Түркия Республикасының тоғызыншы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
1-тарау. Түркия және тәуелсіз Қазақстан қарым-қатынастарының алғашқы кезеңі
5
1.1. Саяси және дипломатиялық қарым-қатынасы (1991-2000 жж) 5
1.2 ХХІ ғасырдағы Қазақстан және Түркия қарым-қатынасы 13
2-тарау. Қазақстан-Түркия арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар
15
2.1 Экономикалық қарым-қатынасы 15
2.2 Мәдени қарым-қатынасы 24
ҚОРЫТЫНДЫ 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 35
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Түркия қазіргі кезде 70 миллион халқы
бар күшті демократиялық мемлекет болып табылады. Түрік халқы саяси-
экономикалық, сонымен қатар технологиялық салада үлкен серпіліс жасаған
ел.
1999 жылы Түркияның Ұлы Жиналысының залында АҚШ-тың сол кездегі
президенті Б.Клинтон: “Америка да, Еуропа да сіздің тағдырыңызды
шешпейді. Тек қана сіздер өзіңіз осы құқыққа иесіздер”, - деген еді. 250
жыл бойы Түркия Ресейдің тарапынан жаулап алынудан қорқып келді. Бұл
қорқыныш әлі көптеген түріктердің санасында сақталып келеді.
Дегенмен, республикалық Түркия өзінің әлемдік аренадағы және
аймақтағы орнын белгіледі, әрқашанда болашақты ойлай әрекет етіп келді
және осылай жалғастырады да.
Ұсынылып отырылған “Қазақстан мен Түркияның дипломатиялық қарым-
қатынасы” атты курстық жұмыс Түркия елінің қазіргі кезеңдегі әлемдегі
орнын, даму процесіндегі түрлі проблемаларды, сонымен қатар, Қазақстан
Республикасымен байланысын толық қамтып, екі тарауға топтастырылған.
Ұсынылып отырған курстық жұмыстың 1991-2001 жылдар аралығындағы
Қазақстан мен Түркияның жан-жақты байланысы туралы мол мағлұмат беретін
екі тарауының маңызы үлкен. Қазақстан үшін түбі бір, діні бір,
дәстүрі бір Түркия Республикасымен жақындасуы ғасырлар бойы түркі
халықтарының арманының жүзеге асқандығы.
Екі елдің арасындағы тығыз бауырластық қарым-қатынастың
орнауы туралы елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өз кезегінде:
“Қазақстан мен Түркияны байланыстыратын ортақ негіздер аз емес:
географиялық жағынан екі ел Еуропа мен Азияның тоғысқан жерінде,
этнографиялық тұрғыдан келсек – халықтардың шыққан тегі, тілі және
мәдениеті тамырлас”, – деген еді.
Тәуелсіздігімізді алғаннан бергі он бес жыл көлемінде ел
өмірінде жүргізген қайта құрулардың арқасында еуропалық даму
үрдісіне сай державалардың біріне айналған Түркияның халықаралық
аренада алатын орны мен даму тәжірибесінің Қазақстан мемлекеті үшін
маңыздылығы ерекше. Соғыс жылдары “Маршалл жоспары” мен “Трумэн
доктринасын” қабылдаған Түркия 1952 жылы Түркия НАТО-ға мүшелікке
енді. Түркияның экономикалық, саяси, мәдени-гуманитарлық салалардағы
көмегі Қазақстан мемлекетіне қолдау, қуат берері сөзсіз.
Тегі бір екі елдің қарым-қатынасының қалыптасу барысы,
даму деңгейі Алдыңғы және Орта Азия аймағы мен халықаралық аренада
алатын орны мен бейбіт қатынасты қамтамасыз етудегі ролі, аймақтық
интеграцияны жүзеге асырудағы белсенділігі бүгінгі күні бұл
мәселелердің өзектілігін айқындайды.
Бәрімізге жақсы белгілі, 1991 жылы желтоқсан айының 16-
сы күні өз тәуелсіздігімізді жарияласымен-ақ, бар жоғы 30 минуттан
кейін Түркия Республикасы бірінші болып әлемге жар салып
Қазақстанның егемендігін таныды. Осының салдарынан елімізде тұңғыш
өз елшілігін ашқан ел де Түркия болып табылды, әрі Қазақстан да өзінің шет
елдердегі алғашқы елшілігін Түркия мемлекетінде ашты.
Бүгінгі күні Түркия мемлекетінің саяси қолдауы мен
экономикалық көмегі, мәдени саладағы ынтымақтастығы нарықтық
экономиканы құру бағытында дамып келе жатқан еліміз үшін үлкен әсерін
тигізері сөзсіз.
Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясатының әр түрлі мәселелерін
зерттеу, оның халықаралық ұйымдар шеңберінде шетел мемлекеттерімен жан-
жақты ынтымақтастығын, соның ішінде түбі бір Түркия мемлекетімен
қарым-қатынасының дамуының негізгі тенденцияларына талдау жасау ғылыми
жағынан да, саяси көзқарас тұрғысынан да өзекті мәселе.
Зерттеу пәні. Жұмысты жазу барысында Қазақстан мен Түркия
мемлекеттерінің арасындағы қарым-қатынастың қалыптасып, даму деңгейін үш
сфераға бөліп қарастыру негізге алынды:
1. Саяси байланыстар.
2. Экономикалық қатынастар.
3. Мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық.
Курстық жұмыста қолданылған зерттеу әдістері:
- Түркия мен Қазақстан екі жақты қарым-қатынастың саяси,
экономикалық және мәдени-гуманитарлық салаларда дамып өрбуінің деңгейін,
факторлық сипатын, нәтижесін болашағын анықтаудағы саралау, талдау
әдісі. Екі ел арасындағы экономикалық байланыстар Қазақстанның экономика
министрлігі шетелдік инвестициялар жөніндегі Ұлттық агентство мен
халықаралық ынтымақтастық жөніндегі Түрік агенттігі (ТИКА) арасындағы
қарым–қатынастар мысалында ашылған. Ал, Қазақстан мен Түркия мәдени
байланыстары түрік тілдес елдер мәдениет министрлерінің Кеңесі –
ТҮРІКСОЙ қызметі арқылы көрсетілген. Екі мемлекет арасындағы оқу саласы мен
ғылыми байланыстар Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың жарлығы бойынша ашылған “Халықаралық қазақ-түрік
университетінің” қызметі арқылы талданған.
- екі жақты байланыстардың халықаралық аренадағы орны мен аймақтық
дәрежедегі әлемдік даму үрдісіне қосып отырған үлесін мәнділейтін
салыстырмалық әдісі. Бұл әдіс Қазақстанның басқа елдерге қарағанда сыртқы
саясатының ерекшелігін анықтауға мүмкіндік береді.
- күнделікті баспасөз беттеріндегі материалдар негізінде Қазақстан
Республикасының әрбір елмен қарым-қатынасының орнауы, дамуы және екі
жақты қатынастағы жағымсыз жағдайлар тудыратын мәселелерді анықтап,
мәнін ашуда бақылау, қадағалау әдісі.
- екі жақты қатынасты зерттеуде бір жағынан деректік негізі
бар мемлекет қайраткерлерінің сөздерін, саяси баяндамаларды,
келісімдердің мазмұнын саралауда контент-анализ әдісі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Курстық жұмыста еларалық саяси, экономикалық және мәдени
байланыстардың басқа да жарқын мысалдары келтірілген.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курс жұмысы екі тараудан, бірнеше
бөлімдерден, кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Сонымен қатар қолданылған
әдебиеттер тізімі келтірілген. Курстық жұмыстың беті - .
1-тарау. Түркия және тәуелсіз Қазақстан қарым-қатынастарының алғашқы кезеңі
1.1. Саяси және дипломатиялық қарым-қатынасы (1991-2000 жж)
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев республика
тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген
сөзінде “бәрін де іс жүзінде тақыр жерден бастауға тура келді...
Ең алдымен... елімізді сыртқы дүниенің тануына қол жеткізу қажет
еді” деп атап көрсеткен болатын. Бұл өзінен өзі түсінікті еді.
Себебі, Қазақстан өзін тәуелсіз мемлекет ретінде жарияласымен-ақ
дүние жүзіндегі басқа мемлекеттердің оны тәуелсіз мемлекет ретінде
тануы ел тәуелсіздігінің баяндылығының басты белгілерінің бірінен
саналады. Осыған байланысты біз ел есінде мәңгі сақталар сондай
қуанышты сәттердің бірі ретінде 1991 жылы желтоқсан айының 16-сы
күні Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жарияласымен-ақ, араға
бар жоғы 30 минут уақыт салып, қазақ халқымен ортақ тарихи және
этнолингвистикалық терең тамырлы бауырластығы бар Түрік елінің
бірінші болып әлемге жар салып Қазақстанның егемендігін танығандығын
мақтаныш сезімімен еске аламыз. Ол – ол ма, Қазақстанда өз
елшілігін ашқан алғашқы ел де Түркия Республикасы болды. Қазақстан
өзін егеменді ел ретінде жариялаған күннен бар-жоғы 4 ай өткенде,
яғни 1992 жылдың сәуір айының 21 күні Түркия Республикасының
Қазақстандағы елшісі Аргун Өзпай ел басшысы Н.Ә.Назарбаевқа сенім
грамотасын тапсырды. Ал, осы салтанатты сәттен бар-жоғы 26 күн
өткенде, яғни 1992 жылдың мамыр айының 16-сы күні Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығымен Қазақстанның шет елдердегі
бірінші елшілігі Түркия Республикасында салтанатты жағдайда ашылды.
Басқа мемлекеттерге қарағанда тәуелсіздігін алған Қазақстан мен
Орта Азия мемлекеттерімен Түркияның тез арада дипломатиялық қарым-
қатынас орнатуға ұмтылуын тарихи заңдылық деп қарауға болады.
Өйткені бұл халықтардың ата тегі, түбі, діні, әдет-ғұрпы,
салт-санасы тарихтан белгілі. Сондықтан шыққан тегі бір бұл елдердің
аймақтық дәрежеде жақындасуы ешкімнің алаңдауын туғызбайтындай
заңды құбылыс.
Қазақстан мен Түркия тарихында тұңғыш рет 1991 жылы 14 наурызында
екі ел жетекшілерінің арасында келіссөздер болып, 15 наурызда екі жақты
“Қазақ Советтік Социалистік Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы
ынтымақтастық жөніндегі Келісімге” қол қойылды.
Осы келісім кезінде Қазақ КСР Сыртқы Істер министрі А.Х.Арыстанбекова
мен Түрік Республикасының Сыртқы Істер министрі А.Куртджебе Альптемович
арасындағы екі министрліктің өзара консультация жасауы туралы протоколға
қол қойылды. Сыртқы Істер министрлігі құрылғалы мұндай протоколға бірінші
рет қол қойылғанын атап өткен дұрыс.
Екі елдің халықаралық дәрежеде жақындастыратын себептердің
алғашқысы – саяси мәселелер ауқымы. Түркия тек Қазақстанға ғана емес,
егемендігін алған түрік республикаларымен тығыз саяси және
экономикалық байланыстар орнатуды көздейді, бұл аймақта Ресейге
қарсы өз ықпалын күшейткісі келеді. Түркия мен түрік
республикалары арасындағы қалыптасып келе жатқан нақты
байланыстарды бір жағынан АҚШ пен Еуропа елдері қолдаса,
екінші жағынан оларды алаңдатып отыр. Себебі, бұдан олар
Түркияның империялық көзқарасын және пантүрксизмнің жандануын
көреді.
Бұған қарсы Қазақстан Президенті Н. Назарбаев 1994 жылғы
қазан айындағы кездесуінде сөйлеген сөзінде: “ Біз түрік
тілдес мемлекеттер бас қосудағы мақсатымыз – басқа елдерге
қауіп төндіру емес, қайта бейбіт қарым - қатынасты нығайтуға
бағытталған еді ” – деп атап көрсетті.
Екіншісі, нарықтық қатынастарға өту жолын таңдаған
Қазақстан басшылығы сонымен бір кезде республика экономикасын
тұрақтандыру мен дамыту шараларының жүйесін жасап, экономикалық
реформалардың түріктік тәжірибесін мұқият зерттеу нәтижесінде
Қазақстан экономикасына енгізді.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттерге
қарағанда аймақтық беделінің ерекше екендігі. Еліміздің
Еуроазиядағы геосаяси жағдайы, Қазақстан үкіметінің халықаралық
және сыртқы саясаттағы белсенді қадамдары Қазақстанның үлкен
болашағы бар мемлекет екендігін аңғартады.
Төртіншіден, түрік кәсіпкерлері мен бизнесмендерінің
Қазақстанмен ынтымақтастыққа мүдделілігі арта түсіп отыруының
өзі басқалармен салыстырғанда республикада саяси жағдайдың анағұрлым
тұрақтылығының, табиғи ресурстардың мол шоғырлануының нәтижесі деп
бағалауымыз керек.
Бесіншіден, Түрік республикасы өндірісі, ғылымы мен мәдениеті
жоғары дамыған іргелі ел. Демек, экономикасының өсіп-өркендеуі Түркияны
да өз өнімдерін өткізер жаңа өрістер іздеуге мүдделі етіп отыр. Бұл
орайда, Қазақстан мен Орта Азия республикалары, таптырмас
әріптестер десек, біз үшін олардан үйренер нәрсе де аз
емес.
Алтыншыдан, Қазақстанның Каспий бассейні көмірсутегі шикізатына
бай. Ашық теңізге тікелей шыға алмауына байланысты Түркия
Қазақстан мұнайын өз территориясы арқылы тасымалдауды ұсынып
отыр. Әсіресе Каспий аймағында орналасқан Қазақстан,
Әзірбайжан, Түрікменстан, Ресей және Иран мемлекеттері арасында
Каспийдің мәртебесін айқындау бағытында бүгінгі күні
халықаралық дәрежеде саяси сипат алып отыр. Қазақстан мұнайын
өндіру және оны әлемдік рынокқа шығару мәселесі тек қана
Түркия емес, сонымен қатар АҚШ-тың, Батыс Еуропа мен Азия
елдерінің назарын аударып отыр. Зерттеуші ғалымдардың есебі
бойынша Қазақстанның Каспийй аймағындағы мұнай қоры – 8 млрд.
Тонна, газ қоры – 5 тран. кубм. Мұнайдың қоры негізінен
Ембі мен Маңғыстау аймағында шоғырланған. Бұл жердегі Теңіз
және Қарашығанақ қорлары ең ірі мұнай және газ кен
орындары.
1980 жылы Иран мен Ирак мемлекеттері арасында Шат-Эль-Араб
өзені маңындағы территория үшін соғыс басталды. Себебі,
біріншіден, бұл жерде Ирак мемлекетінің 35% мұнай қоры, Иран
мемлекетінің 90% мұнай қоры шоғырланған еді. Екіншіден,
бүкіләлемдік мұнай экспортының 40% өтетін Парсы шығанағына
үстемдікке ұмтылу еді.
Бұл соғыс Түркияның экономикасына ауыр тиді. Өйткені,
бұл кезде Иран мен Араб елдерінен келетін мұнайға Түркия
мемлекеті тәуелді болатын.
Соғыс аяқталғаннан кейін, екі жылдан соң 1990 жылы
күзде Ирак Кувейтті (Таяу Шығыстағы мемлекет) басып алды.
Салдарынан Оңтүстік Түркиядан өтетін ұзындығы 968 км. Құбыр
желісі жауып тасталды да, Түркия Ирактан келетін мұнай
шикізатынан айырылды. Мұның өзі түрік экономикасында дағдарыс
туғызды. Түркия өз жерінде жылына 3 - 4 млн. тонна мұнай
өндіреді. Ал жалпы эконмиканы дамытуға жылына 20 млн. тонна
мұнай қажет етеді. Газдың кен орны мүлде жоқ. Мамандардың
айтуынша 1991 - 1994 жылдары Түркия 70 млрд. доллар пайдасын
жоғалтқан.
Міне, осындай жағдайда Түркия Каспий аймағы мұнайының
өз территориясы арқылы тасымалдануына мүдделі болып отыр.
Түркияның бұл саясатын АҚШ қолдауда, себебі ол Иракты бұл
мәселеден толықтай алыстатуға тырысса, екінші жағынан Ресейдің
геосаяси ықпалын азайтуды көздеп отыр.
Қазақ-түрік қатынастарын кеңейту мен нығайтудағы түбірлі бетбұрыстар
Түркия Республикасының Президенті Т.Өзалдың белсенді қызметімен тікелей
байланысты. 1991 жылдың наурыз айында оның Қазақстанға тұңғыш сапары
болды. Осы сапардың барысында Қазақ Советтік Социалистік Республикасы
мен Түрік Республикасы арасындағы экономикалық, мәдени қарым-қатынастарды
дамыту жөніндегі келісім шартқа қол қойылды. Бұл келісімшарт –
Қазақстанның халықаралық аренаға шығуының бастамасы болды. Азия құрлығын
көктей өтетін Ұлы Жібек жолының негізінде салынар ТрансАзия темір жолының
болашақта Қазақстанды Түркиямен байланыстыратыны, сөйтіп екі ел
арасындағы дәнекерді бекіте түсетіні айрықша айтылды.
1991 жылдың қыркүйек айында Н.Ә.Назарбаев бастаған Қазақстан
делегациясы Түркияға ресми сапары басталды. Мұның өзі туыстас
екі халықтың араларын одан әрі жақындастыра түсуге қызмет ете отырып,
Қазақстан Республикасын дүниежүзілік экономикалық қоғамдастыққа енгізудің,
экономикаға шетел инвестициясын, осы заманғы технологиялары мен
техникалық құрал-жабдықтарын, шетелдік басқару және ұйымдастыру
тәжірибелеріне тартудың маңызы атап өтілді. Сапар барысында
ынтымақтастық бағыттар бойынша бірқатар ресми құжаттар қабылданды.
Ең алдымен, Қазақстан мен Түркия арасындағы арақатынастардың принциптері
мен мақсаттары жөнінде Декларацияға қол қойылды. Бұл маңызды құжаттардың
негізінде:
- Қазақстан экономикасын нарықтық арнаға көшіру кезінде Түркия
техникалық көмек көрсетеді.
- Екі ел арасында тікелей транспорт қатынастарын орнату үшін
су (Волга - Дон каналы арқылы) Каспий және темір жол байланыстарын
жолға қою, Алматы-Стамбұл арасында тұрақты әуе жолын ашу.
- екі ел арасындағы тікелей телекоммуникациялық байланысты қамтамасыз
ету үшін алдағы жылдардағы Алматыда “Интелсат” ғарыш спутнигі
арқылы байланыс жасайтын отыз телефон арнасы бар жерүсті
станцияларын салу.
- мәдениет, өнер, білім, ғылым, спорт, хабарлар және туризм
саласында қарым – қатынасты дамыту.
- жоғары оқу орындарының өзара байланысы негізінде кадрлар дайындау,
мамандар, стажерлар алмасу және т.б. атқарылар ауқымды
істер көзделген.
Сапар барысындағы кездесулерде, экономикалық және ғылыми техникалық
ынтымақтастық жайында Шарт жасасты, сауда экономикалық байланыс
саласындағы ынтымақтастық ниетіне бірнеше ондаған протоколдарға және
өзара шарттар жайындағы Меморандумға қол қойылды. Сонымен бірге,
Пекин – Алматы - Тегеран - Стамбұл трансазияттық теміржол қатынасын
ашуға байланысты мәселелер өзінің шешімін тапты. Болашақта оны
іске қосу әлемдік жүк тасымалы үлгісін өзгертіп, Қазақстанды
Таяу Шығыс елдері мен Азия-Тынық мұхит аймағымен байланыстыратын
болады деп мәлімдеді.
Сауда-экономикалық ынтымақтастықты нығайта беру мақсатында Түрік
Республикасы сыртқы экономикалық байланыс ұйымы мен Қазақстан
Республикасы сыртқы экономикалық байланыс министрлігі арасында
қазақ-түрік Іскерлік Кеңесін құру жөніндегі протоколға қол қою
туралы шешім қабылданған еді. Осы шешімнің нәтижесінде 1992
жылы ақпан айында қазақ-түрік Іскерлік Кеңесі құрылды.
Кеңестің президенті болып - Түркиядағы Ататүрік атындағы жоғары
мәртебелі, Тіл, мәдениет, тарих қоғамының мүшесі болған М.
Жолдасбеков сайланды.
1992 жылы наурыздың 2 жұлдызында Алматыға Түркия Республикасының
Сыртқы Істер министрі Х. Четин бастаған үкімет
делегациясы келді. Сұхбат барысында екі жақ мемлекетаралық
байланыстардың дамуы жанданып келе жатқанын атап өтті.
Бұл Қазақстан мен Түркияның тек тіл, мәдениет, әдет - ғұрып ғана
емес, сонымен қатар, саяси жағынан да жақындасуы еді. Түркия
бірінші болып Қазақстанды тәуелсіз мемлекет деп таныды, көптеген
салаларда кең байланыстарға қадам жасалды. Болып өткен
келіссөздердің қорытындысы бойынша Қазақстан мен Түркияның
Сыртқы Істер министрлігі елшіліктері деңгейінде дипломатиялық
қатынастар орнатылатындығы жөнінде протоколға қол қойды. Екі ел
арасында азаматтардың визасыз қатынау режиміне келісілді.
1992 жылдың сәуір айының аяғында Премьер - министр С.
Демирел бастаған Түркия үкімет делегациясының Қазақстанға ресми
сапары басталды.
Түркия Премьер - министрінің бұл сапары – деп атап
көрсетті Н. Ә. Назарбаев - әртүрлі саладағы екі жақты
ынтымақтастықтың табиғи жалғасы болып табылады. Кездесуде өзара
қазақ - түрік ынтымақтастығын тереңдету мәселелері бойынша пікір
алысылды. Екі жақтың Қазақстанда табиғи шикізат пен
ауылшаруашылық өнімдерін ұқсататын осы заманғы технологияларды
бірлесіп игеруге, құрылыс материалдарын шығаратын кәсіпорындар
құруға, кадрлар даярлауға, мәдени байланыстарды кеңейтуге деген
мүдделілігі атап өтілді. С. Демирел Түркия үкіметі
Қазақстанға 200 млн. доллар көлемінде несие беретіндігін
мәлімдеп мұнай барлау, қазіргі кеме жасауды қолға алудың
жобаларын бірлесіп жүзеге асыруды ұсынды. Ол Қазақстанды шағын
бизнесті дамытуға, нарық экономикасы қажет ететін маман
кадрларды дайындауда қол ұшын беретіндігін айтты.
Келіссөздер қорытындысы бойынша бірқатар біріккен қазақ-
түрік құжаттары қабылданды. Өзара жәрдем және инвестицияларды қорғау
туралы келісімге қол қойды. Олардың ішіндегі тарихи және мәдени
тығыз байланыстары бар Қазақстан, Түркия және Орталық Азия
мемлекеттерінің арасындағы Кеңестердің маңыздылығы көрсетілген біріккен
Коммюнике болды.
Түрік жағы техникалық, орта және жоғары білім саласында
Қазақстан жастарын Түркияда оқыту үшін 1992-93 оқу жылында 2
мың стипендия бөлмек ниеті туралы хабардар етті. Білім
беру, ғылым, мәдениет пен спорт саласындағы ынтымақтастық туралы
келісімге қол қойылды. Ахмет Йассауи атындағы Түркістан мемлекеттік
университетіне қазақ - түрік халықаралық университеті мәртебесін беру
туралы уағдаластыққа қол жеткізді.
Осы сапарда 16 мамырда Алматыда салтанатты түрде Түркия
Республикасының Елшілігінің ашылуы екі жақты байланысты, ынтымақтастықты
дамытудың нақты кепілдігі болды.
1992 жылы 29 қазанда Анкарада Қазақстан Республикасының Түркиядағы
елшілігі салтанатты түрде ашылды. Бұл шараға Н. Ә.
Назарбаевпен бірге Түркияның Президенті Т. Өзал, сондай-ақ Премьер
- министрі С. Демирел қатысты.
Осы жылдың 31 қазанында Анкарада Түркия және түрік тілдес
мемлекеттері басшыларының 2 күндік кеңесі болып өтті. Түркияның,
Әзербайжанның, Қазақстанның, Қырғызстанның, Түркіменстанның және
Өзбекстанның Президенттері “Анкара декларациясына” қол қойды. Мұнда олар
өздерінің “екі жақты және көп жақты ынтымақтастықты дамыту”
ниеттері туралы мәлімдеді. Түрік тілдес мемлекеттердің бірінші саммитінде
бұл елдер өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының түрлі салаларында
ынтымақтастықты дамытуға жәрдемдесуге уағдаласты.
1991-92 жылдар ішінде Қазақстан мен Түркия екі ел
үшін де өмірлік маңызы зор көптеген келісім құжаттарына қол қойылды.
Саяси ынтымақтастық саласында: Қазақстан мен Түркия арасындағы
өзара қарым - қатынас принциптері мен мақсаттары туралы Декларация,
екі елдің Сыртқы Істер министрліктері арасындағы кеңестер туралы
Протокол, парламентаралық байланыстарды дамыту, Ішкі Істер
министрліктері арасындағы келісімдер.
Экономикалық салада: шағын және орта бизнесті дамыту,
инвестицияға өзара ықпал етуге және оны қорғау, Түркияның Қазақстанға
несие беруі, мамандарды қайта даярлаудан өткізу жөніндегі ниеттестік
протоколы, телекоммуникация және телефондандыру саласындағы ынтымақтастық,
әуе жолы қатынастары және автокөлік салаларындағы келісім.
Мәдени - имандылық қарым - қатынас саласында: білім беру,
денсаулық сақтау, ғылымды, мәдениет пен спортты дамыту
жөніндегі келісім; Қазақ мемлекеттік телерадиокомпаниясы мен Түрік
теледидары мен радиосы арасындағы ынтымақтастық туралы Протокол,
тағы басқа ғылыми, мәдени, қоғамдық ұйымдар, жеке
телекомпаниялар арасындағы келісімдер дүниеге келді.
1991 жылы екі ел арасындағы сауда айналымының көлемі
80 миллион сомға жуық болды. Түркияға тауар шығару 15 есе
өсті. 1992 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі АҚШ - тың
8 миллион долларына жетті. Дүние жүзіндегі елдермен алыс -
беріс жасауда Түркия мен Қазақстан көш бастады. Мыңдаған қазақ
жастары Түркия университеттерінде, колледждерінде, медреселерінде дәріс
алды.
1993 жылы 9-11 сәуір айының басында Қазақстанға Түркия Президенті
Т. Өзал арнайы сапармен келді.
Түркия Президенті барша түрік халықтары үшін қасиетті Түркістан
шаһарына барып, Ахмет Йассауи кесенесіне тағзым етті. Түркия
Президенті Т.Өзал мен Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
Түркістандағы Қожа Ахмет Йассауи атындағы халықаралық қазақ-түрік
университетінің ресми ашылу салтанатына қатысты. Өкінішке орай
осы сапар Т.Өзал үшін ақырғы болды. 1993 жылдың 17
сәуірінде Түркия Президенті 66 жасында жүректің қатты сырқатынан
кенеттен қайтыс болды.
1993 жылдың мамыр айында Түркия Республикасының тоғызыншы
Президенті болып С.Демирел сайланды. 1994 жылдың 16-18 қазан аралығында
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Түркияға ресми сапары басталды.
Қазанның 17-сінде Анкарада Қазақстан мен Түркия арасында Достық және
Ынтымақтастық туралы Шартқа екі ел Президенттері қол қойды. (21
статьядан тұратын бұл құжат екі ел арасындағы қарым - қатынасты
реттеуде Негізгі Құжат болып табылады.) Сондай-ақ, Шартқа қоса екі
мемлекет Сыртқы Істер министрліктері арасындағы саяси консультациялар
туралы хаттамаға қол қойылды. Бұл жасасқан Шарт екі ел
қатынастарын дамытудың жаңа әрі аса маңызды кезеңін
бейнеледі. 1992 жылмен салыстырғанда 1993 жылы өзара сауда -
саттықтың көлемі 4 есе дерлік ұлғайып, 112 миллион долларға жеткен. Ал
түрік фирмаларының Қазақстанда жүзеге асырып жатқан жобаларының жалпы
құны миллиард долларға жуықтаған.
Екі жақты экономикалық және әлеуметтік ынтымақтастықты
жандандыру жұмысы Қазақстан Республикасы жағынан экономика
министрлігіндегі шетелдік инвестициялар жөніндегі Ұлттық
агентство мен халықаралық ынтымақтастық жөніндегі Түрік
агенттігіне (ТИКА) жүктелетіндігі жарияланды.
1994 жылы экономикалық байланыстағы негізгі жетістіктер Қазақстан
үшін қазақ - түрік кәсіпорындарының көптеп құрылуы болды. Эксимбанкі
бөлген 200 млн. доллар қаржының 143 млн. долларын Қазақстан
жағы айналымға түсірді. Алайда, 1993-94 жылдары түрік бизнесмендері
Қазақстанға батыл түрде инвестицияларын орналастыруда бәсеңдік
көрсетті.
1995 жылдың 12 маусымында Түркия Президенті С. Демирелдің
Қазақстанға ресми сапары басталды. Жүргізілген келіссөздер нәтижесінде
Н.Ә.Назарбаев пен С.Демирел екіжақ арасындағы ынтымақтастықты тереңдету
мен одан әрі дамыту туралы Декларацияға қол қойды.
Қабылданған Декларацияда Түрік елі Қазақстандағы экономикалық
реформаларды қолдайтынын, екі елдің сауда-экономикалық байланысын реттеп
отыратын аралас үкіметаралық экономикалық комиссия құру керектігі
жөнінде айтылды. Екі ел Президенттері “Азаматтық іс бойынша құқықтық
көмек туралы Келісімге” және Ақтөбе қаласының маңында қуаты
954 мВт болатын электр станциясын салу жөнінде келісім жасалды.
Сондай-ақ энергетика министрлігінің “Қазақстан - энерго” компаниясы мен
Қазақстан Республикасының көмір өндіру, екінші жағынан
“Симменс -БМБ - Бобкок” компаниясы арасында контрактіге қол
қойылды. Екі елдің экономикалық қарым - қатынастарының нәтижелеріне
қарамастан, Қазаққстан жағы 200 миллион доллар түрік несиесін
игеруге қанағаттанған жоқ. 1995 жылға дейін оның игерілгені
100 миллион доллар ғана болды. Түркияда орын алған бюджет
тапшылығына байланысты несиенің қалған бөлігі және заим
кейінге қалдырылды.
Осы жылдың 15 тамызында Н. Назарбаевтың шақыруы бойынша
Алматыға ресми сапармен Түркияның Премьер - министрі Т. Чиллер
келді. Сапар кезінде өткен екі жақты келіссөздер бірқатар
үкіметаралық келісімдердің қол қойылуымен аяқталды. Салық
салуды болдырмау туралы, қылмысты істер жөнінде құқықтық көмек
көрсету, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісі мен Түркия
Республикасы Орталық банкісінің арасындағы келісімшарт және
тағы басқалар болды.
Келіссөз кезінде Түркияның Қазақстанға берген 200 млн. АҚШ
доллары мөлшеріндегі несиенің пайдаланылмаған бөлігі есебінен
жүзеге асатын жобалар келісіліп, жаңа несие ашу туралы
уағдаластыққа қол жеткізілді.
Түркия Республикасы Қазақстанға тағы да жаңадан 300
миллион АҚШ доллары көлемінде несие беретіндігі және ол ауылшаруашылығын
өркендету ісіне жұмсалатындығы айтылды. Сондай-ақ, Қазақстан
мұнайын Түркия жері арқылы Жерорта теңізіне тасымалдау мәселелерін
шешудегі ортақ іс-қимылдың жайы талқыланды.
1992 жылмен салыстырғанда тек 1995 жылдың өзінде ғана
екі бауырлас ел арасындағы сауда айналымының көлемі 6 есе
өсіп, 240 миллион АҚШ долларына жетті. Түркия мердігерлік
компаниялары мен инвесторларының Қазақстанның көркейіп, дамуы үшін
өнеркәсіп, мұнай өндіру және т.б. салалардағы жүріп жатқан түрлі
құрылыс жұмыстарының көлемі 1,5 миллиард доллардан да асып түсті.
1997 жылдың наурызында Түркияға Қазақстан Премьер-министрі
Ә.Қажыгелдиннің ресми сапары басталды. Келіссөздер барысында екі
жақ, әсіресе, сауда - экономика саласында қарым-қатынастың жемісті
жүргізілуін елдер арасындағы тауар айналымында үлкен табысқа қол
жеткізілгеніне назар аударылды. Бес жыл уақыт ішінде Қазақстан
экономикасына 200 түрік фирмалары 2 миллиард долларға жуық
капитал салған. Сапар қорытындысы бойынша үкіметаралық үш
құжатқа қол қойылды. Олар ғылым мен білім беру саласындағы
протокол, ғылым мен білім беру саласындағы келісім, қоршаған ортаны
қорғау туралы Шарт еді.
1997 жылдың 1-11 қыркүйек аралығында Түркияның Премьер-министрі
Месут Йылмаз арнайы сапармен түрік бизнесмендерімен бірге Қазақстанға
келді. Кездесу нәтижесінде Қазақстан Республикасы мен
Түркияның арасындағы қатынасты одан әрі дамыту, тереңдету жөніндегі
Декларацияға, Қазақстан үкіметі мен Түркия үкіметі арасында
сауда - экономикалық және техникалық ынтымақтастық туралы Келісімге, екі
елдің арасында медицина мен денсаулық сақтау бойынша ынтымақтастық
туралы Келісімге қол қойылды.
1998 жылы маусым айында елбасы Н.Назарбаевтың Түркия
Республикасына ресми сапары жалғасты. Осы жылдың 30 қазанында ол
Түркияның 75 жылдық тойына арналған салтанатқа қатысып қайтты.
Бұл салтанатқа 80-ге жуық елден 20 елдің Президенттері және
көптеген Үкімет адамдары қатысты.
1.2 ХХІ ғасырдағы Қазақстан және Түркия қарым-қатынасы
2000 жылдың 20 қазанында Түркияның оныншы Президенті А.Сезер мырза
Түркістанның 1500 жылдық тойына келді. Оныншы Президенттің сайлануы
Түрік қоғамында тосын оқиға болды. Түркия Президенті А.
Сезер бірінші рет Н. Назарбаевпен Нью-Иоркте Біріккен Ұлттар
Ұйымының алқалы жиынында және Анталияда кездескен еді.
Екі жақты кездесу кезінде екі ел басшылары серпінді
дамып отырған саяси, экономикалық, әлеуметтік және гуманитарлық
байланыстардың әлі де дами беретініне ерекше тоқталды.
Терроризм қатеріне, есірткі таратуға, діни және экстремизмге
жол бермеу үшін ынтымақтасу қажеттігі жөнінде ымыраға
келісті. Екі ел басшысы терроризмге қарсы күрес саласындағы
ынтымақтастық туралы бірлескен декларацияға қол қойды.
Үкіметаралық деңгейде Қазақстан мен Түркияның Еңбек және
Халықты әлеуметтік жағынан қорғау министрліктері арасындағы
келісімге де қол қойылды.
Екі ел басшылары мұнай - газ саласындағы ынтымақтастық
мәселелерін талқылады. Түркия Каспий аймағының көмірсутегі шикізатын
әлемдік нарықтарға тасымалдауға бағытталған “Баку-Джейхан”
құбырының Қазақстан мұнайынсыз тиімділігі болмайды, өйткені
Әзербайжанда өндірілетін мұнайдың мөлшері құбырды 60% ғана
қамтамасыз ете алады. Каспий труба құбыры консорциумы (КТК)
құрылысының аяқталуы, Қазақстан мұнайының экспортын ұлғайтуға
мүмкіндік беретіні туралы сөз болды. Сондықтан Президент
Н.Назарбаев Атырау мұнайын тасымалдау жобаларының ішінен
ең маңыздыларын таңдап алды. Таңдап алынған жобалардың ішінде Түркия,
Әзербайжан, Грузия, АҚШ мемлекеттері басшыларының өзара
келісімдерімен жасақталған “Баку – Тбилиси - Жейхан” мұнай құбырын
құру жобасын байыппен талқылап, оның бұрынғы атауын
өзгертіп, оны жаңадан “Ақтау – Баку – Тбилиси - Жейхан” мұнай
тасымалдау құбырын құру жобасы деп атауды ұсынды. Бұл құбырдың
жалпы құны 2400 млн. АҚШ доллары мөлшерінде бағалануда. Құбыр
ұзындығы 18000 км. Мұндай тиімді келісімнің Қазақстан үшін
маңыздылығы негізінен жоғары. Бірінші, бұл құбыр арқылы келешекте
20 млн. тонна мұнайды экспорттау мүмкіндігі туындайды. Екінші, бұл
келісімнен Ресейдің сырт қалуы мен Қазақстан мұнайының Батыс
елдеріне экспортталуы ОПЕК-ке мүше елдерден тәуелсіз түрде
жүруі болып табылады. Қазақстан мұнайы бұл құбырмен Түркияға
Шығыс – Батыс сауда экономикалық байланысы арқылы экспортталады.
Бұл Қазақстан үшін ТМД шеңберінен шығып, өз алдына дербес
сауда жасау мүмкіндігін береді.
Қазақстан мен Түркия арасында осы уақытқа дейін 66 құжатқа,
оның ішінде 49 мемлекетаралық құжатқа қол қойылған.
Тәуелсіз дамудың он жылында Қазақстан дипломатиясы ойдағыдай дамып,
ол біздің мемлекеттің әлемдік қауымдастықтан өзінің лайықты
орын алуына жақсы қызмет етті. Елбасының Жарлығымен біздің
еліміздің бірінші елшілігі 1992 жылғы 16 мамырда Түрік
Республикасында ашылды. Қазақстан Республикасының Төтенше және
Өкілетті елшісі болып Қ.Саудабаев тағайындалды. Осылайша ол тәуелсіз
Қазақстанның шет елдегі тұңғыш елшісі болды.
Қазақстанда өз елшілігін ашқан алғашқы ел Түркия.
1992 жылғы 21 сәуірде Түркия Республикасының Қазақстандағы елшісі
Аргүн Өзпай Президент Н.Ә.Назарбаевқа сенім грамотасын
тапсырды.
2-тарау. Қазақстан-Түркия арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар
2.1 Экономикалық қарым-қатынасы
Батыстың жан-жақты жетілген мемлекеттерін тамсандыратыны сияқты
Қазақстанның бай шикізат көздері Түрік Республикасын да қатты
қызықтыратын. Қазақстанның мұнай, түсті металдар, қорғасын, уран
өндірістері қаражат жұмсалса болды, нағыз пайда табу көздеріне
айналуға дайын тұрды. Ал Қазақстан деген ауқымды аймақты алып
жатқан әрі бұрын-соңды игерілмеген базары түріктің тоқыма және
тұрмыстық химия өнеркәсібі тауарлары, былғары бұйымдары үшін
іздегенде таптырмайтын сауда орындары санатында саналатын. Сонымен
қатар, шикізат көздерін, соның ішінде әсіресе, мұнай қорларын
іздестіру, оны өңдіру, өңдеу және тасымалдау жұмыстарына араласуға
ыңғайлы мүмкіндіктердің тууы – сауда және экономикалық
ынтымақтастықты нағыз табыс табу көзіне айналдырып-ақ жіберетін
еді.
Қазақстан мен Түркия арасында 1991 жылдың наурыз айынан
бастап ынтымақтастықтың берік келісімдік-құқықтық базасы қалыптасқан еді.
Сол кезде сауда-экономикалық қарым-қатынастарды екі елдің бірігіп
өрістетуіне қатысты құжат өмірге келді.
Экономика саласындағы қарым-қатынастар негізінен сауда, шикізат
өңдеу және құрылыс ісінде инвестициялық ынтымақтастық негізінде
дамып келеді. Бұл саладағы екі елдің арасындағы өзара
ынтымақтастық пен байланысты көздеген негізгі құжаттар 1991 жылы 15
наурызда Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы
достық пен ынтымақтастық туралы Шарт пен 26 қыркүйекте
қабылданған сауда, экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық
туралы Келісім болып отыр.
Қазақстан тәуелсіз ел болғалы сауда-экономикалық ынтымақтастықты
танытқан АҚШ-тан кейінгі екінші ел – Түркия. Егер 1992 жылы
екі ел сауда айналымы 30 миллион доллар болса, өткен жылы ол
500 милллионға жетті, ал келешекте бір миллиард шамасында болмақ.
Түркия елі біздің елден түрік бизнесін дамытып келеді. Бұл күндері
олардың 320 фирмасы қазақ жерінде өнім шығарумен, құрылыс
жүргізумен және саудамен айналысады. Бұлардың тең жартысы
Қазақстан-Түркия бірлескен кәсіпорындары. Мұнда өнеркәсіпті дамыту,
құрылыс салаларындағы 2 миллиард долларға бағаланған 40 жоба жүзеге
асырылуда. Түрік ағайындарының экономикалық ынтымақтастығы
интеграциялық жоспар бойынша Қазақстанның әлемдік экономика
тобына қосылуына көмектеспек.
Екі ел сыртқы істер министрліктері Қазақстан мен Түрік
Республикасы аралығындағы екі жақты келісімдердің орындалуы
барысында, 1991 жылдың наурызында алғашқы біріккен қазақ - түрік
кәсіпорындары құрыла бастады. Мәселен, 1991 жылы шілде айында
түріктің “Тигмок” фирмасымен келісім-шарт бойынша Өскемен
маңайында кірпіш зауытын салу туралы шешімін айтты.
1991 жылдың мамыр айында тері мен аң терілері
шикізаттарын өңдеу, түрлі ет өнімдері мен электрондық
техникаларды шығаратын біріккен үш кәсіпорынды құруды
жоспарлаған түріктің “Транчилар груп ов компаниз” фирмасы
Алматы қаласында өз өкілдігін ашты.
1991 жылдың желтоқсан айында Қазақстанның Байланыс
министрлігінде түріктің атақты “Телеташ” электрондық фирмасының
ашылу рәсімі болып өтті, ол фирма республика Байланыс
министрлігін байланыс жабдықтарын өндіретін түрік фирмаларымен
байланыстырып отырды.
1993 жылы Байланыс министрлігі екі жобаны жүзеге
асыруға кірісу туралы Протоколға қол қойды. Бұл жасасқан
шарт бойынша Алматыда “Неташтың” электорндық-сандық байланыс
кешенін түріктер өз есебінен қалалық байланыс торабына
орнатты және оның толығынан электорндық тсанция еккндігін,
сол себептен де онда ешқандай механикалық бүлінудің болмайтыны
ескерілді.
1994 жылы 24 сәуірде республика Байланыс министрлігінің
делегациясы Түркияға барып, туыстас ел радиосы мен теледидары
хабарларының Қазақстан байтағына, сондай-ақ “Жарық” спутниктік
байланыс станциясының қондырғысы арқылы Қазақ теледидар
хабарларының Түркия халқына берілуін ұйымдастыру жөніндегі
мәселені келісіп қайтты. Осы мақсатпен, Түркияның хат-хабар,
телефон-телеграф салаларымен “Неташ” фирмасы Алматыда 3500
желілік байланыс станциясын және Түркиямен тікелей байланысқа
шығатын ғарыштық станцияны іске қосты. Павлодарда 10 мың
абоненттік, Талдықорғанда 5 мың абоненттік халықаралық және
қалалық телефон станциялары пайдалануға берілді.
1993 жылы “Неташ” фирмасы Павлодардағы “Весна” электротехникалық
заводпен келісімшарт жасасып, бірлескен “ВесНет” кәсіпорнын құрды.
Бұған 2,1 млн. доллар жұмсалды. Акцияның 51% түріктерге, 49%
өзімізде қалды. Бұл кәсіпорындарға түріктер 5,355 млн. доллар жұмсаса,
қазақстандықтар 5,135 млн. доллар бөлді және “Байланыс” кіші
кәсіпорнының негізінде Семей кабель заводында телефон кабель
қоспаларының өндірісін құру (1,3 млн. доллар) қолға алынды.
“ВесНет” кәсіпорны қазіргі таңда жыл сайын 150 мың телефон
аппараты мен сонша линия шығарып отыр. Ал, Оралда “Комтел”
фирмасымен бірлесіп ауылдық жерлер мен шалғай аймақтар үшін
радио телефон байланысы жабдықтарын шығаратын кәсіпорын
ұйымдастырылды.
Соңғы кездері ауыл шаруашылығы өнімдерін, қайталама
ресурстарды, пайдалы кен қазбаларын өндіру мен өңдеуге,
шипалық дәрі-дәрмек шығаруға, көлік қызметін көрсетуге
икемделген бірлескен кәсіпорындар құрыла бастады. Түркиямен
бірлескен кәсіпорындар негізінен Алматы қаласында, Жамбыл,
Талдықорған, Семей, Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарында
шоғырланған.
Біздің беретініміз негізінен қара метал, мыс, мырыш,
тері шикізаты, пластмассалар. Ал алатынымыз ядролық
реакторлар, қазақндықтар мен жабдықтар, кондитер тағамдары,
көлік құралдары, электр машиналара-ы, мыс пен одан жасалған
бұйымдар, май, какао, шәй, кофе және т.б.
Сауда қарым-қатынасы негізінен мемлекеттік сытқы сауда
ұйымдары арқылы жүзеге асырылды. Кейіннен бірлескен
кәсіпорындардың сауда саласындағы үлесі арта түсті.
Екі ел арасындағы сауда айналымының көлемі 1991 жылы 80
млн. сомға жуық болды. Түркияға тауар шығару 1,5 есе өсті.
1991 жылы Қазақстанның экспортында Түркияның үлес салмағы 4,4%,
импортында 0,5%.
1992 жылдың көктемінде Түркия мен Қазақстан арасында қол
қойылған үкіметаралық келісімдер көптеген біріккен қазақ-түрік
кәсіпорынның пайда болуы үшін құқықтық және қаржылық негіздерін
қалады.
Маман эксперттердің анықтауы бойынша, Түркия Республикасы
экономикасы барынша дамып, жан-жақты өркендеген дүниежүзілік
жетекші 20 мемлекеттің нақ ортасында нық басып тұр. Олай
болса нарыққа негізделген мемлекет құруды мақсат еткен
Қазақстан үшін өзіне дейін осындай жолдан қауіп-қатерсіз өткен
Түрік елінің тәжірибесі нұсқалық үлгі. Сондықтан да болар,
осыны терең түсінген Қазақстан басшылығы нарықтық қоғам
құрудағы “түрік үлгісіне” айрықша назар аударды. Халқының 40%
жуығы түрік тектес емес халықтардан тұрғандықтан Қазақстан
демографиялық жағдайларды да ескере отырып, этникалық және
діни мәселелерде аса сақтық жасап, жан-жақты ойластырылған
салиқалы саясат жүргізуге мүдделі.
Екі мемлекеттің өкімет басшыларының арасында шағын және
орта бизнесті дамытуда техникалық ынтымақтастық жөніндегі Хаттамаға
1992 жылы 30 сәуірде Алматы қаласында қол қойылған еді.
Жұмыстарын сәтті бастаған қазақ-түрік кәсіпорындарының алдыңғы
қатарында “Комтел” кәсіпорны болды. 1992 жылы қазанда Анкарамен
тікелей телекоммуникация байланысы ашылды, халықаралық АТС
пайдалануға берілді.
1992 жылы Ақтөбе қаласында сабын өндіретін завод салынып,
іске қосылды. Ол ай сайын 5 тоннадан, 15 тоннаға дейін иіс сабын
шығарып отыр. Сонымен қатар, бұл ұжымның қажетін өтейтін нан
заводы салынып, оған француз технологиялық жүйесі орнатылды.
Бұл наубайхананың өнімі 3,5 тонна нан айналымға шығарылып
отыр.
1992 жылы мамырда біздің Көлік және коммуникациялар
министрлігі мен түркиялық туысқандарымыз әуе жолы және
автокөлік қатынасы жөніндегі үкіметаралық келісімге қол қойды.
Осыған сәйкес халықаралық жолаушылар тасымалы жүзеге асырыла
бастады.
Бүгінде Алматы мен Стамбұлдың арасында тікелей аптасына екі рет әуе
қатынасы ашылған. Бұл сапардың қажетін түркиялық
компаниялардың ұшақтары да атқарып жүр.
1992 жылы шілдеде біздің энергетика және отын
ресурстары министрлігі мен Түркияның энергия және табиғи ресурстар
министрліктері мұнай, газ және көмір қорларын зерттеу мен өндіру,
сондай-ақ энергетика нысандарының құрылыстарын жүргізу жөніндегі
меморандумға қол қойды. Оны одан әрі дамыту үшін “БМБ”
түрік-американ компаниясымен Ақтөбе қаласында электр
станциясын салу және Қазақстанда мұнай көздерін игеру туралы
келісім жасалды. Сол кезде жобаны техникалық-экономикалық зерттеу жұмыстары
басталды.
Ал, 1995 жылдың маусым айында екі елдің Президенттерінің
қатысуымен Ақмола қаласында электр станциясын салу туралы “Сименс-Бабок-
БМБ” консорциумымен контрактыға қол қойылды.
Қазақстанның экономикалық дамуына көмек ретінде Түркия өкіметі 1992
жылы қараша айында 200 млн. АҚШ доллары көлемінде несие бөлген
болатын. 1995 жылы сол несиенің 140 млн. доллары игеріліп, қалған
бөлігі біртіндеп іске қосылып жатыр.
Статистикалық мәліметтерге қарағанда 1992 жылы жылдық товар
айналымы 29,8 млн. доллар болған. Оның ішінде импорт 19,4 млн.
доллар, экспорт 10,5 млн. доллар. 1992 жылғы Қазақстанның экспортында
Түркияның үлес салмағы 1,1%, импортта 0,6%.
1993 жылдың шілде айында ірі түрік компаниялары мен
банктерінің 15 өкілі Атырауға келіп, Ккаспий жағалауының
экономикасымен танысты. Қазақстан Республикасының Геология және
жер қойнауын қорғау министрлігі мен Түрік мұнай компаниясы,
“Мұнайгаз” мемлекеттік холдингтік компаниясының қатысуымен
республикамызда геологиялық-барлау жұмыстарын бірлесіп жүргізу
туралы келісім жасаған. Ақтөбе, Маңғыстау, Орал облыстарының
бес участкесінде геологиялық-барлау жұмыстарын жүргізетін, сондай-
ақ Бекболат және Лақтыбай кен орындарын игеретін
“Қазақтүрікмұнай” бірлескен кәсіпорны құрылды. Соңғы екі үш
жылдың өзінде едәуір жұмыстар атқарылып, ондаған миллион
доллар қаржы игерілді.
1993 жылы Қазақстандағы түрік тауар айналымы 111,5 млн. доллар
құрады, оның ішінде импорт 67,8 млн. доллар, экспорт 43,7 млн.
доллар болды.
1994 жылдың ортасында Қазақстан мен Түркия арасында сауда-
экономикалық салада 50-ге жуық келісімдерге қол қойылды.
1994 жылы қыркүйек айында Өнеркәсіп және Сауда министрлігі
Экономика министрлігімен бірлесіп, келісе отырып Министрлер кабинетінің
қарауына және бекітуіне Түркия Республикасы берген несиенің есебінен
13 объекті мен 14 жобаны (барлығы 190 млн. АҚШ доллары тұратын)
бекітуді ұсынды. Солардың ішіндегі ең ірі жобалары – “Қазақстан-сауда”
және “Юксель иншаат” фирмасы келіскен 600 орындық “Анкара” қонақ
үй құрылысы болды.
Қол жеткен жетістіктерге қарамастан, Қазақстан мен Түркия
арасындағы сауда-экономикалық қатынастар жөнінде қол қойылған
келісімдер мен шарттарда жоспарланғандай емес, баяу қарқынмен
жүрді. 1994 жылы Түркияның республика экономикасына салған
жалпы инвестициясы 1 млрд. долларға жуықтады.
1994 жылы Қазақстан Түркия инвестициясын алуда ағылшындардан кейін 2
орынға шықты. 1994 жылы Түркиядан Қазақстанға көрсетілген көмек 95 %-ке
өсіп, 130 млн. долларға жетті.
1995 жылдың маусымында С. Демирелдің Алматыға ресми сапары
Қазақстан - Түркия экономикалық қарым - қатынастарына жаңа күш
берді. 1995 жылы Қазақстанда 269 түрік фирмасы белсенді жұмыс істеді.
Түркияның 158 компаниясы мен сауда операциялары жүргізілді.
1995 жылы 15 шілдеде Түркия Президенті С. Демирелдің сапары
кезінде Түркия мен Қазақстанның ауылшаруашылық министрлері
кездесіп, ғылыми-техникалық ынтымақтастық және жерді өңдеу мен
мал шаруашылығы техникаларын жетілдіру мақсатында өзара көмек
жөнінде Келісімге қол қойған еді. Бұған дейін тек тері және
дәнді дақылдарды өңдеуге көңіл бөлініп келсе, енді ет, сүт
өнімдерін өңдеу технологиясын жетілдіруге бағытталатыны белгілі
болды.
Түркияның Мемлекеттік сыртқы саясат басқармасының мәліметтері
бойынша, 1996 жылы Қазақстанда жұмыс істеген 2200 шетел
фирмаларының 319 түріктердікі екен.
200 түрік фирмасы жалпы сомасы 2 млрд. Долларға тең 40-
тан астам жобаларды әзірлеп, жүзеге асыруға кіріскен. Былғары
шикізатын өңдейтін 14 біріккен кәсіпорын құрылды, “Медеу” қонақ үйінің
қайта жабдықтауы аяқталды.
Түрік іскерлерінің Қазақстанда жандандырып, нәтижесімен
көзге түсіп жатқан істерінің бірі – құрылыс жұмыстары. Қазіргі
кезде түріктің “Финтрако”, “Окан Холдинг”, “Еуразия” т.б.
маманданған фирмалары Қазақстанда тұрғын үй, банк, кеңсе
ғимараттарын салумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1-тарау. Түркия және тәуелсіз Қазақстан қарым-қатынастарының алғашқы кезеңі
5
1.1. Саяси және дипломатиялық қарым-қатынасы (1991-2000 жж) 5
1.2 ХХІ ғасырдағы Қазақстан және Түркия қарым-қатынасы 13
2-тарау. Қазақстан-Түркия арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар
15
2.1 Экономикалық қарым-қатынасы 15
2.2 Мәдени қарым-қатынасы 24
ҚОРЫТЫНДЫ 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 35
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Түркия қазіргі кезде 70 миллион халқы
бар күшті демократиялық мемлекет болып табылады. Түрік халқы саяси-
экономикалық, сонымен қатар технологиялық салада үлкен серпіліс жасаған
ел.
1999 жылы Түркияның Ұлы Жиналысының залында АҚШ-тың сол кездегі
президенті Б.Клинтон: “Америка да, Еуропа да сіздің тағдырыңызды
шешпейді. Тек қана сіздер өзіңіз осы құқыққа иесіздер”, - деген еді. 250
жыл бойы Түркия Ресейдің тарапынан жаулап алынудан қорқып келді. Бұл
қорқыныш әлі көптеген түріктердің санасында сақталып келеді.
Дегенмен, республикалық Түркия өзінің әлемдік аренадағы және
аймақтағы орнын белгіледі, әрқашанда болашақты ойлай әрекет етіп келді
және осылай жалғастырады да.
Ұсынылып отырылған “Қазақстан мен Түркияның дипломатиялық қарым-
қатынасы” атты курстық жұмыс Түркия елінің қазіргі кезеңдегі әлемдегі
орнын, даму процесіндегі түрлі проблемаларды, сонымен қатар, Қазақстан
Республикасымен байланысын толық қамтып, екі тарауға топтастырылған.
Ұсынылып отырған курстық жұмыстың 1991-2001 жылдар аралығындағы
Қазақстан мен Түркияның жан-жақты байланысы туралы мол мағлұмат беретін
екі тарауының маңызы үлкен. Қазақстан үшін түбі бір, діні бір,
дәстүрі бір Түркия Республикасымен жақындасуы ғасырлар бойы түркі
халықтарының арманының жүзеге асқандығы.
Екі елдің арасындағы тығыз бауырластық қарым-қатынастың
орнауы туралы елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өз кезегінде:
“Қазақстан мен Түркияны байланыстыратын ортақ негіздер аз емес:
географиялық жағынан екі ел Еуропа мен Азияның тоғысқан жерінде,
этнографиялық тұрғыдан келсек – халықтардың шыққан тегі, тілі және
мәдениеті тамырлас”, – деген еді.
Тәуелсіздігімізді алғаннан бергі он бес жыл көлемінде ел
өмірінде жүргізген қайта құрулардың арқасында еуропалық даму
үрдісіне сай державалардың біріне айналған Түркияның халықаралық
аренада алатын орны мен даму тәжірибесінің Қазақстан мемлекеті үшін
маңыздылығы ерекше. Соғыс жылдары “Маршалл жоспары” мен “Трумэн
доктринасын” қабылдаған Түркия 1952 жылы Түркия НАТО-ға мүшелікке
енді. Түркияның экономикалық, саяси, мәдени-гуманитарлық салалардағы
көмегі Қазақстан мемлекетіне қолдау, қуат берері сөзсіз.
Тегі бір екі елдің қарым-қатынасының қалыптасу барысы,
даму деңгейі Алдыңғы және Орта Азия аймағы мен халықаралық аренада
алатын орны мен бейбіт қатынасты қамтамасыз етудегі ролі, аймақтық
интеграцияны жүзеге асырудағы белсенділігі бүгінгі күні бұл
мәселелердің өзектілігін айқындайды.
Бәрімізге жақсы белгілі, 1991 жылы желтоқсан айының 16-
сы күні өз тәуелсіздігімізді жарияласымен-ақ, бар жоғы 30 минуттан
кейін Түркия Республикасы бірінші болып әлемге жар салып
Қазақстанның егемендігін таныды. Осының салдарынан елімізде тұңғыш
өз елшілігін ашқан ел де Түркия болып табылды, әрі Қазақстан да өзінің шет
елдердегі алғашқы елшілігін Түркия мемлекетінде ашты.
Бүгінгі күні Түркия мемлекетінің саяси қолдауы мен
экономикалық көмегі, мәдени саладағы ынтымақтастығы нарықтық
экономиканы құру бағытында дамып келе жатқан еліміз үшін үлкен әсерін
тигізері сөзсіз.
Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясатының әр түрлі мәселелерін
зерттеу, оның халықаралық ұйымдар шеңберінде шетел мемлекеттерімен жан-
жақты ынтымақтастығын, соның ішінде түбі бір Түркия мемлекетімен
қарым-қатынасының дамуының негізгі тенденцияларына талдау жасау ғылыми
жағынан да, саяси көзқарас тұрғысынан да өзекті мәселе.
Зерттеу пәні. Жұмысты жазу барысында Қазақстан мен Түркия
мемлекеттерінің арасындағы қарым-қатынастың қалыптасып, даму деңгейін үш
сфераға бөліп қарастыру негізге алынды:
1. Саяси байланыстар.
2. Экономикалық қатынастар.
3. Мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық.
Курстық жұмыста қолданылған зерттеу әдістері:
- Түркия мен Қазақстан екі жақты қарым-қатынастың саяси,
экономикалық және мәдени-гуманитарлық салаларда дамып өрбуінің деңгейін,
факторлық сипатын, нәтижесін болашағын анықтаудағы саралау, талдау
әдісі. Екі ел арасындағы экономикалық байланыстар Қазақстанның экономика
министрлігі шетелдік инвестициялар жөніндегі Ұлттық агентство мен
халықаралық ынтымақтастық жөніндегі Түрік агенттігі (ТИКА) арасындағы
қарым–қатынастар мысалында ашылған. Ал, Қазақстан мен Түркия мәдени
байланыстары түрік тілдес елдер мәдениет министрлерінің Кеңесі –
ТҮРІКСОЙ қызметі арқылы көрсетілген. Екі мемлекет арасындағы оқу саласы мен
ғылыми байланыстар Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың жарлығы бойынша ашылған “Халықаралық қазақ-түрік
университетінің” қызметі арқылы талданған.
- екі жақты байланыстардың халықаралық аренадағы орны мен аймақтық
дәрежедегі әлемдік даму үрдісіне қосып отырған үлесін мәнділейтін
салыстырмалық әдісі. Бұл әдіс Қазақстанның басқа елдерге қарағанда сыртқы
саясатының ерекшелігін анықтауға мүмкіндік береді.
- күнделікті баспасөз беттеріндегі материалдар негізінде Қазақстан
Республикасының әрбір елмен қарым-қатынасының орнауы, дамуы және екі
жақты қатынастағы жағымсыз жағдайлар тудыратын мәселелерді анықтап,
мәнін ашуда бақылау, қадағалау әдісі.
- екі жақты қатынасты зерттеуде бір жағынан деректік негізі
бар мемлекет қайраткерлерінің сөздерін, саяси баяндамаларды,
келісімдердің мазмұнын саралауда контент-анализ әдісі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Курстық жұмыста еларалық саяси, экономикалық және мәдени
байланыстардың басқа да жарқын мысалдары келтірілген.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курс жұмысы екі тараудан, бірнеше
бөлімдерден, кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Сонымен қатар қолданылған
әдебиеттер тізімі келтірілген. Курстық жұмыстың беті - .
1-тарау. Түркия және тәуелсіз Қазақстан қарым-қатынастарының алғашқы кезеңі
1.1. Саяси және дипломатиялық қарым-қатынасы (1991-2000 жж)
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев республика
тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген
сөзінде “бәрін де іс жүзінде тақыр жерден бастауға тура келді...
Ең алдымен... елімізді сыртқы дүниенің тануына қол жеткізу қажет
еді” деп атап көрсеткен болатын. Бұл өзінен өзі түсінікті еді.
Себебі, Қазақстан өзін тәуелсіз мемлекет ретінде жарияласымен-ақ
дүние жүзіндегі басқа мемлекеттердің оны тәуелсіз мемлекет ретінде
тануы ел тәуелсіздігінің баяндылығының басты белгілерінің бірінен
саналады. Осыған байланысты біз ел есінде мәңгі сақталар сондай
қуанышты сәттердің бірі ретінде 1991 жылы желтоқсан айының 16-сы
күні Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жарияласымен-ақ, араға
бар жоғы 30 минут уақыт салып, қазақ халқымен ортақ тарихи және
этнолингвистикалық терең тамырлы бауырластығы бар Түрік елінің
бірінші болып әлемге жар салып Қазақстанның егемендігін танығандығын
мақтаныш сезімімен еске аламыз. Ол – ол ма, Қазақстанда өз
елшілігін ашқан алғашқы ел де Түркия Республикасы болды. Қазақстан
өзін егеменді ел ретінде жариялаған күннен бар-жоғы 4 ай өткенде,
яғни 1992 жылдың сәуір айының 21 күні Түркия Республикасының
Қазақстандағы елшісі Аргун Өзпай ел басшысы Н.Ә.Назарбаевқа сенім
грамотасын тапсырды. Ал, осы салтанатты сәттен бар-жоғы 26 күн
өткенде, яғни 1992 жылдың мамыр айының 16-сы күні Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығымен Қазақстанның шет елдердегі
бірінші елшілігі Түркия Республикасында салтанатты жағдайда ашылды.
Басқа мемлекеттерге қарағанда тәуелсіздігін алған Қазақстан мен
Орта Азия мемлекеттерімен Түркияның тез арада дипломатиялық қарым-
қатынас орнатуға ұмтылуын тарихи заңдылық деп қарауға болады.
Өйткені бұл халықтардың ата тегі, түбі, діні, әдет-ғұрпы,
салт-санасы тарихтан белгілі. Сондықтан шыққан тегі бір бұл елдердің
аймақтық дәрежеде жақындасуы ешкімнің алаңдауын туғызбайтындай
заңды құбылыс.
Қазақстан мен Түркия тарихында тұңғыш рет 1991 жылы 14 наурызында
екі ел жетекшілерінің арасында келіссөздер болып, 15 наурызда екі жақты
“Қазақ Советтік Социалистік Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы
ынтымақтастық жөніндегі Келісімге” қол қойылды.
Осы келісім кезінде Қазақ КСР Сыртқы Істер министрі А.Х.Арыстанбекова
мен Түрік Республикасының Сыртқы Істер министрі А.Куртджебе Альптемович
арасындағы екі министрліктің өзара консультация жасауы туралы протоколға
қол қойылды. Сыртқы Істер министрлігі құрылғалы мұндай протоколға бірінші
рет қол қойылғанын атап өткен дұрыс.
Екі елдің халықаралық дәрежеде жақындастыратын себептердің
алғашқысы – саяси мәселелер ауқымы. Түркия тек Қазақстанға ғана емес,
егемендігін алған түрік республикаларымен тығыз саяси және
экономикалық байланыстар орнатуды көздейді, бұл аймақта Ресейге
қарсы өз ықпалын күшейткісі келеді. Түркия мен түрік
республикалары арасындағы қалыптасып келе жатқан нақты
байланыстарды бір жағынан АҚШ пен Еуропа елдері қолдаса,
екінші жағынан оларды алаңдатып отыр. Себебі, бұдан олар
Түркияның империялық көзқарасын және пантүрксизмнің жандануын
көреді.
Бұған қарсы Қазақстан Президенті Н. Назарбаев 1994 жылғы
қазан айындағы кездесуінде сөйлеген сөзінде: “ Біз түрік
тілдес мемлекеттер бас қосудағы мақсатымыз – басқа елдерге
қауіп төндіру емес, қайта бейбіт қарым - қатынасты нығайтуға
бағытталған еді ” – деп атап көрсетті.
Екіншісі, нарықтық қатынастарға өту жолын таңдаған
Қазақстан басшылығы сонымен бір кезде республика экономикасын
тұрақтандыру мен дамыту шараларының жүйесін жасап, экономикалық
реформалардың түріктік тәжірибесін мұқият зерттеу нәтижесінде
Қазақстан экономикасына енгізді.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттерге
қарағанда аймақтық беделінің ерекше екендігі. Еліміздің
Еуроазиядағы геосаяси жағдайы, Қазақстан үкіметінің халықаралық
және сыртқы саясаттағы белсенді қадамдары Қазақстанның үлкен
болашағы бар мемлекет екендігін аңғартады.
Төртіншіден, түрік кәсіпкерлері мен бизнесмендерінің
Қазақстанмен ынтымақтастыққа мүдделілігі арта түсіп отыруының
өзі басқалармен салыстырғанда республикада саяси жағдайдың анағұрлым
тұрақтылығының, табиғи ресурстардың мол шоғырлануының нәтижесі деп
бағалауымыз керек.
Бесіншіден, Түрік республикасы өндірісі, ғылымы мен мәдениеті
жоғары дамыған іргелі ел. Демек, экономикасының өсіп-өркендеуі Түркияны
да өз өнімдерін өткізер жаңа өрістер іздеуге мүдделі етіп отыр. Бұл
орайда, Қазақстан мен Орта Азия республикалары, таптырмас
әріптестер десек, біз үшін олардан үйренер нәрсе де аз
емес.
Алтыншыдан, Қазақстанның Каспий бассейні көмірсутегі шикізатына
бай. Ашық теңізге тікелей шыға алмауына байланысты Түркия
Қазақстан мұнайын өз территориясы арқылы тасымалдауды ұсынып
отыр. Әсіресе Каспий аймағында орналасқан Қазақстан,
Әзірбайжан, Түрікменстан, Ресей және Иран мемлекеттері арасында
Каспийдің мәртебесін айқындау бағытында бүгінгі күні
халықаралық дәрежеде саяси сипат алып отыр. Қазақстан мұнайын
өндіру және оны әлемдік рынокқа шығару мәселесі тек қана
Түркия емес, сонымен қатар АҚШ-тың, Батыс Еуропа мен Азия
елдерінің назарын аударып отыр. Зерттеуші ғалымдардың есебі
бойынша Қазақстанның Каспийй аймағындағы мұнай қоры – 8 млрд.
Тонна, газ қоры – 5 тран. кубм. Мұнайдың қоры негізінен
Ембі мен Маңғыстау аймағында шоғырланған. Бұл жердегі Теңіз
және Қарашығанақ қорлары ең ірі мұнай және газ кен
орындары.
1980 жылы Иран мен Ирак мемлекеттері арасында Шат-Эль-Араб
өзені маңындағы территория үшін соғыс басталды. Себебі,
біріншіден, бұл жерде Ирак мемлекетінің 35% мұнай қоры, Иран
мемлекетінің 90% мұнай қоры шоғырланған еді. Екіншіден,
бүкіләлемдік мұнай экспортының 40% өтетін Парсы шығанағына
үстемдікке ұмтылу еді.
Бұл соғыс Түркияның экономикасына ауыр тиді. Өйткені,
бұл кезде Иран мен Араб елдерінен келетін мұнайға Түркия
мемлекеті тәуелді болатын.
Соғыс аяқталғаннан кейін, екі жылдан соң 1990 жылы
күзде Ирак Кувейтті (Таяу Шығыстағы мемлекет) басып алды.
Салдарынан Оңтүстік Түркиядан өтетін ұзындығы 968 км. Құбыр
желісі жауып тасталды да, Түркия Ирактан келетін мұнай
шикізатынан айырылды. Мұның өзі түрік экономикасында дағдарыс
туғызды. Түркия өз жерінде жылына 3 - 4 млн. тонна мұнай
өндіреді. Ал жалпы эконмиканы дамытуға жылына 20 млн. тонна
мұнай қажет етеді. Газдың кен орны мүлде жоқ. Мамандардың
айтуынша 1991 - 1994 жылдары Түркия 70 млрд. доллар пайдасын
жоғалтқан.
Міне, осындай жағдайда Түркия Каспий аймағы мұнайының
өз территориясы арқылы тасымалдануына мүдделі болып отыр.
Түркияның бұл саясатын АҚШ қолдауда, себебі ол Иракты бұл
мәселеден толықтай алыстатуға тырысса, екінші жағынан Ресейдің
геосаяси ықпалын азайтуды көздеп отыр.
Қазақ-түрік қатынастарын кеңейту мен нығайтудағы түбірлі бетбұрыстар
Түркия Республикасының Президенті Т.Өзалдың белсенді қызметімен тікелей
байланысты. 1991 жылдың наурыз айында оның Қазақстанға тұңғыш сапары
болды. Осы сапардың барысында Қазақ Советтік Социалистік Республикасы
мен Түрік Республикасы арасындағы экономикалық, мәдени қарым-қатынастарды
дамыту жөніндегі келісім шартқа қол қойылды. Бұл келісімшарт –
Қазақстанның халықаралық аренаға шығуының бастамасы болды. Азия құрлығын
көктей өтетін Ұлы Жібек жолының негізінде салынар ТрансАзия темір жолының
болашақта Қазақстанды Түркиямен байланыстыратыны, сөйтіп екі ел
арасындағы дәнекерді бекіте түсетіні айрықша айтылды.
1991 жылдың қыркүйек айында Н.Ә.Назарбаев бастаған Қазақстан
делегациясы Түркияға ресми сапары басталды. Мұның өзі туыстас
екі халықтың араларын одан әрі жақындастыра түсуге қызмет ете отырып,
Қазақстан Республикасын дүниежүзілік экономикалық қоғамдастыққа енгізудің,
экономикаға шетел инвестициясын, осы заманғы технологиялары мен
техникалық құрал-жабдықтарын, шетелдік басқару және ұйымдастыру
тәжірибелеріне тартудың маңызы атап өтілді. Сапар барысында
ынтымақтастық бағыттар бойынша бірқатар ресми құжаттар қабылданды.
Ең алдымен, Қазақстан мен Түркия арасындағы арақатынастардың принциптері
мен мақсаттары жөнінде Декларацияға қол қойылды. Бұл маңызды құжаттардың
негізінде:
- Қазақстан экономикасын нарықтық арнаға көшіру кезінде Түркия
техникалық көмек көрсетеді.
- Екі ел арасында тікелей транспорт қатынастарын орнату үшін
су (Волга - Дон каналы арқылы) Каспий және темір жол байланыстарын
жолға қою, Алматы-Стамбұл арасында тұрақты әуе жолын ашу.
- екі ел арасындағы тікелей телекоммуникациялық байланысты қамтамасыз
ету үшін алдағы жылдардағы Алматыда “Интелсат” ғарыш спутнигі
арқылы байланыс жасайтын отыз телефон арнасы бар жерүсті
станцияларын салу.
- мәдениет, өнер, білім, ғылым, спорт, хабарлар және туризм
саласында қарым – қатынасты дамыту.
- жоғары оқу орындарының өзара байланысы негізінде кадрлар дайындау,
мамандар, стажерлар алмасу және т.б. атқарылар ауқымды
істер көзделген.
Сапар барысындағы кездесулерде, экономикалық және ғылыми техникалық
ынтымақтастық жайында Шарт жасасты, сауда экономикалық байланыс
саласындағы ынтымақтастық ниетіне бірнеше ондаған протоколдарға және
өзара шарттар жайындағы Меморандумға қол қойылды. Сонымен бірге,
Пекин – Алматы - Тегеран - Стамбұл трансазияттық теміржол қатынасын
ашуға байланысты мәселелер өзінің шешімін тапты. Болашақта оны
іске қосу әлемдік жүк тасымалы үлгісін өзгертіп, Қазақстанды
Таяу Шығыс елдері мен Азия-Тынық мұхит аймағымен байланыстыратын
болады деп мәлімдеді.
Сауда-экономикалық ынтымақтастықты нығайта беру мақсатында Түрік
Республикасы сыртқы экономикалық байланыс ұйымы мен Қазақстан
Республикасы сыртқы экономикалық байланыс министрлігі арасында
қазақ-түрік Іскерлік Кеңесін құру жөніндегі протоколға қол қою
туралы шешім қабылданған еді. Осы шешімнің нәтижесінде 1992
жылы ақпан айында қазақ-түрік Іскерлік Кеңесі құрылды.
Кеңестің президенті болып - Түркиядағы Ататүрік атындағы жоғары
мәртебелі, Тіл, мәдениет, тарих қоғамының мүшесі болған М.
Жолдасбеков сайланды.
1992 жылы наурыздың 2 жұлдызында Алматыға Түркия Республикасының
Сыртқы Істер министрі Х. Четин бастаған үкімет
делегациясы келді. Сұхбат барысында екі жақ мемлекетаралық
байланыстардың дамуы жанданып келе жатқанын атап өтті.
Бұл Қазақстан мен Түркияның тек тіл, мәдениет, әдет - ғұрып ғана
емес, сонымен қатар, саяси жағынан да жақындасуы еді. Түркия
бірінші болып Қазақстанды тәуелсіз мемлекет деп таныды, көптеген
салаларда кең байланыстарға қадам жасалды. Болып өткен
келіссөздердің қорытындысы бойынша Қазақстан мен Түркияның
Сыртқы Істер министрлігі елшіліктері деңгейінде дипломатиялық
қатынастар орнатылатындығы жөнінде протоколға қол қойды. Екі ел
арасында азаматтардың визасыз қатынау режиміне келісілді.
1992 жылдың сәуір айының аяғында Премьер - министр С.
Демирел бастаған Түркия үкімет делегациясының Қазақстанға ресми
сапары басталды.
Түркия Премьер - министрінің бұл сапары – деп атап
көрсетті Н. Ә. Назарбаев - әртүрлі саладағы екі жақты
ынтымақтастықтың табиғи жалғасы болып табылады. Кездесуде өзара
қазақ - түрік ынтымақтастығын тереңдету мәселелері бойынша пікір
алысылды. Екі жақтың Қазақстанда табиғи шикізат пен
ауылшаруашылық өнімдерін ұқсататын осы заманғы технологияларды
бірлесіп игеруге, құрылыс материалдарын шығаратын кәсіпорындар
құруға, кадрлар даярлауға, мәдени байланыстарды кеңейтуге деген
мүдделілігі атап өтілді. С. Демирел Түркия үкіметі
Қазақстанға 200 млн. доллар көлемінде несие беретіндігін
мәлімдеп мұнай барлау, қазіргі кеме жасауды қолға алудың
жобаларын бірлесіп жүзеге асыруды ұсынды. Ол Қазақстанды шағын
бизнесті дамытуға, нарық экономикасы қажет ететін маман
кадрларды дайындауда қол ұшын беретіндігін айтты.
Келіссөздер қорытындысы бойынша бірқатар біріккен қазақ-
түрік құжаттары қабылданды. Өзара жәрдем және инвестицияларды қорғау
туралы келісімге қол қойды. Олардың ішіндегі тарихи және мәдени
тығыз байланыстары бар Қазақстан, Түркия және Орталық Азия
мемлекеттерінің арасындағы Кеңестердің маңыздылығы көрсетілген біріккен
Коммюнике болды.
Түрік жағы техникалық, орта және жоғары білім саласында
Қазақстан жастарын Түркияда оқыту үшін 1992-93 оқу жылында 2
мың стипендия бөлмек ниеті туралы хабардар етті. Білім
беру, ғылым, мәдениет пен спорт саласындағы ынтымақтастық туралы
келісімге қол қойылды. Ахмет Йассауи атындағы Түркістан мемлекеттік
университетіне қазақ - түрік халықаралық университеті мәртебесін беру
туралы уағдаластыққа қол жеткізді.
Осы сапарда 16 мамырда Алматыда салтанатты түрде Түркия
Республикасының Елшілігінің ашылуы екі жақты байланысты, ынтымақтастықты
дамытудың нақты кепілдігі болды.
1992 жылы 29 қазанда Анкарада Қазақстан Республикасының Түркиядағы
елшілігі салтанатты түрде ашылды. Бұл шараға Н. Ә.
Назарбаевпен бірге Түркияның Президенті Т. Өзал, сондай-ақ Премьер
- министрі С. Демирел қатысты.
Осы жылдың 31 қазанында Анкарада Түркия және түрік тілдес
мемлекеттері басшыларының 2 күндік кеңесі болып өтті. Түркияның,
Әзербайжанның, Қазақстанның, Қырғызстанның, Түркіменстанның және
Өзбекстанның Президенттері “Анкара декларациясына” қол қойды. Мұнда олар
өздерінің “екі жақты және көп жақты ынтымақтастықты дамыту”
ниеттері туралы мәлімдеді. Түрік тілдес мемлекеттердің бірінші саммитінде
бұл елдер өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының түрлі салаларында
ынтымақтастықты дамытуға жәрдемдесуге уағдаласты.
1991-92 жылдар ішінде Қазақстан мен Түркия екі ел
үшін де өмірлік маңызы зор көптеген келісім құжаттарына қол қойылды.
Саяси ынтымақтастық саласында: Қазақстан мен Түркия арасындағы
өзара қарым - қатынас принциптері мен мақсаттары туралы Декларация,
екі елдің Сыртқы Істер министрліктері арасындағы кеңестер туралы
Протокол, парламентаралық байланыстарды дамыту, Ішкі Істер
министрліктері арасындағы келісімдер.
Экономикалық салада: шағын және орта бизнесті дамыту,
инвестицияға өзара ықпал етуге және оны қорғау, Түркияның Қазақстанға
несие беруі, мамандарды қайта даярлаудан өткізу жөніндегі ниеттестік
протоколы, телекоммуникация және телефондандыру саласындағы ынтымақтастық,
әуе жолы қатынастары және автокөлік салаларындағы келісім.
Мәдени - имандылық қарым - қатынас саласында: білім беру,
денсаулық сақтау, ғылымды, мәдениет пен спортты дамыту
жөніндегі келісім; Қазақ мемлекеттік телерадиокомпаниясы мен Түрік
теледидары мен радиосы арасындағы ынтымақтастық туралы Протокол,
тағы басқа ғылыми, мәдени, қоғамдық ұйымдар, жеке
телекомпаниялар арасындағы келісімдер дүниеге келді.
1991 жылы екі ел арасындағы сауда айналымының көлемі
80 миллион сомға жуық болды. Түркияға тауар шығару 15 есе
өсті. 1992 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі АҚШ - тың
8 миллион долларына жетті. Дүние жүзіндегі елдермен алыс -
беріс жасауда Түркия мен Қазақстан көш бастады. Мыңдаған қазақ
жастары Түркия университеттерінде, колледждерінде, медреселерінде дәріс
алды.
1993 жылы 9-11 сәуір айының басында Қазақстанға Түркия Президенті
Т. Өзал арнайы сапармен келді.
Түркия Президенті барша түрік халықтары үшін қасиетті Түркістан
шаһарына барып, Ахмет Йассауи кесенесіне тағзым етті. Түркия
Президенті Т.Өзал мен Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
Түркістандағы Қожа Ахмет Йассауи атындағы халықаралық қазақ-түрік
университетінің ресми ашылу салтанатына қатысты. Өкінішке орай
осы сапар Т.Өзал үшін ақырғы болды. 1993 жылдың 17
сәуірінде Түркия Президенті 66 жасында жүректің қатты сырқатынан
кенеттен қайтыс болды.
1993 жылдың мамыр айында Түркия Республикасының тоғызыншы
Президенті болып С.Демирел сайланды. 1994 жылдың 16-18 қазан аралығында
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Түркияға ресми сапары басталды.
Қазанның 17-сінде Анкарада Қазақстан мен Түркия арасында Достық және
Ынтымақтастық туралы Шартқа екі ел Президенттері қол қойды. (21
статьядан тұратын бұл құжат екі ел арасындағы қарым - қатынасты
реттеуде Негізгі Құжат болып табылады.) Сондай-ақ, Шартқа қоса екі
мемлекет Сыртқы Істер министрліктері арасындағы саяси консультациялар
туралы хаттамаға қол қойылды. Бұл жасасқан Шарт екі ел
қатынастарын дамытудың жаңа әрі аса маңызды кезеңін
бейнеледі. 1992 жылмен салыстырғанда 1993 жылы өзара сауда -
саттықтың көлемі 4 есе дерлік ұлғайып, 112 миллион долларға жеткен. Ал
түрік фирмаларының Қазақстанда жүзеге асырып жатқан жобаларының жалпы
құны миллиард долларға жуықтаған.
Екі жақты экономикалық және әлеуметтік ынтымақтастықты
жандандыру жұмысы Қазақстан Республикасы жағынан экономика
министрлігіндегі шетелдік инвестициялар жөніндегі Ұлттық
агентство мен халықаралық ынтымақтастық жөніндегі Түрік
агенттігіне (ТИКА) жүктелетіндігі жарияланды.
1994 жылы экономикалық байланыстағы негізгі жетістіктер Қазақстан
үшін қазақ - түрік кәсіпорындарының көптеп құрылуы болды. Эксимбанкі
бөлген 200 млн. доллар қаржының 143 млн. долларын Қазақстан
жағы айналымға түсірді. Алайда, 1993-94 жылдары түрік бизнесмендері
Қазақстанға батыл түрде инвестицияларын орналастыруда бәсеңдік
көрсетті.
1995 жылдың 12 маусымында Түркия Президенті С. Демирелдің
Қазақстанға ресми сапары басталды. Жүргізілген келіссөздер нәтижесінде
Н.Ә.Назарбаев пен С.Демирел екіжақ арасындағы ынтымақтастықты тереңдету
мен одан әрі дамыту туралы Декларацияға қол қойды.
Қабылданған Декларацияда Түрік елі Қазақстандағы экономикалық
реформаларды қолдайтынын, екі елдің сауда-экономикалық байланысын реттеп
отыратын аралас үкіметаралық экономикалық комиссия құру керектігі
жөнінде айтылды. Екі ел Президенттері “Азаматтық іс бойынша құқықтық
көмек туралы Келісімге” және Ақтөбе қаласының маңында қуаты
954 мВт болатын электр станциясын салу жөнінде келісім жасалды.
Сондай-ақ энергетика министрлігінің “Қазақстан - энерго” компаниясы мен
Қазақстан Республикасының көмір өндіру, екінші жағынан
“Симменс -БМБ - Бобкок” компаниясы арасында контрактіге қол
қойылды. Екі елдің экономикалық қарым - қатынастарының нәтижелеріне
қарамастан, Қазаққстан жағы 200 миллион доллар түрік несиесін
игеруге қанағаттанған жоқ. 1995 жылға дейін оның игерілгені
100 миллион доллар ғана болды. Түркияда орын алған бюджет
тапшылығына байланысты несиенің қалған бөлігі және заим
кейінге қалдырылды.
Осы жылдың 15 тамызында Н. Назарбаевтың шақыруы бойынша
Алматыға ресми сапармен Түркияның Премьер - министрі Т. Чиллер
келді. Сапар кезінде өткен екі жақты келіссөздер бірқатар
үкіметаралық келісімдердің қол қойылуымен аяқталды. Салық
салуды болдырмау туралы, қылмысты істер жөнінде құқықтық көмек
көрсету, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісі мен Түркия
Республикасы Орталық банкісінің арасындағы келісімшарт және
тағы басқалар болды.
Келіссөз кезінде Түркияның Қазақстанға берген 200 млн. АҚШ
доллары мөлшеріндегі несиенің пайдаланылмаған бөлігі есебінен
жүзеге асатын жобалар келісіліп, жаңа несие ашу туралы
уағдаластыққа қол жеткізілді.
Түркия Республикасы Қазақстанға тағы да жаңадан 300
миллион АҚШ доллары көлемінде несие беретіндігі және ол ауылшаруашылығын
өркендету ісіне жұмсалатындығы айтылды. Сондай-ақ, Қазақстан
мұнайын Түркия жері арқылы Жерорта теңізіне тасымалдау мәселелерін
шешудегі ортақ іс-қимылдың жайы талқыланды.
1992 жылмен салыстырғанда тек 1995 жылдың өзінде ғана
екі бауырлас ел арасындағы сауда айналымының көлемі 6 есе
өсіп, 240 миллион АҚШ долларына жетті. Түркия мердігерлік
компаниялары мен инвесторларының Қазақстанның көркейіп, дамуы үшін
өнеркәсіп, мұнай өндіру және т.б. салалардағы жүріп жатқан түрлі
құрылыс жұмыстарының көлемі 1,5 миллиард доллардан да асып түсті.
1997 жылдың наурызында Түркияға Қазақстан Премьер-министрі
Ә.Қажыгелдиннің ресми сапары басталды. Келіссөздер барысында екі
жақ, әсіресе, сауда - экономика саласында қарым-қатынастың жемісті
жүргізілуін елдер арасындағы тауар айналымында үлкен табысқа қол
жеткізілгеніне назар аударылды. Бес жыл уақыт ішінде Қазақстан
экономикасына 200 түрік фирмалары 2 миллиард долларға жуық
капитал салған. Сапар қорытындысы бойынша үкіметаралық үш
құжатқа қол қойылды. Олар ғылым мен білім беру саласындағы
протокол, ғылым мен білім беру саласындағы келісім, қоршаған ортаны
қорғау туралы Шарт еді.
1997 жылдың 1-11 қыркүйек аралығында Түркияның Премьер-министрі
Месут Йылмаз арнайы сапармен түрік бизнесмендерімен бірге Қазақстанға
келді. Кездесу нәтижесінде Қазақстан Республикасы мен
Түркияның арасындағы қатынасты одан әрі дамыту, тереңдету жөніндегі
Декларацияға, Қазақстан үкіметі мен Түркия үкіметі арасында
сауда - экономикалық және техникалық ынтымақтастық туралы Келісімге, екі
елдің арасында медицина мен денсаулық сақтау бойынша ынтымақтастық
туралы Келісімге қол қойылды.
1998 жылы маусым айында елбасы Н.Назарбаевтың Түркия
Республикасына ресми сапары жалғасты. Осы жылдың 30 қазанында ол
Түркияның 75 жылдық тойына арналған салтанатқа қатысып қайтты.
Бұл салтанатқа 80-ге жуық елден 20 елдің Президенттері және
көптеген Үкімет адамдары қатысты.
1.2 ХХІ ғасырдағы Қазақстан және Түркия қарым-қатынасы
2000 жылдың 20 қазанында Түркияның оныншы Президенті А.Сезер мырза
Түркістанның 1500 жылдық тойына келді. Оныншы Президенттің сайлануы
Түрік қоғамында тосын оқиға болды. Түркия Президенті А.
Сезер бірінші рет Н. Назарбаевпен Нью-Иоркте Біріккен Ұлттар
Ұйымының алқалы жиынында және Анталияда кездескен еді.
Екі жақты кездесу кезінде екі ел басшылары серпінді
дамып отырған саяси, экономикалық, әлеуметтік және гуманитарлық
байланыстардың әлі де дами беретініне ерекше тоқталды.
Терроризм қатеріне, есірткі таратуға, діни және экстремизмге
жол бермеу үшін ынтымақтасу қажеттігі жөнінде ымыраға
келісті. Екі ел басшысы терроризмге қарсы күрес саласындағы
ынтымақтастық туралы бірлескен декларацияға қол қойды.
Үкіметаралық деңгейде Қазақстан мен Түркияның Еңбек және
Халықты әлеуметтік жағынан қорғау министрліктері арасындағы
келісімге де қол қойылды.
Екі ел басшылары мұнай - газ саласындағы ынтымақтастық
мәселелерін талқылады. Түркия Каспий аймағының көмірсутегі шикізатын
әлемдік нарықтарға тасымалдауға бағытталған “Баку-Джейхан”
құбырының Қазақстан мұнайынсыз тиімділігі болмайды, өйткені
Әзербайжанда өндірілетін мұнайдың мөлшері құбырды 60% ғана
қамтамасыз ете алады. Каспий труба құбыры консорциумы (КТК)
құрылысының аяқталуы, Қазақстан мұнайының экспортын ұлғайтуға
мүмкіндік беретіні туралы сөз болды. Сондықтан Президент
Н.Назарбаев Атырау мұнайын тасымалдау жобаларының ішінен
ең маңыздыларын таңдап алды. Таңдап алынған жобалардың ішінде Түркия,
Әзербайжан, Грузия, АҚШ мемлекеттері басшыларының өзара
келісімдерімен жасақталған “Баку – Тбилиси - Жейхан” мұнай құбырын
құру жобасын байыппен талқылап, оның бұрынғы атауын
өзгертіп, оны жаңадан “Ақтау – Баку – Тбилиси - Жейхан” мұнай
тасымалдау құбырын құру жобасы деп атауды ұсынды. Бұл құбырдың
жалпы құны 2400 млн. АҚШ доллары мөлшерінде бағалануда. Құбыр
ұзындығы 18000 км. Мұндай тиімді келісімнің Қазақстан үшін
маңыздылығы негізінен жоғары. Бірінші, бұл құбыр арқылы келешекте
20 млн. тонна мұнайды экспорттау мүмкіндігі туындайды. Екінші, бұл
келісімнен Ресейдің сырт қалуы мен Қазақстан мұнайының Батыс
елдеріне экспортталуы ОПЕК-ке мүше елдерден тәуелсіз түрде
жүруі болып табылады. Қазақстан мұнайы бұл құбырмен Түркияға
Шығыс – Батыс сауда экономикалық байланысы арқылы экспортталады.
Бұл Қазақстан үшін ТМД шеңберінен шығып, өз алдына дербес
сауда жасау мүмкіндігін береді.
Қазақстан мен Түркия арасында осы уақытқа дейін 66 құжатқа,
оның ішінде 49 мемлекетаралық құжатқа қол қойылған.
Тәуелсіз дамудың он жылында Қазақстан дипломатиясы ойдағыдай дамып,
ол біздің мемлекеттің әлемдік қауымдастықтан өзінің лайықты
орын алуына жақсы қызмет етті. Елбасының Жарлығымен біздің
еліміздің бірінші елшілігі 1992 жылғы 16 мамырда Түрік
Республикасында ашылды. Қазақстан Республикасының Төтенше және
Өкілетті елшісі болып Қ.Саудабаев тағайындалды. Осылайша ол тәуелсіз
Қазақстанның шет елдегі тұңғыш елшісі болды.
Қазақстанда өз елшілігін ашқан алғашқы ел Түркия.
1992 жылғы 21 сәуірде Түркия Республикасының Қазақстандағы елшісі
Аргүн Өзпай Президент Н.Ә.Назарбаевқа сенім грамотасын
тапсырды.
2-тарау. Қазақстан-Түркия арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар
2.1 Экономикалық қарым-қатынасы
Батыстың жан-жақты жетілген мемлекеттерін тамсандыратыны сияқты
Қазақстанның бай шикізат көздері Түрік Республикасын да қатты
қызықтыратын. Қазақстанның мұнай, түсті металдар, қорғасын, уран
өндірістері қаражат жұмсалса болды, нағыз пайда табу көздеріне
айналуға дайын тұрды. Ал Қазақстан деген ауқымды аймақты алып
жатқан әрі бұрын-соңды игерілмеген базары түріктің тоқыма және
тұрмыстық химия өнеркәсібі тауарлары, былғары бұйымдары үшін
іздегенде таптырмайтын сауда орындары санатында саналатын. Сонымен
қатар, шикізат көздерін, соның ішінде әсіресе, мұнай қорларын
іздестіру, оны өңдіру, өңдеу және тасымалдау жұмыстарына араласуға
ыңғайлы мүмкіндіктердің тууы – сауда және экономикалық
ынтымақтастықты нағыз табыс табу көзіне айналдырып-ақ жіберетін
еді.
Қазақстан мен Түркия арасында 1991 жылдың наурыз айынан
бастап ынтымақтастықтың берік келісімдік-құқықтық базасы қалыптасқан еді.
Сол кезде сауда-экономикалық қарым-қатынастарды екі елдің бірігіп
өрістетуіне қатысты құжат өмірге келді.
Экономика саласындағы қарым-қатынастар негізінен сауда, шикізат
өңдеу және құрылыс ісінде инвестициялық ынтымақтастық негізінде
дамып келеді. Бұл саладағы екі елдің арасындағы өзара
ынтымақтастық пен байланысты көздеген негізгі құжаттар 1991 жылы 15
наурызда Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы
достық пен ынтымақтастық туралы Шарт пен 26 қыркүйекте
қабылданған сауда, экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық
туралы Келісім болып отыр.
Қазақстан тәуелсіз ел болғалы сауда-экономикалық ынтымақтастықты
танытқан АҚШ-тан кейінгі екінші ел – Түркия. Егер 1992 жылы
екі ел сауда айналымы 30 миллион доллар болса, өткен жылы ол
500 милллионға жетті, ал келешекте бір миллиард шамасында болмақ.
Түркия елі біздің елден түрік бизнесін дамытып келеді. Бұл күндері
олардың 320 фирмасы қазақ жерінде өнім шығарумен, құрылыс
жүргізумен және саудамен айналысады. Бұлардың тең жартысы
Қазақстан-Түркия бірлескен кәсіпорындары. Мұнда өнеркәсіпті дамыту,
құрылыс салаларындағы 2 миллиард долларға бағаланған 40 жоба жүзеге
асырылуда. Түрік ағайындарының экономикалық ынтымақтастығы
интеграциялық жоспар бойынша Қазақстанның әлемдік экономика
тобына қосылуына көмектеспек.
Екі ел сыртқы істер министрліктері Қазақстан мен Түрік
Республикасы аралығындағы екі жақты келісімдердің орындалуы
барысында, 1991 жылдың наурызында алғашқы біріккен қазақ - түрік
кәсіпорындары құрыла бастады. Мәселен, 1991 жылы шілде айында
түріктің “Тигмок” фирмасымен келісім-шарт бойынша Өскемен
маңайында кірпіш зауытын салу туралы шешімін айтты.
1991 жылдың мамыр айында тері мен аң терілері
шикізаттарын өңдеу, түрлі ет өнімдері мен электрондық
техникаларды шығаратын біріккен үш кәсіпорынды құруды
жоспарлаған түріктің “Транчилар груп ов компаниз” фирмасы
Алматы қаласында өз өкілдігін ашты.
1991 жылдың желтоқсан айында Қазақстанның Байланыс
министрлігінде түріктің атақты “Телеташ” электрондық фирмасының
ашылу рәсімі болып өтті, ол фирма республика Байланыс
министрлігін байланыс жабдықтарын өндіретін түрік фирмаларымен
байланыстырып отырды.
1993 жылы Байланыс министрлігі екі жобаны жүзеге
асыруға кірісу туралы Протоколға қол қойды. Бұл жасасқан
шарт бойынша Алматыда “Неташтың” электорндық-сандық байланыс
кешенін түріктер өз есебінен қалалық байланыс торабына
орнатты және оның толығынан электорндық тсанция еккндігін,
сол себептен де онда ешқандай механикалық бүлінудің болмайтыны
ескерілді.
1994 жылы 24 сәуірде республика Байланыс министрлігінің
делегациясы Түркияға барып, туыстас ел радиосы мен теледидары
хабарларының Қазақстан байтағына, сондай-ақ “Жарық” спутниктік
байланыс станциясының қондырғысы арқылы Қазақ теледидар
хабарларының Түркия халқына берілуін ұйымдастыру жөніндегі
мәселені келісіп қайтты. Осы мақсатпен, Түркияның хат-хабар,
телефон-телеграф салаларымен “Неташ” фирмасы Алматыда 3500
желілік байланыс станциясын және Түркиямен тікелей байланысқа
шығатын ғарыштық станцияны іске қосты. Павлодарда 10 мың
абоненттік, Талдықорғанда 5 мың абоненттік халықаралық және
қалалық телефон станциялары пайдалануға берілді.
1993 жылы “Неташ” фирмасы Павлодардағы “Весна” электротехникалық
заводпен келісімшарт жасасып, бірлескен “ВесНет” кәсіпорнын құрды.
Бұған 2,1 млн. доллар жұмсалды. Акцияның 51% түріктерге, 49%
өзімізде қалды. Бұл кәсіпорындарға түріктер 5,355 млн. доллар жұмсаса,
қазақстандықтар 5,135 млн. доллар бөлді және “Байланыс” кіші
кәсіпорнының негізінде Семей кабель заводында телефон кабель
қоспаларының өндірісін құру (1,3 млн. доллар) қолға алынды.
“ВесНет” кәсіпорны қазіргі таңда жыл сайын 150 мың телефон
аппараты мен сонша линия шығарып отыр. Ал, Оралда “Комтел”
фирмасымен бірлесіп ауылдық жерлер мен шалғай аймақтар үшін
радио телефон байланысы жабдықтарын шығаратын кәсіпорын
ұйымдастырылды.
Соңғы кездері ауыл шаруашылығы өнімдерін, қайталама
ресурстарды, пайдалы кен қазбаларын өндіру мен өңдеуге,
шипалық дәрі-дәрмек шығаруға, көлік қызметін көрсетуге
икемделген бірлескен кәсіпорындар құрыла бастады. Түркиямен
бірлескен кәсіпорындар негізінен Алматы қаласында, Жамбыл,
Талдықорған, Семей, Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарында
шоғырланған.
Біздің беретініміз негізінен қара метал, мыс, мырыш,
тері шикізаты, пластмассалар. Ал алатынымыз ядролық
реакторлар, қазақндықтар мен жабдықтар, кондитер тағамдары,
көлік құралдары, электр машиналара-ы, мыс пен одан жасалған
бұйымдар, май, какао, шәй, кофе және т.б.
Сауда қарым-қатынасы негізінен мемлекеттік сытқы сауда
ұйымдары арқылы жүзеге асырылды. Кейіннен бірлескен
кәсіпорындардың сауда саласындағы үлесі арта түсті.
Екі ел арасындағы сауда айналымының көлемі 1991 жылы 80
млн. сомға жуық болды. Түркияға тауар шығару 1,5 есе өсті.
1991 жылы Қазақстанның экспортында Түркияның үлес салмағы 4,4%,
импортында 0,5%.
1992 жылдың көктемінде Түркия мен Қазақстан арасында қол
қойылған үкіметаралық келісімдер көптеген біріккен қазақ-түрік
кәсіпорынның пайда болуы үшін құқықтық және қаржылық негіздерін
қалады.
Маман эксперттердің анықтауы бойынша, Түркия Республикасы
экономикасы барынша дамып, жан-жақты өркендеген дүниежүзілік
жетекші 20 мемлекеттің нақ ортасында нық басып тұр. Олай
болса нарыққа негізделген мемлекет құруды мақсат еткен
Қазақстан үшін өзіне дейін осындай жолдан қауіп-қатерсіз өткен
Түрік елінің тәжірибесі нұсқалық үлгі. Сондықтан да болар,
осыны терең түсінген Қазақстан басшылығы нарықтық қоғам
құрудағы “түрік үлгісіне” айрықша назар аударды. Халқының 40%
жуығы түрік тектес емес халықтардан тұрғандықтан Қазақстан
демографиялық жағдайларды да ескере отырып, этникалық және
діни мәселелерде аса сақтық жасап, жан-жақты ойластырылған
салиқалы саясат жүргізуге мүдделі.
Екі мемлекеттің өкімет басшыларының арасында шағын және
орта бизнесті дамытуда техникалық ынтымақтастық жөніндегі Хаттамаға
1992 жылы 30 сәуірде Алматы қаласында қол қойылған еді.
Жұмыстарын сәтті бастаған қазақ-түрік кәсіпорындарының алдыңғы
қатарында “Комтел” кәсіпорны болды. 1992 жылы қазанда Анкарамен
тікелей телекоммуникация байланысы ашылды, халықаралық АТС
пайдалануға берілді.
1992 жылы Ақтөбе қаласында сабын өндіретін завод салынып,
іске қосылды. Ол ай сайын 5 тоннадан, 15 тоннаға дейін иіс сабын
шығарып отыр. Сонымен қатар, бұл ұжымның қажетін өтейтін нан
заводы салынып, оған француз технологиялық жүйесі орнатылды.
Бұл наубайхананың өнімі 3,5 тонна нан айналымға шығарылып
отыр.
1992 жылы мамырда біздің Көлік және коммуникациялар
министрлігі мен түркиялық туысқандарымыз әуе жолы және
автокөлік қатынасы жөніндегі үкіметаралық келісімге қол қойды.
Осыған сәйкес халықаралық жолаушылар тасымалы жүзеге асырыла
бастады.
Бүгінде Алматы мен Стамбұлдың арасында тікелей аптасына екі рет әуе
қатынасы ашылған. Бұл сапардың қажетін түркиялық
компаниялардың ұшақтары да атқарып жүр.
1992 жылы шілдеде біздің энергетика және отын
ресурстары министрлігі мен Түркияның энергия және табиғи ресурстар
министрліктері мұнай, газ және көмір қорларын зерттеу мен өндіру,
сондай-ақ энергетика нысандарының құрылыстарын жүргізу жөніндегі
меморандумға қол қойды. Оны одан әрі дамыту үшін “БМБ”
түрік-американ компаниясымен Ақтөбе қаласында электр
станциясын салу және Қазақстанда мұнай көздерін игеру туралы
келісім жасалды. Сол кезде жобаны техникалық-экономикалық зерттеу жұмыстары
басталды.
Ал, 1995 жылдың маусым айында екі елдің Президенттерінің
қатысуымен Ақмола қаласында электр станциясын салу туралы “Сименс-Бабок-
БМБ” консорциумымен контрактыға қол қойылды.
Қазақстанның экономикалық дамуына көмек ретінде Түркия өкіметі 1992
жылы қараша айында 200 млн. АҚШ доллары көлемінде несие бөлген
болатын. 1995 жылы сол несиенің 140 млн. доллары игеріліп, қалған
бөлігі біртіндеп іске қосылып жатыр.
Статистикалық мәліметтерге қарағанда 1992 жылы жылдық товар
айналымы 29,8 млн. доллар болған. Оның ішінде импорт 19,4 млн.
доллар, экспорт 10,5 млн. доллар. 1992 жылғы Қазақстанның экспортында
Түркияның үлес салмағы 1,1%, импортта 0,6%.
1993 жылдың шілде айында ірі түрік компаниялары мен
банктерінің 15 өкілі Атырауға келіп, Ккаспий жағалауының
экономикасымен танысты. Қазақстан Республикасының Геология және
жер қойнауын қорғау министрлігі мен Түрік мұнай компаниясы,
“Мұнайгаз” мемлекеттік холдингтік компаниясының қатысуымен
республикамызда геологиялық-барлау жұмыстарын бірлесіп жүргізу
туралы келісім жасаған. Ақтөбе, Маңғыстау, Орал облыстарының
бес участкесінде геологиялық-барлау жұмыстарын жүргізетін, сондай-
ақ Бекболат және Лақтыбай кен орындарын игеретін
“Қазақтүрікмұнай” бірлескен кәсіпорны құрылды. Соңғы екі үш
жылдың өзінде едәуір жұмыстар атқарылып, ондаған миллион
доллар қаржы игерілді.
1993 жылы Қазақстандағы түрік тауар айналымы 111,5 млн. доллар
құрады, оның ішінде импорт 67,8 млн. доллар, экспорт 43,7 млн.
доллар болды.
1994 жылдың ортасында Қазақстан мен Түркия арасында сауда-
экономикалық салада 50-ге жуық келісімдерге қол қойылды.
1994 жылы қыркүйек айында Өнеркәсіп және Сауда министрлігі
Экономика министрлігімен бірлесіп, келісе отырып Министрлер кабинетінің
қарауына және бекітуіне Түркия Республикасы берген несиенің есебінен
13 объекті мен 14 жобаны (барлығы 190 млн. АҚШ доллары тұратын)
бекітуді ұсынды. Солардың ішіндегі ең ірі жобалары – “Қазақстан-сауда”
және “Юксель иншаат” фирмасы келіскен 600 орындық “Анкара” қонақ
үй құрылысы болды.
Қол жеткен жетістіктерге қарамастан, Қазақстан мен Түркия
арасындағы сауда-экономикалық қатынастар жөнінде қол қойылған
келісімдер мен шарттарда жоспарланғандай емес, баяу қарқынмен
жүрді. 1994 жылы Түркияның республика экономикасына салған
жалпы инвестициясы 1 млрд. долларға жуықтады.
1994 жылы Қазақстан Түркия инвестициясын алуда ағылшындардан кейін 2
орынға шықты. 1994 жылы Түркиядан Қазақстанға көрсетілген көмек 95 %-ке
өсіп, 130 млн. долларға жетті.
1995 жылдың маусымында С. Демирелдің Алматыға ресми сапары
Қазақстан - Түркия экономикалық қарым - қатынастарына жаңа күш
берді. 1995 жылы Қазақстанда 269 түрік фирмасы белсенді жұмыс істеді.
Түркияның 158 компаниясы мен сауда операциялары жүргізілді.
1995 жылы 15 шілдеде Түркия Президенті С. Демирелдің сапары
кезінде Түркия мен Қазақстанның ауылшаруашылық министрлері
кездесіп, ғылыми-техникалық ынтымақтастық және жерді өңдеу мен
мал шаруашылығы техникаларын жетілдіру мақсатында өзара көмек
жөнінде Келісімге қол қойған еді. Бұған дейін тек тері және
дәнді дақылдарды өңдеуге көңіл бөлініп келсе, енді ет, сүт
өнімдерін өңдеу технологиясын жетілдіруге бағытталатыны белгілі
болды.
Түркияның Мемлекеттік сыртқы саясат басқармасының мәліметтері
бойынша, 1996 жылы Қазақстанда жұмыс істеген 2200 шетел
фирмаларының 319 түріктердікі екен.
200 түрік фирмасы жалпы сомасы 2 млрд. Долларға тең 40-
тан астам жобаларды әзірлеп, жүзеге асыруға кіріскен. Былғары
шикізатын өңдейтін 14 біріккен кәсіпорын құрылды, “Медеу” қонақ үйінің
қайта жабдықтауы аяқталды.
Түрік іскерлерінің Қазақстанда жандандырып, нәтижесімен
көзге түсіп жатқан істерінің бірі – құрылыс жұмыстары. Қазіргі
кезде түріктің “Финтрако”, “Окан Холдинг”, “Еуразия” т.б.
маманданған фирмалары Қазақстанда тұрғын үй, банк, кеңсе
ғимараттарын салумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz