Қарусыздандыру туралы халықаралық конференция
1930 – 1939 жылдардағы саяси дағдарыс
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..3-6
1 ТАРАУ Халықаралық қауiпсiздiк пен қарусыздандыру мәселелерi
1.1 Қарусыздандыру туралы халықаралық конференция ... ... ... ... ..6-7
1.2 Конференцияның барысы мен ұлы державалардың қарусыздандыру
жобалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7-11
2 ТАРАУ Қиыр Шығыста соғыс ошағының пайда болуы
2.1 Жапонияның Қиыр Шығыстағы агрессиясы ... ... ... ... ... ... .11-13
2.2 Ұлы державалардың Қиыр Шығыс мәселесін шешудегі ұстанған
позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13-15
3 ТАРАУ Европадағы соғыс ошағының пайда болуы
3.1 Германиядағы фашистік агрессиының етек жаюы ... ... ... ... ... .15-17
3.2 Фашистік елдер агрессияның күшеюі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17-21
3.3 "Берлин – Рим - Токио" осінің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-23
3.4. Соғыс алдындағы дағдарыстың күшеюі
а) Австрия аншлюсі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2 3-24
ә) Мюнхен келісімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-25
б) Риббентроп-Молотов пактiсi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 28
СIЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...29-30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .31-
32
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Менің курс жұмысының тақырыбы “1930 – 1939
жылдардағы саяси дағдарыс” болып табылады. Бұл тақырыпты мен өзім шын
жүректен таңдап алдым. Себебі, осы кезеңде әлемдегі саяси жағдай өте
шиеленіскен еді. Сонымен бірге демократия, коммунизм мен фашизм арасындағы
жағдай қыза түсті. Әлемде фашистік агрессия белсең алды. Бұл агрессия өте
тез қарқынмен дамыды. Оны тоқтатпаса, тікелей соғыс қаупі төнді. Бұл үшін
коммунизм мен демократияның бірлесіп қарсылық көрсетуі керек еді. Бірақ
коммунизмнен көрі фашизм болсын деп, демократия “бейтараптық” немесе
“араласпау” саясатын ұстануды жөн көрді. Өкінішке орай, фашизмге қарсы
коммунизм жалғыз өзі қарсылық көрсете алмады. Осындай шиеленіскен жағдай
нәтижесінде фашизм күшейе түсті. Коммунизмді жою амалы ретінде демократия
фашизмге қарқында көмек көрсете бастады, яғни демократия коммунизмді фашизм
арқылы құртпақшы болды. Демократияның мұндай саясатын пайдаланған фашизм
екінші дүниежүзілік соғысқа алып келді. Міне, осындай шытырман жағдайдағы
халақаралық оқып-білу осы мамандық иелерінің болашақта мұндай қателіктеріне
жол бермеуіне көмектесетініне кәміл сенемін. Сонымен қорыта келгенде, осы
тақырып басқа курс жұмыстары тақырыптарының ішіндегілерінің ең маңыздысы
болып табылады. Яғни бір сөзбен айтсам, “1930 – 1939 жылдардағы саяси
дағдарыс” ең өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Тақырптың мақсаты. Курс жұмысын жазуда менің алдыма қойған мақсатым –
1930 – 1939 жылдардағы саяси дағдарыстың себептері мен нәтижелерімен
танысып, болашақ дипломат ретінде елімізде, әлемде мұндай қателіктерге жол
бермеуге тырысу.
Тақырыптың міндеттері. Жоғарыда аталған мақсатқа жету үшін алдыма
мынандай міндеттер қойдым:
1. 1932 жылы Женевада өткен қарусыздандыру туралы конференцияға
тоқталып, ондағы ұлы державалардың қарусыздандыру жобаларына талдау
жасау;
2. Жапонияның Қиыр Шығысқа агрессияның себептері мен салдарын оқып,
оларға талдау жасау;
3. Қиыр Шығыс мәселесін шешудегі ұлы державалардың ұстанған
позицияларымен танысу;
4. Германияда фашистік агрессияның етек жою себептеріне талдау жасау;
5. Фашистік елдер, яғни Жапония мен Италияның фашистік агрессияларына
сипаттама беру;
6. “Берлин – Токио - Рим” осінің құрылу алғышарттарына талдау жасау;
7. Соғыс алдындағы дағдарыстың күшею себептеріне:
А) Австрия аншлюсіне;
Ә) Мюнхен келісіміне;
Б) Чехославакия дағдарысына;
В) Риббентроп – Молотов пактісіне сипаттама беру;
Тарихнамалық шолу. Мен курс жұмысын жазу барысында В. Н. Гороховтың
“История новейшего времени стран Европы и Америки” атты оқулығын, 3
бөлімнен тұратын “История международных отношений и внешней политики” атты
оқулықтың 2-бөлімін, Г. Н. Севостьновтың “Политика великих держав на
Дальном Востоке накануне второй мировой войны” атты еңбегін, Л. Ивановтың
“Крах конференции по разоружению” атты кітабын, В. П. Потемкиннің 5 томдық
“История дипломатии” атты еңбегінің ІІІ томын және И. Д. Овсянныйдың “Тайна
в которой рождалась война” атты еңбегін пайдаландым. Енді осыларға қысқаша
тоқталып кетейін.
“История новейшего времени стран Европы и Америки” оқулығында 1930 –
1939 жылдардағы жалпы ахуал, жағдай туралы жалпы бағдарламаға сай мағлұмат
берілген. Сондықтан мен бұл оқулықты өзімнің тақырыбым тыралы жалпы ақпарат
алу үшін пайдаландым.
В. Н. Гороховтың “История международных отношений 1918 - 1939” атты
лекциялар курсында 1930 – 1939 жылдардағы халықаралық жағдайлар туралы
айтылады. Осы аралықта Версаль – Вашингтон жүйесінің құлдырағанына көп
көңіл бөлінген. Сонымен бірге, автор осы кезеңдегі халықаралық жағдайларға
өз көзқарасын білдірген. Бұл көзқарастар, менің ойымша, дұрыс
тұжырымдалған. Сондықтан жұмысты жазу барысында осы еңбектің материалдарын
көбірек пайдаландым.
1930 – 1939 жылдардағы қауіпсіздік пен қарусыздандыру мәселесі бойынша
Л. Ивановтың “Крах конференции по разоружению” атты еңбегін де қарастырдым.
Бұл кітаптың авторы кеңестік идеологияны ұстануына байланысты, Женевада
өткен конференцияда КСРО-ның беделін тым асыртып баяндаған. Бірақ кейбір
құнды мәліметтердің бар болуына байланысты Ивановтың бұл еңбегін курс
жұмысын жазу барысында пайдаландым.
Қиыр Шығыс мәселесін талдау барысында Г. Н. Севостьяновтың “Политика
великих держав на Дальнем Востоке накануне второй мировой войны” атты
туындысына көп көңіл бөлдім. Аталған кітапта Жапонияның, АҚШ-тың,
Англияның, Францияның, Германияның соғыс алдындағы Қиыр Шығыстағы
саясаттары айтылғанмен, КСРО мен Қытайдың саясаттарына көп көңіл бөлінген.
Бірақ, сонымен қатар, автор Жапония агрессияның күшеюімен халықаралық
қатынастардағы шиеленістің күшебіне анық сипаттама береді.
Енді “История международных отношений и внешней политики” оқулығының
екінші бөліміне тоқталып кетемін. Бұл кітап факультетіміздің мұғалімдерімен
жазылған. Онда осы соғыс алдындағы оқиғаларға сипаттама берілген. Мен бұл
кітапты негізінен фактологиялық, сипаттамалық мәліметтер алу үшін
қолдандым.
Потемкиннің “История дипломатии” атты еңбегінің үшінші томын ерекше
атап өткім келіп отыр. Бұл туындыда да Кеңес Одағына көп көңіл бөлінген.
Бірақ кітап құжаттық, деректемелік материалдарға өте бай. Сондықтан курс
жұмысын жазу барысында да осы кітапқа да көп назар аудардым.
Фашистік агрессия мәселесін қарастырғанда жоғарыда аталған кітаптармен
қоса, И. Д. Овсянныйдың “Тайна в которой война рождалась” атты еңбегіне көп
назар бөлдім. Автор өз еңбегінде 1930 – 1939 жылдардағы саяси жағдайға,
Германияның, Италияның және Жапонияның соғыс алдындағы агрессиялық
саясаттарын талдап, сипаттама береді. Сонымен қатар, екінші дүниежүзілік
соғыстың пайда болуының құпия фактілері келтірілген.
Курс жұмысына материалдар жинау барысында интернет жүйесін де
қолдандым. Іздестірулер нәтижесінде www.rambler.ru сайтынан Котерев
Дмитрийдің “Из истории Третьего Рейха” атты мақаласын таптым. Бұл мақалада
мен Мюнхен келісіміне көп көңіл бөлдім. Мюнхен келісімінің себептері,
барысы және нәтижесі сипатталады. Осымен менің тарихнамалық шолуым
аяқталды. Енді деректемелік шолуға көшейін.
Деректемелік шолу. Өкінішке орай, мен тарихнамалық әдебиеттерге
қарағанда, деректемелік әдебиеттерді өте аз пайдаландым. Олар: “Внешняя
политика СССР” атты құжаттар жинағы және Уинстон Черчилльдің “Вторая
мировая война” атты мемуарының аудармасы. Енді осы екеуіне тоқталып
кетейін.
“Внешняя политика СССР” атты құжаттар жинағында КСРО тарихындағы
маңызды келісімдердің, протоколдардың және тағы басқа маңызды құжаттардың
мәтіндері берілген. Мен негізінен 1930 – 1939 жылдар аралығындағы
құжаттарға көңіл бөліп, керетілерін курс жұмысын жазуда пайдаландым.
Ал енді Черчилльдің еңбегіне тоқталайын. Ең біріншіден, кітап түсінуге
оңай, жеңіл тілмен жазылған. Бірақ сонда да бұл туындыда, яғни бірінші
кітабында, 1930 – 1939 жылдардаға сипаттама беріліп, жан-жақты талданған.
Сонымен қатар автор өте құнды мәліметтерді жазған. Қорыта келсем, бұл кітап
курс жұмысын жазу кезінде маған көп пайдасын тигізді.
Зерттеу әдісі. Осы курс жұмысын жазу барысында мен салыстыру,
тарихнамалық және хронологиялық тәсілдерді пайдаландым. Мен курс жұмысын
жазу барысында біраз материалдарды қарастырдым. Осылардың ішінене мен
салыстыру әдісі арқылы ең маңыздыларын таңдап, қолдандым. Мен таңдау
жасауда қателеспегендігіме үміттенемін. Менің тақырыбым 1930 – 1939 жылдар
аралығын қамтығандықтан, хронологиялық әдісті қолдандым.
Жұмыстың құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс курс жұмысына қойылатын
талаптарға сай жасалған.
1 ТАРАУ Халықаралық қауіпсіздік пен қарусыздандыру мәселелері
1.1 Қарусыздандыру туралы халықаралық конференция
Версаль-Вашингтон жүйесі де, 1925 жылғы Локарн келісімдері де
капиталистік елдер арасындағы қайшылықтарды шеше алмады. Осы қайшылықтардың
бірі ұлы державалардың теңіз қаруы болды. 1921-1922жылдары өткен Вашингтон
келісімінің шешімдері тек ірі кемелер-линкорлар мен авианосецтерге қатысты
болды. Басқа түрге жататын кемелерді шығару мөлшері көрсетілмеді және
шектелмеді. Осы жағдайда АҚШ-тың өндірістік және қаржы потенциалы қысқа
уақытта кеме жасауы бойынша басқа державалардан озып кетуіне жағдай жасады.
Ал Англия мен тағы басқа елдердің экономикалық және қаржылық қиыншылықтары
өте қымбат теңіз құрылыстарын салуды шектеуге мәжбүр етті.
Осы мәселелерді шешу үшін 1930 жылдың қаңтар-сәуір айлары
аралығында Лондонда теңіз қарулары туралы халықаралық конференция өтті.
Оған АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Франция және Италия қатысты. Франция мен
Италия арасындағы өткір қайшылықтарға байланысты бұл елдер крейсерлердің,
эсминецтердің және суасты кемелерінің сандарын шектеу туралы келісімнің
басты бөлімдеріне қолдарын қоймады. Жапония су асты кемелерінің санының АҚШ
пен Ұлыбритания мөлшеріне тең болуына қол жеткізді. Ұлыбритания Британ
империясының әскери-теңіз флотының барлық категорияларының
американдықтардікімен тең болуына келісті[1].
Лондон конференциясы 1932 жылы 2 ақпанда Женевада жұмысын бастаған
Қарусыздандыру туралы халықаралық конференцияда жалғасын тапты,- деп
айтсам, қателеспейтін шығармын. Бұл конференция Ұлттар Лигасының шешімімен
шақырылды. Ұлттар Лигасы кеңесі 1931 жылы 22 мамырда сол кездегі Англияның
премьер-министрі Артур Гендерсонды конференцияның төрағасы етіп
тағайындады. Осыдан кейін кеңес конференцияның құрамын бекітті. Оған 64
мемлекеттің өкілдері қатысты, яғни сол кездегі Ұлттар Лигасына кірген 55
мемлекетпен қатар, Ұлттар Лигасының мүшелері болып саналмайтын КСРО, АҚШ,
Түркия, Мексика, Бразилия, Египет, Ауғанстан, Эквадор және Коста-Рика.
Конференция 2 кезеңнен тұрды [2].
1.2 Конференцияның барысы мен ұлы державалардың қарусыздандыру
жобалары
Конференция барысында ұлы державалары өздерінің қарусыздандыру
жобаларын ұсынды. Енді соларға тоқталайын. 5 ақпан күні француз
делегациясының басшысы, Францияның сол уақыттағы премьер-министрі, Андре
Тардье өзінің Қарусыздандыру жобасын (Тардье жоспары) ұсынды. Жобаның
басты элементі интернационализм идеясы болды. Яғни шабуылдаушы
авиацияларды, алысқа атқышартиллерияны, 10 тоннадан асатын жағалаулық
кемелерді және үлкен су асты кемелерді Ұлттар Лигасының қарамағына беруді
және соғыстың алдын алу үшін халықаралық полиция күштерін құруды ұсынды.
Сонымен қатар француз жобасы келісімдер жасау арқылы қосымша қауіпсіздік
кепілдерін құруды ұсынды.
Негізінен Тардье жоспарының басты мақсаты Ұлттар Лигасының
арқасында Еуропада француз гегемониясын орнату еді. Бұл жобада антикеңестік
бағыт та білінді. Себебі Тардье жоспары бойынша Ұлттар Лигасының
бастауымен халықаралық әскер құру көзделді. Ал осы уақытта КСРО Ұлттар
Лигасының мүшесі болған жоқтын. Алайда, делегациялардың көпшілігі бұл
жобаны қолдамады. Бұл жобаны тек Францияға саяси және экономикалық
жақтарынан тікелей тәуелді болған Польша, Чехословакия және Бельгия
мемлекеттері ғана қолдады [3].
Ұлыбритания бағдарламасында құрлық әскерін 200 мың адамға дейін
қысқарту және су асты флоттарын толығымен жою ұсынылды. Бұл туралы француз
баспасөзінде: Женева конференциясында Англия Францияны қарусыздандырудың
тамаша жоспарын ұсынды,- деп жазылды. Шынында, егерағылшын жобасы
қабылданса, Франция әскерін 5 есе қысқартуға мәжбүр болар еді. Сонымен
бірге әлемдегі ең қуатты су асты кемелер эскадрасынан айырылатын еді.
Британ жобасының екінші бөлігі (премьер-министр Дж.Р. Макдональд жоспары)
үлкен қоғамдық резонанс тудырды. Онда 1920 жылдары ағылшын әскери теоретигі
Б.Лиддел-Гартпен жасалан сапалы қарусыздандыру концепциясы ұсынылды. Бұл
концепция бойынша агрессиялық соғыста қоданылу қаупі бар шабуылдаушы қару-
жарақтар ғана шектелуге тиіс еді [4].
АҚШ-тың ұсынған Г.Гувен жоспары мазмұны жағынан Англияның
қарусыздандыру жобасына ұқсас болды. АҚШ делегациясы шабуыл күштерін
қысқарту арқылы қорғаныс күштерін арттыруды ұсынды. Сапалы
қарусыздандыраудың американдық нұсқасы танкілерді, ауыр артиллериялық
қаруларды, шабуылдаушы авиацияны және химиялық оқ-дәрілерді жоюды көздеді.
Сонымен бірге әлемдік қару-жарақтың 30 %-ын жоюды ұсынды. Әрине, бұл
Ұлыбританияның қарсылығына тап болды. Айта кететін жай, ағылшын-американ
сапалы қарусыздандыру концепцияларының әскер теорияға қосқан үлесі өте
зор [5].
1932 жылы 11 ақпанда кеңес делегациясының басшысы КСРО сыртқы істер
халық комитетінің басшысы М.М:Литвинов конференцияның пленарлы мәжілісінде
сөз сөйлеп, қарусыздандыру мәселесіндегі Кеңес Одағының ұстанымын
мәлімдеді. Сөзінде басқа державалардың ұсынған басқа жобаларын айыптап,
өзінің пропорционалды-прогрессивті шектеу және жалпыға бірдей толық
қарусыздандыру жобаларын ұсынды. Бұл жобаларды Түркия, Иран және Германия
делегациялары қолдағанымен, көпшілік делегациялар қарсы шықты. Олар бұл
жобаларды фантастикалық және халықаралық шындықтан тыс деп айыптады.
Бұған жауап ретінде кеңес баспасөзінде женевалық бейбітшілік
орнатушыларды айыптау етек жайды [6]
Кеңес жобаларын талқылауда туындаған даулар Германияның ұсынған
Г.Брюнинг жоспарын талқылау бастағанда тыныштала бастады. Оның мазмұны:
Ұлы державалар Германияның деңгейіне дейін қарусыздансың, не Германия
олардың деңгейіне дейін қарулануға құқық алсын,- деген сипатта болды.
Германия қойылған талаптары орындалмаса, конференциядан кетуге бел буды.
Германияның бұл ультиматумы оң нтиже берді. Яғни 1932 жылы Англия мен АҚШ-
тың ұсынысы бойынша компрамистік шешім қабылдаған кеңес өтті. Оның
шешімдері Бес держава декларациясында (Ұлыбритания, АҚШ, Франция, Италия
және Германия) бекітілді. Декларация халықаралық бақылау жағдайында барлық
халықтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жүйе көлемінде Германияның
қарулану теңдігін мойындады. Сөйтіп Германия үкіметі Батыстың жаңа маңызды
ымыраларына жеткенімен, толық жеңіске жете алмады [7].
Сөйтіп конференцияның бірінші сессиясы 1932 жылдың 23 шілдесінде
аяқталды.
Конференцияның екінші кезеңі басталысымен, 1932 жылы 14 қарашада
Франция үкіметі Эррио-Поль Бонкурдың конструктивті жоспары атты әлемді
ұйымдастыру жобасын ұсынды. Негізінен бұл жоба Францияның Еуропадағы
гегемониясын қамтамасыз ететін әскери статус-квоны сақтауды көздеді. Эррио-
Поль Бонкурдың конструктивті жоспары сонымен қатар әр түрлі ұлт өкілдерін
біріктіру арқылы халықараылқ қарулы күштер құру жоспарын тағы да ұсынды.
Алайда, француз жобасында колониялық әскерін сақтауға мүмкіндік
берер еді. Жобаның теңіз қаруларына қатысты бөлімі Италияның Франциямен
паритетке жету талпыныстарына қарсы, ал Әуе транспортының Еуропалық
одағын құру туралы ұсынысы Германияның өсіп келе жатқан азаматтық
авиациясын шектеуге және оған бақылау орнатуға бағытталды.
Эррио-Поль Бонкур жоспарын Францияның ықпалындағы ұсақ еуропалық
мемлекетттер (Чехословакия, Югославия, Бельгия) қолдағанымен, Италия,
Германия және Англия тараптарынан қарсылыққа тап болды [8].
Кеңес Одағы бұл жоспарды айыптап, 1932 жылы 6ақпанда шабуылшы жақты
анықтау декларациясының жобасын ұсынды.
Бұл жоба бойынша халықаралық дауларда шабуылшы мемлекет болып:
а) Басқа мемлекетке соғыс жариялаған;
б) Соғыс жарияламаса да, қарулы күштерді басқа мемлекеттің
территориясына өткен;
в) Құрлық, теңіз және әуе күштері басқа мемлекеттің территориясына
шабуыл жасаған немесе әдейі сол мемлекеттің кемелерін немесе әуе кемелерін
атқылаған;
г) Басқа мемлекеттің рұқсатынсыз құрлық, теңіз және әуе күштерін
сол мемлекеттің аймағына түсірген немесе рұқсат келісімдері шарттарын
бұзған, яғни орналасу уақытын немесе орналасу аймағын кеңейтуіне
байлынысты;
д) Басқа мемлекеттің теңіз жағалауларына немесе порттарына блокада
орнатқан мемлекет саналады,- делінді [9].
Бірақ Бас комиссияда декларацияның кеңестік жобасы жарияланбады.
Сондықтан, Кеңес үкіметі КСРО-мен шекаралас елдермен келіссөздер жүргізіп,
1933 жылдың шілде айында агрессорды анықтау конвенциясына КСРО мен он
мемлекет – Польша, Румыния, Түркия, Иран, Ауғанстан, Чехословакия,
Югославия, Эстония, Латвия, Литва – арасында қол қойылды. Кейінірек бұл
конвенцияға Финляндия қосылды. Бұл акт КСРО-ның Кіші Антанта елдерімен және
батысы мен оңтүстігіндегі көршілермен қарым-қатынасының жақсарғанының
көрінісі болып табылады.
Женевада Муссолинидің төрттік пактісі қол қою жобасы да талқыланды.
Бұл пактінің мазмұны төрт батыс державасы – Германия, Францтия, Англия және
Италия – арасында достастық және бейбітшілік сақтау саясатын жүргізу
келісіміне қол қою сипатында болды. Жобаның екінші тарауында бейбіт
келісімдерді Ұлттар ЛИгасы жарғысының 19-бабына сай заңды жолмен қайта
қарау мүмкіндіктері айтылды. Үшінші тарау Германияның қарулану саласындағы
теңдігін мойындады. Қалған тараулары Еуропадағы және Еуропадан тыс
жерлердегі барлық даулы халықаралық мәселелерді шешуде төрт державаның бір-
бірімен ақылдасу саясатын талап етті.
Муссолинидің ұсынысын Англияның премьер-министрі Макдональд те,
сыртқы істер министрі Саймон да қолдады. Францияда Даладье де бұл жобаны
қолпаштады. Прагада жиналған Кіші Антанта кеңесі де бұл жобаны қолдайтынын
хабарлады. Сөйтіп, 1933 жылы 7 маусымда төрттік пактіге алдын-ала Римде қол
қойылды. Бұл жағдай пактіге қол қойған елдер ішінде қарсылық пен наразылық
тудырды. 1933 жылы 15 шілдеде бекітілгенімен, пакт іс-жүзінде күшіне енбеді
[10].
Жоғарыда айтып кеткенімдей, Германия Бес держава декларациясының
шешімдеріне қанағаттанбай, англо-саксондық державалардың қолдауына сүйеніп,
Версаль келісімдері тиым салған қару түрлерін шығаруға және тез уақытта
тұрақты әскер санын 200 мың адамға жеткізуге құқық беруді талап етті. Бірақ
бұл талаптарға державалар толығымен қарсы шықты. Сөйтіп, 1933 жылы 14
қазанда Германия үкіметі Ұлттар Лигасының құрамынан шығатынын және
қарусыздандыру конференциясынан кететінін жариялады. Германияның бұл
шешімдері Германия үкіметі саясатының жаңа кезеңін ғана емес, сонымен бірге
халықаралық қатынастардың дамуының жаңа кезеңіне алып келді. Фашистік
Германия Еуропадағы соғыс ошағын тудырды. (Бұл мәселе кейін қарастырылады).
Женева конференциясына келетін болсақ, ол өз жұмысын 1934 жылы 11
маусымда аяқтады. Нәтижесінде сапалы қарусыздандыру концепциясына сай
резолюция қабылданды. Ол бойынша улы газдарды қолдануға, бактериалогиялық
соғысқа, атқылаушы авиацияға тиым салынды және барлық шабуылдаушы
қарулардың түрлерін қысқартуды қолдады. Алайда, аталған мақсаттарға жетудің
ешқандай бағдарламасы жасалмады. У.Черчилльдің Женева конференциясының
барысы мен қорытындысы туралы айтқан Қарусыздандыру туралы ертегі атты
сөзінен-ақ бұл конференцияның қандай сипатта болғанын көреміз. Онда: Бір
күні зоологиялық бақтың аңдары қарусыздану туралы шешімге келіп, осы
мақсатты жүзеге асыру үшін конференция ұйымдастырады. Конференция
басталысымен мүйізтұмсық тістерді қолдану айуандық, ал мүйіз басты қорғаныс
қаруы болғандықтан оны қолдануға шек қоймауды талап етті. Енеке (дала
сиырының бір түрі), бұғы, жайра (кірпінің бір түрі) мүйізтұмсықтың ұсынысын
қолдады. Арыстан мен жолбарыс басқа позицияны ұстанды. Олар бұрыннан бері
қадірлі қарулардың қатарына жататын тістер мен тырнақтарды қолдануды талап
етті. Арыстан мен жолбарысты қабылан, ілбісін, пума (тау арыстаны) және
ұсақ мысықтар тобы қолпаштады. Келесі сөз аюға берілді. Ол төбелестерде
ешбір аңның тістері мен мүйіздерін қолдануына қарсы шықты. Аю: Аңдар аңдар
арасындағы дауларда бірін-бірі құшағына жақсылап қысса, жеткілікті. Кім
бұған өарсы шыға алады?Бұл нағыз ағайындық: бейбітшілік жолындағы үлкен
қадам,- деді. Алайда, аюдың ұсынысы басқа аңдардың қолдауын таппады, күрке
тауық дүрбелеңге түсті. Дискуссия қыза түсті. Бейбіт шешімге келу үшін
жиналған аңдар, бір-біріне қастандықпен қарай бастады. Бақытқа орай, бақ
қызметкерлері аңдарды тыңыштандырып, торларына кіргізді,- делінеді [11].
Сонымен қорыта айтқанда, Женевада өткен қарусыздандыру туралы
халықаралдық конференция өзіне жүктелген үмітті ақтай алмады. Бұл
халықаралық қатынастардағы қақтығыстардың күшеюімен, ұлы державалардың
арасындағы қауіпсіздік және қарусыздандыру мәселелерін шешудегі
қайшылықтардың белең алуымен түсіндіріледі. Конференцияның сәтсіздігінің
басты себебі – оның пацифизм дәуірі аяқталып, әлемді жаңа бөліске салу
үшін қарулы күрестің басталған уақытында болды. Бұған айқын мысал ретінде,
төменде қарастырылатын Жапонияның Қиыр Шығыстағы агрессиясын айтуға болады.
2 ТАРАУ Қиыр Шығыста соғыс ошағының пайда болуы
2.1 Жапонияның Қиыр Шығыстағы агрессиясы
Әлемдiк экономикалық дағдарыс Жапонияның экономикасына қатты әсер
еттi. Басқарушы тап өкiлдерi дағдарыстан шығуды соғыс арқылы жүзеге асырмақ
болды. Басты мақсаты Маньчжурияны (Маньчжурия – Солтүстiк-Шығыс Қытайдың
тарихи атауы) басып алу болды. Себебi Солтүстiк-Шығыс Қытай Қытайдың ең
дамыған аймағы болды же сонымен қатар Қытайдың iшкi аймақтарына енудiң
плацдармы ретiнде қарастырылды. Бұған қоса, Маньчжурия КСРО-ның ықпал ету
аймағы болатын. Мұндай жағдай Жапонияның басқарушы тап өкiлдерiнiң
Маньчжурияға басып кiруiн антибольщевистiк жорық ретiнде сипаттап, Батыс
державаларының бейтараптығына үмiттендi[12].
Әскери қимылдарды жасау инициативасын Қытайдың Гуандун (жапонша –
Квантун) аймағында табан тiреген Квантун әскерiнiң офицерлерi өз
мойындарына алды. Әскери қимылдардың басталуына “Мукден инцидентi” себеп
болды. Жапонияның ресми болжамы бойынша 1931 ж-ды қыркүйек айының 18-нен
19-на қараған түнi Жапонияға тиесiлi Оңтүстiк Маньчжурия темiр жолының
Мукден (Шэньяна) қаласына жақын жердегi рельсiнде қытайлықтар жарылыс
ұйымдастырды. Жарылыс болған жерге британ әскери атташесi мен
корреспонденттер шақырылады. Британ атташесiнiң айтуынша, оларға
көрсетiлген екi Қытай солдатының денелерiне жаяу әскердiң киiмдерi киiлген
екен. Бiрақ оның ойынша, Маньчжурлықтар жарылыс ұйымдастыру үшiн жаяу әскер
солдаттарын жiберуi мүмкiн емес едi. Ол саперлердi жiбермегендерiне таң
қалды. Бiрнеше сағаттан кейiн қайта шақырылған атташе мен журналистерге сол
солдаттардың денелерiн, бiрақ саперлердiң киiмiн кигiзiп көрсеттi. Ағылшын
атташесi өте таң қалды. Кейiн Ұлттар лигасы комиссиясының жапон-қытай
қақтығысын зерттеу барысында “жарылыстан” кейiн 20 минут өткен соң, темiр
жолдың қираған жерiнен экспресс өткенi белгiлi болды. Бұл iс бойынша жапон
лейтенанты Кавамото шақырылды. Оның айтуынша “жарылыс” нәтижесiнде бiр-ақ
рельс бүлiнiп, пойыз ол жерден кiшкене сiлкiнiп, әрi қарай жүрiп кеткенiн
айтты. “Мукден инцидентi” қанша күлкiлi болғанымен, бiр сағаттан кейiн
Квантун әскерi кең ауқымды әскери қимылдарын бастады.
Бұл соғыс 3,5 айға созылды. Бiрiншi аптаның өзiнде-ақ жапон әскерi
Оңтүстiк Маньчжурияның барлық үлкен қалалары мен стратегиялық пунктiлерiн
өзiне қаратты. Қазан айының ортасында солтүстiк маньчжуриялық территорияның
көп бөлiгiн, Қытайдағы кеңес ықпалындағы қалаларды – Харбин мен Цицикарды
қоса жаулап алды. 1932 ж-дың қаңтар айының басында жапон әскерлерi кеңес-
қытай шекарасындағы Цзиньчжоу қаласын басып алды. Бұл бүкiл Маньчжурияның
Жапонияның әскери бақылауына өткенiн бiлдiредi[13].
Жапония жорықтарының сәтті болуының екі басты себебі бар. Біріншіден,
Маньчжурия басшысы маршал Чжан Сюэляннің 100 мыңдық әскері 14 мыңдық
Квантун әскеріне ешқандай қатты қарсылық көрсеткен жоқ. Мұндай тактика
Чан Кайшидің орталық Нанкин үкіметімен келісілген болатын. Чан Кайши
Жапонияны ҚКП-мен салыстырғанда қауіпсіз қарсылас деп есептеп, Жапонияға
қарсы күресті Батыс пен Ұлттар Лигасының көмегіне сүйеніп, саяси-
дипломатиялық жолмен шешуді көздеді. Екіншіден, Жапонияның Қытайдағы
агрессиясы батыс демократиясының араласуынсыз жүрді. Батыс елдері бұл
агрессия ақырында Жапония мен КСРО-ның әскери қақтығысына алып келеді деп
үміттенді.
Бірақ 1932 жылы 29 қаңтарда жеңістерімен рухтанған Жапония
әскерлері Қытайдың ең үлкен порты және сауда-қаржы орталығы – Шанхайға
шабуылын бастады. Бұл қалада батыс державаларының басты экономикалық
мүдделері шоғырланғандықтан, олар тез арада агрессияны тоқтату үшін
дипломатиялық және әскери шаралар қолданды. Жапония үкіметіне жіберілген
қарсылықтарының жауабын күтпестен АҚШ, Англия, Франция өздерінің азиялық
эскадраларын Шанхай төңірегіне шоғырландырды. Американдықтар портқа 31-жаяу
әскер дивизиясын түсірді. Осының бәрі Жапонияны шегінуге мәжбүр етті, 1932
жылы жазға қарай статус-кво калпына келді. Шанхай дағдарысы батыс
демократиясының мүдделеріне нұқсан келтіретін қауіп төнсе, агрессия
күштеріне қарсы тойтарыс бере алатындай мүмкіндіктерге ие екенін көрсетті
[14].
Осы уақытта Маньчжурияны жаулап алу операциясын аяқтаған Жапония
аймақты жартылай отарына айналдыруын бастады. Маньчжур халқының өзін-өзі
айқындауға көмек көрсету шаралары ретінде 1932 жылы 9 наурызда тәуелсіз
Маньчжоу-Го мемлекетін танып, онымен оның қауіпсіздігін қорғау мақсатында
жапон әскерлерінің бұл аймақта болу мерзімін ұзарту туралы келісімге қол
қойды [15].
Сонымен қорыта келгенде жоғарыда айтылған оқиғалар Қиыр Шығыста
соғыс ошағының пайда болуына алып келді.
2.2 Ұлы державалардың Қиыр Шығыс мәселесін шешудегі ұстанған
позициялары
АҚШ Жапонияның Солтүстік-Шығыс Қытайға шабуылын ресми түрде кінәләді.
1932 жылы 7 қаңтарда АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Г.Л.Стилкон жапон және
қытай үкіметтеріне нота жіберді. Кейінірек бұл нотаның басты жағдайлары
мойындамау доктринасы немесе Стимсон доктринасы деген атқа ие болды.
Бұл доктрина бойынша АҚШ ашық есік және тең үмкіндіктер принциптеріне,
АҚШ-пен келісімді құқықтарына немесе оның Қытайдағы азаматтарының
құқықтарына қайшы келетін кез-келген территориялық және саяси өзгерістерді
мойындаудан бас тартты. Бірақ АҚШ әкімшілігі жапон агрессиясының
нәтижелерін заңды тұрғыда мойындамаумен шектеліп, ешқандай жауапты шаралар
ұсынбады. Сонымен қатар 1932 жылы АҚШ президенті Г.Гувер: Егер де Жапония
өзінің басты мақсаты Қытайдағы тәртіпті қалпына келтіру және оның
большевистік бағыт ұстануын болдырмау деп ашық жарияласа, АҚШ ешқандай
салмақты қарсылық көрсетпес еді,- деп жариялады [16].
Ұлыбритания болса, 1920 жылдары пайда болған бағытын ұстанды. Ол
АҚШ пен Жапония, яғни ашық есік саясаты мен ықпал ету аймағы саясатының
арасында жалтаруын жалғастырды. Алайда, жапон агрессиясы жағдайында
Ұлыбританияның жалтару тактикасы агрессияны тікелей қолдауға тең болды.
Бриатн үкіметі Американың мойындамау доктринасына қарсы болды. Англияның
сыртқы істер министрі Дж.Саймон өзінің сөздерінде: Жапония Манчжурияда
толығымен ашық есік принципін ұстанып отыр, сондықтан да Ұлыбритания
Жапонияға қатысты тек татуластық шаралар қолданады,- деп жариялады. Форин
оффистің жапондық айтулары жапондықтардың өздерінде таң қалдырды. Бұған
Ұлттар Лигасы Кеңесі мәжілісіндегі Дж.Саймонның кезекті декларациясынан
кейін Жапония өкілі Е.Майуоканың: Британияның сыртқы істер министрі менің
соңғы он күн ішінде жаман ағылшынымен айтайын деп жүргенімді, жарты сағат
ішінде бірнеше фразамен-ақ жеткізе алды,- деуі айқын мысал бола алады.
Француз үкіметі де ағылшын позициясына жақын позицияны ұстанды. Жапонияның
Солтүстік-Шығыс Қытайға агрессиясы француз әскерилерінің арасында қолдау
тапты. Француз әскерінің бас штабының басшысы генерал М.Вейган бұл
агрессияны большевизмге қарсы күресте Шығыстағы өткениеттің табандылығын
берік ету амалдары ретінде сипаттады [17].
Сөйтіп, Батыс державаларының арасындағы даулар Жапон экспансиясын
тоқтату жолдары туралы емес, тыныштық орнату саясатының қай нұсқасын
таңдау туралы болды.
Қиыр Шығыс мәселесін шешуде Ұлттар Лигасына көп үміт артты. 1931
жылы 21 қыркүйекте Қытай үкіметі осы халықаралық ұйымға Жапонияның
агрессиясына арызданды. Ұлттар Лигасы мазмұндары ұқсас, яғни қарулы
қақтығыстарды тоқтатуға және басып алынған территориялардан жапон
әскерлерін шығаруға шақырған үш резолюцияны қыркүйек, қазан және желтоқсан
айларында қабылдайды. Бұл қаулыларда жапон агрессиясы тек жанама түрде
айыпталды эәне соғыс қаупінің ошағының пайда болуына екі жақ та жауапты
болды. Бірінші резолюцияны бәрі қолдады, ал екіншіге тек бір ғана жапон
өкілі қарсы шықса, үшіншісі соншалықты бейтарап болғандықтан оған қытай
делегаты да дауыс беруден бас тартты. Желтоқсан резолюциясының британ
дипломатының басшылығымен Зерттеу комиссиясын құру туралы бабы ғана
позитивті болды деуге болады. Литтон комиссиясына жағдайды сол жерде
зерттеп, Ұлттар Лигасына соңғы шешім қабылдау кепілдемесін беру жүктелді.
1932 жылы қазанда комиссия өзінің докладын ұсынды. Онда Солтүстік-Шығыс
Қытайдағы жағдайға шыншыл баға берді, яғни Жапонияның Ұлттар Лигасының
жарғысын, тоғыз держава келісімін және Бриан-Келлог пактісін бұзып,
агрессия жасағаны, Маньчжурияда Жапонияның ерекшк мүдделері барына
қарамастан, оның Қытай республикасының ажыратылмайтын құрамды бөлігі
екендігі айтылды. Сонымен қатар Литтон комиссиясының докладында Ұлттар
Лигасына мүше-елдерге Маньчжоу-Гоны мойындамауды, маньчжур территориясын
анықтау, яғни не Қытайға қайтару, не национализациялау туралы халықаралық
конференция шақыруды ұсынды. Жапония үкіметі Литтон комиссиясының
шешімдеріне толығымен қарсы шықты [18].
Литтон доклады 1933 жылы 24 ақпанда Ұлттар Лигасы
АссамблеясыныңТөтенше сессиясы қабылдаған резолюцияның негізін құрады.
Бірақбұл құжатта да Жапонияға агрессор-ел ретінде санкция қолдану туралы
ештеңе айтылмайды. Сонда да жапон үкіметі резолюция шешімдеріне қарсы
болып, 1933 жылы 27 наурызда Ұлттар Лигасынан шығатынын жариялады. Бұл
Жапонияның Қиыр Шығыстағы экспансиялық саясатын одан әрі жалғастыратынын
білдірді.
Сөйтіп Батыс державалары мен Ұлттар Лигасының агрессияны тоқтатуда
түбегейлі шаралардан бас тартуы Қиыр Шығыс аймағында шиеленістіің күшеюіне
алып келді. Ал Батыстан қамқорлық таппаған Қытай үкіметі үлкен соғысты
болдырмау мақсатында Жапояниямен келісімдерге барды. 1933 жылы мамыр айында
Тангу қаласында (Пекин маңайында) Жапония мен Қытай арасында татуластық
туралы келісімге қол қойылды. Ол бойынша нанкин үкіметі Жапонияның
Маньчжуриядағы билігін мойындады және Хубей провинциясының солтүстігінде
жапон әкімшілігімен бақыланатын зона құрууна рұқсат берді. Бұл келісім
Жапонияны тағы басқа жаулап алу шараларын ұйымдастыруға итермеледі. Сөйтіп,
1933 жылы көктемде Квантун әскерлері батыс державаларының бақылауындағы
Жэхэ провинциясына, яғни Ішкі Қытайға басып кірді. Бірақ Жапония батыс
державаларының қарсылықтарына тап болмады. Батыс державалары тағы да
тыныштықыт орнату саясатын ұстанып, агрессияны тоқтату үшін іс-қимылдар
жасамады [19].
Ал енді Кеңес Одағының позициясына тоқталайын. Жапон әскерлерінің
Солтүстік Маньчжурияда орналасуы КСРО қауіпсіздігіне қауіп тудырды. Дәл осы
кезде жапон үкіметінде Кеңес Одағына шабуыл жасау жоспарлары қарастырылды.
1930 жылдардың басында Жапония әскерінің бас штабы соғысқа дайындалу
жоспарын (Оқу жоспары) бекітті. Ол бойынша құрылған 30 дивизияның 24-і
КСРО-мен әскери іс-қимылдар жасауға арналған еді.
Жапония агрессиясы басталысымен КСРО-ның Қиыр Шығыс саясатында
айтарлықтай өзгерістер байқалды. 1931 жылы күзде Тынық мұхит флотын салу
туралы шешім қабылданды, Қиыр Шығыстағы кеңес қарулы күштерінің саны өсті.
Бірақ шабуылға тойтарыс беруге күші жеткіліксіз болды. Сондықтан, Кеңес
үкіметі дипломатиялық амалдар мен тәсілдерге көп көңіл бөлді. КСРО үкіемті
алдына екі мақсат қойды: 1)Қытай республикасымен қарым-қатынастарды
жақсарту, оның жапон агрессиясына қарсы шараларына мүмкіндігінше көмек
көрсету; 2) Жапониямен тікелей қарулы қақтығысты болдырмау және
бейбітшілікті сақтау мақсатында жапон үкіметімен ымыраға келу. Алайда,
бірінші мақсатты жүзеге асыру, екіншіні іске асыруды қиындатты және
керісінше. Бірақ, бұл қайшылықты бағыт белсенді түрде жүзеге аса бастады.
Бір жағынан, Кеңес Одағы Солтүстік Маньчжуриядағы қарулы
операцияларда гоминьдан әскерлерін моральды және мтериалды жағынан қолдап
отырды, өз территориясына 20 мыңнан астам әскери қызметкерлерді паналатты
және қытай повстанецтерін Жапонияға беруден бас тартты, 1932 жылы
желтоқсанда Қытаймен дипломатиялық қатынастардың қалпына кеуіне қол
жеткізді. Ал екінші жағынан, 1931 жылдың қазанында-ақ жапон-қытай
қақтығысында өзінің бейтараптығын жариялады, Литтон комиссиясына қатысудан
және Ұлттар Лигасының резолюциясына қосылудан бас тартты; Қытайдың шығыс
темір жолынжапон әскерлерін және әскери материалдар тасу ақсатында
қолдануға рұқсат берді; Жапонияға үш рет шабуыл жасаспау пактісіне қол
қоюды ұсынды [20].
КСРО мен Жапония арасындағы қайшылықтардың басты себебі Қытайдың
шығыс темір жолы (КВЖД) болды. Бұл жағдай КСРО-ның Жапониямен темір жолды
сату туралы келіссөздер жүргізуге мәжбүр етті. Келіссөздер 1933 жылдың
мамыр айынан 1935 жылдың наурыз айына дейін созылды. Ақырында, 1935 жылы
наурыз айында Қытайдың шығыс темір жолы формальді түрде Маньчжоу-Гоға,
негізінен Жапонияға 140 млн. иенге 147,5 млн. алтын рубль) сатылды. Бұл
темір жолдың нағыз бағасынан өте төмен болды. Басқаша айтсақ, Кеңес Одағы
Қытайдың шығыс темір жолын Жапония үкіметінің заңды түрде бекітілмеген
қарулы шабуылдан бас тартуының орнына сыйлады. КСРО бұл темір жолды сатуы
нәтижесінде көптеген артықшылықтардан айрылды. Алайда, КСРО алдына қойған
мақсаттарына жетті, яғни Қытай республикасымен қатынастарын жақсартты және
Жапониямен соғыс қапін жойды [21].
Сонымен қорыта келегнде, КСРО да, батыс демократиясы да Қиыр
Шығыста тыныштық орнату саясатын жүргізді. Айырмашылығы: Батыстың жапон
агрессиясын тоқтатуға мүмкіншілігі бола тұрса да, оны Кеңес Одағына қарсы
бағыттады, ал КСРО мұндай мүмкіншілігі болмағандықтан, өз қауіпсіздігін
ымыраларға бару арқылы сақтауға мәжбүр болды.
Сонымен бірге, Қиыр Шығыста соғыс ошағының пайда болуы Вашингтон
келісімдер жүйесінің құлдырауының бастауы болды. Осы уақытта Еуропада бұдан
да шиеленіскен жағдай туындай бастады. Енді соған толығырақ тоқталайын.
3 ТАРАУ Европадағы соғыс ошағының пайда болуы
3.1 Германиядағы фашистік агрессиының етек жаюы
1933 жылдың 30 қаңтарында Веймар республикасының президенті Пауль фон
Гинденбург жаңа үкімет құруды Германияның Ұлттық-социалистік жұмысшы
партиясының басшысы Адольф Гитлерге тапсырды. Гитлер үкіметінің негізгі
мақсаты әлемде "үшінші рейх" гегемониясын орнату болды. Ол бұл мақсатқа
жету үшін алдына үш міндет қойды:
• Германияны Версальдың әскери шектеулерінен "босату" және болашақ
экспансия үшін материальдық негіз құру. Сонымен қатар одақтастарға
ие болу және рейхтің халықаралық сахнадғы жағдайын түзету. Бұл
міндетке жету үшін Францияны оқшалату, Англиямен бітімге келу,
Италияның қолдауына жету керек еді.
• "Неміс жердерін жинау" және "Еуропада нағыз ариялық саясат жүргізу
үшін 100 млн немістен тұратын біртұтас блок" құру.
• Францияны жою, "Шығыстың тіршілік кеңістігін жаулап алып, аяусыз
германизация жүргізу", Англияны құлатып, колонияларын басып алу.
Бұл міндеттерге жету үшін Гитлер "кеңестік факторды" пайдаланып,
Батыстың араласпауын қамтамасыз етпекші болды. Бірінші тарауда айтылып
кеткендей, 1933 жылғы төрттік пактісінен кейін Германия қарулану теңдігін
алып, қарулану саясатын бастады [22].
1934 жылы 26 қаңтарда Германия мен Польша арасында "шабуыл жасау және
өзара түсінушілік" келісіміне қол жеткізілді. Бұл келісім арқылы Германия
Францияның Еуропадағы қауіпсіздік жүйесіне соққы берді. Өйткені Польша
Францияның шығысеуропалық көршілерінің ең адалы еді.
1934 жылы "Австрия дағдарысы" кезінде Италиямен дауласпау үшін көмек
сқрап келген венгр нацистеріне теріс жауап қайтарды. Осындай айлалар арқылы
Гитлер Германияның халықаралық сахнадағы рөлін жоғарлатпақшы болды.
Германия қарулану саясатын одан сайын күшейтті. Сөйтіп, 1935 жылы 18
маусымда Лондонда герман-ағылшын Теңіз келісіміне қол қойылды. Бұл келісім
бойынша Ұлыбритания Версаль келісімінің күшін жоюына ықпал етті, яғни
Германияның теңіз қаруларын шектеу туралы бөлімдерін. Мұндай ымыраға жауап
ретінде Германияния өзінің су үсті флоты 35%-дан, су асты флоты 45%-дан
аспайтынына уәде берді. Әрине, ағылшын әскери-теңіз күштерімен
салыстырғанда. Бірақ, егер Германия "Англиямен қастас" елмен соғысса, су
асты флоттарның теңелуіне мүмкіндік алды. 35-дық норма Германияға әскери-
теңіз күштерін 5,5 есе көбейтуге, француз флотына пара-пар флот иемденуге
және Балтық теңізінде үстемдік орнатуға мүмкіндік берді. 1935 жылдың 18
маусымын Гитлер "өзінің өміріндегі ең бақытты күні" деп айтты.[23].
"Қарулану" мәселесін нәтижелі шешкен Гитлер үкіметі территориалды-
саяси мәселелерді реттеуге көшті. Олардың ішінен басты екеуі маңызды болды:
Саар облысының мәселесі мен Рейн аймағының статусы. Бірінші мәселе оңай
шешілді, яғни 1935 жылы қаңтарда өткен плебисцитте Саар облысы
тұрғындарының 90%-ы "үшінші рейхқа" қосылуын қолдады. Ал "Рейн мәселесін"
шешу қиынға түсті. Рейн облысының демилитаризациялық жағдайы Версаль және
Локарн келісімдерінің негізі еді. Нацистік үкімет бұл мәселені
дипломатиялық жолдармен шеше алмайтынын түсінді. Сөйтіп, 1935 жылы "Шулунг"
атты әскери акцияның жоспары жасалды. Операцияны бастауға 1935 жылдың 2
мамырында жасалған кеңес-герман өзара көмектесуі туралы келісімі себеп
болды. Гитлер бұл келісімді Локарн келісімімен үйлеспейді деп жариялап,
Рейн облысының демилитаризациялану статусын сақтаудан бас тартып 1936 жылы
7 наурызда үш неміс батальоны осы аймаққа басып кірді. Бірақ француз
үкіметі әскери қарсылық көрсетпей, тек Локарн келісіміне қатысқан
мемлекеттерді Париж кеңесіне шақырып, герман үкіметіне кезекті қарсылығын
жіберді.
1936 жылы 14 наурызда Лондонда ашылған Ұлттар лигасы Кеңесінің арнайы
сессиясында Франция "А. Леже жоспары" атты "Рейн дағдарысынан" шығу
бағдарламасын ұсынды. Бұл жоспар Германияға қарсы экономикалық және саяси
санкцияларды қолдануды талап етті. Бірақ Францияны тек Кеңес Одағы мен
Румыния ғана қолдады. "Үшінші рейхтың" жақтаушысы ретінде Ұлыбритания
Германияның Рейн облысына басып кіруі "бөтен территорияны оккупациялау"
емес, тек, "өзінің суверенді құқықтарын қалпына келтіруі" деп жақтады.
Нәтижесінде, 1936 жылдың 19 наурызында Ұлттар лигасы Кеңесі сегіз-ақ жолдан
тұратын қысқа резолюцияны қабылдады. Ол Германиның Версаль келісімінің 43-
бабын, Локарн келісімінің 4-бабын бұзғанын хабарлады. Сөйтіп, "Леже
жоспары" қабылданбады, санкциялар ауызша айыптаумен ауыстырылды, фашизмнің
агрессиялық акті жауапсыз қалды [24].
Сонымен қорыта айтқанда, Рейн облысының ремилитаризациялануымен
Версаль жүйесінің әскери-саяси негіздері құлдырады, фашистік Германияның
әскери потенциалы күшейді және осы сәтті қадамдардан кейін нацистік үкімет
алдына қойған міндеттерінің орындалуына мүмкіндік бар екеніне толығымен
сенді. Сөйтіп, 1936 жылы 26 тамызда Гитлер құпия Меморандумға қолын қойды.
Бұл құжат герман фашизмнің сыртқы саясатының жаңа кезеңінің басталуының
алғышарты болды.
3.2 Фашистік елдер агрессияның күшеюі
1930 жылдардың ортасынан бастап агрессиялы державалардың халықаралық
сахнадағы рөлі арта түсті. Олар өздерінің қарулы күштерін кеңейтті. Мысалы,
1936-1938 жылдар аралығында Германия қарулануға Англия мен Франциядан 2,5
есе көп қаражат жұмсады. Осындай саясат арқылы агрессияшыл елдер
экспансиялық жаулап алуларын күшейтті. Енді соларға тоқталып кетейін.
1935 жылы 3 қазанда фашистік Италия Эфиопияны жаулап алу әскери
операцияларын бастады. Негізгі көздеген мақсаты – Жерорта теңізіндегі
Италияның үстемдігін бекіту және кейін оны "итальяндық көлге айналдыру";
Эфиопия, Эритрей мен Итальяндық Самалиден отарлық империя құру; Италияның
экономикасыныңкөркеюін қамтамасыз ету үшін, Эфиопия территориясының табиғат
байлықтарын иемдену.
Батыс демократиясының көнгіштігіне және Италияның Германиямен
бірікпеуін тілейтініне сүйеніп, Муссалини француз премьер-министрі
Лавальмен келіссөздерін бастады. Ақырында, 1935 жылы 7 қаңтарда "Рим
пактісіне" қол қойылды. Ол бойынша Франция Эфиопия маңындағы африкандық
отарларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..3-6
1 ТАРАУ Халықаралық қауiпсiздiк пен қарусыздандыру мәселелерi
1.1 Қарусыздандыру туралы халықаралық конференция ... ... ... ... ..6-7
1.2 Конференцияның барысы мен ұлы державалардың қарусыздандыру
жобалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7-11
2 ТАРАУ Қиыр Шығыста соғыс ошағының пайда болуы
2.1 Жапонияның Қиыр Шығыстағы агрессиясы ... ... ... ... ... ... .11-13
2.2 Ұлы державалардың Қиыр Шығыс мәселесін шешудегі ұстанған
позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13-15
3 ТАРАУ Европадағы соғыс ошағының пайда болуы
3.1 Германиядағы фашистік агрессиының етек жаюы ... ... ... ... ... .15-17
3.2 Фашистік елдер агрессияның күшеюі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17-21
3.3 "Берлин – Рим - Токио" осінің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-23
3.4. Соғыс алдындағы дағдарыстың күшеюі
а) Австрия аншлюсі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2 3-24
ә) Мюнхен келісімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-25
б) Риббентроп-Молотов пактiсi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 28
СIЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...29-30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .31-
32
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Менің курс жұмысының тақырыбы “1930 – 1939
жылдардағы саяси дағдарыс” болып табылады. Бұл тақырыпты мен өзім шын
жүректен таңдап алдым. Себебі, осы кезеңде әлемдегі саяси жағдай өте
шиеленіскен еді. Сонымен бірге демократия, коммунизм мен фашизм арасындағы
жағдай қыза түсті. Әлемде фашистік агрессия белсең алды. Бұл агрессия өте
тез қарқынмен дамыды. Оны тоқтатпаса, тікелей соғыс қаупі төнді. Бұл үшін
коммунизм мен демократияның бірлесіп қарсылық көрсетуі керек еді. Бірақ
коммунизмнен көрі фашизм болсын деп, демократия “бейтараптық” немесе
“араласпау” саясатын ұстануды жөн көрді. Өкінішке орай, фашизмге қарсы
коммунизм жалғыз өзі қарсылық көрсете алмады. Осындай шиеленіскен жағдай
нәтижесінде фашизм күшейе түсті. Коммунизмді жою амалы ретінде демократия
фашизмге қарқында көмек көрсете бастады, яғни демократия коммунизмді фашизм
арқылы құртпақшы болды. Демократияның мұндай саясатын пайдаланған фашизм
екінші дүниежүзілік соғысқа алып келді. Міне, осындай шытырман жағдайдағы
халақаралық оқып-білу осы мамандық иелерінің болашақта мұндай қателіктеріне
жол бермеуіне көмектесетініне кәміл сенемін. Сонымен қорыта келгенде, осы
тақырып басқа курс жұмыстары тақырыптарының ішіндегілерінің ең маңыздысы
болып табылады. Яғни бір сөзбен айтсам, “1930 – 1939 жылдардағы саяси
дағдарыс” ең өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Тақырптың мақсаты. Курс жұмысын жазуда менің алдыма қойған мақсатым –
1930 – 1939 жылдардағы саяси дағдарыстың себептері мен нәтижелерімен
танысып, болашақ дипломат ретінде елімізде, әлемде мұндай қателіктерге жол
бермеуге тырысу.
Тақырыптың міндеттері. Жоғарыда аталған мақсатқа жету үшін алдыма
мынандай міндеттер қойдым:
1. 1932 жылы Женевада өткен қарусыздандыру туралы конференцияға
тоқталып, ондағы ұлы державалардың қарусыздандыру жобаларына талдау
жасау;
2. Жапонияның Қиыр Шығысқа агрессияның себептері мен салдарын оқып,
оларға талдау жасау;
3. Қиыр Шығыс мәселесін шешудегі ұлы державалардың ұстанған
позицияларымен танысу;
4. Германияда фашистік агрессияның етек жою себептеріне талдау жасау;
5. Фашистік елдер, яғни Жапония мен Италияның фашистік агрессияларына
сипаттама беру;
6. “Берлин – Токио - Рим” осінің құрылу алғышарттарына талдау жасау;
7. Соғыс алдындағы дағдарыстың күшею себептеріне:
А) Австрия аншлюсіне;
Ә) Мюнхен келісіміне;
Б) Чехославакия дағдарысына;
В) Риббентроп – Молотов пактісіне сипаттама беру;
Тарихнамалық шолу. Мен курс жұмысын жазу барысында В. Н. Гороховтың
“История новейшего времени стран Европы и Америки” атты оқулығын, 3
бөлімнен тұратын “История международных отношений и внешней политики” атты
оқулықтың 2-бөлімін, Г. Н. Севостьновтың “Политика великих держав на
Дальном Востоке накануне второй мировой войны” атты еңбегін, Л. Ивановтың
“Крах конференции по разоружению” атты кітабын, В. П. Потемкиннің 5 томдық
“История дипломатии” атты еңбегінің ІІІ томын және И. Д. Овсянныйдың “Тайна
в которой рождалась война” атты еңбегін пайдаландым. Енді осыларға қысқаша
тоқталып кетейін.
“История новейшего времени стран Европы и Америки” оқулығында 1930 –
1939 жылдардағы жалпы ахуал, жағдай туралы жалпы бағдарламаға сай мағлұмат
берілген. Сондықтан мен бұл оқулықты өзімнің тақырыбым тыралы жалпы ақпарат
алу үшін пайдаландым.
В. Н. Гороховтың “История международных отношений 1918 - 1939” атты
лекциялар курсында 1930 – 1939 жылдардағы халықаралық жағдайлар туралы
айтылады. Осы аралықта Версаль – Вашингтон жүйесінің құлдырағанына көп
көңіл бөлінген. Сонымен бірге, автор осы кезеңдегі халықаралық жағдайларға
өз көзқарасын білдірген. Бұл көзқарастар, менің ойымша, дұрыс
тұжырымдалған. Сондықтан жұмысты жазу барысында осы еңбектің материалдарын
көбірек пайдаландым.
1930 – 1939 жылдардағы қауіпсіздік пен қарусыздандыру мәселесі бойынша
Л. Ивановтың “Крах конференции по разоружению” атты еңбегін де қарастырдым.
Бұл кітаптың авторы кеңестік идеологияны ұстануына байланысты, Женевада
өткен конференцияда КСРО-ның беделін тым асыртып баяндаған. Бірақ кейбір
құнды мәліметтердің бар болуына байланысты Ивановтың бұл еңбегін курс
жұмысын жазу барысында пайдаландым.
Қиыр Шығыс мәселесін талдау барысында Г. Н. Севостьяновтың “Политика
великих держав на Дальнем Востоке накануне второй мировой войны” атты
туындысына көп көңіл бөлдім. Аталған кітапта Жапонияның, АҚШ-тың,
Англияның, Францияның, Германияның соғыс алдындағы Қиыр Шығыстағы
саясаттары айтылғанмен, КСРО мен Қытайдың саясаттарына көп көңіл бөлінген.
Бірақ, сонымен қатар, автор Жапония агрессияның күшеюімен халықаралық
қатынастардағы шиеленістің күшебіне анық сипаттама береді.
Енді “История международных отношений и внешней политики” оқулығының
екінші бөліміне тоқталып кетемін. Бұл кітап факультетіміздің мұғалімдерімен
жазылған. Онда осы соғыс алдындағы оқиғаларға сипаттама берілген. Мен бұл
кітапты негізінен фактологиялық, сипаттамалық мәліметтер алу үшін
қолдандым.
Потемкиннің “История дипломатии” атты еңбегінің үшінші томын ерекше
атап өткім келіп отыр. Бұл туындыда да Кеңес Одағына көп көңіл бөлінген.
Бірақ кітап құжаттық, деректемелік материалдарға өте бай. Сондықтан курс
жұмысын жазу барысында да осы кітапқа да көп назар аудардым.
Фашистік агрессия мәселесін қарастырғанда жоғарыда аталған кітаптармен
қоса, И. Д. Овсянныйдың “Тайна в которой война рождалась” атты еңбегіне көп
назар бөлдім. Автор өз еңбегінде 1930 – 1939 жылдардағы саяси жағдайға,
Германияның, Италияның және Жапонияның соғыс алдындағы агрессиялық
саясаттарын талдап, сипаттама береді. Сонымен қатар, екінші дүниежүзілік
соғыстың пайда болуының құпия фактілері келтірілген.
Курс жұмысына материалдар жинау барысында интернет жүйесін де
қолдандым. Іздестірулер нәтижесінде www.rambler.ru сайтынан Котерев
Дмитрийдің “Из истории Третьего Рейха” атты мақаласын таптым. Бұл мақалада
мен Мюнхен келісіміне көп көңіл бөлдім. Мюнхен келісімінің себептері,
барысы және нәтижесі сипатталады. Осымен менің тарихнамалық шолуым
аяқталды. Енді деректемелік шолуға көшейін.
Деректемелік шолу. Өкінішке орай, мен тарихнамалық әдебиеттерге
қарағанда, деректемелік әдебиеттерді өте аз пайдаландым. Олар: “Внешняя
политика СССР” атты құжаттар жинағы және Уинстон Черчилльдің “Вторая
мировая война” атты мемуарының аудармасы. Енді осы екеуіне тоқталып
кетейін.
“Внешняя политика СССР” атты құжаттар жинағында КСРО тарихындағы
маңызды келісімдердің, протоколдардың және тағы басқа маңызды құжаттардың
мәтіндері берілген. Мен негізінен 1930 – 1939 жылдар аралығындағы
құжаттарға көңіл бөліп, керетілерін курс жұмысын жазуда пайдаландым.
Ал енді Черчилльдің еңбегіне тоқталайын. Ең біріншіден, кітап түсінуге
оңай, жеңіл тілмен жазылған. Бірақ сонда да бұл туындыда, яғни бірінші
кітабында, 1930 – 1939 жылдардаға сипаттама беріліп, жан-жақты талданған.
Сонымен қатар автор өте құнды мәліметтерді жазған. Қорыта келсем, бұл кітап
курс жұмысын жазу кезінде маған көп пайдасын тигізді.
Зерттеу әдісі. Осы курс жұмысын жазу барысында мен салыстыру,
тарихнамалық және хронологиялық тәсілдерді пайдаландым. Мен курс жұмысын
жазу барысында біраз материалдарды қарастырдым. Осылардың ішінене мен
салыстыру әдісі арқылы ең маңыздыларын таңдап, қолдандым. Мен таңдау
жасауда қателеспегендігіме үміттенемін. Менің тақырыбым 1930 – 1939 жылдар
аралығын қамтығандықтан, хронологиялық әдісті қолдандым.
Жұмыстың құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс курс жұмысына қойылатын
талаптарға сай жасалған.
1 ТАРАУ Халықаралық қауіпсіздік пен қарусыздандыру мәселелері
1.1 Қарусыздандыру туралы халықаралық конференция
Версаль-Вашингтон жүйесі де, 1925 жылғы Локарн келісімдері де
капиталистік елдер арасындағы қайшылықтарды шеше алмады. Осы қайшылықтардың
бірі ұлы державалардың теңіз қаруы болды. 1921-1922жылдары өткен Вашингтон
келісімінің шешімдері тек ірі кемелер-линкорлар мен авианосецтерге қатысты
болды. Басқа түрге жататын кемелерді шығару мөлшері көрсетілмеді және
шектелмеді. Осы жағдайда АҚШ-тың өндірістік және қаржы потенциалы қысқа
уақытта кеме жасауы бойынша басқа державалардан озып кетуіне жағдай жасады.
Ал Англия мен тағы басқа елдердің экономикалық және қаржылық қиыншылықтары
өте қымбат теңіз құрылыстарын салуды шектеуге мәжбүр етті.
Осы мәселелерді шешу үшін 1930 жылдың қаңтар-сәуір айлары
аралығында Лондонда теңіз қарулары туралы халықаралық конференция өтті.
Оған АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Франция және Италия қатысты. Франция мен
Италия арасындағы өткір қайшылықтарға байланысты бұл елдер крейсерлердің,
эсминецтердің және суасты кемелерінің сандарын шектеу туралы келісімнің
басты бөлімдеріне қолдарын қоймады. Жапония су асты кемелерінің санының АҚШ
пен Ұлыбритания мөлшеріне тең болуына қол жеткізді. Ұлыбритания Британ
империясының әскери-теңіз флотының барлық категорияларының
американдықтардікімен тең болуына келісті[1].
Лондон конференциясы 1932 жылы 2 ақпанда Женевада жұмысын бастаған
Қарусыздандыру туралы халықаралық конференцияда жалғасын тапты,- деп
айтсам, қателеспейтін шығармын. Бұл конференция Ұлттар Лигасының шешімімен
шақырылды. Ұлттар Лигасы кеңесі 1931 жылы 22 мамырда сол кездегі Англияның
премьер-министрі Артур Гендерсонды конференцияның төрағасы етіп
тағайындады. Осыдан кейін кеңес конференцияның құрамын бекітті. Оған 64
мемлекеттің өкілдері қатысты, яғни сол кездегі Ұлттар Лигасына кірген 55
мемлекетпен қатар, Ұлттар Лигасының мүшелері болып саналмайтын КСРО, АҚШ,
Түркия, Мексика, Бразилия, Египет, Ауғанстан, Эквадор және Коста-Рика.
Конференция 2 кезеңнен тұрды [2].
1.2 Конференцияның барысы мен ұлы державалардың қарусыздандыру
жобалары
Конференция барысында ұлы державалары өздерінің қарусыздандыру
жобаларын ұсынды. Енді соларға тоқталайын. 5 ақпан күні француз
делегациясының басшысы, Францияның сол уақыттағы премьер-министрі, Андре
Тардье өзінің Қарусыздандыру жобасын (Тардье жоспары) ұсынды. Жобаның
басты элементі интернационализм идеясы болды. Яғни шабуылдаушы
авиацияларды, алысқа атқышартиллерияны, 10 тоннадан асатын жағалаулық
кемелерді және үлкен су асты кемелерді Ұлттар Лигасының қарамағына беруді
және соғыстың алдын алу үшін халықаралық полиция күштерін құруды ұсынды.
Сонымен қатар француз жобасы келісімдер жасау арқылы қосымша қауіпсіздік
кепілдерін құруды ұсынды.
Негізінен Тардье жоспарының басты мақсаты Ұлттар Лигасының
арқасында Еуропада француз гегемониясын орнату еді. Бұл жобада антикеңестік
бағыт та білінді. Себебі Тардье жоспары бойынша Ұлттар Лигасының
бастауымен халықаралық әскер құру көзделді. Ал осы уақытта КСРО Ұлттар
Лигасының мүшесі болған жоқтын. Алайда, делегациялардың көпшілігі бұл
жобаны қолдамады. Бұл жобаны тек Францияға саяси және экономикалық
жақтарынан тікелей тәуелді болған Польша, Чехословакия және Бельгия
мемлекеттері ғана қолдады [3].
Ұлыбритания бағдарламасында құрлық әскерін 200 мың адамға дейін
қысқарту және су асты флоттарын толығымен жою ұсынылды. Бұл туралы француз
баспасөзінде: Женева конференциясында Англия Францияны қарусыздандырудың
тамаша жоспарын ұсынды,- деп жазылды. Шынында, егерағылшын жобасы
қабылданса, Франция әскерін 5 есе қысқартуға мәжбүр болар еді. Сонымен
бірге әлемдегі ең қуатты су асты кемелер эскадрасынан айырылатын еді.
Британ жобасының екінші бөлігі (премьер-министр Дж.Р. Макдональд жоспары)
үлкен қоғамдық резонанс тудырды. Онда 1920 жылдары ағылшын әскери теоретигі
Б.Лиддел-Гартпен жасалан сапалы қарусыздандыру концепциясы ұсынылды. Бұл
концепция бойынша агрессиялық соғыста қоданылу қаупі бар шабуылдаушы қару-
жарақтар ғана шектелуге тиіс еді [4].
АҚШ-тың ұсынған Г.Гувен жоспары мазмұны жағынан Англияның
қарусыздандыру жобасына ұқсас болды. АҚШ делегациясы шабуыл күштерін
қысқарту арқылы қорғаныс күштерін арттыруды ұсынды. Сапалы
қарусыздандыраудың американдық нұсқасы танкілерді, ауыр артиллериялық
қаруларды, шабуылдаушы авиацияны және химиялық оқ-дәрілерді жоюды көздеді.
Сонымен бірге әлемдік қару-жарақтың 30 %-ын жоюды ұсынды. Әрине, бұл
Ұлыбританияның қарсылығына тап болды. Айта кететін жай, ағылшын-американ
сапалы қарусыздандыру концепцияларының әскер теорияға қосқан үлесі өте
зор [5].
1932 жылы 11 ақпанда кеңес делегациясының басшысы КСРО сыртқы істер
халық комитетінің басшысы М.М:Литвинов конференцияның пленарлы мәжілісінде
сөз сөйлеп, қарусыздандыру мәселесіндегі Кеңес Одағының ұстанымын
мәлімдеді. Сөзінде басқа державалардың ұсынған басқа жобаларын айыптап,
өзінің пропорционалды-прогрессивті шектеу және жалпыға бірдей толық
қарусыздандыру жобаларын ұсынды. Бұл жобаларды Түркия, Иран және Германия
делегациялары қолдағанымен, көпшілік делегациялар қарсы шықты. Олар бұл
жобаларды фантастикалық және халықаралық шындықтан тыс деп айыптады.
Бұған жауап ретінде кеңес баспасөзінде женевалық бейбітшілік
орнатушыларды айыптау етек жайды [6]
Кеңес жобаларын талқылауда туындаған даулар Германияның ұсынған
Г.Брюнинг жоспарын талқылау бастағанда тыныштала бастады. Оның мазмұны:
Ұлы державалар Германияның деңгейіне дейін қарусыздансың, не Германия
олардың деңгейіне дейін қарулануға құқық алсын,- деген сипатта болды.
Германия қойылған талаптары орындалмаса, конференциядан кетуге бел буды.
Германияның бұл ультиматумы оң нтиже берді. Яғни 1932 жылы Англия мен АҚШ-
тың ұсынысы бойынша компрамистік шешім қабылдаған кеңес өтті. Оның
шешімдері Бес держава декларациясында (Ұлыбритания, АҚШ, Франция, Италия
және Германия) бекітілді. Декларация халықаралық бақылау жағдайында барлық
халықтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жүйе көлемінде Германияның
қарулану теңдігін мойындады. Сөйтіп Германия үкіметі Батыстың жаңа маңызды
ымыраларына жеткенімен, толық жеңіске жете алмады [7].
Сөйтіп конференцияның бірінші сессиясы 1932 жылдың 23 шілдесінде
аяқталды.
Конференцияның екінші кезеңі басталысымен, 1932 жылы 14 қарашада
Франция үкіметі Эррио-Поль Бонкурдың конструктивті жоспары атты әлемді
ұйымдастыру жобасын ұсынды. Негізінен бұл жоба Францияның Еуропадағы
гегемониясын қамтамасыз ететін әскери статус-квоны сақтауды көздеді. Эррио-
Поль Бонкурдың конструктивті жоспары сонымен қатар әр түрлі ұлт өкілдерін
біріктіру арқылы халықараылқ қарулы күштер құру жоспарын тағы да ұсынды.
Алайда, француз жобасында колониялық әскерін сақтауға мүмкіндік
берер еді. Жобаның теңіз қаруларына қатысты бөлімі Италияның Франциямен
паритетке жету талпыныстарына қарсы, ал Әуе транспортының Еуропалық
одағын құру туралы ұсынысы Германияның өсіп келе жатқан азаматтық
авиациясын шектеуге және оған бақылау орнатуға бағытталды.
Эррио-Поль Бонкур жоспарын Францияның ықпалындағы ұсақ еуропалық
мемлекетттер (Чехословакия, Югославия, Бельгия) қолдағанымен, Италия,
Германия және Англия тараптарынан қарсылыққа тап болды [8].
Кеңес Одағы бұл жоспарды айыптап, 1932 жылы 6ақпанда шабуылшы жақты
анықтау декларациясының жобасын ұсынды.
Бұл жоба бойынша халықаралық дауларда шабуылшы мемлекет болып:
а) Басқа мемлекетке соғыс жариялаған;
б) Соғыс жарияламаса да, қарулы күштерді басқа мемлекеттің
территориясына өткен;
в) Құрлық, теңіз және әуе күштері басқа мемлекеттің территориясына
шабуыл жасаған немесе әдейі сол мемлекеттің кемелерін немесе әуе кемелерін
атқылаған;
г) Басқа мемлекеттің рұқсатынсыз құрлық, теңіз және әуе күштерін
сол мемлекеттің аймағына түсірген немесе рұқсат келісімдері шарттарын
бұзған, яғни орналасу уақытын немесе орналасу аймағын кеңейтуіне
байлынысты;
д) Басқа мемлекеттің теңіз жағалауларына немесе порттарына блокада
орнатқан мемлекет саналады,- делінді [9].
Бірақ Бас комиссияда декларацияның кеңестік жобасы жарияланбады.
Сондықтан, Кеңес үкіметі КСРО-мен шекаралас елдермен келіссөздер жүргізіп,
1933 жылдың шілде айында агрессорды анықтау конвенциясына КСРО мен он
мемлекет – Польша, Румыния, Түркия, Иран, Ауғанстан, Чехословакия,
Югославия, Эстония, Латвия, Литва – арасында қол қойылды. Кейінірек бұл
конвенцияға Финляндия қосылды. Бұл акт КСРО-ның Кіші Антанта елдерімен және
батысы мен оңтүстігіндегі көршілермен қарым-қатынасының жақсарғанының
көрінісі болып табылады.
Женевада Муссолинидің төрттік пактісі қол қою жобасы да талқыланды.
Бұл пактінің мазмұны төрт батыс державасы – Германия, Францтия, Англия және
Италия – арасында достастық және бейбітшілік сақтау саясатын жүргізу
келісіміне қол қою сипатында болды. Жобаның екінші тарауында бейбіт
келісімдерді Ұлттар ЛИгасы жарғысының 19-бабына сай заңды жолмен қайта
қарау мүмкіндіктері айтылды. Үшінші тарау Германияның қарулану саласындағы
теңдігін мойындады. Қалған тараулары Еуропадағы және Еуропадан тыс
жерлердегі барлық даулы халықаралық мәселелерді шешуде төрт державаның бір-
бірімен ақылдасу саясатын талап етті.
Муссолинидің ұсынысын Англияның премьер-министрі Макдональд те,
сыртқы істер министрі Саймон да қолдады. Францияда Даладье де бұл жобаны
қолпаштады. Прагада жиналған Кіші Антанта кеңесі де бұл жобаны қолдайтынын
хабарлады. Сөйтіп, 1933 жылы 7 маусымда төрттік пактіге алдын-ала Римде қол
қойылды. Бұл жағдай пактіге қол қойған елдер ішінде қарсылық пен наразылық
тудырды. 1933 жылы 15 шілдеде бекітілгенімен, пакт іс-жүзінде күшіне енбеді
[10].
Жоғарыда айтып кеткенімдей, Германия Бес держава декларациясының
шешімдеріне қанағаттанбай, англо-саксондық державалардың қолдауына сүйеніп,
Версаль келісімдері тиым салған қару түрлерін шығаруға және тез уақытта
тұрақты әскер санын 200 мың адамға жеткізуге құқық беруді талап етті. Бірақ
бұл талаптарға державалар толығымен қарсы шықты. Сөйтіп, 1933 жылы 14
қазанда Германия үкіметі Ұлттар Лигасының құрамынан шығатынын және
қарусыздандыру конференциясынан кететінін жариялады. Германияның бұл
шешімдері Германия үкіметі саясатының жаңа кезеңін ғана емес, сонымен бірге
халықаралық қатынастардың дамуының жаңа кезеңіне алып келді. Фашистік
Германия Еуропадағы соғыс ошағын тудырды. (Бұл мәселе кейін қарастырылады).
Женева конференциясына келетін болсақ, ол өз жұмысын 1934 жылы 11
маусымда аяқтады. Нәтижесінде сапалы қарусыздандыру концепциясына сай
резолюция қабылданды. Ол бойынша улы газдарды қолдануға, бактериалогиялық
соғысқа, атқылаушы авиацияға тиым салынды және барлық шабуылдаушы
қарулардың түрлерін қысқартуды қолдады. Алайда, аталған мақсаттарға жетудің
ешқандай бағдарламасы жасалмады. У.Черчилльдің Женева конференциясының
барысы мен қорытындысы туралы айтқан Қарусыздандыру туралы ертегі атты
сөзінен-ақ бұл конференцияның қандай сипатта болғанын көреміз. Онда: Бір
күні зоологиялық бақтың аңдары қарусыздану туралы шешімге келіп, осы
мақсатты жүзеге асыру үшін конференция ұйымдастырады. Конференция
басталысымен мүйізтұмсық тістерді қолдану айуандық, ал мүйіз басты қорғаныс
қаруы болғандықтан оны қолдануға шек қоймауды талап етті. Енеке (дала
сиырының бір түрі), бұғы, жайра (кірпінің бір түрі) мүйізтұмсықтың ұсынысын
қолдады. Арыстан мен жолбарыс басқа позицияны ұстанды. Олар бұрыннан бері
қадірлі қарулардың қатарына жататын тістер мен тырнақтарды қолдануды талап
етті. Арыстан мен жолбарысты қабылан, ілбісін, пума (тау арыстаны) және
ұсақ мысықтар тобы қолпаштады. Келесі сөз аюға берілді. Ол төбелестерде
ешбір аңның тістері мен мүйіздерін қолдануына қарсы шықты. Аю: Аңдар аңдар
арасындағы дауларда бірін-бірі құшағына жақсылап қысса, жеткілікті. Кім
бұған өарсы шыға алады?Бұл нағыз ағайындық: бейбітшілік жолындағы үлкен
қадам,- деді. Алайда, аюдың ұсынысы басқа аңдардың қолдауын таппады, күрке
тауық дүрбелеңге түсті. Дискуссия қыза түсті. Бейбіт шешімге келу үшін
жиналған аңдар, бір-біріне қастандықпен қарай бастады. Бақытқа орай, бақ
қызметкерлері аңдарды тыңыштандырып, торларына кіргізді,- делінеді [11].
Сонымен қорыта айтқанда, Женевада өткен қарусыздандыру туралы
халықаралдық конференция өзіне жүктелген үмітті ақтай алмады. Бұл
халықаралық қатынастардағы қақтығыстардың күшеюімен, ұлы державалардың
арасындағы қауіпсіздік және қарусыздандыру мәселелерін шешудегі
қайшылықтардың белең алуымен түсіндіріледі. Конференцияның сәтсіздігінің
басты себебі – оның пацифизм дәуірі аяқталып, әлемді жаңа бөліске салу
үшін қарулы күрестің басталған уақытында болды. Бұған айқын мысал ретінде,
төменде қарастырылатын Жапонияның Қиыр Шығыстағы агрессиясын айтуға болады.
2 ТАРАУ Қиыр Шығыста соғыс ошағының пайда болуы
2.1 Жапонияның Қиыр Шығыстағы агрессиясы
Әлемдiк экономикалық дағдарыс Жапонияның экономикасына қатты әсер
еттi. Басқарушы тап өкiлдерi дағдарыстан шығуды соғыс арқылы жүзеге асырмақ
болды. Басты мақсаты Маньчжурияны (Маньчжурия – Солтүстiк-Шығыс Қытайдың
тарихи атауы) басып алу болды. Себебi Солтүстiк-Шығыс Қытай Қытайдың ең
дамыған аймағы болды же сонымен қатар Қытайдың iшкi аймақтарына енудiң
плацдармы ретiнде қарастырылды. Бұған қоса, Маньчжурия КСРО-ның ықпал ету
аймағы болатын. Мұндай жағдай Жапонияның басқарушы тап өкiлдерiнiң
Маньчжурияға басып кiруiн антибольщевистiк жорық ретiнде сипаттап, Батыс
державаларының бейтараптығына үмiттендi[12].
Әскери қимылдарды жасау инициативасын Қытайдың Гуандун (жапонша –
Квантун) аймағында табан тiреген Квантун әскерiнiң офицерлерi өз
мойындарына алды. Әскери қимылдардың басталуына “Мукден инцидентi” себеп
болды. Жапонияның ресми болжамы бойынша 1931 ж-ды қыркүйек айының 18-нен
19-на қараған түнi Жапонияға тиесiлi Оңтүстiк Маньчжурия темiр жолының
Мукден (Шэньяна) қаласына жақын жердегi рельсiнде қытайлықтар жарылыс
ұйымдастырды. Жарылыс болған жерге британ әскери атташесi мен
корреспонденттер шақырылады. Британ атташесiнiң айтуынша, оларға
көрсетiлген екi Қытай солдатының денелерiне жаяу әскердiң киiмдерi киiлген
екен. Бiрақ оның ойынша, Маньчжурлықтар жарылыс ұйымдастыру үшiн жаяу әскер
солдаттарын жiберуi мүмкiн емес едi. Ол саперлердi жiбермегендерiне таң
қалды. Бiрнеше сағаттан кейiн қайта шақырылған атташе мен журналистерге сол
солдаттардың денелерiн, бiрақ саперлердiң киiмiн кигiзiп көрсеттi. Ағылшын
атташесi өте таң қалды. Кейiн Ұлттар лигасы комиссиясының жапон-қытай
қақтығысын зерттеу барысында “жарылыстан” кейiн 20 минут өткен соң, темiр
жолдың қираған жерiнен экспресс өткенi белгiлi болды. Бұл iс бойынша жапон
лейтенанты Кавамото шақырылды. Оның айтуынша “жарылыс” нәтижесiнде бiр-ақ
рельс бүлiнiп, пойыз ол жерден кiшкене сiлкiнiп, әрi қарай жүрiп кеткенiн
айтты. “Мукден инцидентi” қанша күлкiлi болғанымен, бiр сағаттан кейiн
Квантун әскерi кең ауқымды әскери қимылдарын бастады.
Бұл соғыс 3,5 айға созылды. Бiрiншi аптаның өзiнде-ақ жапон әскерi
Оңтүстiк Маньчжурияның барлық үлкен қалалары мен стратегиялық пунктiлерiн
өзiне қаратты. Қазан айының ортасында солтүстiк маньчжуриялық территорияның
көп бөлiгiн, Қытайдағы кеңес ықпалындағы қалаларды – Харбин мен Цицикарды
қоса жаулап алды. 1932 ж-дың қаңтар айының басында жапон әскерлерi кеңес-
қытай шекарасындағы Цзиньчжоу қаласын басып алды. Бұл бүкiл Маньчжурияның
Жапонияның әскери бақылауына өткенiн бiлдiредi[13].
Жапония жорықтарының сәтті болуының екі басты себебі бар. Біріншіден,
Маньчжурия басшысы маршал Чжан Сюэляннің 100 мыңдық әскері 14 мыңдық
Квантун әскеріне ешқандай қатты қарсылық көрсеткен жоқ. Мұндай тактика
Чан Кайшидің орталық Нанкин үкіметімен келісілген болатын. Чан Кайши
Жапонияны ҚКП-мен салыстырғанда қауіпсіз қарсылас деп есептеп, Жапонияға
қарсы күресті Батыс пен Ұлттар Лигасының көмегіне сүйеніп, саяси-
дипломатиялық жолмен шешуді көздеді. Екіншіден, Жапонияның Қытайдағы
агрессиясы батыс демократиясының араласуынсыз жүрді. Батыс елдері бұл
агрессия ақырында Жапония мен КСРО-ның әскери қақтығысына алып келеді деп
үміттенді.
Бірақ 1932 жылы 29 қаңтарда жеңістерімен рухтанған Жапония
әскерлері Қытайдың ең үлкен порты және сауда-қаржы орталығы – Шанхайға
шабуылын бастады. Бұл қалада батыс державаларының басты экономикалық
мүдделері шоғырланғандықтан, олар тез арада агрессияны тоқтату үшін
дипломатиялық және әскери шаралар қолданды. Жапония үкіметіне жіберілген
қарсылықтарының жауабын күтпестен АҚШ, Англия, Франция өздерінің азиялық
эскадраларын Шанхай төңірегіне шоғырландырды. Американдықтар портқа 31-жаяу
әскер дивизиясын түсірді. Осының бәрі Жапонияны шегінуге мәжбүр етті, 1932
жылы жазға қарай статус-кво калпына келді. Шанхай дағдарысы батыс
демократиясының мүдделеріне нұқсан келтіретін қауіп төнсе, агрессия
күштеріне қарсы тойтарыс бере алатындай мүмкіндіктерге ие екенін көрсетті
[14].
Осы уақытта Маньчжурияны жаулап алу операциясын аяқтаған Жапония
аймақты жартылай отарына айналдыруын бастады. Маньчжур халқының өзін-өзі
айқындауға көмек көрсету шаралары ретінде 1932 жылы 9 наурызда тәуелсіз
Маньчжоу-Го мемлекетін танып, онымен оның қауіпсіздігін қорғау мақсатында
жапон әскерлерінің бұл аймақта болу мерзімін ұзарту туралы келісімге қол
қойды [15].
Сонымен қорыта келгенде жоғарыда айтылған оқиғалар Қиыр Шығыста
соғыс ошағының пайда болуына алып келді.
2.2 Ұлы державалардың Қиыр Шығыс мәселесін шешудегі ұстанған
позициялары
АҚШ Жапонияның Солтүстік-Шығыс Қытайға шабуылын ресми түрде кінәләді.
1932 жылы 7 қаңтарда АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Г.Л.Стилкон жапон және
қытай үкіметтеріне нота жіберді. Кейінірек бұл нотаның басты жағдайлары
мойындамау доктринасы немесе Стимсон доктринасы деген атқа ие болды.
Бұл доктрина бойынша АҚШ ашық есік және тең үмкіндіктер принциптеріне,
АҚШ-пен келісімді құқықтарына немесе оның Қытайдағы азаматтарының
құқықтарына қайшы келетін кез-келген территориялық және саяси өзгерістерді
мойындаудан бас тартты. Бірақ АҚШ әкімшілігі жапон агрессиясының
нәтижелерін заңды тұрғыда мойындамаумен шектеліп, ешқандай жауапты шаралар
ұсынбады. Сонымен қатар 1932 жылы АҚШ президенті Г.Гувер: Егер де Жапония
өзінің басты мақсаты Қытайдағы тәртіпті қалпына келтіру және оның
большевистік бағыт ұстануын болдырмау деп ашық жарияласа, АҚШ ешқандай
салмақты қарсылық көрсетпес еді,- деп жариялады [16].
Ұлыбритания болса, 1920 жылдары пайда болған бағытын ұстанды. Ол
АҚШ пен Жапония, яғни ашық есік саясаты мен ықпал ету аймағы саясатының
арасында жалтаруын жалғастырды. Алайда, жапон агрессиясы жағдайында
Ұлыбританияның жалтару тактикасы агрессияны тікелей қолдауға тең болды.
Бриатн үкіметі Американың мойындамау доктринасына қарсы болды. Англияның
сыртқы істер министрі Дж.Саймон өзінің сөздерінде: Жапония Манчжурияда
толығымен ашық есік принципін ұстанып отыр, сондықтан да Ұлыбритания
Жапонияға қатысты тек татуластық шаралар қолданады,- деп жариялады. Форин
оффистің жапондық айтулары жапондықтардың өздерінде таң қалдырды. Бұған
Ұлттар Лигасы Кеңесі мәжілісіндегі Дж.Саймонның кезекті декларациясынан
кейін Жапония өкілі Е.Майуоканың: Британияның сыртқы істер министрі менің
соңғы он күн ішінде жаман ағылшынымен айтайын деп жүргенімді, жарты сағат
ішінде бірнеше фразамен-ақ жеткізе алды,- деуі айқын мысал бола алады.
Француз үкіметі де ағылшын позициясына жақын позицияны ұстанды. Жапонияның
Солтүстік-Шығыс Қытайға агрессиясы француз әскерилерінің арасында қолдау
тапты. Француз әскерінің бас штабының басшысы генерал М.Вейган бұл
агрессияны большевизмге қарсы күресте Шығыстағы өткениеттің табандылығын
берік ету амалдары ретінде сипаттады [17].
Сөйтіп, Батыс державаларының арасындағы даулар Жапон экспансиясын
тоқтату жолдары туралы емес, тыныштық орнату саясатының қай нұсқасын
таңдау туралы болды.
Қиыр Шығыс мәселесін шешуде Ұлттар Лигасына көп үміт артты. 1931
жылы 21 қыркүйекте Қытай үкіметі осы халықаралық ұйымға Жапонияның
агрессиясына арызданды. Ұлттар Лигасы мазмұндары ұқсас, яғни қарулы
қақтығыстарды тоқтатуға және басып алынған территориялардан жапон
әскерлерін шығаруға шақырған үш резолюцияны қыркүйек, қазан және желтоқсан
айларында қабылдайды. Бұл қаулыларда жапон агрессиясы тек жанама түрде
айыпталды эәне соғыс қаупінің ошағының пайда болуына екі жақ та жауапты
болды. Бірінші резолюцияны бәрі қолдады, ал екіншіге тек бір ғана жапон
өкілі қарсы шықса, үшіншісі соншалықты бейтарап болғандықтан оған қытай
делегаты да дауыс беруден бас тартты. Желтоқсан резолюциясының британ
дипломатының басшылығымен Зерттеу комиссиясын құру туралы бабы ғана
позитивті болды деуге болады. Литтон комиссиясына жағдайды сол жерде
зерттеп, Ұлттар Лигасына соңғы шешім қабылдау кепілдемесін беру жүктелді.
1932 жылы қазанда комиссия өзінің докладын ұсынды. Онда Солтүстік-Шығыс
Қытайдағы жағдайға шыншыл баға берді, яғни Жапонияның Ұлттар Лигасының
жарғысын, тоғыз держава келісімін және Бриан-Келлог пактісін бұзып,
агрессия жасағаны, Маньчжурияда Жапонияның ерекшк мүдделері барына
қарамастан, оның Қытай республикасының ажыратылмайтын құрамды бөлігі
екендігі айтылды. Сонымен қатар Литтон комиссиясының докладында Ұлттар
Лигасына мүше-елдерге Маньчжоу-Гоны мойындамауды, маньчжур территориясын
анықтау, яғни не Қытайға қайтару, не национализациялау туралы халықаралық
конференция шақыруды ұсынды. Жапония үкіметі Литтон комиссиясының
шешімдеріне толығымен қарсы шықты [18].
Литтон доклады 1933 жылы 24 ақпанда Ұлттар Лигасы
АссамблеясыныңТөтенше сессиясы қабылдаған резолюцияның негізін құрады.
Бірақбұл құжатта да Жапонияға агрессор-ел ретінде санкция қолдану туралы
ештеңе айтылмайды. Сонда да жапон үкіметі резолюция шешімдеріне қарсы
болып, 1933 жылы 27 наурызда Ұлттар Лигасынан шығатынын жариялады. Бұл
Жапонияның Қиыр Шығыстағы экспансиялық саясатын одан әрі жалғастыратынын
білдірді.
Сөйтіп Батыс державалары мен Ұлттар Лигасының агрессияны тоқтатуда
түбегейлі шаралардан бас тартуы Қиыр Шығыс аймағында шиеленістіің күшеюіне
алып келді. Ал Батыстан қамқорлық таппаған Қытай үкіметі үлкен соғысты
болдырмау мақсатында Жапояниямен келісімдерге барды. 1933 жылы мамыр айында
Тангу қаласында (Пекин маңайында) Жапония мен Қытай арасында татуластық
туралы келісімге қол қойылды. Ол бойынша нанкин үкіметі Жапонияның
Маньчжуриядағы билігін мойындады және Хубей провинциясының солтүстігінде
жапон әкімшілігімен бақыланатын зона құрууна рұқсат берді. Бұл келісім
Жапонияны тағы басқа жаулап алу шараларын ұйымдастыруға итермеледі. Сөйтіп,
1933 жылы көктемде Квантун әскерлері батыс державаларының бақылауындағы
Жэхэ провинциясына, яғни Ішкі Қытайға басып кірді. Бірақ Жапония батыс
державаларының қарсылықтарына тап болмады. Батыс державалары тағы да
тыныштықыт орнату саясатын ұстанып, агрессияны тоқтату үшін іс-қимылдар
жасамады [19].
Ал енді Кеңес Одағының позициясына тоқталайын. Жапон әскерлерінің
Солтүстік Маньчжурияда орналасуы КСРО қауіпсіздігіне қауіп тудырды. Дәл осы
кезде жапон үкіметінде Кеңес Одағына шабуыл жасау жоспарлары қарастырылды.
1930 жылдардың басында Жапония әскерінің бас штабы соғысқа дайындалу
жоспарын (Оқу жоспары) бекітті. Ол бойынша құрылған 30 дивизияның 24-і
КСРО-мен әскери іс-қимылдар жасауға арналған еді.
Жапония агрессиясы басталысымен КСРО-ның Қиыр Шығыс саясатында
айтарлықтай өзгерістер байқалды. 1931 жылы күзде Тынық мұхит флотын салу
туралы шешім қабылданды, Қиыр Шығыстағы кеңес қарулы күштерінің саны өсті.
Бірақ шабуылға тойтарыс беруге күші жеткіліксіз болды. Сондықтан, Кеңес
үкіметі дипломатиялық амалдар мен тәсілдерге көп көңіл бөлді. КСРО үкіемті
алдына екі мақсат қойды: 1)Қытай республикасымен қарым-қатынастарды
жақсарту, оның жапон агрессиясына қарсы шараларына мүмкіндігінше көмек
көрсету; 2) Жапониямен тікелей қарулы қақтығысты болдырмау және
бейбітшілікті сақтау мақсатында жапон үкіметімен ымыраға келу. Алайда,
бірінші мақсатты жүзеге асыру, екіншіні іске асыруды қиындатты және
керісінше. Бірақ, бұл қайшылықты бағыт белсенді түрде жүзеге аса бастады.
Бір жағынан, Кеңес Одағы Солтүстік Маньчжуриядағы қарулы
операцияларда гоминьдан әскерлерін моральды және мтериалды жағынан қолдап
отырды, өз территориясына 20 мыңнан астам әскери қызметкерлерді паналатты
және қытай повстанецтерін Жапонияға беруден бас тартты, 1932 жылы
желтоқсанда Қытаймен дипломатиялық қатынастардың қалпына кеуіне қол
жеткізді. Ал екінші жағынан, 1931 жылдың қазанында-ақ жапон-қытай
қақтығысында өзінің бейтараптығын жариялады, Литтон комиссиясына қатысудан
және Ұлттар Лигасының резолюциясына қосылудан бас тартты; Қытайдың шығыс
темір жолынжапон әскерлерін және әскери материалдар тасу ақсатында
қолдануға рұқсат берді; Жапонияға үш рет шабуыл жасаспау пактісіне қол
қоюды ұсынды [20].
КСРО мен Жапония арасындағы қайшылықтардың басты себебі Қытайдың
шығыс темір жолы (КВЖД) болды. Бұл жағдай КСРО-ның Жапониямен темір жолды
сату туралы келіссөздер жүргізуге мәжбүр етті. Келіссөздер 1933 жылдың
мамыр айынан 1935 жылдың наурыз айына дейін созылды. Ақырында, 1935 жылы
наурыз айында Қытайдың шығыс темір жолы формальді түрде Маньчжоу-Гоға,
негізінен Жапонияға 140 млн. иенге 147,5 млн. алтын рубль) сатылды. Бұл
темір жолдың нағыз бағасынан өте төмен болды. Басқаша айтсақ, Кеңес Одағы
Қытайдың шығыс темір жолын Жапония үкіметінің заңды түрде бекітілмеген
қарулы шабуылдан бас тартуының орнына сыйлады. КСРО бұл темір жолды сатуы
нәтижесінде көптеген артықшылықтардан айрылды. Алайда, КСРО алдына қойған
мақсаттарына жетті, яғни Қытай республикасымен қатынастарын жақсартты және
Жапониямен соғыс қапін жойды [21].
Сонымен қорыта келегнде, КСРО да, батыс демократиясы да Қиыр
Шығыста тыныштық орнату саясатын жүргізді. Айырмашылығы: Батыстың жапон
агрессиясын тоқтатуға мүмкіншілігі бола тұрса да, оны Кеңес Одағына қарсы
бағыттады, ал КСРО мұндай мүмкіншілігі болмағандықтан, өз қауіпсіздігін
ымыраларға бару арқылы сақтауға мәжбүр болды.
Сонымен бірге, Қиыр Шығыста соғыс ошағының пайда болуы Вашингтон
келісімдер жүйесінің құлдырауының бастауы болды. Осы уақытта Еуропада бұдан
да шиеленіскен жағдай туындай бастады. Енді соған толығырақ тоқталайын.
3 ТАРАУ Европадағы соғыс ошағының пайда болуы
3.1 Германиядағы фашистік агрессиының етек жаюы
1933 жылдың 30 қаңтарында Веймар республикасының президенті Пауль фон
Гинденбург жаңа үкімет құруды Германияның Ұлттық-социалистік жұмысшы
партиясының басшысы Адольф Гитлерге тапсырды. Гитлер үкіметінің негізгі
мақсаты әлемде "үшінші рейх" гегемониясын орнату болды. Ол бұл мақсатқа
жету үшін алдына үш міндет қойды:
• Германияны Версальдың әскери шектеулерінен "босату" және болашақ
экспансия үшін материальдық негіз құру. Сонымен қатар одақтастарға
ие болу және рейхтің халықаралық сахнадғы жағдайын түзету. Бұл
міндетке жету үшін Францияны оқшалату, Англиямен бітімге келу,
Италияның қолдауына жету керек еді.
• "Неміс жердерін жинау" және "Еуропада нағыз ариялық саясат жүргізу
үшін 100 млн немістен тұратын біртұтас блок" құру.
• Францияны жою, "Шығыстың тіршілік кеңістігін жаулап алып, аяусыз
германизация жүргізу", Англияны құлатып, колонияларын басып алу.
Бұл міндеттерге жету үшін Гитлер "кеңестік факторды" пайдаланып,
Батыстың араласпауын қамтамасыз етпекші болды. Бірінші тарауда айтылып
кеткендей, 1933 жылғы төрттік пактісінен кейін Германия қарулану теңдігін
алып, қарулану саясатын бастады [22].
1934 жылы 26 қаңтарда Германия мен Польша арасында "шабуыл жасау және
өзара түсінушілік" келісіміне қол жеткізілді. Бұл келісім арқылы Германия
Францияның Еуропадағы қауіпсіздік жүйесіне соққы берді. Өйткені Польша
Францияның шығысеуропалық көршілерінің ең адалы еді.
1934 жылы "Австрия дағдарысы" кезінде Италиямен дауласпау үшін көмек
сқрап келген венгр нацистеріне теріс жауап қайтарды. Осындай айлалар арқылы
Гитлер Германияның халықаралық сахнадағы рөлін жоғарлатпақшы болды.
Германия қарулану саясатын одан сайын күшейтті. Сөйтіп, 1935 жылы 18
маусымда Лондонда герман-ағылшын Теңіз келісіміне қол қойылды. Бұл келісім
бойынша Ұлыбритания Версаль келісімінің күшін жоюына ықпал етті, яғни
Германияның теңіз қаруларын шектеу туралы бөлімдерін. Мұндай ымыраға жауап
ретінде Германияния өзінің су үсті флоты 35%-дан, су асты флоты 45%-дан
аспайтынына уәде берді. Әрине, ағылшын әскери-теңіз күштерімен
салыстырғанда. Бірақ, егер Германия "Англиямен қастас" елмен соғысса, су
асты флоттарның теңелуіне мүмкіндік алды. 35-дық норма Германияға әскери-
теңіз күштерін 5,5 есе көбейтуге, француз флотына пара-пар флот иемденуге
және Балтық теңізінде үстемдік орнатуға мүмкіндік берді. 1935 жылдың 18
маусымын Гитлер "өзінің өміріндегі ең бақытты күні" деп айтты.[23].
"Қарулану" мәселесін нәтижелі шешкен Гитлер үкіметі территориалды-
саяси мәселелерді реттеуге көшті. Олардың ішінен басты екеуі маңызды болды:
Саар облысының мәселесі мен Рейн аймағының статусы. Бірінші мәселе оңай
шешілді, яғни 1935 жылы қаңтарда өткен плебисцитте Саар облысы
тұрғындарының 90%-ы "үшінші рейхқа" қосылуын қолдады. Ал "Рейн мәселесін"
шешу қиынға түсті. Рейн облысының демилитаризациялық жағдайы Версаль және
Локарн келісімдерінің негізі еді. Нацистік үкімет бұл мәселені
дипломатиялық жолдармен шеше алмайтынын түсінді. Сөйтіп, 1935 жылы "Шулунг"
атты әскери акцияның жоспары жасалды. Операцияны бастауға 1935 жылдың 2
мамырында жасалған кеңес-герман өзара көмектесуі туралы келісімі себеп
болды. Гитлер бұл келісімді Локарн келісімімен үйлеспейді деп жариялап,
Рейн облысының демилитаризациялану статусын сақтаудан бас тартып 1936 жылы
7 наурызда үш неміс батальоны осы аймаққа басып кірді. Бірақ француз
үкіметі әскери қарсылық көрсетпей, тек Локарн келісіміне қатысқан
мемлекеттерді Париж кеңесіне шақырып, герман үкіметіне кезекті қарсылығын
жіберді.
1936 жылы 14 наурызда Лондонда ашылған Ұлттар лигасы Кеңесінің арнайы
сессиясында Франция "А. Леже жоспары" атты "Рейн дағдарысынан" шығу
бағдарламасын ұсынды. Бұл жоспар Германияға қарсы экономикалық және саяси
санкцияларды қолдануды талап етті. Бірақ Францияны тек Кеңес Одағы мен
Румыния ғана қолдады. "Үшінші рейхтың" жақтаушысы ретінде Ұлыбритания
Германияның Рейн облысына басып кіруі "бөтен территорияны оккупациялау"
емес, тек, "өзінің суверенді құқықтарын қалпына келтіруі" деп жақтады.
Нәтижесінде, 1936 жылдың 19 наурызында Ұлттар лигасы Кеңесі сегіз-ақ жолдан
тұратын қысқа резолюцияны қабылдады. Ол Германиның Версаль келісімінің 43-
бабын, Локарн келісімінің 4-бабын бұзғанын хабарлады. Сөйтіп, "Леже
жоспары" қабылданбады, санкциялар ауызша айыптаумен ауыстырылды, фашизмнің
агрессиялық акті жауапсыз қалды [24].
Сонымен қорыта айтқанда, Рейн облысының ремилитаризациялануымен
Версаль жүйесінің әскери-саяси негіздері құлдырады, фашистік Германияның
әскери потенциалы күшейді және осы сәтті қадамдардан кейін нацистік үкімет
алдына қойған міндеттерінің орындалуына мүмкіндік бар екеніне толығымен
сенді. Сөйтіп, 1936 жылы 26 тамызда Гитлер құпия Меморандумға қолын қойды.
Бұл құжат герман фашизмнің сыртқы саясатының жаңа кезеңінің басталуының
алғышарты болды.
3.2 Фашистік елдер агрессияның күшеюі
1930 жылдардың ортасынан бастап агрессиялы державалардың халықаралық
сахнадағы рөлі арта түсті. Олар өздерінің қарулы күштерін кеңейтті. Мысалы,
1936-1938 жылдар аралығында Германия қарулануға Англия мен Франциядан 2,5
есе көп қаражат жұмсады. Осындай саясат арқылы агрессияшыл елдер
экспансиялық жаулап алуларын күшейтті. Енді соларға тоқталып кетейін.
1935 жылы 3 қазанда фашистік Италия Эфиопияны жаулап алу әскери
операцияларын бастады. Негізгі көздеген мақсаты – Жерорта теңізіндегі
Италияның үстемдігін бекіту және кейін оны "итальяндық көлге айналдыру";
Эфиопия, Эритрей мен Итальяндық Самалиден отарлық империя құру; Италияның
экономикасыныңкөркеюін қамтамасыз ету үшін, Эфиопия территориясының табиғат
байлықтарын иемдену.
Батыс демократиясының көнгіштігіне және Италияның Германиямен
бірікпеуін тілейтініне сүйеніп, Муссалини француз премьер-министрі
Лавальмен келіссөздерін бастады. Ақырында, 1935 жылы 7 қаңтарда "Рим
пактісіне" қол қойылды. Ол бойынша Франция Эфиопия маңындағы африкандық
отарларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz