Антигитлерлік коалицияның алғышарттары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе 3
1. Антигитлерлік коалицияның алғышарттары 5
1.1. Англо-американдық альянс 1941-1945 жж. 5
1.2. Совет-ағылшын келісімі 8
1.3. Совет-американ қарым-қатынастары. Антифашистік ынтымақтастық 11
2. Антигитлерлік коалицияның экономикалық және әскери қарым-қатынастары 21
2.1 Еуропада екінші майданның ашылуы 21
2.2 Ленд-лиздің 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы ролі 26
Қорытынды 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 30

Кіріспе

Курстық жұмыстың мақсаты: антигитлерлік коалицияның тарихын зерттеп
және талдай отырып, соңғы жылдардағы ашылған мұрағаттық құжаттар мен
жаңадан, соны көзқараспен жазылған әдебиеттерге байланысты қайта қарау
болып табылады. Дегенмен бұл жөнінде қазақ тіліндегі материалдар жоқтың-
қасы деуге де болады. Бірақ совет дәуірі кезеңінде Ұлы Отан соғысына аса
зор көңіл бөлінгендіктен осы салада материалдар орыс тілінде ұшан теңіз.
Сонымен қатар біз жақында Ұлыбритания Парламентінің Екінші дүниежүзілік
соғыс кезеңіндегі Германияның басшыларының бірі болған Гесспен
келіссөздердің барысы жазылған құжаттардың құпиялылығын әлі де 50 жылға
созғандығына байланысты бұл мәселе жөнінде жұмбақ беттердің көп екендігін
де мойындауға мәжбүрміз.
Версаль-Вашингтон жүйесі дүние жүзінің бірқатар аймағында
жеңімпаздардың пайдасын көздеп, ұтылғандардың ренішін туғызып, қару-
жарақтың саны мен сапасын алға тартты. Бұл реніш бірте-бірте келіп неміс
реваншизмі мен жапон милитаризміне ұласты. Бұған ілесе неміс және жапон
экономикасының күрт дамуы Германия мен Жапонияның Италиямен бірлесіп,
"Берлин - Рим - Токио" белдеуін құруына мүмкіндік берді, олар енді
халықаралық саяси-құқықтық тәртіпті өзгертуге ұмтылыс жасады. Ақырында,
пайда болған қайшылықтар Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуына әкеп
ұрындырды[1].
Міне осы антигитлерлік коалицияның ең соңғы Потсдам конференциясының
біткеніне де, сөйтіп осы әлемді дүр сілкіндірген соғыстың біткеніне де міне
алпыс жыл толды. Осы себепті де жұмыстың өзектілігі айқындала түседі.
Деректік шолу. Бір қызығы осы антигитлерлік коалицияның құрылу
барысында совет басшыларының аудармашысы болып қызмет атқарған В.М.
Бережковтың Коалицияның тууы, Потсдамдан Тегеранға апарар жол атты
кітаптары абырой болғанда қазақшаға аударылған да екен. Бірақ мұндағы
көзқарас біршама өзгеше болып отыр. Өйткені совет тарихитанымында ленд-
лиз ролін төмендету немесе ол жайында жұмған ауызды ашпау етек алған
болатын. Сондықтан біз осы курстық жұмыста бұл жөнінде баса назар аудара
отырып айтып өтпекпіз. Бұл пікір туралы заманымыздың заңғар жазушысы Шыңғыс
Айтматов та өзінің бір сұхбатында атап өткен еді.
Сонымен қатар, екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде Үлкен үштік
одағының (КСРО, АҚШ, Ұлыбритания) қарым-қатынастары біркелкі болды деп айту
мүлде қате.
Жұмыста В.М. Бережковтың, В.Т. Фоминнің, Н. Вознесенскийдің, Д.А.
Волкогоновтың тағы басқа да тарихшылар мен әскери қолбасшылардың
күнделіктері мен мемуарлары қаралды.
Курстық жұмыста мынадай міндеттер қарастырылады:
1. КСРО, Ұлыбритания және АҚШ-тың әскери-саяси ынтымақтастығының
мәселелері.
2. Атлантикалық хартияның антигитлерлік коалицияның құрудағы ролін
анықтау.
3. Екінші майданның ашылуының созылуының себептерін талдау.
4. Коалицияның өзара материалдық көмектері (ленд-лиз) ролінің маңызын
анықтау.
Курстық жұмыстың өзектілігі: антигитлерлік коалиция тарихы тереңдете
зерттеуді қажет ететін, әлі де болса саралай түсіп дәйектеуді талап ететін
күрделі тақырып. Сондықтан осы тақырыпқа бойлап ене түсудің өзектілігі өз
мәнін жоғалта қоймайды.
Гитлерлік Германияның Совет Одағына шабуыл жасауы бүкіл халықаралық
жағдайды түп-тамырымен өзгертіп жіберді. Империалистік державалардың
бәсекелес екі тобының жанжалы болып басталған екінші дүние жүзілік соғыстың
антифашистік, азаттық соғысына айналу процесі аяқталды. Құрамына СССР,
Англия және АҚШ енетін әскери-саяси одақтың құрылуы үшін нақты алғы шарттар
жасалды. Алайда, мұндай одақтың пайда болуы бір мезгілде бола қойған акт
емес. Егер СССР, АҚШ, Англия және басқа да антифашистік мемлекеттердің
антигитлерлік коалициясы құрылуының заңдылық жағы жөнінде айтатын болсақ,
ол бірнеше сатыдан өтіп барып, 1942 жылдың бірінші жартысында аяқталды. Осы
кезеңнің бүкіл барысында Совет Одағы фашизмге қарсы соғыста халықтардың
жауынгерлік одағын құру үшін нысаналы күрес жүргізді.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспе, негізгі бөлімге кіретін екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Антигитлерлік коалицияның алғышарттары

1.1. Англо-американдық альянс 1941-1945 жж.

Атлантикалық хартия
1941 жылдың 14 тамызында Канада елінің жағалауында Атлантика мұхитында
кездескен Рузвельт пен Черчилль антигитлерлік коалицияның программалық
құжаттарының бірі болған Атлантикалық хартияға қол қойды[2].
Атлантикалық хартияда мынадай міндеттер қойылды: нацизмді жою,
агрессорды қарусыздандыру және халықтарды қару-жарақтың көптігінен арылту.
АҚШ және Ұлыбритания территориалдық өзгерістерге халықтардың келісімінсіз
ұмтылмаймыз, халықтар өздерінің биліктерін өздері таңдайды, сауда мен
экономикалық ынтымақтастықта тең құқықтар жасауға жол ашамыз деп жариялады.

Атлантикалық хартияда нацизмді жойғаннан кейін барлық елдер үшін
қауіпсіздік орнауы тиіс деген үміт айқын көрініс беріп, кез келген
агрессияға қарсы шаралар қолданылатын болады деген сенім айқын көрініс
берген болатын. Бұл мақсаттарға жету үшін қарусыздандыру көзделген болатын.

Атлантикалық хартияның кейбір қағидалары Сталиннің саясатына қарама-
қайшы келіп Мәскеу бұл құжатқа алғашында сенімсіздікпен қарады. Өйткені
Балтық елдерін өз құрамына қосып алған КСРО үшін сол елдерге тәуелсіздік
берудің мүлде қажет еместігін айтпаса да түсінікті болатын.
Дегенмен, Атлантикалық хартия Батыс елдерінде антифашистік коалицияның
идеялық негізі ретінде қарастырыла бастады, сондықтан мұнымен санаспасқа
болмайтын еді. Сталин Атлантикалық хартияның кейбір қағидалары нақты мән
берілер деп те ойламады, шындығында бұл Үлкен үштіктің бұдан былайғы өзара
әрекеттерінде солай болып та шықты[3].
24 қыркүйекте елші И.М.Майский Лондонда КСРО атынан Атлантикалық
хартияға қол қойды. Сөйтіп антигитлерлік коалицияның бастапқы құжаты
дүниеге келді. 1942 жылдың 1 қаңтарында Атлантикалық хартияның қағидаларына
қолдау көрсеткен елдердің өкілдері 26 мемлекет Вашингтонда Декларацияға қол
қойды[4]. Сөйтіп осы акт Антигитлерлік коалицияның ресми тұрғыдан дүниеге
келуі аяқталды. Коалицияға КСРО, АҚШ, Ұлыбритания, Франция и Қытай, сондай-
ақ Югославия, Польша, Чехословакия және белдік агрессиялық елдерге
(Германия, Италия, Жапония) және олардың сыбайластарына (сателлиттеріне)
әскери қарсы әрекетке көшкен немесе оларға қарсы елдерге көмек көрсетуші
елдер кірді. Екінші дүниежүзілік соғыстың соңына қарай Антигитлерлік
коалиция елдерінің саны 50-ден асты.
Нацистер елімізге баса көктеп кірген алғашқы күндерден бастап-ақ,
совет дипломатиясының алдына жаңа міндеттер қойылды. Советтік сыртқы
саясаттық басты мақсаты жауға тойтарыс беруді ұйымдастыру үшін, ал содан
кейін олар оккупациялап алған советтік территорияны азат етіп, фашистік
державаларды толық жеңіп шығу үшін неғұрлым қолайлы халықаралық жағдайды
қамтамасыз ету болды. Совет дипломатиясы, ең алдымен, гитлерлік Германия
мен фашистік Италияға сол кездің өзінде-ақ қарсы соғысып жатқан
буржуазиялық мемлекеттердің СССР-гe мүмкіндігінше берік одақтас болуын
ойластыруы керек еді. Бұл үшін нацистік Германияға қарсы соғысқан
мемлекеттердің коалициясын құрып, нығайтуға және Европада екінші майданның
ашылуын тездетуге жету қажет болды. Сондай-ақ, совет-герман қарулы
қақтығысында сол кезде ресми бейтараптығын сақтап отырған Жапония, Түркия,
Иран және басқа мемлекеттердің шабуылын болдыртпау үшін барынша күш салу
қажет еді. Мұның өзі үлкен дипломатиялық шеберлікті талап етті.
Ақырында, СССР сыртқы саясатының міндеті фашизм құлдыққа түсірген
Европа халықтарының азаттық және өздерінің суверенді праволарын қалпына
келтіру жолындағы күресіне бар мүмкіндігінше көмек көрсету болды, бұл
жөнінде Совет үкіметінің басшысы, Мемлекеттік қорғаныс комитетінің Төрағасы
И. В. Сталиннің 1941 жылы 3 июльде сөйлеген сөзінде айтылды[5].
Бұл міндеттер 1941 жылы сентябрьде Лондонда өткен Одақтастар аралық
конференцияда совет делегациясы ұсынған декларацияда да бейнеленді.
Декларацияда өздеріне гитлерлік Германия танған соғысты жүргізуге мәжбүр
болып отырған барлық халықтар мен барлық мемлекеттер агрессорларды тез
арада және батыл талқандау үшін осы міндетті неғұрлым толық шешуге
өздерінің барлық күш-қуатын жұмсайтын болуға тиіс деп көрсетілді. Одан әрі
бұл документте соғыс біткеннен кейін халықтарды фашизмнен құтқара алатындай
етіп құру қажет екендігі жөнінде айтылды. Совет Одағы,— деп мәлімделді
декларацияда,— әрбір халықтың мемлекеттік тәуелсіздігі мен өз елі
территориясына қол сұғылмайтындығы правосын, өз елінің экономикалық және
мәдени гүлденуін қамтамасыз ету мақсатына сәйкес келетін әрі қолайлы
қоғамдық құрылыс орнату және басқару формасын таңдап алу правосын
қорғайды[6]. Совет үкіметі гитлеризмді толық және түпкілікті жеңіп
шығудың нәтижесінде бостандық сүйгіш халықтардың тілектері мен мұраттарына
сай келетін дұрыс халықаралық ынтымақтастық пен достық қатынастардың
негіздері қаланатын болады деп сенім білдірген еді.
Алты жылға созылып аса жойқын соғыс Антигитлерлік коалицияның
жеңісімен аяқталды.
Коалицияны құрудың өзі талай дипломатиялық істерді жүзеге асырып барып
қана одақтастар арасындағы қайшылықтарды мейлінше орап өтудің арқасында
ғана дүниеге келді. Дегенмен екінші дүниежүзілік соғыста жеңіске негіз
болған жоспар қабылданды.
Бұл жоспарларды іске асыру бірнеше кезеңдерден тұрды: Сотүстік
Африканы азат ету, Италияны соғыстан шығару және Жерорта теңізінде толық
бекіп алу, Солтүстік Францияда майдан Ашу, Германияға Берлинді жаулап ала
отырып соңғы соққы беру, Жапонияны тізе бүктіру. Осы тұрғыдан антигитлерлік
коалицияның тарихым пайымдау әскери және экономикалық ынтымақтастықтың Жан-
жақты суреттеуге мүмкіндік береді деп ойлаймын. Қиыншылықтар мен өздерінің
мүдделерімен ұғындырылатын қайшылықтарға қарамастан одақтастар бір-бірінің
түсінуге тырысып тездете Германияны талқандауды жүзеге асырып соғысты
аяқтауға ұмтылу үшін қолдан келгенн мүмкіншілоіктердің бәрін пайдаланды.
Осылайша антигитлерлік коалиция тарихқа әртүрлі саяси қоғам елдерінің
ортақ жауға бірге қарсы тұрудың жарқын көрінісі ретінде енді.

1.2. Совет-ағылшын келісімі

Совет-британ қарым-қатынасы Сталиннің Гитлермен ынтымақтастығы
күшейген кезеңде де үзілген емес еді. Бірақ, бұл қарым-қатынас біржақты
бастамамен, яғни Ұлыбританияның бастамасымен жасалынды, ал Кремль толығымен
Берлинді ызаландырмайын деген оймен пассивті жағдайда болатын. Жаңа үкімет
басына келген Уинстон Черчилль Сталиннің 1939-1940 жылдарғы әрекеттері мен
моральдық жақтары туралы әзірге ұмыта тұруды жөн көріп Кеңестер Одағының
ерте ме, кеш пе маңызды одақтас болатындығы туралы алдын ала көрегендікпен
болжай алған еді.
Енді міне оның көрегендігі тұпа-тура келіп Германияның КСРО-ға баса-
көктеп жаулау соғысы басталған күні-ақ (22 маусымда) У. Черчилль Германияны
айыптап радиодан ағылшын халқы алдында сөз сөйледі[7]. Ал Сталиннің сонау 3
шілдеге дейін есін жиып совет халқына сөз қата алмағаны тарихтан белгілі!
Ол өзінің сөзі пісіп жетілгенге дейін Осыдан кейін іле-шала ағылшындар КСРО-
мен дереу хабарласы маусым күні АҚШ президенті Ф. Рузвельт те өзінің КСРО-
ға қолдау көрсететінін айтып ел алдында сөз сөйлеген болатын. Міне осыдан
соң 27 маусымда КСРО-дағы ағылшын елшісі Криппс келісімдер жасауға кірісе
бастады[8].
Елші Криппс пен СССР сыртқы істер халық комиссары арасында болған
әңгіменің барысында Құрама Штаттарының позициясы жөнінде де пікір алысылды.
Криппс Германияның СССР-гe шабуыл жасауынан бір апта бұрын Черчилльге
Рузвельтпен байланыс жасап, осындай соғыстың ашылуы мүмкін екенін
талқылауды есіне салғанын мәлімдеді. Криппс сенім білдіре отырып, мынаны
хабарлады: Америкадан қайтып оралған Англиядағы АҚШ елшісі Вайнант, сондай-
ақ Криппс пен Черчилль үшеуі Германияның совет территориясына басып кіруі
белгілі бола салысымен, британ премьер-министрі 22 июнь күні радио арқылы
сөйлеген сөзінің тексін жазыпты. Черчилльдің сөйлеген сөзі Вайнантты толық
қанағаттандырған, өйткені, оның пікірінше, Черчилльдің сөзі Рузвельттің
көзқарастарын бейнелеп берген еді. Молотов СССР-ге қарсы соғыстың басталуы
жөнінде Гесс ағылшындарды ескертті ме деп сұрады. Криппс ондай ескерту
жасалмағанын айтып, Лондонның мұндай мәліметтерді басқа жақтан алғанын
мәлімдеді. Бұл жерде британ елшісіне сене қою қиын еді, ал Гесстің лорд
Саймонмен әңгімесінде ол жөнінде айқын түрде құлақ қағыс білдіргенін, енді
Кадоганның күнделігінен көріп отырмыз.
27 июньнің кешінде сыртқы істер халық комиссары Криппспен екінші рет
әңгімелесті. Халық комиссары елшінің ұсыныстарын Совет үкіметіне
баяндағаннан соң, екі жақтың біріне-бірі көрсететін көмегінің ауқымы мен
көлемі қандай болмақ деген сұрақ туғанын хабарлады.
— Британ үкіметі екі ел арасындағы ынтымақты бастау үшін бәрін істеуге
даяр,— деп жауап берді Криппс.— Мен мүмкін болатын экономикалық көмектің
көлемін шектерлік себептерді көріп отырған жоқпын, және жалпы алғанда екі
елдің ортақ мақсатқа жетуіне қажетті көмектің де шегін көріп отырған
жоқпын.
Молотов өзара көмекті белгілі бір саяси негізде, қандай да болсын бір
келісіммен шарттасу арқылы көрсету қажет екенін ескертті. Екі ел арасындағы
әскери және саяси жақындасуды осындай негізде жүзеге асыруға болар еді.
Криппс ағылшын үкіметі СССР-мен саяси келісім жасасуға әзір емес дегенді
аңғартып, жалтара жауап берді. Қазіргі қалыптасқан жағдайда, екі елдің жауы
ортақ болып отырған кезде, тек ағымдағы нақтылы мәселелер туралы ғана емес,
сонымен қатар неғұрлым ауқымды әскери-саяси ынтымақтастық проблемасы туралы
ойлау керек деп есептеген совет жағын мұндай жауап қанағаттандыра алмайтын
еді. Совет өкілі ағылшын үкіметі қазіргі кезеңде тек арнаулы мәселелер
жөнінде ғана ынтымақтастықтың жасалуы мүмкін, ал әскери-саяси ынтымақ
жасасу міндетін қойып отырған жоқ деп есептейді, деп түсінуім дұрыс па?—
деген сұрақ қойды. Криппс, меніңше, қазір әскери және экономикалық
мәселелер жөнінде ынтымақ болуына жету неғұрлым қажет, ал мұның өзі саяси
ынтымақ орнату үшін де негіз қалайды деп жауап берді.
1941 жылы 29 июньде Молотов Криппсті тағы да қабылдады. Совет елшісі
И. М. Майскийдің ағылшын әскери кабинетінің мүшесі лорд Бивербрукпен
жақында өткен әңгімесі туралы Лондоннан алынған хабарға сүйене отырып,
халық комиссары ағылшын авиациясының Германияға қарсы жалпы алғанда, Батыс
Европадағы қимыл жасауын күшейту, сондай-ақ Францияға десант түсіру туралы
мәселе көтерді. Бивербрук нақ осындай операциялар жасаудың мүмкін екендігі
жөнінде айтқанды. Майский мен Бивербруктің кездесуі туралы Криппстің
хабардар екені және осы туралы сұрақ туа қалса, өзін қалай ұстау керектігі
туралы нұсқау алғаны күмәнсіз еді. Ол ойланбастан былай деп жауап берді:
— Ағылшын үкіметі принцип жүзінде Совет үкіметіне көмектесу үшін бәрін
істеуге әзір. Бірақ, ағылшын флоты, оның мән-жайын білмей тұрып, қандай
операцияны болса да қолға ала алмайды. Демек, ағылшын қарулы күштерінің
совет майданындағы жағдайды жеңілдете алатындай қимыл жасауы жөнінде қазір
тиянақты еш нәрсе айтуға болмайды.
Көріп отырғанымыздай, Черчилльдің және оның кабинеті мүшелерінің
ағылшын үкіметі Совет Одағына барынша кеңінен көмек көрсетуге ұмтылады деп
сөз жүзінде мәлімдеуіне қарамастан, іс жүзіне келгенде, ешқандай да нақтылы
қадам жасалған жоқ[9].
СССР сыртқы істер халық комиссары 1941 жылы 30 июньде ағылшын әскери
миссиясының мүшелерімен кездескенде, британ авиациясының Германияның батыс
жағында және Францияның оккупацияланған территориясында қимыл жасауын
күшейте түсудің, сондай-ақ Бивербрук айтқан ауданға десант түсірудің кажет
екендігін тағы да мәлімдеді. Бұл жолы генерал Макферлан сөз алып, менің
міндетім совет әскерлерінің қимылы мен жоспары туралы тезірек егжей-
тегжейлі мәліметтер алу деп мәлімдеді. Ағылшын командованиесі тиісті
операциялардың жоспарын сонан соң ғана жасай алар еді-міс, деді.
Ақыр аяғында, Совет үкіметі Англия үкіметін уағдаласуға келуге
дегенмен қол жеткізді, бұл уағдаласу тек техникалық сипатта ғана болған
жоқ. 1941 жылы 13 маусымда Кремльде КСРО үкіметі мен Ұлыбритания үкіметі
арасында Германияға қарсы соғыста бірлесіп қимыл жасау жөніндегі келісімге
қол қойылды[10]. Оған қол қоярда совет жағынан Совет үкіметінің басшысы И,
В. Сталиннің, Қызыл Армия Бас штабының бастығы маршал Б. М. Шапошниковтың,
әскери-теңіз флоты халық комиссары адмирал Н. Г. Кузнецовтың және басқа да
ресми адамдардың қатысуы осы документтің маңыздылығын баса көрсетті.
Ағылшындар жағынан елші Криппс, Ұлыбритания елшілігінің қызметкерлері,
сондай-ақ британ миссиясының бүкіл құрамы қатысты. Орыс және ағылшын
тілдерінде жазылған келісімге СССР сыртқы істер халық комиссары мен елші
Криппс қол қойып, мөр басып бекітті. Келісімде былай деп көрсетілді:
1. Гитлерлік Германияға қарсы жүргізіліп жатқан қазіргі соғыста екі
үкімет те бір-біріне әр қилы көмек көрсетуге және бір-бірін қолдауға
міндеттенді.
2. Осы соғыс жүріп жатқанда бұл үкіметтер өзара келісіп алмайынша,
өздері ешбір келіссөз жүргізбейді, ешбір уақытша бітім немесе бітім шартын
жасамауға міндеттенеді[11].
Осы келісімді антигитлерлік коалицияның басы деп есептеуге болады.
Алайда, бұл келісім расында да тек бастама ғана болғaн еді. Көріп
отырганымыздай, ағылшын жағы өздеріне әскери-саяси міндеттемелер алуға
ықыласымен көне қойған жоқ. Мұндай жағдай көбіне мына себептерден туады:
британ әскери сарапшыларының және көптеген саяси қайраткерлерінің арасында
Совет Одағы бүкіл Батыс Европаның дерлік өнеркәсіп потенциалына сүйенген
гитлерлік соғыс машинасының соққысына шыдамайды деген пікір басым болды.
Лондондағы әскери мамандар Қызыл Армия гитлерлік басқыншылардың тегеурініне
тек бес-алты апта бойы ғана төтеп бере алады деп есептеген еді.

1.3. Совет-американ қарым-қатынастары. Антифашистік ынтымақтастық

Америка Құрама Штаттары 1941 жылдың 21 маусымында КСРО-ның Германияға
қарсы соғысында қолдау көрсететінін ресми түрде танытты.
Германияның барлаушылары мұндай маңызды мәліметті тауып әрі оны дер
кезінде жоғарыға хабарлауға мүмкіндігі болмады. Соның өзінде де Гитлер
барлаушылардың көмегінсіз-ақ Американың кімдер жағына шығатынын білетін.
Дәл сол 1941 жылдың 21 маусымында ол Италия көсемі Муссолиниге хатында
былай атап көрсеткен болатын: Америка соғысқа кірісе ме әлде жоқ па –
бәрібір, өйткені ол біздің қарсыластарымызды қолдайды... Мұның артында әскери
материалдарды Америкадан үсті-үстіне жеткізу жатыр.... Дәл соның айтқанындай
болғаны кейіннен түсінікті болды.
Американдық зерттеуші Антони Сюттон 1973 жылы Ұлттық өзіне өзі қол
салу атты кітапты жарыққа шығарды. Кітаптың бір жақсысы автор өзінің
көзқарасын ешкімге таңа қоймайды, дегенмен жіпсіз бауыздайтын құжаттар
келтіреді. Кітаптың 80-81 беттерінде ол Сталин мен Рузвельттің арасында
сонау 1938 жылдан бастап әзірлене бастаған құпия келісімнің бар екендігін
бұлтартпайтын дәлелдер арқылы көрсетеді. Сюттон АҚШ-тың Мемлекеттік
департаментінің номері 800.51 W89 USSR247 құжатын тауып, онда елші Джозеф
Е.Девистің 1939 жылдың 17 қаңтарындағы құпия келісімді әзірлеу жұмыстары
аяқталғаны туралы есебі келтірілген еді.
АҚШ-та құпия келісімнің бар екендігі туралы тек төрт адам білген
болатын. Ал Советтер еліндегі құпияны сақтаудың өнері тым жоғарылығын
ескере отырып бұл жақтан мұндай келісім туралы мүлде аз болғандығын
байқауға болады.
Сюттон тапқан құжатты жалған құжат деп ешкім айта да қоймады және
көңілге күмән келтіре де қоймады. Бірақ күдік тумас үшін Сюттон оқырманға
1939 жылдың наурызында қол қойылған АҚШ-тың Мемлекеттік департаментінің №
711.00111 АҚШ-тың советтік сүңгуір қайықтарды жасауға қатысуы туралы
құжатынан бастап бірталай құжаттарды келтіреді.
Мұнан соң бұл аз болғандай ол американдықтардың КСРО-ға жөнелткен
стратегиялық материалдардың мүлде ұзақ тізімдерін келтіреді. Бұл тізімдерді
тек соғыс барысындағы стратегиялық жөнелтімдердің тізімімен салыстыруға
ғана болады. Бұл тізімді оқып отырып қайран қаласың және Сталинге
американдықтардың әскери жөнелтімдері мен бұл жөнелтімдер арасында
айырмашылық жоқ екеніне көзің жете бастайды. Сондықтан Сталинге американдық
көмектің отызыншы жылдары-ақ бастағанын ұғынасың. Сөйтіп 1939 жылдың
қаңтарында басталған стратегиялық көмектің сонау соғыс аяқталғанға дейін
толастамағанын айқын сезінесің. Осы көмекке арқа сүйеген Сталин Еуропада өз
ойын толық жүзеге асырды. Сталин антифашистік коалиция ресми түрде
құрылғанға дейін, тіпті Герман танкілері Польшаның шекарада тұрған
шлагбаумдарын таптап алапат сұрапыл жылдар басталған 1939 жылдың 1
қыркүйегіне дейін-ақ американдықтардың көмегін ала бастағанын байқаймыз.
1941 жылдың 26 маусымында Вашингтон нейтралитеттің Кеңестер Одағына
тарамайтынын және өздерінің шұғыл көмекке келетінін баса айтты. Кеңес
үкіметі американдықтарға өздеріне қажетті материалдар тізімін көрсетті.
Лондонда КСРО-ның фашистерге тойтарыс бере алмауы туралы ой-пікірлер
етек алған болатын. Совет Одағының гитлерлік Германияға төтеп беру
мүмкіндігі жөнінде АҚШ-та да осыған ұқсас баға берілген пікірлер тарады.
Олардың айырмашылығы тек мынада ғана болды. Вашингтондағы әскери стратеггер
орыстардың қарсы тұра алу мерзімін мұнан да азайтып көрсетті. Мұндай
болжамдарға онша сене қоймаған Рузвельт өз көзімен көрген адам арқылы хабар
алмақшы болып, Гарри Гопкинсті өзінің арнайы өкілі ретінде Москваға
жіберуге ұйғарды. Ол кезде Англияда жүрген Гопкинске Рузвельт сол жерден,
тура Совет Одағына жүріп кетуді тапсырды. Ағылшын самолетімен Шотландиядан
Архангельскіге дейін екі тәуліктей ұшып, Гопкинс 28 июль күні түс ауа
Москваға келді.
Рузвельттің арнайы өкілі, жақын досы Гарри Гопкинс қорытындылар жасауы
АҚШ-тың бұдан былай қандай бағыт ұстайтынын шеш алатын адам болатын. Ол
жергілікті жағдаймен танысып алғаннан кейін, Совет Одағы гитлерлік
агрессияға төтеп бере ала ма, жоқ па, совет-герман майданындағы соғыс
фашистердің кезекті блицкригіне айналып кетпей ме — осының бәрін,
Вашингтонға баяндауға тиіс еді. Ақ үй жуырда ғана нацистік агрессияның
кезектегі нысанасына айналған Совет Одағы жөніндегі саясатын осы сұрақтарға
Гопкинстің қандай жауап қайтаруына байланысты белгілемекші болатын.
Гитлерлік Германия Совет Одағына шабуыл жасасымен-ақ Құрама Штаттар
үкіметі бұл агрессия әрекетін бірден айыптады. 1941 жылы 24 июньде болған
баспасөз конференциясында сөйлеген сөзінде президент Рузвельт фашистік
белдік державаларына қарсыласушылардың бәрі, оның ішінде Совет Одағы да,
Құрама Штаттардан қолдау табады деп атап көрсетті.
Жанына екі әскери адамды ертіп келген Гопкинс Москвада бірнеше күн
болды. Осы уақыттың ішінде ол Совет үкіметі басшыларымен кездесіп, совет-
герман майданындағы жағдай туралы толық мәлімет алды, совет халқының
соғысты жеңіп шыққанға дейін жүргізе беруге берік бел байлап отырғаны оған
үлкен әсер етті.
Келген күнінің кешінде Гарри Гопкинсті Совет үкіметінің басшысы И. В.
Сталин қабылдады. Онда болған әңгіменің мазмұны Ақ үйдің Гопкинс жазган
документтерінде былайша баяндалған.
Гопкинс президенттің жеке өзінің өкілі ретінде келгенін, президент
болса Гитлерді адамзаттың қас жауы деп есептейтінін, сондықтан да оның
Германияға қарсы күрес жүргізіп отырған Совет Одағына көмек көрсеткісі
келетінін айтты.
— Менің міндетім - деп сөзін жалғастырды Гопкинс,— дипломатиялық
миссия емес, өйткені менің қандай болса да уағдаластыққа келуге өкілдігім
жоқ. Маған қазір ең маңызды мәселе — Гитлерді және гитлеризмді күйрете жеңу
екендігі жөніндегі президенттің көзқарасын білдіру ғана тапсырылды.
Президент және АҚШ үкіметі Совет Одағына қолдан келген көмектің бәрін, оның
үстіне мүмкін болғанынша тезірек көмек көрсетуге әбден бел байлап отыр.
Одан әрі Гопкинс өзінің Вашингтон әкімшілігінде қандай роль
атқаратынын айтты да, Лондонда жақында Черчилльмен кездескенін, Черчилльдің
Совет үкіметіне президент қандай сезім білдірсе, өзінің де сондай сезімде
екенін жеткізуді өтінгенін қосты.
Бұдан берген жауабында Сталин Гопкинстің Совет Одағына келуімен
құттықтаймын деді. Гитлерлік Германияны сөз ете келіп, Сталин мемлекеттер
басқа елдермен қарым-қатынас жасағанда қайсыбір моральдық стандарт
минимумын ұстаулары керек, өйткені ұлттардың онсыз өмір сүруі мүмкін емес
деген пікір білдірді. Германияның қазіргі лидерлерінің мұндай моральдық
стандарт минимумы туралы түсінігі жоқ, демек, олар қазіргі дүние жүзінде
әлеуметтік атаулыға қарсы күш болып табылады. Ол адамдар еш шімірікпестен
шартқа қол қойып, оны табанда бұзудан тайынбайды. Мемлекеттер шартты
міндеттемелерін орындауға тиіс, әйтпесе халықаралық бірлестік қоғамы өмір
сүре алмайды.
— Сөйтіп, біздің көзқарастарымыз үйлеседі екен,— деді И. В. Сталин
сөзінің қорытындысында[12].
Одан соң Гопкинс Совет Одағына көмек көрсету туралы мәселеге тоқталып,
осы проблеманы екіге бөлген жөн болар деп ескертті. Біріншіден,— бұл
Россияға таяу арада Құрама Штаттардан не керек екендігі туралы және Құрама
Штаттардың нені дереу бере алатыны туралы мәселе. Екіншіден, соғыстың
ұзаққа созылған кезінде, Россияның барлық қажетінің қандай дәрежеде
екендігін анықтап алған жөн.
Осылайша бөліп қарауға келіскен Совет үкіметінің басшысы тікелей
қажетті нәрселердің қатарына ең алдымен оқ-дәрісімен қоса орта калибрлі
зенит зеңбіректерін атады. Көшіп жүруге ыңғайлы және жылдам ататындықтан
нақ орта калибрлі зеңбіректер қажет деді ол. Сондай-ақ қалаларды қорғау
үшін ірі калибрлі пулеметтер де керек. Бір миллион, немесе одан да көп
винтовка алған да жөн болар еді. Оларға оқ-дәрі керек пе деген Гопкинстің
сұрағына Сталин, егер винтовкалардың калибрі Қызыл Армияда қолданылып
жүрген винтовкалардың калибрімен сәйкес келсе, бізге оқ-дәрінің қажеті жоқ,
ол өзімізде де көп деп жауап қайтарды[13].
Ұзаққа созылатын соғыс қажеттерін айта келіп, Совет үкіметінің
басшысы, ең алдымен таза бензин, екіншіден, самолеттер жасауға алюминий
керек екенін атап айтты. Мұның өзінде Сталин: Бізге зенит зеңбіректері мен
алюминий беріңіздер, біз үш, немесе төрт жыл бойы соғыса аламыз,—
деді[14].
Әңгіме барысында Совет Одағына американ самолеттерін беру туралы
мәселе де талқыланды. Осыған байланысты Сталин сол самолеттермен совет
ұшқыштарын таныстыру үшін американдар өздерінің нұсқаушылары мен
техниктерін жіберуіне де қарсы емес екендігін ескертті. Совет Одағына, деді
одан әрі Сталин, ең алдымен жақын қашықтықта қимыл көрсете алатын, 600
километрден 1000 километрге дейінгі радиуста ұша алатын, жалпы ұшу
қашықтығы 1200 километрден 2000 километрге дейін жететін бомбардировщиктер
қажет.
Самолеттерді жеткізу үшін қандай маршруттардың мүмкін екенін айта
келіп, Сталин былай деді: қазіргі уақытта оларды Парсы шығанағы арқылы
жеткізу Иранның темір жолы мен тас жол мүмкіншіліктерінің аздығына
байланысты онша қолайлы емес. Сондықтан Архангельск мен Мурманск арқылы
өтетін маршрут неғұрлым қолайлы болмақ. Гопкинс өзінің Москвада өте аз
уақыт қана бола алатыны, бірақ сонда да болса мұнда мүмкін болғанынша көп
іс тындырып кеткісі келетінін айтты. Ол Сталиннен келіссөздерді менімен
өзіңіз жүргізгіңіз келе ме әлде оның егжей-тегжейлері жөнінде Совет
үкіметінің басқа өкілдерінің жүргізгенін жөн көресіз бе деп сұрады. Гопкинс
Сталиннің қазір жұмыс басты екенін түсінсе де, өзінің мәселені тікелей
үкімет басшысымен бірге шешкісі келетінін де қоса білдірді.
— Сіз біздің қонағымызсыз, сондықтан сіз шешуге тиістісіз,— деп жауап
берді Сталин. Одан соң Сталин неғұрлым байсалды райға көшіп, Гопкинстің
Москвада болған кезінде күн сайын кешкісін сағат 6-дан 7-ге дейін оның
қарауында екенін айтты. Келесі күні таңертеңгі сағат 10-нан бастап Гопкинс
Қызыл Армия өкілдерімен бірқатар кездесулер өткізетін болып келісілді.
Сөзін қорыта келіп, Гопкинс Қызыл Армияның өжеттікпен қарсыласуын
Құрама ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.