азиямен шекарасы Орал
тауының шығыс етегі мен Жем өзенін бойлай Каспий теңізіне дейін, одан ары
Кума және Маныч өзендерін бойлай Донның сағасына дейін жетеді. Еуропаның
материктегі қиыр шеттері: солтүстігінде — Нордкин мүйісі, 71°08' солт.
ендік; оңтүстігінде — Марроки мүйісі, 36° солт. ендік; батысын-да — Рока
мүйісі, 9°34' бат. бойлық; шығысында — Байдарацк кірмесіне таяу Полярлық
Оралдың шығыс жақ етегі, 67°20' шығ. бойлық. Еуропаға бірнеше арал мен
архипелаг кіреді, олар-дың ең ірілері: Жаңа Жер, Франц-Иосиф Жері
(Рудольф аралындағы Флигели мүйісі — Еуропаның ең қиыр солтүстік шеті,
81˚49' солтүстік ендік), Шпицберген Исландия, Британ аралдары, Зеландия,
Балеар аралдары, Корсика, Сардиния, Сицилия, Крит. Аралдарды қоса
есептегенде жері 10 млн. км2-ге жуық; аралдарының ауданы 730 мың км2-дей.
Жағалары. Дүниенің басқа бөліктеріне қарағанда Еуропаның жағалары тым
қатты тілімделген: жағаның 1 км-ге 246 км2-дей жер келеді, Жағаларының
жалпы ұзындығы 38 мың км-дей. Еуропаның ішкі аудандарының теңізден ең алысы
1600 км. Жерінің 25%-ке жуығы түбектердің (Канин, Кола, Скандинавия,
Ютландия, Бретань, Пиренеи, Апеннин, Балқан, Қырым) үлесіне тиеді.
Еуропада аккумуляциялық және абразиялык (толқын әрекетінен опырылған)
жағалар көбірек кездеседі; Ақ теңіздің шығысы, Баренц теңізінің оңтүстік-
шығысы және оңтүстік жағаларының кейбір учаскелері, Балтық теңізінің
оңтүстігі, Солтүстік теңіздің батысы, оңтүстік және оңтүстік-шығыс
жағалары, Бискай шығанағының шығыс жағасы, Жерорта және Қара теңіз
жағаларының көпшілігі ваттық типтес (теңіз жағалауындағы ойпаң өңірлер)
жағага жатады. Еуропаның басқа жерлерінің жағалары біршама биіктеу келеді.
Кола түбегінің жағасы қатты тілімделген; Пиренеи түбегінің солтүстік жағасы
қатпарлы; Норвег теңізінің, Балтық теңізі солтүстік бөлігінің жағаларында,
Шотландия мен Исландия жағалауында ертедегі мұз басудың әсерінен пайда
болған фьордтар мен шхерлер көп; Бретань, Уэльс түбектерінің, Ирландияның
батыс бөлігінің, Пиренеи түбегінің солтүстік.-батыс жағалары, Балқан
түбегінің батыс жағалары риас типті (ұзын тар шығанақтары бар)
келеді.Орографиясының басты белгілері. Еуропаның орташа биіктігі (300 м
шамасы) және ең жоғары биіктігі (4807 м, Альпідегі Монблан тауы) жөнінен
дүниенің басқа бөліктерінің бәрінен (Австралияны қоспағанда) кейінгі
орында. Жерінің 60%-ке жуығының биіктігі 200 -м-ден төмен (ішінара мұхит
деңгейінен де төмен: Каспий теңізінің жағалауы 28 м, Солтүстік және Балтық
теңіздерінің кейбір аудандары); 24%-і 200 -м-ден 500 м-ге дейінгі, 10%-і
500 м-ден 1000 м-ге дейінгі, 6%-і 1000 м-ден жоғары (оның ішінде 1,5%-і
2000 м-ден жоғары) биіктікте жатыр. Бұл Еуропаның жер бедері негізінен
жазық екенін көрсетеді. Шығыс Еуропаны түгел дерлік және Орта Еуропаның
солтүстік бөлігін Шығыс Европа (Орыс) жазығы және оның батыс. бөлігі — Орта
Европа жазығы алып жатыр; Фенноскандияның едәуір жері жазық. Басқа
аудандарда жазық жерлер тау аралықтарында (Орта Дунай, Төменгі Дунай т.б)
кездеседі. Шығыс шетінде Орал, солтүстік-батысында Скандинавия таулары
жатыр. Орта Еуропаның оңтүстік. бөлігінде Францияның Орталық тау массиві,
Вогез, Шварцвальд таулары, Рейн Тақта тасты таулары, бұлардың оңтүстігінде
Еуропадағы ең биік таулар — Альпі, Карпат бар. Еуропаның оңтүстік бөлігінде
таулы рельеф басым (Пиреней, Андалузия, Апеннин, Стара-Планина, Динар,
Родоп, Пинд таулары т. б.).

1.4. Географиялық зерттелу тарихы.
Еуропа материгін зерттеу б. з. б. 16 ғасырда криттіктердің Киклада
архипелагын қаратып алуынан және Эвбей аралы мен Пелопоннес түбегінің
жағасын айналып шығуынан басталады. Б. з. б. 9 ғ-ға дейін финикиялық
теңізшілер Апеннин түбегінің оңтүсік-батыс жағаларын, Мальтаны, Сицилияны,
Сардинияны, Балеар аралдарын ашты, Пиреней түбегінің жағасына
(Гвадалквивир, Гвадиана, Тахо, Дуэро өзендерінің салаларына) жетті,
Гибралтар бүғазы арңылы Атлант мұхитына шықты. Б. з. б. 1-мың жылдықтың
ортасына дейін ежелгі гректер Оңтүстік Еуропаны түгел ашып болды: олар Эгей
теңізінен солтүстік-шығысқа қарай жүзіп, Қара теңіздің батыс және солт.
жағалауын (Дунайдың, Днестрдің, Днепрдің сағалары және Қырым түбегінің
жағасы), Азов теңізінің жағалауын түгел айналып өтті; Ион және Адрия
теңіздерінде батысқа қарай жүзіп, Балқан және Апеннин түбектерін түпкілікті
анықтады, Корсика аралын (мүмкін, екінші рет болар), Лигурияны ашты.
Францияның оңтүстік, Испанияның шығыс жағасына жетті. Б. з. б. 320 ж.
шамасында грек Пифей Еуропаның Бискай шығанағынан Солтүістік теңізге
дейінгі батыс жағасын, Ұлыбритания аралын ашты, Ирланд теңізін оңтүстігінен
солтүстігіне қарай кесіп өтті.
Б. з. б. 3 ғ-да карфагендіктер Пиренеи түбегінің ішіне қарай өтіп (Ган-
нибалдың жорықтары кезінде), Орталық Кордильера және Иберия тауларымен
танысты. Б. з. б. 2 ғасырда Испания мен Галлияға жасаған жорықтарында
римдіктер Пиренеи түбегінің таулы қыраттары мен өзендерін, Орт. Француз
массивін, Рона, Гаронна, Луара, Сена, Рейн өзендерінің алаптарын зерттеді.
Римдіктер б. з. б. 35 ж. мен б. з. 9 ж. арасында Орт. Е-ға өтті, б. з.
43—84 ж. Британияны жаулап алды, Уэльс тубегін, Уайт, Мэн, Англси аралдарын
ашты.6—7 ғасырларда ирландықтар Британ аралдарын зерттеуді негізінен
аяқтады, 8 ғасырда олар Фарер аралдары мен Исландияға алғаш рет жетті. 9
ғасырда бұл аралдарды нормандар екінші рет ашып, отарлап алды. Скандинавия
және Кола түбектерін солтүстігінен айналып өтіп, Ақ теңізге жеткен,
Скандинавияның оңтүстігі мен шығы-сынан айналып өтіп, Балтық теңізінің,
оның Ботния, Рига, Фин шығанақтарының жағаларын айналып шыңқан, ондағы ірі
аралдарды ашқан да нормандар болды. 7—8 ғасырларда Пиреней түбегін жаулап
алған арабтар Еуропаның оңтүстік-шығыс және шығыс жағында Жем, Жайық
өзендерімен, Каманың сағасына дейінгі Волга бойымен танысты.
Шығыс Еуропаның басқа аймақтарын, Ақ теңіз бен Балтық теңізінің
шығанақтарынан, Оралға дейінгі бүкіл Солтүстік Еуропаны ашқан және
зерттеген — орыстар. Орыс князьдарының жорықтары кезінде (9—12 ғасырларда)
Днестр, Днепр, Дон өзендерінің алабы, Бат. Двина мен Неман бойы, Ильмень,
Чуд, Псков, Ладога, Онега, Ақ келдері, Волганың жоғарғы және орта ағысы,
Солтүстік Двина, Мезень, Печора өзендері ашылды. 13 ғасырда олар Ақ
теңіздің жағасын түгел айналып шығып, Кола түбегінің ішіне қарай тереңдеді,
14 ғасырда Оралдан асты. 15—16 ғасырда орыс теңізшілері Канин түбегін,
Колгуев, Вайгач, Жаңа Жер, Шпицберген аралдарын ашты. 16 ғасырдың 2-
жартысында Шығыс Еуропаның өзендері, бірсыпыра үлкен көлдер, Кола, Канин
түбектерін ңоса Солтүстік Поморье, Колгуев, Вайгач аралдары (Үлкен чертеж
кітабына жинақталған) картаға түсіріл-ді. 18 ғ-да орыс ғалымдары (В. Н.
Татищев, П. И. Рынков т. б.) Орта жэне Оңт. Оралды, Бугульма-Белебей қыраты
мен Жалпы Сыртты, Каспий мацы ойпатын, Кума-Маныч ойысын зерттеді, Валдай
қыратының шегін аныңтады. Орта Орыс, Днепр маңы, Волга маңы т. б.
қыраттарды ашты. 19 ғ-да орыс экспедициялары (Э. А. Эверсман, Н. И.
Стражевский, П. И. Кротов, А. П. Карпинский т. б.) Оралдың барлық
бөліктерін анықтап болды. П. К. Пахтусов (1832—35) пен В. А. Русанов
(1907—11) Жаңа Жер аралын зерттеді. 1865 ж. орыс теңізшісі Н. Г. Шиллин"
Шпицберген мен Жаца Жердің аралында арал болуға тиістігін (кейіннен ол
Франц-Иосиф Жері аталды) болжап айтты. Совет өкіметі тұсында Кола түбегін
(1921 жылдан), Солтүстік және Полярлық Оралды, Орыс жазығының солтүстік
бөлігін, Шығыс Еуропаның т.б. аймақтарын зерттеуде, олардың жер қойнындағы
мол байлығын ел игілігіне жаратуда зор табыстарға қол жетті.
2-ТАРАУ. ЖЕР БЕДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
2.1. Жер бедерінің қалыптасуы мен дамуы.
Еуропада платформалық құрылымдардың көптігі жазық рельефтің (әсіресе
жағалауда) жиірек кездесетінінен байқалады. ІІІығыс Еуропа платформасының
солтүстік-батыс бөлігінде негізді жыныстардан түзілген Фенноскандия
жазықтары бар. Бұлар Балтық калқаны бетінің ұзақ уақыт (палеозойдан бастап)
денудацияға ұшырауынан (мүжілуінен) қалыптасқан. Скандинавияның,
Финляндияның, Кола түбегінің, Карелияның оңтүстік және шығыс бөліктеріндегі
жазықтар да осы типтес. Мореналық жалдары, кырқалары, аласа жоталары мен
қазан шұңқырлары көп аласа жазықтар (биікт. 100—150 м-ге дейін) жиі ұшы-
райды. Кейбір таулы қыраттар мен бұйраттар (Смоланд, Суоменселькя,
Манселькя, Бат. Карел, Желді Белдеу бұйраты, Кейва), аласа жоне биіктігі
орташа таулар (Ловозер Тундрасы, Хибин таулары) тектоникалық көте-рілулер
едәуір көп болған немесе өте тығыз жыныстар жер бетіне шығып жатқан
аймақтарда кездеседі. Орыс плитасы (Орыс платформасының бір бөлігі, онда
шөгінді жыныстардың қалың қабаты кристалды фундаментті жауып жатады) мен
Шығыс Европа платформасы синеклизаларының оған іргелес бөліктерінде қабат
және аккумуляциялық жазықтар бар. Биіктігі 300—400 м-ге дейінгі қыраттар
(Орта Орыс, Валдай, Волга маңы, Жоғарғы. Кама, Бугульма-Белебай, Солтүстік
Жондар) мен ойпаттар (Ока-Дон жазығы, Қара теңіз маңы, Печора, Каспий маңы,
Орта Европа жазығы т. б.) бір-бірімен ұштасып жатады. Плейстоценде қабат
жазықтардың солтүстік аймақтары мұздық және су-мұздық әрекеттеріне ұшырап,
жазықтар қалыптасқан. Соңғы (валдайлық) мұз басу болған аймақтарда
мұздықтардың іздері жақсы сақталған; оларда жаңа пайда болған мореналық
жалдар (Балтық жалы, Валдай қыраты т. б.), мореналық төбелер, көл-мұздықты
ойпаңдар бар.
Мұз басу ең көп қамтыған жерлер мен соңғы мұз басудың шекарасы арасында
жатқан жазықтар мұздықтан кейінгі эрозияға және денудацияға көп ұшыраған;
мұнда мореналық төбешікті жазықтар мен жайпақ құмайт ойпаңдар (Полесье, Ока-
Дон жазығы, Орта Европа жазығының оңтүстік өңірлері) көбірек ұшырайды, көне
мореналық жалдардың калдықтары (Белоруссияның солтүстік бөлігінде, Смоленск-
Москва қыратында) кездеседі. Мұз басу жетпеген аймақтардың көпшілік бөлігін
су-эрозиялық қабат жазықтар алып жатыр. Орта Орыс, Волга маңы, Подольск,
Днепр маңы қыраттары өзен аңғарларымен, сай-жыралармен көбірек тілімделген.
Қабат жазықтардың арасындағы Дон, Тиман, Чернышёв бұйраттары — эрозиялық-
денудациялық қыраттар, Днепр маңы және Азов маңы кыраттары — ішінара
шөгінділер жауып жатқан негізді жыныстардан түзілген жазықтар.
Скандинавия түбегінің батыс бөлігінде кайта көтерілген қатпарлы-жақ-
парлы және жақпарлы Скандинавия таулары бар. Герциндік қатпарлы құ-рылымдар
тараған аймақтарда көбіне қатпарлы-жақпарлы биіктігі орташа таулар пайда
болған. Рельефтің бұл түрі Орал тауларында айқын байқалады; оның
қосарланған жоталары меридиан бойымен созылып жатыр, олар бірі-бірінен өзен
аңғарларымен бөлінген. Поляр және Поляр маңындағы Оралда рельефтің таулық-
мұздық түрлері мен осы күнгі кіші-гірім мұздықтар кездеседі. Батыс европлық
герцин аймағында қатпарлы-жақпарлы, жақ-парлы аласа және биіктігі орташа
таулар мен қыраттар (Орталық массив, Арморикан қыраты, Кембрий, Вогез,
Шварцвальд, Рейн Тақта тасты тау-лары, Судет, Чех-Моравия қыраттары т. б.)
тектоникалық бөлшектенуге қат-ты ұшыраған және олар жазық учаскелермен
алмасып отырады.
Альпі қатпарлы аймағының рөльефі алуан түрлі; мұндағы қатпарлы және
жақпарлы-қатпарлы биіктігі орташа және биік жоталар ұзына бойына немесе
доғаша иіліп жатады, су айырықтары, беткейлері, бөктерлері анық байқалады.
Олардың ішіндегі ең биігі — Альпі; оныц орографиялық жал-ғасы: солтүстік-
батысында — Юра, солтүстік-шығысында — Карпат (ал одан ары Стара-Планинаға
ұласады), оңтүстік-шығысында — Динар, Пинд таулары, Пелопоннес түбегі мен
Крит аралындағы таулар, оңтүстігінде — Апеннин таулары. Пиренеи, Андалузия,
Қырым таулары да осы типтес. Бұл аймақтағы таулардың екінші типі — жақпарлы
биіктігі орташа және аласа жоталар мен таулы қыраттар (Родоп, Рила,
Македония мен Шығыс Греция таулары, Калабрия Апеннині, Корсика мен Сардиния
тауларының көпшілік бөлігі, Пиреней түбегіндегі Орталық Кордильера,
Кантабрия таулары т. б.). Орта Дунай, Тем, Дунай, Падан, Андалузия,
Португалия жазықтары, Жаңа және Ескі Кастилия үстірттері едәуір жерді алып
жатыр. Исландияның жер бедері ерекше; мұндағы биіктігі әр түрлі базальтты
үстірттерде сөнген және әрекетті вулкандар бар.

2.2. Геологиялық даму тарихы және пайдалы қазбалары
Геологиялық құрылысы. Eуропаның геологиялық негізі — Шығыс Еуропа
(Орыс) және жорамал Эриа платформалары. Шығыс Еуропа платформасы Еуропаның
шығыс және солтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Жорымал Эриа платформасы
Шотланднядан Гренландияға дейінгі аймақты қамтиды. Төменгі палеозойда
қалыптасқан осы көне платформалардың ортасындағы каледон қатпарлығы
(Грампиан геосинклиналы) Скандинавия тауларынан басталып, Ирландияға,
Ұлыбританияға, Шығыс Гренландияға дейін (материктегі Брабант массивін қоса)
созылады. Палеозой эрасының соңында түзіліп біткен герцин қатпарлығы
Испанияны, Францияны, Англияны, Полышаны, Германияны, Польшаның едәуір
бөлігін және Оралды қамтиды. Гибралтардан басталып, Альпі, Карпат, Кавказ,
Қырым тауларын, Апеннин, Балқан түбектерін, Жерорта, Қара теңіздерді
қапсыра отетін альпі қатпарлығының жерортатеңіздік белдеуі Еуропаның
оңтүстік жиегін қоршайды. Балтық, Украин қалқандарында, Шотландияның
солтүстік-батыс жағалауында, Орталық Англия мен Гебрид аралдарында архей
мен протерозой жыныстары жер бетіне шығып жатады. Архей мен төменгі
протерозойда түрлі құрамды интрузиялар қиып өткен эффузивтер, күшті
метаморфтанған жыныстар коне платформаларда кең тараған. Рифейдің алдындағы
кеп қатпарлану әрекеттерінен платформалар аумағында биік таулар мен
қыраттар пайда болды. Төменгі палеозойда каледондық геосинклиналь
аймақтарындағы теңіз түбіне қалың қабатты граптолитті тақта тас, құм тас,
кварцит, эффузивті жыныстар, аздап әк тасты тұнбалар шөкті. Теңіз Шығыс
Европа платформасының тек батыс жиегіне жайылды (трансгрессия). Силур
кезеңінде Грампиан геосинклиналы орнында каледондық қатпарлы таулар
жаралғанда теңіз бүл өлкеден және Шығ. Еуропа плат-формасынан біртіндеп
шегінді (регрессия). Палеозойдың алғашқы жартысындағы оқиғалар Еуропаның
қалыптасуына елеулі дәрежеде әсер етті, оны геосинклиналдық белдеулер
есебінен едәуір үлкейтті, Платформалық облыстарды теңіздің бірнеше рет
басуы геосинклиналдық белдеулер шегінде тау пайда болуымен алмасты.
Тау құрылу процестерінің масштабы силлурдың аяғында (соңғы
каледон қатпарлығы) ерекше арта түсті. Еуропа және Солтүстік Америка
платформаларын біріктірген Каледон геосинклиналы кұрлыққа айналды.
Соның нәтижесінде Солтүстік-Атлант материгі пайда болды. Басқа
геосинклиналдық облыстарды каледон қозғалыстары елеулі өзгеріске
ұшыратпады, гсосинклиналды режим бұрынғыша сақталды. Тектоникалық
әрекет геосинклиналдық зоналар шегінде рудалану және интрузиялар түзілумен
қоса жүреді. Каледон қатпарлығы салдарынан континенттік жағдай мен жер
бедерінің тілімденуі күшейді. Платформалар мен жаңадан пайда болған тау
ғимараттары көтеріле түсті, ол қарқынды эффузивтік әрекетпен қоса жүрді.
Тау құрылыстарының етегінде қалың қабатты шөгіндіге толған иіндер
пайда болды, онда мұнай, боксит, темір рудаларының түзілуі жүріп жатты.
Басқа геосинклиналдық облыстарды каледон қозғалыстары елеулі өзгеріске
ұшыратпады, гсосинклиналды режим бұрынғыша сақталды. Тектоникалық
әрекет геосинклиналдық зоналар шегінде рудалану және интрузиялар түзілумен
қоса жүреді. Каледон қатпарлығы салдарынан континенттік жағдай мен жер
бедерінің тілімденуі күшейді. Платформалар мен жаңадан пайда болған тау
ғимараттары көтеріле түсті, ол қарқынды эффузивтік әрекетпен қоса жүрді.
Тау құрылыстарының етегінде қалың қабатты шөгіндіге толған иіндер
пайда болды, онда мұнай, боксит, темір рудаларының түзілуі жүріп жатты.
Теңізден босаған осы жерлерде төменгі және ортаңғы девонда континенттік
қызыл түсті шегінділер жиылды. Еуропаның қалған аймақтары мен Орал силур,
девон кезеңдерінде, темени карбонда теңіз түбі болды. Ортаңғы девоннан
бастап теңіз Шығыс Европа платформасына жайылып, қазіргі Белоруссия жеріне
жетті. Осы кездерде Рейн өлкесі мен Оралдың шығыс бетінде вулкан
атқылауынан аралдар пайда болды. Жоғарғы палеозойда Оралда, Орт. жэне Бат.
Еуропада, Донбасста герцин қатпарлығының таулары көтерілді, интрузиялар
пайда болды, теңіздің шегінуі байқалды. Еуропадағы герцин қатпарлығының
әсерінен Солтүстік жарты шардағы платформалар бірігіп, біртұтас Лавразия
материгі жаралды. Тетис теңізі аталған су айдыны қазіргі Альпі-Гималай
белдеуінде ғана сақталды. Триастан бастап жазыққа айнала бастаған Батыс
және Орталық Еуропаға мезозой-кайнозойда Тетис (Жерорта) теңізі бірнеше рет
жайылды. Жоғарғы бор мен орта палеогенде осы теңіз кемеліне жеткенде түрлі
құрамды шөгінділер жиылып, геосинклинальдық науалар мен белестер пайда
болды. Бордың ортасы мен аяғындағы тектоникалық қозғалыстардың пәрменді
кездерінде тектоникалық. белестер су түбінен көтеріліп, қырқалы аралдар
тізбегін құрады. Палеогеннің аяғынан бастап Альпі, Карпат, Кавказ, Балқан
таулары көтерілгенде теңіз біржола шегінді. Платформалар мен тау етегінің
жапсарынан бөктерлік ойпаңдар қалыптасты. Бұл ойпаңдарда қалың моласса
формациясы, лагуна және тұз тұнбалары кең тараған. Плиоценде үлкен
грабендер (опырылыстар) пайда болды (Эгей, Адриат, Гибралтар грабендері).
Үлкен жарылыстардың іргелес платформалы өлкелерді қамтуынан Рейн грабені
сияқты үлкен құрылымдар жаралды, осы күнгі сөнген вулкандар (Орталық
Франция, Шотландия, Германия, Чехия) пайда болды. Жерортатеңіздік белдеу
бойында күшті жер сілкінулер болып тұрады. Мұнда әрекетті вулкандар өріс
алған. Антропогенде Еуропаны кемінде төрт рет мұз басты. Ең үлкен Днепр мұз
басуы кезінде Скандинавиядан тараған қалың мұз қабаты Солтүстік Европаны
басып өтіп, Карпатқа, Киев, Харьков, Волгоград тұрған жерлерге дейін жетті,
Кама бойын жайлады. Ақырғы валдай мұз басуы шамамен бұдан 10 мың жыл бұрын
аяқталды.
Пайдалы қазбалары. Еуропада ірі кен орындары көп және әр түрлі.
Кембрийге дейінгі кезеңнің темірлі кварциттерінде темір қоры мол (Кривой
Рог, Курск магнит аномалиясы, Белгород, Швеция). Темірдің ірі шөгінді
кендері Англияда, ГФР жерінде, Францияда (Эльзас-Лотарингия) жәнө Керчь
түбегінде. Тас көмір қоры жөнінен Еуропа алдыңғы орында. Көмір жоғарғы
карбон (Англия —Франция — Бельгия, Рур, Саар, Силезия, Донбасс, Москва маңы
(Кама, Кизель бассейндері), пермь (Печора бассейні), палеоген-неоген

( ГФР, Польша, Украина) шөгінділерінде шоғырланған. Мұнай, газ, жанар
тақта тас кен орындары Шығыс Еуропа платформасы мен оған жапсарлас
бөктерлік ойпандарда Австрия, Румыния, Венгрия, Карпат, Қырым, Кавказ,
Орал. Екінші Баку, Каспий маңы синеклизасы, Тиман, Днепр-Дон ойысы,
Белоруссия, Балтық бойы. Кейінгі кезде Солтүстік теңіз түбінің газ бен
мұнайға бай екені анықталды. Ас тұзы мен калий тұздарының ең ірі кендері
(Кама аймағы, Каспий ойысы, Донбасс, Белоруссия, Страсбург, Эльзас) девон
тұнбаларында, пермь мен триастың қызыл түсті және лагуналық шөгінділерінде,
неоген жыныстарында кездеседі. Күкірт, боксит, фосфорит кендері көптеген
елдерде бар. Кола түбегінің сілтілі әффузияларындагы Хибин апатит кені —
дүние жүзіндегі аса ірі кендердің бірі. Украинада аса ірі Никополь марганец
кен орны бар. Түсті және сирек металдарға Орал, Батыс Еуропа, Кавказ,
Скандинавия бай. Кейінгі жылдары Шығыс Еуропа платформасының әр жерінде
және Оралда алмас кездесетіні анықталды.

2.3. Тектоникалық құрылымы және рельефтің негізгі ерекшеліктері
Еурпа қалыптасуының күрделі тарихы оның табиғатының барлық
компоненттеріне әсерін тигізді. Бірақ ол күрделілігімсн, алуан түрлілігімсн
және Жер бөліктерінде қайталанбайтын қарама-қарсылығымен өзгешеленетін жер
беті құрылысының ерекшеліктерінде айқын көрінді. Еуропа үшін жер шарындағы
белгілі тектоникалық құрылымдардың және рельеф типтерінің барлығы болуы
тән.
Алғы бөлімнен қазіргі материктің құрамына кіретін платформалық
облыстардың дүние бөлігінің қалыптасуы мен дамуы процесінде әр түрлі роль
атқарғанын көрдік. Жердің ең зор контитентінің негізін құрған Еуропа және
Сібір платформалары. Солардың төңірегінде Еуразия құрлығының онан әрі
ұлғаюы байқалды, олар осы уақытқа дейін өзінің тұтастығын және дамуының
платформалық типін сақтаған. Олардың рельефінің қалыптасуында, сондай-ақ
көтеріңкі рельеф құруға жеткізген, тектоникалық жандану үлкен роль
атқарған.
Еуропа платформасы шетелдік Еуропа жерінде Скандинавия түбегінің
шығысын және Финляндияны алып жатқан Балтық қалқанынан және негізгі бөлігі
ТМД елдері жерінде жатқан плитаның батыс шетінен тұрады. Рельефі жөнінде
оларға Швеция мен Финляндияның жазықтары мен таулы үстірттері, сондай-ак
Ютландия, Дат аралдары, Польша, ГДР, ФРГ солтүстік бөліктері және Нидерланд
территориясын түгелдей қамтитын Орта Еуропа қат- қабатты жазығы сай келеді.
Бұл аудандардын, барлығы максималды, ішінара соңғы мұз басу шекараларының
ішінде жатыр, оларды рельефінен байқаймыз. Мұз басу орталығына жақын
орналасқан және неоген-төрттік кезенінде жарылуға ұшыраған Балтық кристалды
қалқанынын, түп жазығы, мұздык. экзарация түрлерімен сипатталды. Балтық
қалқанының шеткі бөліктерінде жәнс Орта Европа жазығында қат-қабатты
морфоқұрылымға қондырыл-ған мұздық-аккумуляциялық формалар — соңғы
мореналық жаса-льшдар, озалар және т. б. таралған. Балтық және Солтүстік
теңіздердің жағаларында, мұздықтардан кейінгі трансгрессиялар нэтижесінде
пайда болған аккумуляциялык жазықтар таралған.
Еуропаның ежелгі платформасы шегінде пайдалы қазбалардың едәуір қоры
шоғырланған: архей және протерозой құрылымдары үшін темір, марганец, хром
(Скандинавия, Кривой -Рог) рудаларының сондай-ақ кейбір түсті және сирек
металдардың бар болуы тән. Үндістан платформасының жер койнауында алтын,
алмас және асыл тастар бар. Платформалардың ежелгі кристалды ядросының
көптеген жыныстары құнды өңдеу материалдары (мысалы, Балтық қалқанының
граниттері) болып есептеледі. Еуропа платформасының шөгінді жамылғысыныц
жыныстарында мұнай мен тұз бар. Үндістан платформасының гондвана сериясымен
тас көмірдің ірі кен орындары байланысты.
Еуразия материгінің кенбайтақ кеңістігі құрылымдарының өте әр
түрлілігімен жане мезокайнозой бойы даму сипатының әр алуандығымен
ерекшеленетін палеозой жасындағы қатпарлы ғимараттарға жатады. Советтер
Одағының жерінде палеозой жасындағы қатпарлылык Урал тауы жүйесінде және
Батыс Сібір плитасында бар. Шетелдік Еуразияда ерте және соңғы палеозой
ғимараттары Еуропаның солтүстік және орта бөліктерінде, сондай-ақ Орталық
және Шығыс Азияда таралған. Бүл территориялар үшін таулы да, жазық та
рельефтердің етек алуы тән. Жер бетінің калыптасуында үлкен роль
атқарғандар бірнеше рет қайтадан жаңарған тегістеу мен аккумуляция
процестері, сондай-ақ әр түрлі дәрежеде көрінген неоген-антропоген
кезіндегі тектоникалық жандану. Европада каледон қатпарлығы ғимараттарынын,
орнында пайда болған Скандинавая тау қыраты және Британия аралдарының
таулары үрдіс кетерілу нәтижесі болып есептеледі. Рельефтің күрделілігі
Пиренеи түбегіндегі Галиссия массивінің Иберия және Кантабр тауларында да
аз емес. Рельефтің алақұла көрінісі Орта Европадағы, Британия аралдарынан
Орта Польшаға дейінгі қайта жаңарған тауларға тән. Онда тектоникалық
жандану әр түрлі дәрежеде болды, соған байланысты казіргі рельефке
сипаттама болатындар инверсиялық рельефті аласа массивтер (Бретон қыраты,
Корнуэлл түбегінің ма.ссивте-рі, Силезия қыраты ауданы кіші жақпарлы
таулар, Гарц, Рудалы таулар, Судет, Вогез, Шварцвальд, Орталық массивтін
үлкен бөлігі және т. б.), таулы үстірттер қүратынбиікке көтерілген
пенеплендер (Рейн тақта тасты таулары, Орталық массивтін солтүстік бөлігі).
Кейбір блоктардың көтерілу процестерінде жарылулар пайда болды, олармен
вулкандық әрекеттер және Орталык, массивте, Рудалы тауларда және т. б.
вулкандық таулар құрылу қатар болды.
Тау массивтері герцин қатпарлығындағы синеклизаларға және тектоникалық
жарылулар зоналарына сай келетін ойпаңдармен бөлінген. Ойпаңдар әр кезеңде
теңіз суының астында калып және қайта қүрғап отырды: олардың қазіргі
рельефі мен геологиялық құрылысы әр түрлі. Париж бассейні, Онтүстік-шығыс
Англия, сатыланып жатқан Швабия-Франкония облысы, Тюринген бассейні куэстік
рельеф типі тән еңіс жазыктар болып есептеледі. Аквитан бассейні (Гаронна
ойпаты), Луара және Фландрия ойпаттары, Орта Ирландия жазығы қат-қабатты
аккумуляциялық тегіс жазық рсльефпен сипатталады. Шағын аккумуляциялык
жазықтар опырықтардың түбінде орналасқан (Вогез бен Шварцвальд арасындағы
Жоғарғы Рейн жазығы, Орталық массив пен Альпінің арасындағы төменгі Рона
аңғары).

Оңтүстікке таман, негізінен Солтүстік тропиктің оңтүстігінде, одан да
ертеректе зор суперплатформа Гондвана қалыптасты. Еуропа мен Азияның
(Еуропа, Сібір және Қытай) платформалары аралығында геосинклиналдық
белдеулер орналасқан. Солтүстік үш платформаның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.