Совет - ағылшын келісімі
Кіріспе
Антигитлерлік коалицияның тарихын зерттеп және талдағанда, сондай-ақ
олардың қазіргі кездегі тарихитанымдағы көрінісін саралағанда құжаттардың
көптігінен аяқ алып жүре алмайсың. Дегенмен бұл жөнінде қазақ тіліндегі
материалдар жоқтың-қасы деуге де болады. Бірақ совет дәуірі кезеңінде Ұлы
Отан соғысына аса зор көңіл бөлінгендіктен осы салада материалдар орыс
тілінде ұшан теңіз. Сонымен қатар біз жақында Ұлыбритания Парламентінің
Екіншідүниежүзілік соғыс кезеңіндегі Германияның басшыларының бірі болған
Гесспен келіссөздердің барасы жазылған құжаттардың құпиялылығын әлі де 50
жылға созғандығына байланысты бұл мәселе жөнінде жұмбақ беттердің көп
екендігін де мойындауға мәжбүрміз.
Бір қызығы осы антигитлерлік коалицияның құрылу барысында совет
басшыларының аудармашысы болып қызмет атқарған В. М. Бережковтың
Коалицияның тууы, Потсдамдан Тегеранға апарар жол атты кітаптары абырой
болғанда қазақшаға аударылған да екен. Бірақ мұндағы көзқарас біршама
өзгеше болып отыр. Өйткені совет тарихитанымында ленд-лиз ролін төмендету
немесе ол жайында жұмған ауызды ашпау етек алған болатын. Сондықтан біз осы
курстық жұмыста бұл жөнінде баса назар аудара отырып айтып өтпекпіз. Бұл
пікір туралы заманымыздың заңғар жазушысы Шыңғыс Айтматовта өзінің бір
сұхбатында атап өткен еді.
Сонымен қатар, екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде Үлкен үштік
одағының (КСРО, АҚШ, Ұлыбритания) қарым-қатынастары біркелкі болды деп айту
мүлде қате.
Жұмыста В.Л.Исраэлянның, И.М. Майскийдің, В.М. Кулиштің, Н.И.
Лебедевтің тағы басқа да тарихшылар мен әскери қолбасшылардың күнделіктері
мен мемуарлары қаралды.
Курстық жұмыста мынадай мәселелер қарастырылады:
1. КСРО, Ұлыбритания және АҚШ-тың әскери-саяси ынтымақтастығының
мәселелері.
2. Атлантикалық хартияның антигитлерлік коалицияның құрудағы ролін
анықтау.
3. Екінші майданның ашылуының созылуының себептерін талдау.
4. Коалицияның өзара материалдық көмектері (ленд-лиз) ролінің маңызын
анықтау.
Гитлерлік Германияның Совет Одағына шабуыл жасауы бүкіл халықаралық
жағдайды түп-тамырымен өзгертіп жіберді. Империалистік державалардың
бәсекелес екі тобының жанжалы болып басталған екінші дүние жүзілік соғыстың
антифашистік, азаттық соғысына айналу процесі аяқталды. Құрамына СССР,
Англия және АҚШ енетін әскери-саяси одақтың құрылуы үшін нақты алғы шарттар
жасалды. Алайда, мұндай одақтың пайда болуы бір мезгілде бола қойған акт
емес. Егер СССР, АҚШ, Англия және басқа да антифашистік мемлекеттердің
антигитлерлік коалициясы құрылуының заңдылық жағы жөнінде айтатын болсақ,
ол бірнеше сатыдан өтіп барып, 1942 жылдың бірінші жартысында аяқталды. Осы
кезеңнің бүкіл барысында Совет Одағы фашизмге қарсы соғыста халықтардың
жауынгерлік одағын құру үшін нысаналы күрес жүргізді.
1.1. Англо-американдық альянс 1941-1945 жж.
Атлантикалық хартия.
1941 жылдың 14 тамызында Канада елінің жағалауында Атлантика мұхитында
кездескен Рузвельт пен Черчилль антигитлерлік коалицияның программалық
құжаттарының бірі болған Атлантикалық хартияға қол қойды.
Атлантикалық хартияда мынадай міндеттер қойылды: нацизмді жою,
агрессорды қарусыздандыру және халықтарды қару-жарақтың көптігінен арылту.
АҚШ және Ұлыбритания территориалдық өзгерістерге халықтардың келісімінсіз
ұмтылмаймыз, халықтар өздерінің биліктерін өздері таңдайды, сауда мен
экономикалық ынтымақтастықта тең құқықтар жасауға жол ашамыз деп жариялады.
Атлантикалық хартияда нацизмді жойғаннан кейін барлық елдер үшін
қауіпсіздік орнауы тиіс деген үміт айқын көрініс беріп, кез келген
агрессияға қарсы шаралар қолданылатын болады деген сенім айқын көрініс
берген болатын. Бұл мақсаттарға жету үшін қарусыздандыру көзделген болатын.
Атлантикалық хартияның кейбір қағидалары Сталиннің саясатына қарама-
қайшы келіп Мәскеу бұл құжатқа алғашында сенімсіздікпен қарады. Өйткені
Балтық елдерін өз құрамына қосып алған КСРО үшін сол елдерге тәуелсіздік
берудің мүлде қажет еместігін айтпаса да түсінікті болатын.
Дегенмен, Атлантикалық хартия Батыс елдерінде антифашистік коалицияның
идеялық негізі ретінде қарастырыла бастады, сондықтан мұнымен санаспасқа
болмайтын еді. Сталин Атлантикалық хартияның кейбір қағидалары нақты мән
берілер деп те ойламады, шындығында бұл Үлкен үштіктің бұдан былайғы өзара
әрекеттерінде солай болып та шықты.
24 қырпкүйекте елші И.М.Майский Лондонда КСРО атынан Атлантикалық
хартияға қол қойды. Сөйтіп антигитлерлік коалицияның бастапқы құжаты
дүниеге келді. 1942 жылдың 1 қаңтарында Атлантикалық хартияның қағидаларына
қолдау көрсеткен елдердің өкілдері 26 мемлекет Вашингтонда Декларацияға қол
қойды. Сөйтіп осы акт Антигитлерлік коалицияның ресми тұрғыдан дүниеге
келуі аяқталды. Коалицияға КСРО, АҚШ, Ұлыбритания, Франция и Қытай, сондай-
ақ Югославия, Польша, Чехословакия және белдік агрессиялық елдерге
(Германия, Италия, Жапония) және олардың сыбайластарына (сателлиттеріне)
әскери қарсы әрекетке көшкен немесе оларға қарсы елдерге көмек көрсетуші
елдер кірді. Екінші дүниежүзілік соғыстың соңына қарай Антигитлерлік
коалиция елдерінің саны 50-ден асты.
Нацистер елімізге баса көктеп кірген алғашқы күндерден бастап-ақ,
совет дипломатиясының алдына жаңа міндеттер қойылды. Советтік сыртқы
саясаттық басты мақсаты жауға тойтарыс беруді ұйымдастыру үшін, ал содан
кейін олар оккупациялап алған советтік территорияны азат етіп, фашистік
державаларды толық жеңіп шығу үшін неғұрлым қолайлы халықаралық жағдайды
қамтамасыз ету болды. Совет дипломатиясы, ең алдымен, гитлерлік Германия
мен фашистік Италияға сол кездің өзінде-ақ қарсы соғысып жатқан
буржуазиялық мемлекеттердің СССР-гe мүмкіндігінше берік одақтас болуын
ойластыруы керек еді. Бұл үшін нацистік Германияға қарсы соғысқан
мемлекеттердің коалициясын құрып, нығайтуға және Европада екінші майданның
ашылуын тездетуге жету қажет болды. Сондай-ақ, совет-герман қарулы
қақтығысында сол кезде ресми бейтараптығын сақтап отырған Жапония, Түркия,
Иран және басқа мемлекеттердің шабуылын болдыртпау үшін барынша күш салу
қажет еді. Мұның өзі үлкен дипломатиялық шеберлікті талап етті.
Ақырында, СССР сыртқы саясатының міндеті фашизм құлдыққа түсірген
Европа халықтарының азаттық және өздерінің суверенді праволарын қалпына
келтіру жолындағы күресіне бар мүмкіндігінше көмек көрсету болды, бұл
жөнінде Совет үкіметінің басшысы, Мемлекеттік қорғаныс комитетінің
Председателі И. В. Сталиннің 1941 жылы 3 июльде сөйлеген сөзінде айтылды.
Бұл міндеттер 1941 жылы сентябрьде Лондонда өткен Одақтастар аралық
конференцияда совет делегациясы ұсынған декларацияда да бейнеленді.
Декларацияда өздеріне гитлерлік Германия танған соғысты жүргізуге мәжбүр
болып отырған барлық халықтар мен барлық мемлекеттер агрессорларды тез
арада және батыл талқандау үшін осы міндетті неғұрлым толық шешуге
өздерінің барлық күш-қуатын жұмсайтын болуға тиіс деп көрсетілді. Одан әрі
бұл документте соғыс біткеннен кейін халықтарды фашизмнен құтқара алатындай
етіп құру қажет екендігі жөнінде айтылды. Совет Одағы,— деп мәлімделді
декларацияда,— әрбір халықтың мемлекеттік тәуелсіздігі мен өз елі
территориясына қол сұғылмайтындығы правосын, өз елінің экономикалық және
мәдени гүлденуін қамтамасыз ету мақсатына сәйкес келетін әрі қолайлы
қоғамдық құрылыс орнату және басқару формасын таңдап алу правосын
қорғайды. Совет үкіметі гитлеризмді толық және түпкілікті жеңіп шығудың
нәтижесінде бостандық сүйгіш халықтардың тілектері мен мұраттарына сай
келетін дұрыс халықаралық ынтымақтастық пен достық қатынастардың негіздері
қаланатын болады деп сенім білдірген еді.
Алты жылға созылып аса жойқын соғыс Антигитлерлік коалицияның
жеңісімен аяқталды.
Коалицияны құрудың өзі талай дипломатиялық істерді жүзеге асырып барып
қана одақтастар арасындағы қайшылықтарды мейлінше орап өтудің арқасында
ғана дүниеге келді. Дегенмен екінші дүниежүзілік соғыста жеңіске негіз
болған жоспар қабылданды.
Бұл жоспарларды іске асыру бірнеше кезеңдерден тұрды: Сотүстік
Африканы азат ету, Италияны соғыстан шығару және Жерорта теңізінде толық
бекіп алу, Солтүстік Францияда майдан Ашу, Германияға Берлинді жаулап ала
отырып соңғы соққы беру, Жапонияны тізе бүктіру. Осы тұрғыдан антигитлерлік
коалицияның тарихым пайымдау әскери және экономикалық ынтымақтастықтың Жан-
жақты суреттеуге мүмкіндік береді деп ойлаймын. Қиыншылықтар мен өздерінің
мүдделерімен ұғындырылатын қайшылықтарға қарамастан одақтастар бір-бірінің
түсінуге тырысып тездете Германияны талқандауды жүзеге асырып соғысты
аяқтауға ұмтылу үшін қолдан келгенн мүмкіншілоіктердің бәрін пайдаланды.
Осылайша антигитлерлік коалиция тарихқа әртүрлі саяси қоғам елдерінің
ортақ жауға бірге қарсы тұрудың жарқын көрінісі ретінде енді.
Совет-ағылшын келісімі
Елші Криппс пен СССР сыртқы істер халық комиссары арасында болған
әңгіменің барысында Құрама Штаттарының позициясы жөнінде де пікір алысылды.
Криппс Германияның СССР-гe шабуыл жасауынан бір апта бұрын Черчилльге
Рузвельтпен байланыс жасап, осындай соғыстың ашылуы мүмкін екенін
талқылауды есіне салғанын мәлімдеді. Криппс сенім білдіре отырып, мынаны
хабарлады: Америкадан қайтып оралған Англиядағы АҚШ елшісі Вайнант, сондай-
ақ Криппс пен Черчилль үшеуі Германияның совет территориясына басып кіруі
белгілі бола салысымен, британ премьер-министрі 22 июнь күні радио арқылы
сөйлеген сөзінің тексін жазыпты. Черчилльдің сөйлеген сөзі Вайнантты толық
қанағаттандырған, өйткені, оның пікірінше, Черчилльдің сөзі Рузвельттің
көзқарастарын бейнелеп берген еді. Молотов СССР-ге қарсы соғыстың басталуы
жөнінде Гесс ағылшындарды ескертті ме деп сұрады. Криппс ондай ескерту
жасалмағанын айтып, Лондонның мұндай мәліметтерді басқа жақтан алғанын
мәлімдеді. Бұл жерде британ елшісіне сене қою қиын еді, ал Гесстің лорд
Саймонмен әңгімесінде ол жөнінде айқын түрде құлақ қағыс білдіргенін, енді
Кадоганның күнделігінен көріп отырмыз.
27 июньнің кешінде сыртқы істер халық комиссары Криппспен екінші рет
әңгімелесті. Халық комиссары елшінің ұсыныстарын Совет үкіметіне
баяндағаннан соң, екі жақтың біріне-бірі көрсететін көмегінің ауқымы мен
көлемі қандай болмақ деген сұрақ туғанын хабарлады.
— Британ үкіметі екі ел арасындағы ынтымақты бастау үшін бәрін істеуге
даяр,— деп жауап берді Криппс.— Мен мүмкін болатын экономикалық көмектің
көлемін шектерлік себептерді көріп отырған жоқпын, және жалпы алғанда екі
елдің ортақ мақсатқа жетуіне қажетті көмектің де шегін көріп отырған
жоқпын.
Молотов өзара көмекті белгілі бір саяси негізде, қандай да болсын бір
келісіммен шарттасу арқылы көрсету қажет екенін ескертті. Екі ел арасындағы
әскери және саяси жақындасуды осындай негізде жүзеге асыруға болар еді.
Криппс ағылшын үкіметі СССР-мен саяси келісім жасасуға әзір емес дегенді
аңғартып, жалтара жауап берді. Қазіргі қалыптасқан жағдайда, екі елдің жауы
ортақ болып отырған кезде, тек ағымдағы нақтылы мәселелер туралы ғана емес,
сонымен қатар неғұрлым ауқымды әскери-саяси ынтымақтастық проблемасы туралы
ойлау керек деп есептеген совет жағын мұндай жауап қанағаттандыра алмайтын
еді. Совет өкілі ағылшын үкіметі қазіргі кезеңде тек арнаулы мәселелер
жөнінде ғана ынтымақтастықтың жасалуы мүмкін, ал әскери-саяси ынтымақ
жасасу міндетін қойып отырған жоқ деп есептейді, деп түсінуім дұрыс па?—
деген сұрақ қойды. Криппс, меніңше, қазір әскери және экономикалық
мәселелер жөнінде ынтымақ болуына жету неғұрлым қажет, ал мұның өзі саяси
ынтымақ орнату үшін де негіз қалайды деп жауап берді.
1941 жылы 29 июньде Молотов Криппсті тағы да қабылдады. Совет елшісі
И. М. Майскийдің ағылшын әскери кабинетінің мүшесі лорд Бивербрукпен
жақында өткен әңгімесі туралы Лондоннан алынған хабарға сүйене отырып,
халық комиссары ағылшын авиациясының Германияға қарсы жалпы алғанда, Батыс
Европадағы қимыл жасауын күшейту, сондай-ақ Францияға десант түсіру туралы
мәселе көтерді. Бивербрук нақ осындай операциялар жасаудың мүмкін екендігі
жөнінде айтқанды. Майский мен Бивербруктің кездесуі туралы Криппстің
хабардар екені және осы туралы сұрақ туа қалса, өзін қалай ұстау керектігі
туралы нұсқау алғаны күмәнсіз еді. Ол ойланбастан былай деп жауап берді:
— Ағылшын үкіметі принцип жүзінде Совет үкіметіне көмектесу үшін бәрін
істеуге әзір. Бірақ, ағылшын флоты, оның мән-жайын білмей тұрып, қандай
операцияны болса да қолға ала алмайды. Демек, ағылшын қарулы күштерінің
совет майданындағы жағдайды жеңілдете алатындай қимыл жасауы жөнінде қазір
тиянақты еш нәрсе айтуға болмайды.
Көріп отырғанымыздай, Черчилльдің және оның кабинеті мүшелерінің
ағылшын үкіметі Совет Одағына барынша кеңінен көмек көрсетуге ұмтылады деп
сөз жүзінде мәлімдеуіне қарамастан, іс жүзіне келгенде, ешқандай да нақтылы
қадам жасалған жоқ.
СССР сыртқы істер халық комиссары 1941 жылы 30 июньде ағылшын әскери
миссиясының мүшелерімен кездескенде, британ авиациясының Германияның батыс
жағында және Францияның оккупацияланған территориясында қимыл жасауын
күшейте түсудің, сондай-ақ Бивербрук айтқан ауданға десант түсірудің кажет
екендігін тағы да мәлімдеді. Бұл жолы генерал Макферлан сөз алып, менің
міндетім совет әскерлерінің қимылы мен жоспары туралы тезірек егжей-
тегжейлі мәліметтер алу деп мәлімдеді. Ағылшын командованиесі тиісті
операциялардың жоспарын сонан соң ғана жасай алар еді-міс, деді.
Ақыр аяғында, Совет үкіметі Англия үкіметін уағдаласуға келуге
дегенмен қол жеткізді, бұл уағдаласу тек техникалық сипатта ғана болған
жоқ. 1941 жылы 13 июльде Кремльде СССР үкіметі мен Великобритания үкіметі
арасында Германияға қарсы соғыста бірлесіп қимыл жасау жөніндегі келісімге
қол қойылды. Оған қол қоярда совет жағынан Совет үкіметінің басшысы И, В.
Сталиннің, Қызыл Армия Бас штабының бастығы маршал Б. М. Шапошниковтың,
әскери-теңіз флоты халық комиссары адмирал Н. Г. Кузнецовтың және басқа да
ресми адамдардың қатысуы осы документтің маңыздылығын баса көрсетті.
Ағылшындар жағынан елші Криппс, Великобритания елшілігінің қызметкерлері,
сондай-ақ британ миссиясының бүкіл құрамы қатысты. Орыс және ағылшын
тілдерінде жазылған келісімге СССР сыртқы істер халық комиссары мен елші
Криппс қол қойып, мөр басып бекітті. Келісімде былай деп көрсетілді:
1. Гитлерлік Германияға қарсы жүргізіліп жатқан қазіргі соғыста екі
үкімет те бір-біріне әр қилы көмек көрсетуге және бір-бірін қолдауға
міндеттенді.
2. Осы соғыс жүріп жатқанда бұл үкіметтер өзара келісіп алмайынша,
өздері ешбір келіссөз жүргізбейді, ешбір уақытша бітім немесе бітім шартын
жасамауға міндеттенеді.
Осы келісімді антигитлерлік коалицияның басы деп есептеуге болады.
Алайда, бұл келісім расында да тек бастама ғана болғaн еді. Көріп
отырганымыздай, ағылшын жағы өздеріне әскери-саяси міндеттемелер алуға
ықыласымен көне қойған жоқ. Мұндай жағдай көбіне мына себептерден туады:
британ әскери сарапшыларының және көптеген саяси қайраткерлерінің арасында
Совет Одағы бүкіл Батыс Европаның дерлік өнеркәсіп потенциалына сүйенген
гитлерлік соғыс машинасының соққысына шыдамайды деген пікір басым болды.
Лондондағы әскери мамандар Қызыл Армия гитлерлік басқыншылардың тегеурініне
тек бес-алты апта бойы ғана төтеп бере алады деп есептеген еді.
Гарри Гопкинстің танысуға келген сапары
Совет Одағының гитлерлік Германияға төтеп беру мүмкіндігі жөнінде АҚШ-
та да осыған ұқсас баға берілген пікірлер тарады. Олардың айырмашылығы тек
мынада ғана болды. Вашингтондағы әскери стратеггер орыстардың қарсы тұра
алу мерзімін мұнан да азайтып көрсетті. Мұндай болжамдарға онша сене
қоймаған Рузвельт өз көзімен көрген адам арқылы хабар алмақшы болып, Гарри
Гопкинсті өзінің арнайы өкілі ретінде Москваға жіберуге ұйғарды. Ол кезде
Англияда жүрген Гопкинске Рузвельт сол жерден, тура Совет Одағына жүріп
кетуді тапсырды. Ағылшын самолетімен Шотландиядан Архангельскіге дейін екі
тәуліктей ұшып, Гопкинс 28 июль күні түс ауа Москваға келді.
Гопкинсті қарсы алу үшін Ленинград проспектісіндегі Орталық
аэропорттың жасыл сырмен боялған шағын қызмет үйіне бір топ дипломаттар мен
әскери адамдар жиналды. Мұнда советтік ресми өкілдер ғана емес, АҚШ пен
Англия елшіліктерінің қызметкерлері, осы елдердің әскери және әскери-теңіз
атташелері аппаратының офицерлері де келген еді. Түс ауғанына қарамастан,
күн күйіп-ақ тұрды, сондықтан қарсы алушылар терраса қалқанының астына
паналады.
Ақырында самолеттің жақындап қалғанын радио арқылы хабарлады. Жұрттың
бәрі мотор даусы естілген жаққа қарап, аспанға көз тікті. Аэродром үстінен
бір айналып шыққан соң, самолет қонуға бет алды. Міне, доңғалақтары да
жерге тиді, машина жылдамдығын бәсеңдетті де, көк майсаның үстімен сәл
теңселе бұрылыи, қарсы алушыларға қарай беттеді. Моторлары өшкен соң есік
ашылып, іштен темір саты түсірілді, қарайып көрінген есіктен үстіне
лайықсыз кең, ұйпаланып қалған костюм киген арықтау келген адам көрінді.
Кең маңдайлы, үлкен қасқа басын жіңішке мойны әзер көтеpiп тұрған тәрізді.
Бізге ақылды да өткір көздеріп тігіп жарқылдап күліп келеді. Рузвельттің
арнайы өкілі, жақын досы Гарри Гопкинс осы еді. АҚШ-тың бұдан былай қандай
бағыт ұстайтыны көп реттерде осы кісінің қандай қорытындылар жасауына
байланысты болатын. Ол жергілікті жағдаймен танысып алғаннан кейін, Совет
Одағы гитлерлік агрессияға төтеп бере ала ма, жоқ па, совет-герман
майданындағы соғыс фашистердің кезекті блицкригіне айналып кетпей ме —
осының бәрін, Вашингтонға баяндауға тиіс еді. Ақ үй жуырда ғана нацистік
агрессияның кезектегі нысанасына айналған Совет Одағы жөніндегі саясатын
осы сұрақтарға Гопкинстің қандай жауап қайтаруына байланысты белгілемекші
болатын.
Гитлерлік Германия Совет Одағына шабуыл жасасымен-ақ Құрама Штаттар
үкіметі бұл агрессия әрекетін бірден айыптады. 1941 жылы 24 июньде болған
баспасөз конференциясында сөйлеген сөзінде президент Рузвельт фашистік
белдік державаларына қарсыласушылардың бәрі, оның ішінде Совет Одағы да,
Құрама Штаттардан қолдау табады деп атап көрсетті. Бірақ, сөз жүзінде
мәлімдеме жасау бір басқа да, нақты қадамдар жасау бір басқа. Англиядағы
сияқты, АҚШ-тың да билеп-төстеуші топтары ішінде соғыс алдындағы жылдарда
фашистік агрессорларды Совет Одағына қарсы айдап салып, қолпаштаған ықпалды
күштер болды. Бұл күштердің АҚШ-тың Совет Одағымен ынтымақ орнатуына
қарсылық жасайтынымен, барлық істі тілектестік білдірумен ғана шектеуге күш
салатынымен, фашистік басқыншылармен жекпе-жек соғысып жатқан Қызыл Армияға
практикалық көмек көрсетуге әр алуан кедергі жасайтынымен санаспауға
болмайтын еді. Рузвельт бұл күштердің ықпалына Гарри Гопкинс сияқты
тәжірибелі де беделді саясатшының қортындыларын қарама-қарсы қойғысы келді,
ал әлгі күштер, айта кетелік, бүкіл Ұлы Отан соғысы бойы салқынын тигізіп
келді. Гопкинстің осы сапары жөніндегі есеп мемлекеттік департаменттің
документтерінде егжей-тегжейлі жазылған.
Жанына екі әскери адамды ертіп келген Гопкинс Москвада бірнеше күн
болды. Осы уақыттың ішінде ол Совет үкіметі басшыларымен кездесіп, совет-
герман майданындағы жағдай туралы толық мәлімет алды, совет халкының
соғысты жеңіп шыққанға дейін жүргізе беруге берік бел байлап отырғаны оған
үлкен әсер етті.
Келген күнінің кешінде Гарри Гопкинсті Совет үкіметінің басшысы И. В.
Сталин қабылдады. Онда болған әңгіменің мазмұны Ақ үйдің Гопкинс жазган
документтерінде былайша баяндалған.
Гопкинс президенттің жеке өзінің өкілі ретінде келгенін, президент
болса Гитлерді адамзаттың қас жауы деп есептейтінін, сондықтан да оның
Германияға қарсы күрес жүргізіп отырған Совет Одағына көмек көрсеткісі
келетінін айтты.
— Менің міндетім - деп сөзін жалғастырды Гопкинс,— дипломатиялық
миссия емес, өйткені менің қандай болса да уағдаластыққа келуге өкілдігім
жоқ. Маған қазір ең маңызды мәселе — Гитлерді және гитлеризмді күйрете жеңу
екендігі жөніндегі президенттің көзқарасын білдіру ғана тапсырылды.
Президент және АҚШ үкіметі Совет Одағына қолдан келген көмектің бәрін, оның
үстіне мүмкін болғанынша тезірек көмек көрсетуге әбден бел байлап отыр.
Одан әрі Гопкинс өзінің Вашингтон әкімшілігінде қандай роль
атқаратынын айтты да, Лондонда жақында Черчилльмен кездескенін, Черчилльдің
Совет үкіметіне президент қандай сезім білдірсе, өзінің де сондай сезімде
екенін жеткізуді өтінгенін қосты.
Бұдан берген жауабында Сталин Гопкинстің Совет Одағына келуімен
құттықтаймын деді. Гитлерлік Германияны сөз ете келіп, Сталин мемлекеттер
басқа елдермен қарым-қатынас жасағанда қайсыбір моральдық стандарт
минимумын ұстаулары керек, өйткені ұлттардың онсыз өмір сүруі мүмкін емес
деген пікір білдірді. Германияның қазіргі лидерлерінің мұндай моральдық
стандарт минимумы туралы түсінігі жоқ, демек, олар қазіргі дүние жүзінде
әлеуметтік атаулыға қарсы күш болып табылады. Ол адамдар еш шімірікпестен
шартқа қол қойып, оны табанда бұзудан тайынбайды. Мемлекеттер шартты
міндеттемелерін орындауға тиіс, әйтпесе халықаралық бірлестік қоғамы өмір
сүре алмайды.
— Сөйтіп, біздің көзқарастарымыз үйлеседі екен,— деді И. В. Сталин
сөзінің қорытындысында.
Одан соң Гопкинс Совет Одағына көмек көрсету туралы мәселеге тоқталып,
осы проблеманы екіге бөлген жөн болар деп ескертті. Біріншіден,— бұл
Россияға таяу арада Құрама Штаттардан не керек екендігі туралы және Құрама
Штаттардың нені дереу бере алатыны туралы мәселе. Екіншіден, соғыстың
ұзаққа созылған кезінде, Россияның барлық қажетінің қандай дәрежеде
екендігін анықтап алған жөн.
Осылайша бөліп қарауға келіскен Совет үкіметінің басшысы тікелей
қажетті нәрселердің қатарына ең алдымен оқ-дәрісімен қоса орта калибрлі
зенит зеңбіректерін атады. Көшіп жүруге ыңғайлы және жылдам ататындықтан
нақ орта калибрлі зеңбіректер қажет деді ол. Сондай-ақ қалаларды қорғау
үшін ірі калибрлі пулеметтер де керек. Бір миллион, немесе одан да көп
винтовка алған да жөн болар еді. Оларға оқ-дәрі керек пе деген Гопкинстің
сұрағына Сталин, егер винтовкалардың калибрі Қызыл Армияда қолданылып
жүрген винтовкалардың калибрімен сәйкес келсе, бізге оқ-дәрінің қажеті жоқ,
ол өзімізде де көп деп жауап қайтарды.
Ұзаққа созылатын соғыс қажеттерін айта келіп, Совет үкіметінің
басшысы, ең алдымен таза бензин, екіншіден, самолеттер жасауға алюминий
керек екенін атап айтты. Мұның өзінде Сталин: Бізге зенит зеңбіректері мен
алюминий беріңіздер, біз үш, немесе төрт жыл бойы соғыса аламыз,— деді.
Әңгіме барысында Совет Одағына американ самолеттерін беру туралы
мәселе де талқыланды. Осыған байланысты Сталин сол самолеттермен совет
ұшқыштарын таныстыру үшін американдар өздеріиің нұсқаушылары мен
техниктерін жіберуіне де қарсы емес екендігін ескертті. Совет Одағына, деді
одан әрі Сталин, ең алдымен жақын қашықтықта қимыл көрсете алатын, 600
километрден 1000 километрге дейінгі радиуста ұша алатын, жалпы ұшу
қашықтығы 1200 километрден 2000 километрге дейін жететін бомбардировщиктер
қажет.
Самолеттерді жеткізу үшін қандай маршруттардың мүмкін екенін айта
келіп, Сталин былай деді: қазіргі уақытта оларды Парсы шығанағы арқылы
жеткізу Иранның темір жолы мен тас жол мүмкіншіліктерінің аздығына
байланысты онша қолайлы емес. Сондықтан Архангельск мен Мурманск арқылы
өтетін маршрут неғұрлым қолайлы болмақ. Гопкинс өзінің Москвада өте аз
уақыт қана бола алатыны, бірақ сонда да болса мұнда мүмкін болғанынша көп
іс тындырып кеткісі келетінін айтты. Ол Сталиннен келіссөздерді менімен
өзіңіз жүргізгіңіз келе ме әлде оның егжей-тегжейлері жөнінде Совет
үкіметінің басқа өкілдерінің жүргізгенін жөн көресіз бе деп сұрады. Гопкинс
Сталиннің қазір жұмыс басты екенін түсінсе де, өзінің мәселені тікелей
үкімет басшысымен бірге шешкісі келетінін де қоса білдірді.
— Сіз біздің қонағымызсыз, сондықтан сіз шешуге тиістісіз,— деп жауап
берді Сталин. Одан соң Сталин неғұрлым байсалды райға көшіп, Гопкинстің
Москвада болған кезінде күн сайын кешкісін сағат 6-дан 7-ге дейін оның
қарауында екенін айтты. Келесі күні таңертеңгі сағат 10-нан бастап Гопкинс
Қызыл Армия өкілдерімен бірқатар кездесулер өткізетін болып келісілді.
Сөзін қорыта келіп, Гопкинс Қызыл Армияның өжеттікпен қарсыласуын
Құрама Штаттар халқының қалай жоғары бағалайтынын баса көрсеткім келеді
деп, Совет Одағының герман басқыншыларына қарсы қаһармандық күресіне көмек
көрсету үшін президенттің қолдан келгеннің бәрін істеуге бекем бел байлап
отырғанын тағы да білдірді.
Сталин президент Рузвельтке Совет үкіметінің алғысын жеткізуді өтінді.
Келесі күні Қызыл Армия өкілдерімен, атап айтқанда, генерал (кейіннен
артиллерия маршалы) Яковлевпен келіссөздер жүргізгеннен соң, Гопкинс
Англияның елшісі сэр Стаффорд Криппспен кездесті. Олар, негізінен алғанда,
совет-герман майданындағы оқиғалардың өрбуіне сәйкес Рузвельт пен
Черчилльдің алдағы болатын кездесуін талқылады. Гопкинстің өз жазбаларында
көрсеткеніндей, екі қайраткердің екеуі де егер президент пен премьер-
министр конференцияның аяғында Сталинге бірлескен хат жолдаса жақсы болар
еді деген пікір білдірген (конференцияда Атлантикалық хартия жасалған
болатын). Мұндай жолдау хат екі аптадан кейін жіберілді. Онда былай
делінген: Гарри Гопкинстің Москвадан қайтып оралған бойда жасаған
баяндамасымен танысу мүмкіндігін біз нацистер шабуылына қарсы ғажайып
қорғаныс қойып отырған Сіздің елге негұрлым қолайлы көмек көрсету жөнінде
бір-бірімізбен ақылдасуға пайдаландық.
Гарри Гопкинс және СССР-дегі американ елшісі Штейнгарт 31 июль күні
түс ауа Кремльде сыртқы істер халық комиссарымен кездесті. Негізінен
алғанда, Қиыр Шығыстағы жағдай туралы мәселе талқыланды. Гарри Гопкинс өз
күнделігінде атап көрсеткеніндей, совет жағы өзінің Қиыр Шығыс
шекарасындағы жағдайын қиындатқысы келмейді және Жапониямен жанжалды,
мүмкін болғанынша, кейінге соза беруге ұмтылады деген пікірге келген.
Сонымен катар, Гопкинс бұл әңгімеден Құрама Штаттар Жапонияға: егер олар
Совет Одағына шабуыл жасайтын болса, онда Құрама Штаттар агрессия құрбаны
болған жаққа көмек көрсететінін, қандай да бір формада ескертіп қойғаны жөн
болар еді деген қорытынды жасады.
Майдан қажеттері және соғыстың перспективалары
Кешкісін Гарри Гопкинсті Совет үкіметінің басшысы И. В. Сталин тағы да
қабылдады. М. М. Литвинов аударған бұл әңгіме үш жарым сағатқа созылды.
Гопкинс президент Рузвельттің совет-герман майданында жүріп жатқан
соғыс қимылдары туралы хабарды тікелей соның басы-қасында болған адамнан
алғысы келетін тілегін айтты. И.В. Сталин совет және герман дивизияларының
саны жөнінде деректер келтіріп, былай деп атап көрсетті: немістер 300-ге
дейін дивизияны жұмылдыра алса, совет жағы оларға 350 дивизияны қарсы қоя
алады. Бұл дивизиялар 1942 жылғы майда басталатын көктемгі науқанға
қатысуға дайын болады. Дивизиялардың, мүмкін болғанынша, көпшілігінің
шайқастарды бастан кешіріп, жаумен бетпе-бет келгені маңызды, сонда
әскерлеріміз немістерге соққы беруге болатынын, олардың әсіре адамдар емес
екенін өз тәжірибесімен көрер еді. Мұндай жағдайда бұл дивизиялардың әуеде
алғашқы шайқасты басынан өткізген жауынгер ұшқыш сияқты, өздеріне деген
сенімі кәміл нығаятын болады. Алдағы көктемде болатын шайқасқа салу үшін
тәжірибелі әскерлердің көбірек болғаны қажет. Қазір құрылып жатқан партизан
отрядтары да немістерді мықтап мазасыздандырып отыр, ол партизан отрядтары
болашақта соғыстың барысына зор ықпал ететін болады. Сталин былай деп
қосты: немістер Қызыл Армияның күшін жете бағаламады, олар сан жағынан көп
әскер төккенімен, сайып келгенде олардың өздері қорғанысқа көшуге мәжбур
болады. Олар қазірдің өзінде бірқатар жерлерде ауыр танкілерін жерге көміп,
қорғаныс шебін құрып жатыр. 50-ге жуық осындай позиция анықталды. Совет
майданында өте көп әскер ұстауға тура келетініне немістер ашықтан-ашық
абыржып отыр. Олар өздерінің Батыстағы позицияларын ашық тастады. Совет
әскерлерінің моральдық рухын алатын болсақ деді Сталин, оның рухы өте
жоғары.
25
конференциясында сөйлеген сөзінде Гарри Гопкинс совет басшыларымен
кездесу кезінде Германиямен болып жатқан соғысқа байланысты Совет еліндегі
жағдай талқыланғандығын, оның өзі Рузвельттің тапсыруы бойынша, Сталинге:
Гитлерге қарсы шайқасушы жақ осы жан-жалдагы әділ жақ болып табылады...
АҚШ осы әділ жаққа көмек көрсету ниетінде, деп хабарлағанын мәлімдеді.
— Мен Сталинге,— деді одан әрі Гопкинс,— Совет Одағының өзін коррау
жолында жүргізіп отырган күресін біздің асқан сүйсінгендікпен қадағалап
отырганымызды хабарладым...
Совет үкіметінің басшысы Гопкинстің президент Рузвельтке оның көмек
көрсетпекші болғаны үшін риза екепін айтуды өтініп, гитлерлік Германияньг
талқандауда шешуші роль атқаратын совет халқына президент пен американ
халқының сенуіне болатындығын атап көрсетті.
Москвада болып қайтқаннан кейін Гарри Гопкинс Совет Одағы туралы әбден
айқын, игі әсерге бөленді. Вашингтонның әскери сарапшыларының
сәуегейліктеріне қарамастан, Гопкинс Совет Одағы жаудың тегеуірініне төтеп
беріп қана қоймай, бұдан былайғы кезде оган елеулі сокқы да бере алады
деген қорытындыға келді. Гопкинстің АҚШ үкіметіне және президенттін, жеке:
өзіне жасаган баяндамасы Рузвельт әкімшілігінің фашистік агрессняға қарсы
күресте Совет Одағына көмек көрсету жөніндегі мұнан былайғы бағытының
қалыптасуына көп көмегін тигізді.
Гопкинстің сапары американ үкіметінің осы бағытта нақты қадамдар
жасауына жол ашты. Дегенмен, нақты көмек көрсету, колма-қол жабдықтар беру
тіпті де бірден бастала қойған жоқ. Әлбетте, сол кездегі жағдайда, екі
аранын орасан зор қашықтығын, сондай-ақ Атлантикада, Солтүстік теңізде және
Европа континентінде болып жатқан СОРЫС қимылдарын ескерсек, жабдықтар
жеткізу оңай іс емес еді. Алайда, көмек беруге дайындық мүлдем ұзаққа
созылып кетті, мұның себебі ең алдымен Батыс державаларының билеуші топтары
әлі де екі ойлы болатын. Олар совет-герман майданындағы оқиғалардың қалай
өрбитіндігінін аңысын аңдаумен болды. Бұл топтар совет халқының гитлерлік
агрессияға төтеп бере алатынына әлі де толық сенбейтін еді.
Осындай жағдайда Гарри Гопкинстің Москваға келген сапары және оның
нақты жағдайға салиқалы талдау жасауы игі роль атқарды. Сайып келгенде, бұл
сапар антигитлерлік коалицияның қалыптасу процесіндегі оқиғалардың қолайлы
өрбуіне себін тигізді.
Генерал, ал кейін Совет Одағының маршалы болған Ф. И. Голиков бастаған
советтік әскери сарапшылар делегациясының Англия мен АҚШ-та жүргізген зор
жұмысының да белгілі бір маңызы болды.
Жана міндеттер
Бережков В. М. Б45 Коалицияның тууы. Қазақстан, 1978. 256 бет.
(В. М. Бережков.
Совет-ағылшын келісімі 7
Гарри Гопкинстің танысуға келген сапары 11
Майдан қажеттері және соғыстың перспективалары 19
Генерал Голиковтың миссиясы 22
„Метропольдегі" кеш 26
2121 28
Бивербрук — Гарриман миссиясы 28
51 30
Қару-жарақ беру туралы келісім 36
58 36
Соғыс қарсаңында 41
63 43
АҚШ СОҒЫСҚА КІРІСУДЕ 44
Пёрл-Харбор 44
Фюрердің сөзі 53
Антони Иден Москвада 57
Кадоганның күнделігі 64
1211233 65
Ағылшын-американ қару-жарағының жеткізілуі 67
Ill 70
113 73
1231313 83
Жеңіс пен бейбітшілікке бастар жол 84
Мемуар авторы үні державаның — СССР, АҚШ және Англияның антигитлерлік
коалициясының қалай құрылғандығы, одақтастар арасындағы сол кезекдегі өзара
қарым-қатынастар проблемалары туралы әңгімелейді. Кітап 19-11 —1943 жылдары
Совет Одағының басшылары мен АҚШ және Великобритания өкілдері арасында
жүргізілген келіссөздердің өткізілу жағдайының және детальдарының
келтірілуімен қызықты.
(g) Издательство Международные отношения, 1975 с. @ Қазақша
аудармасы, Қазақстан баспасы, 1978 ж.
Гитлерлік Германияның Совет Одағына шабуыл жасауы бүкіл халықаралық
жағдайды түп-тамырымен өзгертіп жіберді. Империалистік державалардың
бәсекелес екі тобының жанжалы болып басталған екінші дүние жүзілік соғыстың
антифашистік, азаттық соғысына айналу процесі аяқталды. Құрамына СССР,
Англия және АҚШ енетін әскери-саяси одақтың құрылуы үшін нақты алғы шарттар
жасалды. Алайда, мұндай одақтың пайда болуы бір мезгілде бола қойған акт
емес. Егер СССР, АҚШ, Англия және басқа да антифашистік мемлекеттердің
антигитлерлік коалициясы құрылуының заңдылық жағы жөнінде айтатын болсақ,
ол бірнеше сатыдан өтіп барып, 1942 жылдың бірінші жартысында аяқталды. Осы
кезеңнің бүкіл барысында Совет Одағы фашизмге қарсы соғыста халықтардың
жауынгерлік одағын құру үшін нысаналы күрес жүргізді.
Нацистер елімізге баса көктеп кірген алғашқы күндерден бастап-ақ,
совет дипломатиясының алдына жаңа міндеттер қойылды. Советтік сыртқы
саясаттық басты мақсаты жауға тойтарыс беруді ұйымдастыру үшін, ал содан
кейін олар оккупациялап алған советтік территорияны азат етіп, фашистік
державаларды толық жеңіп шығу үшін неғұрлым қолайлы халықаралық жағдайды
қамтамасыз ету болды. Совет дипломатиясы, ең алдымен, гитлерлік Германия
мен фашистік Италияға сол кездің өзінде-ақ қарсы соғысып жатқан
буржуазиялық мемлекеттердің СССР-гe мүмкіндігінше берік одақтас болуын
ойластыруы керек еді. Бұл үшін нацистік Германияға қарсы соғысқан
мемлекеттердің коалициясын құрып, нығайтуға және Европада екінші майданның
ашылуын тездетуге жету қажет болды. Сондай-ақ, совет-герман қарулы
қақтығысында сол кезде ресми бейтараптығын сақтап отырған Жапония, Түркия,
Иран және басқа мемлекеттердің шабуылын болдыртпау үшін барынша күш салу
қажет еді. Мұның өзі үлкен дипломатиялық шеберлікті талап етті.
Ақырында, СССР сыртқы саясатының міндеті фашизм құлдыққа түсірген
Европа халықтарының азаттық және өздерінің суверенді праволарын қалпына
келтіру жолындағы күресіне бар мүмкіндігінше көмек көрсету болды, бұл
жөнінде Совет үкіметінің басшысы, Мемлекеттік қорғаныс комитетінің
Председателі И. В. Сталиннің 1941 жылы 3 июльде сөйлеген сөзінде айтылды.
Бұл міндеттер 1941 жылы сентябрьде Лондонда өткен Одақтастар аралық
конференцияда совет делегациясы ұсынған декларацияда да бейнеленді.
Декларацияда өздеріне гитлерлік Германия танған соғысты жүргізуге мәжбүр
болып отырған барлық халықтар мен барлық мемлекеттер агрессорларды тез
арада және батыл талқандау үшін осы міндетті неғұрлым толық шешуге
өздерінің барлық күш-қуатын жұмсайтын болуға тиіс деп көрсетілді. Одан әрі
бұл документте соғыс біткеннен кейін халықтарды фашизмнен құтқара алатындай
етіп құру қажет екендігі жөнінде айтылды. Совет Одағы,— деп мәлімделді
декларацияда,— әрбір халықтың мемлекеттік тәуелсіздігі мен өз елі
территориясына қол сұғылмайтындығы правосын, өз елінің экономикалық және
мәдени гүлденуін қамтамасыз ету мақсатына сәйкес келетін әрі қолайлы
қоғамдық құрылыс орнату және басқару формасын таңдап алу правосын
қорғайды. Совет үкіметі гитлеризмді толық және түпкілікті жеңіп шығудың
нәтижесінде бостандық сүйгіш халықтардың тілектері мен мұраттарына сай
келетін дұрыс халықаралық ынтымақтастық пен достық қатынастардың негіздері
қаланатын болады деп сенім білдірген еді.
Англия мен АҚШ үкіметтерінің соғыста фашистік державаларды
талқандаудан басқа да мақсаттар көздеуі әлгі міндеттердің орындалуын
қиындата түсті. Әрине, олар да Германия мен оның одақтастарын талқандап,
Германияның дүние жүзілік гегемониясын құру қаупін жоюға және өздерінің
тәуелсіздігін қорғап қалуға тырысты. Сонымен бірге Лондон мен Вашингтонның
билеп-төстеуші топтары Германияны ең алдымен дүние жүзілік рыноктағы
өздерінің империалистік бақталасы және қауіпті бәсекелесі ретінде
әлсіретуді көздеді. АҚШ пен Англия соғысты жер шарының барлық
бөліктеріндегі елдердің мүмкіндігінше көпшілігіне өз ықпалын жүргізу және
соғыстан кейін дүние жүзіне ағылшын-американ үстемдігін орнату үшін
пайдаланбақшы болды.
Батыс державаларының саясатындағы осындай империалистік сарындар
Германияның талқандалуы таяған сайын күшейе түсті. 1940 жылдың майынан
бастап ағылшын үкіметін басқарған Черчилль Совет мемлекетін соғыс
әлсіретеді де, соғыс қимылдары біткеннен кейін ол Англия мен АҚШ-қа тәуелді
болып қалады деп есептеді. Мәселен, мұны 1942 жылдың 8 январында
Черчилльдің Иденге жазған хаты дәлелдейді, бұл хатында ол былай деп жазды:
Соғыстың аяғына қарай күштердің ара салмағының қандай болатынын және
жеңімпаздар армияларының қандай күйде болып шығатынын ешкім де болжап айта
алмайды. Алайда, Құрама Штаттар мен Британия империясының титықтап қала
қоймайтыны, қайта өзінің экономикасы мен қару-жарағы жағынан дүние жүзі
бұрын-соңды көріп-білмеген анағұрлым қуатты блок болатыны ықтимал, ал Совет
Одағы сол кезде өз елін қалпына келтіру үшін, біз одан күтетін көмекке
қарағанда, ол оны кабинеттің барлық мүшелері алдында оқып бермекші болды.
Бағымызға қарай, барлығы да бірауыздан бұл мәлімдемеге қарсы болды,
сондықтан, менің ойымша, премьер-министр мәлімдеме жасау идеясынан мүлде
бас тартқан тәрізді. Киркпатрик кезекті баяндамасын жасау үшін келді.
Біздің келіссөздер жүргізгіміз келеді деген сыңай білдіріп, Гесспен
келіссөздер жүргізуді соза берейік деген менің пікіріммен премьер-министр
келісті.
10 июнь, сейсенбі. Лорд Саймонмен әңгімелескенде Гесс өз ойларын қағаз
бетіне түсіріп, Англияға не үшін келгенін түсіндірді... Егер Англия
Германиямен қазір келісімге келмесе, оған құрып кету қаупі төнеді, ал бұған
фюрер кейін өкінер еді. Егер бұлар келісімге келе алса, онда Европа герман
мүддесінің сферасында қалып, ал Британия өз империясын сақтап қала алар
еді. Германияның таяуда Россияға шабуыл жасауы жөнінде Гесс аздап қана
тұспалдап сездіргендей болды...
Рудольф Гесс төңірегінде ағылшын басшылары арасында едәуір
тартыстардың болғаны көрініп тұр. Қайсы бір кезеңде британ саясатшылары
Гесстің Англияға ұшып келуінің мақсаты туралы ашықтан-ашық жарияламақшы да
болған: ондағы көздегені — антикоммунизм және Совет Одағына қарсы жорық
жасауға Гитлердің берік уәде беруі негізінде Лондон мен Берлиннің өзара
келісімге жетуі еді.
Кадоган көрсеткендей, Черчилль жасамақшы болған-мәлімдеме ағылшын-
герман айла-шарғысы үшін және Англия мен Германия арасындағы мүмкін
боларлық сөз байласу үшін жаңа жағдай туғызар еді. Бірақ бүкіл халықаралық
жағдай, сол кездің өзінде-ақ Англияның Германияға қарсы соғыста болып
отырғаны, сондай-ақ сол кезеңде ағылшын жұртшылығының антифашистік көңіл-
күйінің күшеюі мұндай бетбұрыстың жасалуын мейлінше қиындатты. Черчилль екі
ойлы болды. Бұл екі арада Германияның Совет Одағына шабуыл жасауы жағдайды
түп-тамырымен өзгертіп жіберді. Лондонның билеуші топтары өздерінің алдында
басқа перспектива ашылғанын көрді — олар Совет Одағымен бірлесе қимыл жасай
отырып, нацистік құлдыққа түсудің төне түскен қауіпінен Англияны құтқарып
қана қоймай, Британ империясының мүддесіне елеулі қатер туғызып отырған
үшінші рейхты күйрете жеңіліске ұшырату мүмкіндігі туғанын аңғарды.
Совет-ағылшын келісімі
Елші Криппс пен СССР сыртқы істер халық комиссары арасында болған
әңгіменің барысында Құрама Штаттарының позициясы жөнінде де пікір алысылды.
Криппс Германияның СССР-гe шабуыл жасауынан бір апта бұрын Черчилльге
Рузвельтпен байланыс жасап, осындай соғыстың ашылуы мүмкін екенін
талқылауды есіне салғанын мәлімдеді. Криппс сенім білдіре отырып, мынаны
хабарлады: Америкадан қайтып оралған Англиядағы АҚШ елшісі Вайнант, сондай-
ақ Криппс пен Черчилль үшеуі Германияның совет территориясына басып кіруі
белгілі бола салысымен, британ премьер-министрі 22 июнь күні радио арқылы
сөйлеген сөзінің тексін жазыпты. Черчилльдің сөйлеген сөзі Вайнантты толық
қанағаттандырған, өйткені, оның пікірінше, Черчилльдің сөзі Рузвельттің
көзқарастарын бейнелеп берген еді. Молотов СССР-ге қарсы соғыстың басталуы
жөнінде Гесс ағылшындарды ескертті ме деп сұрады. Криппс ондай ескерту
жасалмағанын айтып, Лондонның мұндай мәліметтерді басқа жақтан алғанын
мәлімдеді. Бұл жерде британ елшісіне сене қою қиын еді, ал Гесстің лорд
Саймонмен әңгімесінде ол жөнінде айқын түрде құлақ қағыс білдіргенін, енді
Кадоганның күнделігінен көріп отырмыз.
27 июньнің кешінде сыртқы істер халық комиссары Криппспен екінші рет
әңгімелесті. Халық комиссары елшінің ұсыныстарын Совет үкіметіне
баяндағаннан соң, екі жақтың біріне-бірі көрсететін көмегінің ауқымы мен
көлемі қандай болмақ деген сұрақ туғанын хабарлады.
— Британ үкіметі екі ел арасындағы ынтымақты бастау үшін бәрін істеуге
даяр,— деп жауап берді Криппс.— Мен мүмкін болатын экономикалық көмектің
көлемін шектерлік себептерді көріп отырған жоқпын, және жалпы алғанда екі
елдің ортақ мақсатқа жетуіне қажетті көмектің де шегін көріп отырған
жоқпын.
Молотов өзара көмекті белгілі бір саяси негізде, қандай да болсын бір
келісіммен шарттасу арқылы көрсету қажет екенін ескертті. Екі ел арасындағы
әскери және саяси жақындасуды осындай негізде жүзеге асыруға болар еді.
Криппс ағылшын үкіметі СССР-мен саяси келісім жасасуға әзір емес дегенді
аңғартып, жалтара жауап берді. Қазіргі қалыптасқан жағдайда, екі елдің жауы
ортақ болып отырған кезде, тек ағымдағы нақтылы мәселелер туралы ғана емес,
сонымен қатар неғұрлым ауқымды әскери-саяси ынтымақтастық проблемасы туралы
ойлау керек деп есептеген совет жағын мұндай жауап қанағаттандыра алмайтын
еді. Совет өкілі ағылшын үкіметі қазіргі кезеңде тек арнаулы мәселелер
жөнінде ғана ынтымақтастықтың жасалуы мүмкін, ал әскери-саяси ынтымақ
жасасу міндетін қойып отырған жоқ деп есептейді, деп түсінуім дұрыс па?—
деген сұрақ қойды. Криппс, меніңше, қазір әскери және экономикалық
мәселелер жөнінде ынтымақ болуына жету неғұрлым қажет, ал мұның өзі саяси
ынтымақ орнату үшін де негіз қалайды деп жауап берді.
1941 жылы 29 июньде Молотов Криппсті тағы да қабылдады. Совет елшісі
И. М. Майскийдің ағылшын әскери кабинетінің мүшесі лорд Бивербрукпен
жақында өткен әңгімесі туралы Лондоннан алынған хабарға сүйене отырып,
халық комиссары ағылшын авиациясының Германияға қарсы жалпы алғанда, Батыс
Европадағы қимыл жасауын күшейту, сондай-ақ Францияға десант түсіру туралы
мәселе көтерді. Бивербрук нақ осындай операциялар жасаудың мүмкін екендігі
жөнінде айтқанды. Майский мен Бивербруктің кездесуі туралы Криппстің
хабардар екені және осы туралы сұрақ туа қалса, өзін қалай ұстау керектігі
туралы нұсқау алғаны күмәнсіз еді. Ол ойланбастан былай деп жауап берді:
— Ағылшын үкіметі принцип жүзінде Совет үкіметіне көмектесу үшін бәрін
істеуге әзір. Бірақ, ағылшын флоты, оның мән-жайын білмей тұрып, қандай
операцияны болса да қолға ала алмайды. Демек, ағылшын қарулы күштерінің
совет майданындағы жағдайды жеңілдете алатындай қимыл жасауы жөнінде қазір
тиянақты еш нәрсе айтуға болмайды.
Көріп отырғанымыздай, Черчилльдің және оның кабинеті мүшелерінің
ағылшын үкіметі Совет Одағына барынша кеңінен көмек көрсетуге ұмтылады деп
сөз жүзінде мәлімдеуіне қарамастан, іс жүзіне келгенде, ешқандай да нақтылы
қадам жасалған жоқ.
СССР сыртқы істер халық комиссары 1941 жылы 30 июньде ағылшын әскери
миссиясының мүшелерімен кездескенде, британ авиациясының Германияның батыс
жағында және Францияның оккупацияланған территориясында қимыл жасауын
күшейте түсудің, сондай-ақ Бивербрук айтқан ауданға десант түсірудің кажет
екендігін тағы да мәлімдеді. Бұл жолы генерал Макферлан сөз алып, менің
міндетім совет әскерлерінің қимылы мен жоспары туралы тезірек егжей-
тегжейлі мәліметтер алу деп мәлімдеді. Ағылшын командованиесі тиісті
операциялардың жоспарын сонан соң ғана жасай алар еді-міс, деді.
Ақыр аяғында, Совет үкіметі Англия үкіметін уағдаласуға келуге
дегенмен қол жеткізді, бұл уағдаласу тек техникалық сипатта ғана болған
жоқ. 1941 жылы 13 июльде Кремльде СССР үкіметі мен Великобритания үкіметі
арасында Германияға қарсы соғыста бірлесіп қимыл жасау жөніндегі келісімге
қол қойылды. Оған қол қоярда совет жағынан Совет үкіметінің басшысы И, В.
Сталиннің, Қызыл Армия Бас штабының бастығы маршал Б. М. Шапошниковтың,
әскери-теңіз флоты халық комиссары адмирал Н. Г. Кузнецовтың және басқа да
ресми адамдардың қатысуы осы документтің маңыздылығын баса көрсетті.
Ағылшындар жағынан елші Криппс, Великобритания елшілігінің қызметкерлері,
сондай-ақ британ миссиясының бүкіл құрамы қатысты. Орыс және ағылшын
тілдерінде жазылған келісімге СССР сыртқы істер халық комиссары мен елші
Криппс қол қойып, мөр басып бекітті. Келісімде былай деп көрсетілді:
1. Гитлерлік Германияға қарсы жүргізіліп жатқан қазіргі соғыста екі
үкімет те бір-біріне әр қилы көмек көрсетуге және бір-бірін қолдауға
міндеттенді.
2. Осы соғыс жүріп жатқанда бұл үкіметтер өзара келісіп алмайынша,
өздері ешбір келіссөз жүргізбейді, ешбір уақытша бітім немесе бітім шартын
жасамауға міндеттенеді.
Осы келісімді антигитлерлік коалицияның басы деп есептеуге болады.
Алайда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Антигитлерлік коалицияның тарихын зерттеп және талдағанда, сондай-ақ
олардың қазіргі кездегі тарихитанымдағы көрінісін саралағанда құжаттардың
көптігінен аяқ алып жүре алмайсың. Дегенмен бұл жөнінде қазақ тіліндегі
материалдар жоқтың-қасы деуге де болады. Бірақ совет дәуірі кезеңінде Ұлы
Отан соғысына аса зор көңіл бөлінгендіктен осы салада материалдар орыс
тілінде ұшан теңіз. Сонымен қатар біз жақында Ұлыбритания Парламентінің
Екіншідүниежүзілік соғыс кезеңіндегі Германияның басшыларының бірі болған
Гесспен келіссөздердің барасы жазылған құжаттардың құпиялылығын әлі де 50
жылға созғандығына байланысты бұл мәселе жөнінде жұмбақ беттердің көп
екендігін де мойындауға мәжбүрміз.
Бір қызығы осы антигитлерлік коалицияның құрылу барысында совет
басшыларының аудармашысы болып қызмет атқарған В. М. Бережковтың
Коалицияның тууы, Потсдамдан Тегеранға апарар жол атты кітаптары абырой
болғанда қазақшаға аударылған да екен. Бірақ мұндағы көзқарас біршама
өзгеше болып отыр. Өйткені совет тарихитанымында ленд-лиз ролін төмендету
немесе ол жайында жұмған ауызды ашпау етек алған болатын. Сондықтан біз осы
курстық жұмыста бұл жөнінде баса назар аудара отырып айтып өтпекпіз. Бұл
пікір туралы заманымыздың заңғар жазушысы Шыңғыс Айтматовта өзінің бір
сұхбатында атап өткен еді.
Сонымен қатар, екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде Үлкен үштік
одағының (КСРО, АҚШ, Ұлыбритания) қарым-қатынастары біркелкі болды деп айту
мүлде қате.
Жұмыста В.Л.Исраэлянның, И.М. Майскийдің, В.М. Кулиштің, Н.И.
Лебедевтің тағы басқа да тарихшылар мен әскери қолбасшылардың күнделіктері
мен мемуарлары қаралды.
Курстық жұмыста мынадай мәселелер қарастырылады:
1. КСРО, Ұлыбритания және АҚШ-тың әскери-саяси ынтымақтастығының
мәселелері.
2. Атлантикалық хартияның антигитлерлік коалицияның құрудағы ролін
анықтау.
3. Екінші майданның ашылуының созылуының себептерін талдау.
4. Коалицияның өзара материалдық көмектері (ленд-лиз) ролінің маңызын
анықтау.
Гитлерлік Германияның Совет Одағына шабуыл жасауы бүкіл халықаралық
жағдайды түп-тамырымен өзгертіп жіберді. Империалистік державалардың
бәсекелес екі тобының жанжалы болып басталған екінші дүние жүзілік соғыстың
антифашистік, азаттық соғысына айналу процесі аяқталды. Құрамына СССР,
Англия және АҚШ енетін әскери-саяси одақтың құрылуы үшін нақты алғы шарттар
жасалды. Алайда, мұндай одақтың пайда болуы бір мезгілде бола қойған акт
емес. Егер СССР, АҚШ, Англия және басқа да антифашистік мемлекеттердің
антигитлерлік коалициясы құрылуының заңдылық жағы жөнінде айтатын болсақ,
ол бірнеше сатыдан өтіп барып, 1942 жылдың бірінші жартысында аяқталды. Осы
кезеңнің бүкіл барысында Совет Одағы фашизмге қарсы соғыста халықтардың
жауынгерлік одағын құру үшін нысаналы күрес жүргізді.
1.1. Англо-американдық альянс 1941-1945 жж.
Атлантикалық хартия.
1941 жылдың 14 тамызында Канада елінің жағалауында Атлантика мұхитында
кездескен Рузвельт пен Черчилль антигитлерлік коалицияның программалық
құжаттарының бірі болған Атлантикалық хартияға қол қойды.
Атлантикалық хартияда мынадай міндеттер қойылды: нацизмді жою,
агрессорды қарусыздандыру және халықтарды қару-жарақтың көптігінен арылту.
АҚШ және Ұлыбритания территориалдық өзгерістерге халықтардың келісімінсіз
ұмтылмаймыз, халықтар өздерінің биліктерін өздері таңдайды, сауда мен
экономикалық ынтымақтастықта тең құқықтар жасауға жол ашамыз деп жариялады.
Атлантикалық хартияда нацизмді жойғаннан кейін барлық елдер үшін
қауіпсіздік орнауы тиіс деген үміт айқын көрініс беріп, кез келген
агрессияға қарсы шаралар қолданылатын болады деген сенім айқын көрініс
берген болатын. Бұл мақсаттарға жету үшін қарусыздандыру көзделген болатын.
Атлантикалық хартияның кейбір қағидалары Сталиннің саясатына қарама-
қайшы келіп Мәскеу бұл құжатқа алғашында сенімсіздікпен қарады. Өйткені
Балтық елдерін өз құрамына қосып алған КСРО үшін сол елдерге тәуелсіздік
берудің мүлде қажет еместігін айтпаса да түсінікті болатын.
Дегенмен, Атлантикалық хартия Батыс елдерінде антифашистік коалицияның
идеялық негізі ретінде қарастырыла бастады, сондықтан мұнымен санаспасқа
болмайтын еді. Сталин Атлантикалық хартияның кейбір қағидалары нақты мән
берілер деп те ойламады, шындығында бұл Үлкен үштіктің бұдан былайғы өзара
әрекеттерінде солай болып та шықты.
24 қырпкүйекте елші И.М.Майский Лондонда КСРО атынан Атлантикалық
хартияға қол қойды. Сөйтіп антигитлерлік коалицияның бастапқы құжаты
дүниеге келді. 1942 жылдың 1 қаңтарында Атлантикалық хартияның қағидаларына
қолдау көрсеткен елдердің өкілдері 26 мемлекет Вашингтонда Декларацияға қол
қойды. Сөйтіп осы акт Антигитлерлік коалицияның ресми тұрғыдан дүниеге
келуі аяқталды. Коалицияға КСРО, АҚШ, Ұлыбритания, Франция и Қытай, сондай-
ақ Югославия, Польша, Чехословакия және белдік агрессиялық елдерге
(Германия, Италия, Жапония) және олардың сыбайластарына (сателлиттеріне)
әскери қарсы әрекетке көшкен немесе оларға қарсы елдерге көмек көрсетуші
елдер кірді. Екінші дүниежүзілік соғыстың соңына қарай Антигитлерлік
коалиция елдерінің саны 50-ден асты.
Нацистер елімізге баса көктеп кірген алғашқы күндерден бастап-ақ,
совет дипломатиясының алдына жаңа міндеттер қойылды. Советтік сыртқы
саясаттық басты мақсаты жауға тойтарыс беруді ұйымдастыру үшін, ал содан
кейін олар оккупациялап алған советтік территорияны азат етіп, фашистік
державаларды толық жеңіп шығу үшін неғұрлым қолайлы халықаралық жағдайды
қамтамасыз ету болды. Совет дипломатиясы, ең алдымен, гитлерлік Германия
мен фашистік Италияға сол кездің өзінде-ақ қарсы соғысып жатқан
буржуазиялық мемлекеттердің СССР-гe мүмкіндігінше берік одақтас болуын
ойластыруы керек еді. Бұл үшін нацистік Германияға қарсы соғысқан
мемлекеттердің коалициясын құрып, нығайтуға және Европада екінші майданның
ашылуын тездетуге жету қажет болды. Сондай-ақ, совет-герман қарулы
қақтығысында сол кезде ресми бейтараптығын сақтап отырған Жапония, Түркия,
Иран және басқа мемлекеттердің шабуылын болдыртпау үшін барынша күш салу
қажет еді. Мұның өзі үлкен дипломатиялық шеберлікті талап етті.
Ақырында, СССР сыртқы саясатының міндеті фашизм құлдыққа түсірген
Европа халықтарының азаттық және өздерінің суверенді праволарын қалпына
келтіру жолындағы күресіне бар мүмкіндігінше көмек көрсету болды, бұл
жөнінде Совет үкіметінің басшысы, Мемлекеттік қорғаныс комитетінің
Председателі И. В. Сталиннің 1941 жылы 3 июльде сөйлеген сөзінде айтылды.
Бұл міндеттер 1941 жылы сентябрьде Лондонда өткен Одақтастар аралық
конференцияда совет делегациясы ұсынған декларацияда да бейнеленді.
Декларацияда өздеріне гитлерлік Германия танған соғысты жүргізуге мәжбүр
болып отырған барлық халықтар мен барлық мемлекеттер агрессорларды тез
арада және батыл талқандау үшін осы міндетті неғұрлым толық шешуге
өздерінің барлық күш-қуатын жұмсайтын болуға тиіс деп көрсетілді. Одан әрі
бұл документте соғыс біткеннен кейін халықтарды фашизмнен құтқара алатындай
етіп құру қажет екендігі жөнінде айтылды. Совет Одағы,— деп мәлімделді
декларацияда,— әрбір халықтың мемлекеттік тәуелсіздігі мен өз елі
территориясына қол сұғылмайтындығы правосын, өз елінің экономикалық және
мәдени гүлденуін қамтамасыз ету мақсатына сәйкес келетін әрі қолайлы
қоғамдық құрылыс орнату және басқару формасын таңдап алу правосын
қорғайды. Совет үкіметі гитлеризмді толық және түпкілікті жеңіп шығудың
нәтижесінде бостандық сүйгіш халықтардың тілектері мен мұраттарына сай
келетін дұрыс халықаралық ынтымақтастық пен достық қатынастардың негіздері
қаланатын болады деп сенім білдірген еді.
Алты жылға созылып аса жойқын соғыс Антигитлерлік коалицияның
жеңісімен аяқталды.
Коалицияны құрудың өзі талай дипломатиялық істерді жүзеге асырып барып
қана одақтастар арасындағы қайшылықтарды мейлінше орап өтудің арқасында
ғана дүниеге келді. Дегенмен екінші дүниежүзілік соғыста жеңіске негіз
болған жоспар қабылданды.
Бұл жоспарларды іске асыру бірнеше кезеңдерден тұрды: Сотүстік
Африканы азат ету, Италияны соғыстан шығару және Жерорта теңізінде толық
бекіп алу, Солтүстік Францияда майдан Ашу, Германияға Берлинді жаулап ала
отырып соңғы соққы беру, Жапонияны тізе бүктіру. Осы тұрғыдан антигитлерлік
коалицияның тарихым пайымдау әскери және экономикалық ынтымақтастықтың Жан-
жақты суреттеуге мүмкіндік береді деп ойлаймын. Қиыншылықтар мен өздерінің
мүдделерімен ұғындырылатын қайшылықтарға қарамастан одақтастар бір-бірінің
түсінуге тырысып тездете Германияны талқандауды жүзеге асырып соғысты
аяқтауға ұмтылу үшін қолдан келгенн мүмкіншілоіктердің бәрін пайдаланды.
Осылайша антигитлерлік коалиция тарихқа әртүрлі саяси қоғам елдерінің
ортақ жауға бірге қарсы тұрудың жарқын көрінісі ретінде енді.
Совет-ағылшын келісімі
Елші Криппс пен СССР сыртқы істер халық комиссары арасында болған
әңгіменің барысында Құрама Штаттарының позициясы жөнінде де пікір алысылды.
Криппс Германияның СССР-гe шабуыл жасауынан бір апта бұрын Черчилльге
Рузвельтпен байланыс жасап, осындай соғыстың ашылуы мүмкін екенін
талқылауды есіне салғанын мәлімдеді. Криппс сенім білдіре отырып, мынаны
хабарлады: Америкадан қайтып оралған Англиядағы АҚШ елшісі Вайнант, сондай-
ақ Криппс пен Черчилль үшеуі Германияның совет территориясына басып кіруі
белгілі бола салысымен, британ премьер-министрі 22 июнь күні радио арқылы
сөйлеген сөзінің тексін жазыпты. Черчилльдің сөйлеген сөзі Вайнантты толық
қанағаттандырған, өйткені, оның пікірінше, Черчилльдің сөзі Рузвельттің
көзқарастарын бейнелеп берген еді. Молотов СССР-ге қарсы соғыстың басталуы
жөнінде Гесс ағылшындарды ескертті ме деп сұрады. Криппс ондай ескерту
жасалмағанын айтып, Лондонның мұндай мәліметтерді басқа жақтан алғанын
мәлімдеді. Бұл жерде британ елшісіне сене қою қиын еді, ал Гесстің лорд
Саймонмен әңгімесінде ол жөнінде айқын түрде құлақ қағыс білдіргенін, енді
Кадоганның күнделігінен көріп отырмыз.
27 июньнің кешінде сыртқы істер халық комиссары Криппспен екінші рет
әңгімелесті. Халық комиссары елшінің ұсыныстарын Совет үкіметіне
баяндағаннан соң, екі жақтың біріне-бірі көрсететін көмегінің ауқымы мен
көлемі қандай болмақ деген сұрақ туғанын хабарлады.
— Британ үкіметі екі ел арасындағы ынтымақты бастау үшін бәрін істеуге
даяр,— деп жауап берді Криппс.— Мен мүмкін болатын экономикалық көмектің
көлемін шектерлік себептерді көріп отырған жоқпын, және жалпы алғанда екі
елдің ортақ мақсатқа жетуіне қажетті көмектің де шегін көріп отырған
жоқпын.
Молотов өзара көмекті белгілі бір саяси негізде, қандай да болсын бір
келісіммен шарттасу арқылы көрсету қажет екенін ескертті. Екі ел арасындағы
әскери және саяси жақындасуды осындай негізде жүзеге асыруға болар еді.
Криппс ағылшын үкіметі СССР-мен саяси келісім жасасуға әзір емес дегенді
аңғартып, жалтара жауап берді. Қазіргі қалыптасқан жағдайда, екі елдің жауы
ортақ болып отырған кезде, тек ағымдағы нақтылы мәселелер туралы ғана емес,
сонымен қатар неғұрлым ауқымды әскери-саяси ынтымақтастық проблемасы туралы
ойлау керек деп есептеген совет жағын мұндай жауап қанағаттандыра алмайтын
еді. Совет өкілі ағылшын үкіметі қазіргі кезеңде тек арнаулы мәселелер
жөнінде ғана ынтымақтастықтың жасалуы мүмкін, ал әскери-саяси ынтымақ
жасасу міндетін қойып отырған жоқ деп есептейді, деп түсінуім дұрыс па?—
деген сұрақ қойды. Криппс, меніңше, қазір әскери және экономикалық
мәселелер жөнінде ынтымақ болуына жету неғұрлым қажет, ал мұның өзі саяси
ынтымақ орнату үшін де негіз қалайды деп жауап берді.
1941 жылы 29 июньде Молотов Криппсті тағы да қабылдады. Совет елшісі
И. М. Майскийдің ағылшын әскери кабинетінің мүшесі лорд Бивербрукпен
жақында өткен әңгімесі туралы Лондоннан алынған хабарға сүйене отырып,
халық комиссары ағылшын авиациясының Германияға қарсы жалпы алғанда, Батыс
Европадағы қимыл жасауын күшейту, сондай-ақ Францияға десант түсіру туралы
мәселе көтерді. Бивербрук нақ осындай операциялар жасаудың мүмкін екендігі
жөнінде айтқанды. Майский мен Бивербруктің кездесуі туралы Криппстің
хабардар екені және осы туралы сұрақ туа қалса, өзін қалай ұстау керектігі
туралы нұсқау алғаны күмәнсіз еді. Ол ойланбастан былай деп жауап берді:
— Ағылшын үкіметі принцип жүзінде Совет үкіметіне көмектесу үшін бәрін
істеуге әзір. Бірақ, ағылшын флоты, оның мән-жайын білмей тұрып, қандай
операцияны болса да қолға ала алмайды. Демек, ағылшын қарулы күштерінің
совет майданындағы жағдайды жеңілдете алатындай қимыл жасауы жөнінде қазір
тиянақты еш нәрсе айтуға болмайды.
Көріп отырғанымыздай, Черчилльдің және оның кабинеті мүшелерінің
ағылшын үкіметі Совет Одағына барынша кеңінен көмек көрсетуге ұмтылады деп
сөз жүзінде мәлімдеуіне қарамастан, іс жүзіне келгенде, ешқандай да нақтылы
қадам жасалған жоқ.
СССР сыртқы істер халық комиссары 1941 жылы 30 июньде ағылшын әскери
миссиясының мүшелерімен кездескенде, британ авиациясының Германияның батыс
жағында және Францияның оккупацияланған территориясында қимыл жасауын
күшейте түсудің, сондай-ақ Бивербрук айтқан ауданға десант түсірудің кажет
екендігін тағы да мәлімдеді. Бұл жолы генерал Макферлан сөз алып, менің
міндетім совет әскерлерінің қимылы мен жоспары туралы тезірек егжей-
тегжейлі мәліметтер алу деп мәлімдеді. Ағылшын командованиесі тиісті
операциялардың жоспарын сонан соң ғана жасай алар еді-міс, деді.
Ақыр аяғында, Совет үкіметі Англия үкіметін уағдаласуға келуге
дегенмен қол жеткізді, бұл уағдаласу тек техникалық сипатта ғана болған
жоқ. 1941 жылы 13 июльде Кремльде СССР үкіметі мен Великобритания үкіметі
арасында Германияға қарсы соғыста бірлесіп қимыл жасау жөніндегі келісімге
қол қойылды. Оған қол қоярда совет жағынан Совет үкіметінің басшысы И, В.
Сталиннің, Қызыл Армия Бас штабының бастығы маршал Б. М. Шапошниковтың,
әскери-теңіз флоты халық комиссары адмирал Н. Г. Кузнецовтың және басқа да
ресми адамдардың қатысуы осы документтің маңыздылығын баса көрсетті.
Ағылшындар жағынан елші Криппс, Великобритания елшілігінің қызметкерлері,
сондай-ақ британ миссиясының бүкіл құрамы қатысты. Орыс және ағылшын
тілдерінде жазылған келісімге СССР сыртқы істер халық комиссары мен елші
Криппс қол қойып, мөр басып бекітті. Келісімде былай деп көрсетілді:
1. Гитлерлік Германияға қарсы жүргізіліп жатқан қазіргі соғыста екі
үкімет те бір-біріне әр қилы көмек көрсетуге және бір-бірін қолдауға
міндеттенді.
2. Осы соғыс жүріп жатқанда бұл үкіметтер өзара келісіп алмайынша,
өздері ешбір келіссөз жүргізбейді, ешбір уақытша бітім немесе бітім шартын
жасамауға міндеттенеді.
Осы келісімді антигитлерлік коалицияның басы деп есептеуге болады.
Алайда, бұл келісім расында да тек бастама ғана болғaн еді. Көріп
отырганымыздай, ағылшын жағы өздеріне әскери-саяси міндеттемелер алуға
ықыласымен көне қойған жоқ. Мұндай жағдай көбіне мына себептерден туады:
британ әскери сарапшыларының және көптеген саяси қайраткерлерінің арасында
Совет Одағы бүкіл Батыс Европаның дерлік өнеркәсіп потенциалына сүйенген
гитлерлік соғыс машинасының соққысына шыдамайды деген пікір басым болды.
Лондондағы әскери мамандар Қызыл Армия гитлерлік басқыншылардың тегеурініне
тек бес-алты апта бойы ғана төтеп бере алады деп есептеген еді.
Гарри Гопкинстің танысуға келген сапары
Совет Одағының гитлерлік Германияға төтеп беру мүмкіндігі жөнінде АҚШ-
та да осыған ұқсас баға берілген пікірлер тарады. Олардың айырмашылығы тек
мынада ғана болды. Вашингтондағы әскери стратеггер орыстардың қарсы тұра
алу мерзімін мұнан да азайтып көрсетті. Мұндай болжамдарға онша сене
қоймаған Рузвельт өз көзімен көрген адам арқылы хабар алмақшы болып, Гарри
Гопкинсті өзінің арнайы өкілі ретінде Москваға жіберуге ұйғарды. Ол кезде
Англияда жүрген Гопкинске Рузвельт сол жерден, тура Совет Одағына жүріп
кетуді тапсырды. Ағылшын самолетімен Шотландиядан Архангельскіге дейін екі
тәуліктей ұшып, Гопкинс 28 июль күні түс ауа Москваға келді.
Гопкинсті қарсы алу үшін Ленинград проспектісіндегі Орталық
аэропорттың жасыл сырмен боялған шағын қызмет үйіне бір топ дипломаттар мен
әскери адамдар жиналды. Мұнда советтік ресми өкілдер ғана емес, АҚШ пен
Англия елшіліктерінің қызметкерлері, осы елдердің әскери және әскери-теңіз
атташелері аппаратының офицерлері де келген еді. Түс ауғанына қарамастан,
күн күйіп-ақ тұрды, сондықтан қарсы алушылар терраса қалқанының астына
паналады.
Ақырында самолеттің жақындап қалғанын радио арқылы хабарлады. Жұрттың
бәрі мотор даусы естілген жаққа қарап, аспанға көз тікті. Аэродром үстінен
бір айналып шыққан соң, самолет қонуға бет алды. Міне, доңғалақтары да
жерге тиді, машина жылдамдығын бәсеңдетті де, көк майсаның үстімен сәл
теңселе бұрылыи, қарсы алушыларға қарай беттеді. Моторлары өшкен соң есік
ашылып, іштен темір саты түсірілді, қарайып көрінген есіктен үстіне
лайықсыз кең, ұйпаланып қалған костюм киген арықтау келген адам көрінді.
Кең маңдайлы, үлкен қасқа басын жіңішке мойны әзер көтеpiп тұрған тәрізді.
Бізге ақылды да өткір көздеріп тігіп жарқылдап күліп келеді. Рузвельттің
арнайы өкілі, жақын досы Гарри Гопкинс осы еді. АҚШ-тың бұдан былай қандай
бағыт ұстайтыны көп реттерде осы кісінің қандай қорытындылар жасауына
байланысты болатын. Ол жергілікті жағдаймен танысып алғаннан кейін, Совет
Одағы гитлерлік агрессияға төтеп бере ала ма, жоқ па, совет-герман
майданындағы соғыс фашистердің кезекті блицкригіне айналып кетпей ме —
осының бәрін, Вашингтонға баяндауға тиіс еді. Ақ үй жуырда ғана нацистік
агрессияның кезектегі нысанасына айналған Совет Одағы жөніндегі саясатын
осы сұрақтарға Гопкинстің қандай жауап қайтаруына байланысты белгілемекші
болатын.
Гитлерлік Германия Совет Одағына шабуыл жасасымен-ақ Құрама Штаттар
үкіметі бұл агрессия әрекетін бірден айыптады. 1941 жылы 24 июньде болған
баспасөз конференциясында сөйлеген сөзінде президент Рузвельт фашистік
белдік державаларына қарсыласушылардың бәрі, оның ішінде Совет Одағы да,
Құрама Штаттардан қолдау табады деп атап көрсетті. Бірақ, сөз жүзінде
мәлімдеме жасау бір басқа да, нақты қадамдар жасау бір басқа. Англиядағы
сияқты, АҚШ-тың да билеп-төстеуші топтары ішінде соғыс алдындағы жылдарда
фашистік агрессорларды Совет Одағына қарсы айдап салып, қолпаштаған ықпалды
күштер болды. Бұл күштердің АҚШ-тың Совет Одағымен ынтымақ орнатуына
қарсылық жасайтынымен, барлық істі тілектестік білдірумен ғана шектеуге күш
салатынымен, фашистік басқыншылармен жекпе-жек соғысып жатқан Қызыл Армияға
практикалық көмек көрсетуге әр алуан кедергі жасайтынымен санаспауға
болмайтын еді. Рузвельт бұл күштердің ықпалына Гарри Гопкинс сияқты
тәжірибелі де беделді саясатшының қортындыларын қарама-қарсы қойғысы келді,
ал әлгі күштер, айта кетелік, бүкіл Ұлы Отан соғысы бойы салқынын тигізіп
келді. Гопкинстің осы сапары жөніндегі есеп мемлекеттік департаменттің
документтерінде егжей-тегжейлі жазылған.
Жанына екі әскери адамды ертіп келген Гопкинс Москвада бірнеше күн
болды. Осы уақыттың ішінде ол Совет үкіметі басшыларымен кездесіп, совет-
герман майданындағы жағдай туралы толық мәлімет алды, совет халкының
соғысты жеңіп шыққанға дейін жүргізе беруге берік бел байлап отырғаны оған
үлкен әсер етті.
Келген күнінің кешінде Гарри Гопкинсті Совет үкіметінің басшысы И. В.
Сталин қабылдады. Онда болған әңгіменің мазмұны Ақ үйдің Гопкинс жазган
документтерінде былайша баяндалған.
Гопкинс президенттің жеке өзінің өкілі ретінде келгенін, президент
болса Гитлерді адамзаттың қас жауы деп есептейтінін, сондықтан да оның
Германияға қарсы күрес жүргізіп отырған Совет Одағына көмек көрсеткісі
келетінін айтты.
— Менің міндетім - деп сөзін жалғастырды Гопкинс,— дипломатиялық
миссия емес, өйткені менің қандай болса да уағдаластыққа келуге өкілдігім
жоқ. Маған қазір ең маңызды мәселе — Гитлерді және гитлеризмді күйрете жеңу
екендігі жөніндегі президенттің көзқарасын білдіру ғана тапсырылды.
Президент және АҚШ үкіметі Совет Одағына қолдан келген көмектің бәрін, оның
үстіне мүмкін болғанынша тезірек көмек көрсетуге әбден бел байлап отыр.
Одан әрі Гопкинс өзінің Вашингтон әкімшілігінде қандай роль
атқаратынын айтты да, Лондонда жақында Черчилльмен кездескенін, Черчилльдің
Совет үкіметіне президент қандай сезім білдірсе, өзінің де сондай сезімде
екенін жеткізуді өтінгенін қосты.
Бұдан берген жауабында Сталин Гопкинстің Совет Одағына келуімен
құттықтаймын деді. Гитлерлік Германияны сөз ете келіп, Сталин мемлекеттер
басқа елдермен қарым-қатынас жасағанда қайсыбір моральдық стандарт
минимумын ұстаулары керек, өйткені ұлттардың онсыз өмір сүруі мүмкін емес
деген пікір білдірді. Германияның қазіргі лидерлерінің мұндай моральдық
стандарт минимумы туралы түсінігі жоқ, демек, олар қазіргі дүние жүзінде
әлеуметтік атаулыға қарсы күш болып табылады. Ол адамдар еш шімірікпестен
шартқа қол қойып, оны табанда бұзудан тайынбайды. Мемлекеттер шартты
міндеттемелерін орындауға тиіс, әйтпесе халықаралық бірлестік қоғамы өмір
сүре алмайды.
— Сөйтіп, біздің көзқарастарымыз үйлеседі екен,— деді И. В. Сталин
сөзінің қорытындысында.
Одан соң Гопкинс Совет Одағына көмек көрсету туралы мәселеге тоқталып,
осы проблеманы екіге бөлген жөн болар деп ескертті. Біріншіден,— бұл
Россияға таяу арада Құрама Штаттардан не керек екендігі туралы және Құрама
Штаттардың нені дереу бере алатыны туралы мәселе. Екіншіден, соғыстың
ұзаққа созылған кезінде, Россияның барлық қажетінің қандай дәрежеде
екендігін анықтап алған жөн.
Осылайша бөліп қарауға келіскен Совет үкіметінің басшысы тікелей
қажетті нәрселердің қатарына ең алдымен оқ-дәрісімен қоса орта калибрлі
зенит зеңбіректерін атады. Көшіп жүруге ыңғайлы және жылдам ататындықтан
нақ орта калибрлі зеңбіректер қажет деді ол. Сондай-ақ қалаларды қорғау
үшін ірі калибрлі пулеметтер де керек. Бір миллион, немесе одан да көп
винтовка алған да жөн болар еді. Оларға оқ-дәрі керек пе деген Гопкинстің
сұрағына Сталин, егер винтовкалардың калибрі Қызыл Армияда қолданылып
жүрген винтовкалардың калибрімен сәйкес келсе, бізге оқ-дәрінің қажеті жоқ,
ол өзімізде де көп деп жауап қайтарды.
Ұзаққа созылатын соғыс қажеттерін айта келіп, Совет үкіметінің
басшысы, ең алдымен таза бензин, екіншіден, самолеттер жасауға алюминий
керек екенін атап айтты. Мұның өзінде Сталин: Бізге зенит зеңбіректері мен
алюминий беріңіздер, біз үш, немесе төрт жыл бойы соғыса аламыз,— деді.
Әңгіме барысында Совет Одағына американ самолеттерін беру туралы
мәселе де талқыланды. Осыған байланысты Сталин сол самолеттермен совет
ұшқыштарын таныстыру үшін американдар өздеріиің нұсқаушылары мен
техниктерін жіберуіне де қарсы емес екендігін ескертті. Совет Одағына, деді
одан әрі Сталин, ең алдымен жақын қашықтықта қимыл көрсете алатын, 600
километрден 1000 километрге дейінгі радиуста ұша алатын, жалпы ұшу
қашықтығы 1200 километрден 2000 километрге дейін жететін бомбардировщиктер
қажет.
Самолеттерді жеткізу үшін қандай маршруттардың мүмкін екенін айта
келіп, Сталин былай деді: қазіргі уақытта оларды Парсы шығанағы арқылы
жеткізу Иранның темір жолы мен тас жол мүмкіншіліктерінің аздығына
байланысты онша қолайлы емес. Сондықтан Архангельск мен Мурманск арқылы
өтетін маршрут неғұрлым қолайлы болмақ. Гопкинс өзінің Москвада өте аз
уақыт қана бола алатыны, бірақ сонда да болса мұнда мүмкін болғанынша көп
іс тындырып кеткісі келетінін айтты. Ол Сталиннен келіссөздерді менімен
өзіңіз жүргізгіңіз келе ме әлде оның егжей-тегжейлері жөнінде Совет
үкіметінің басқа өкілдерінің жүргізгенін жөн көресіз бе деп сұрады. Гопкинс
Сталиннің қазір жұмыс басты екенін түсінсе де, өзінің мәселені тікелей
үкімет басшысымен бірге шешкісі келетінін де қоса білдірді.
— Сіз біздің қонағымызсыз, сондықтан сіз шешуге тиістісіз,— деп жауап
берді Сталин. Одан соң Сталин неғұрлым байсалды райға көшіп, Гопкинстің
Москвада болған кезінде күн сайын кешкісін сағат 6-дан 7-ге дейін оның
қарауында екенін айтты. Келесі күні таңертеңгі сағат 10-нан бастап Гопкинс
Қызыл Армия өкілдерімен бірқатар кездесулер өткізетін болып келісілді.
Сөзін қорыта келіп, Гопкинс Қызыл Армияның өжеттікпен қарсыласуын
Құрама Штаттар халқының қалай жоғары бағалайтынын баса көрсеткім келеді
деп, Совет Одағының герман басқыншыларына қарсы қаһармандық күресіне көмек
көрсету үшін президенттің қолдан келгеннің бәрін істеуге бекем бел байлап
отырғанын тағы да білдірді.
Сталин президент Рузвельтке Совет үкіметінің алғысын жеткізуді өтінді.
Келесі күні Қызыл Армия өкілдерімен, атап айтқанда, генерал (кейіннен
артиллерия маршалы) Яковлевпен келіссөздер жүргізгеннен соң, Гопкинс
Англияның елшісі сэр Стаффорд Криппспен кездесті. Олар, негізінен алғанда,
совет-герман майданындағы оқиғалардың өрбуіне сәйкес Рузвельт пен
Черчилльдің алдағы болатын кездесуін талқылады. Гопкинстің өз жазбаларында
көрсеткеніндей, екі қайраткердің екеуі де егер президент пен премьер-
министр конференцияның аяғында Сталинге бірлескен хат жолдаса жақсы болар
еді деген пікір білдірген (конференцияда Атлантикалық хартия жасалған
болатын). Мұндай жолдау хат екі аптадан кейін жіберілді. Онда былай
делінген: Гарри Гопкинстің Москвадан қайтып оралған бойда жасаған
баяндамасымен танысу мүмкіндігін біз нацистер шабуылына қарсы ғажайып
қорғаныс қойып отырған Сіздің елге негұрлым қолайлы көмек көрсету жөнінде
бір-бірімізбен ақылдасуға пайдаландық.
Гарри Гопкинс және СССР-дегі американ елшісі Штейнгарт 31 июль күні
түс ауа Кремльде сыртқы істер халық комиссарымен кездесті. Негізінен
алғанда, Қиыр Шығыстағы жағдай туралы мәселе талқыланды. Гарри Гопкинс өз
күнделігінде атап көрсеткеніндей, совет жағы өзінің Қиыр Шығыс
шекарасындағы жағдайын қиындатқысы келмейді және Жапониямен жанжалды,
мүмкін болғанынша, кейінге соза беруге ұмтылады деген пікірге келген.
Сонымен катар, Гопкинс бұл әңгімеден Құрама Штаттар Жапонияға: егер олар
Совет Одағына шабуыл жасайтын болса, онда Құрама Штаттар агрессия құрбаны
болған жаққа көмек көрсететінін, қандай да бір формада ескертіп қойғаны жөн
болар еді деген қорытынды жасады.
Майдан қажеттері және соғыстың перспективалары
Кешкісін Гарри Гопкинсті Совет үкіметінің басшысы И. В. Сталин тағы да
қабылдады. М. М. Литвинов аударған бұл әңгіме үш жарым сағатқа созылды.
Гопкинс президент Рузвельттің совет-герман майданында жүріп жатқан
соғыс қимылдары туралы хабарды тікелей соның басы-қасында болған адамнан
алғысы келетін тілегін айтты. И.В. Сталин совет және герман дивизияларының
саны жөнінде деректер келтіріп, былай деп атап көрсетті: немістер 300-ге
дейін дивизияны жұмылдыра алса, совет жағы оларға 350 дивизияны қарсы қоя
алады. Бұл дивизиялар 1942 жылғы майда басталатын көктемгі науқанға
қатысуға дайын болады. Дивизиялардың, мүмкін болғанынша, көпшілігінің
шайқастарды бастан кешіріп, жаумен бетпе-бет келгені маңызды, сонда
әскерлеріміз немістерге соққы беруге болатынын, олардың әсіре адамдар емес
екенін өз тәжірибесімен көрер еді. Мұндай жағдайда бұл дивизиялардың әуеде
алғашқы шайқасты басынан өткізген жауынгер ұшқыш сияқты, өздеріне деген
сенімі кәміл нығаятын болады. Алдағы көктемде болатын шайқасқа салу үшін
тәжірибелі әскерлердің көбірек болғаны қажет. Қазір құрылып жатқан партизан
отрядтары да немістерді мықтап мазасыздандырып отыр, ол партизан отрядтары
болашақта соғыстың барысына зор ықпал ететін болады. Сталин былай деп
қосты: немістер Қызыл Армияның күшін жете бағаламады, олар сан жағынан көп
әскер төккенімен, сайып келгенде олардың өздері қорғанысқа көшуге мәжбур
болады. Олар қазірдің өзінде бірқатар жерлерде ауыр танкілерін жерге көміп,
қорғаныс шебін құрып жатыр. 50-ге жуық осындай позиция анықталды. Совет
майданында өте көп әскер ұстауға тура келетініне немістер ашықтан-ашық
абыржып отыр. Олар өздерінің Батыстағы позицияларын ашық тастады. Совет
әскерлерінің моральдық рухын алатын болсақ деді Сталин, оның рухы өте
жоғары.
25
конференциясында сөйлеген сөзінде Гарри Гопкинс совет басшыларымен
кездесу кезінде Германиямен болып жатқан соғысқа байланысты Совет еліндегі
жағдай талқыланғандығын, оның өзі Рузвельттің тапсыруы бойынша, Сталинге:
Гитлерге қарсы шайқасушы жақ осы жан-жалдагы әділ жақ болып табылады...
АҚШ осы әділ жаққа көмек көрсету ниетінде, деп хабарлағанын мәлімдеді.
— Мен Сталинге,— деді одан әрі Гопкинс,— Совет Одағының өзін коррау
жолында жүргізіп отырган күресін біздің асқан сүйсінгендікпен қадағалап
отырганымызды хабарладым...
Совет үкіметінің басшысы Гопкинстің президент Рузвельтке оның көмек
көрсетпекші болғаны үшін риза екепін айтуды өтініп, гитлерлік Германияньг
талқандауда шешуші роль атқаратын совет халқына президент пен американ
халқының сенуіне болатындығын атап көрсетті.
Москвада болып қайтқаннан кейін Гарри Гопкинс Совет Одағы туралы әбден
айқын, игі әсерге бөленді. Вашингтонның әскери сарапшыларының
сәуегейліктеріне қарамастан, Гопкинс Совет Одағы жаудың тегеуірініне төтеп
беріп қана қоймай, бұдан былайғы кезде оган елеулі сокқы да бере алады
деген қорытындыға келді. Гопкинстің АҚШ үкіметіне және президенттін, жеке:
өзіне жасаган баяндамасы Рузвельт әкімшілігінің фашистік агрессняға қарсы
күресте Совет Одағына көмек көрсету жөніндегі мұнан былайғы бағытының
қалыптасуына көп көмегін тигізді.
Гопкинстің сапары американ үкіметінің осы бағытта нақты қадамдар
жасауына жол ашты. Дегенмен, нақты көмек көрсету, колма-қол жабдықтар беру
тіпті де бірден бастала қойған жоқ. Әлбетте, сол кездегі жағдайда, екі
аранын орасан зор қашықтығын, сондай-ақ Атлантикада, Солтүстік теңізде және
Европа континентінде болып жатқан СОРЫС қимылдарын ескерсек, жабдықтар
жеткізу оңай іс емес еді. Алайда, көмек беруге дайындық мүлдем ұзаққа
созылып кетті, мұның себебі ең алдымен Батыс державаларының билеуші топтары
әлі де екі ойлы болатын. Олар совет-герман майданындағы оқиғалардың қалай
өрбитіндігінін аңысын аңдаумен болды. Бұл топтар совет халқының гитлерлік
агрессияға төтеп бере алатынына әлі де толық сенбейтін еді.
Осындай жағдайда Гарри Гопкинстің Москваға келген сапары және оның
нақты жағдайға салиқалы талдау жасауы игі роль атқарды. Сайып келгенде, бұл
сапар антигитлерлік коалицияның қалыптасу процесіндегі оқиғалардың қолайлы
өрбуіне себін тигізді.
Генерал, ал кейін Совет Одағының маршалы болған Ф. И. Голиков бастаған
советтік әскери сарапшылар делегациясының Англия мен АҚШ-та жүргізген зор
жұмысының да белгілі бір маңызы болды.
Жана міндеттер
Бережков В. М. Б45 Коалицияның тууы. Қазақстан, 1978. 256 бет.
(В. М. Бережков.
Совет-ағылшын келісімі 7
Гарри Гопкинстің танысуға келген сапары 11
Майдан қажеттері және соғыстың перспективалары 19
Генерал Голиковтың миссиясы 22
„Метропольдегі" кеш 26
2121 28
Бивербрук — Гарриман миссиясы 28
51 30
Қару-жарақ беру туралы келісім 36
58 36
Соғыс қарсаңында 41
63 43
АҚШ СОҒЫСҚА КІРІСУДЕ 44
Пёрл-Харбор 44
Фюрердің сөзі 53
Антони Иден Москвада 57
Кадоганның күнделігі 64
1211233 65
Ағылшын-американ қару-жарағының жеткізілуі 67
Ill 70
113 73
1231313 83
Жеңіс пен бейбітшілікке бастар жол 84
Мемуар авторы үні державаның — СССР, АҚШ және Англияның антигитлерлік
коалициясының қалай құрылғандығы, одақтастар арасындағы сол кезекдегі өзара
қарым-қатынастар проблемалары туралы әңгімелейді. Кітап 19-11 —1943 жылдары
Совет Одағының басшылары мен АҚШ және Великобритания өкілдері арасында
жүргізілген келіссөздердің өткізілу жағдайының және детальдарының
келтірілуімен қызықты.
(g) Издательство Международные отношения, 1975 с. @ Қазақша
аудармасы, Қазақстан баспасы, 1978 ж.
Гитлерлік Германияның Совет Одағына шабуыл жасауы бүкіл халықаралық
жағдайды түп-тамырымен өзгертіп жіберді. Империалистік державалардың
бәсекелес екі тобының жанжалы болып басталған екінші дүние жүзілік соғыстың
антифашистік, азаттық соғысына айналу процесі аяқталды. Құрамына СССР,
Англия және АҚШ енетін әскери-саяси одақтың құрылуы үшін нақты алғы шарттар
жасалды. Алайда, мұндай одақтың пайда болуы бір мезгілде бола қойған акт
емес. Егер СССР, АҚШ, Англия және басқа да антифашистік мемлекеттердің
антигитлерлік коалициясы құрылуының заңдылық жағы жөнінде айтатын болсақ,
ол бірнеше сатыдан өтіп барып, 1942 жылдың бірінші жартысында аяқталды. Осы
кезеңнің бүкіл барысында Совет Одағы фашизмге қарсы соғыста халықтардың
жауынгерлік одағын құру үшін нысаналы күрес жүргізді.
Нацистер елімізге баса көктеп кірген алғашқы күндерден бастап-ақ,
совет дипломатиясының алдына жаңа міндеттер қойылды. Советтік сыртқы
саясаттық басты мақсаты жауға тойтарыс беруді ұйымдастыру үшін, ал содан
кейін олар оккупациялап алған советтік территорияны азат етіп, фашистік
державаларды толық жеңіп шығу үшін неғұрлым қолайлы халықаралық жағдайды
қамтамасыз ету болды. Совет дипломатиясы, ең алдымен, гитлерлік Германия
мен фашистік Италияға сол кездің өзінде-ақ қарсы соғысып жатқан
буржуазиялық мемлекеттердің СССР-гe мүмкіндігінше берік одақтас болуын
ойластыруы керек еді. Бұл үшін нацистік Германияға қарсы соғысқан
мемлекеттердің коалициясын құрып, нығайтуға және Европада екінші майданның
ашылуын тездетуге жету қажет болды. Сондай-ақ, совет-герман қарулы
қақтығысында сол кезде ресми бейтараптығын сақтап отырған Жапония, Түркия,
Иран және басқа мемлекеттердің шабуылын болдыртпау үшін барынша күш салу
қажет еді. Мұның өзі үлкен дипломатиялық шеберлікті талап етті.
Ақырында, СССР сыртқы саясатының міндеті фашизм құлдыққа түсірген
Европа халықтарының азаттық және өздерінің суверенді праволарын қалпына
келтіру жолындағы күресіне бар мүмкіндігінше көмек көрсету болды, бұл
жөнінде Совет үкіметінің басшысы, Мемлекеттік қорғаныс комитетінің
Председателі И. В. Сталиннің 1941 жылы 3 июльде сөйлеген сөзінде айтылды.
Бұл міндеттер 1941 жылы сентябрьде Лондонда өткен Одақтастар аралық
конференцияда совет делегациясы ұсынған декларацияда да бейнеленді.
Декларацияда өздеріне гитлерлік Германия танған соғысты жүргізуге мәжбүр
болып отырған барлық халықтар мен барлық мемлекеттер агрессорларды тез
арада және батыл талқандау үшін осы міндетті неғұрлым толық шешуге
өздерінің барлық күш-қуатын жұмсайтын болуға тиіс деп көрсетілді. Одан әрі
бұл документте соғыс біткеннен кейін халықтарды фашизмнен құтқара алатындай
етіп құру қажет екендігі жөнінде айтылды. Совет Одағы,— деп мәлімделді
декларацияда,— әрбір халықтың мемлекеттік тәуелсіздігі мен өз елі
территориясына қол сұғылмайтындығы правосын, өз елінің экономикалық және
мәдени гүлденуін қамтамасыз ету мақсатына сәйкес келетін әрі қолайлы
қоғамдық құрылыс орнату және басқару формасын таңдап алу правосын
қорғайды. Совет үкіметі гитлеризмді толық және түпкілікті жеңіп шығудың
нәтижесінде бостандық сүйгіш халықтардың тілектері мен мұраттарына сай
келетін дұрыс халықаралық ынтымақтастық пен достық қатынастардың негіздері
қаланатын болады деп сенім білдірген еді.
Англия мен АҚШ үкіметтерінің соғыста фашистік державаларды
талқандаудан басқа да мақсаттар көздеуі әлгі міндеттердің орындалуын
қиындата түсті. Әрине, олар да Германия мен оның одақтастарын талқандап,
Германияның дүние жүзілік гегемониясын құру қаупін жоюға және өздерінің
тәуелсіздігін қорғап қалуға тырысты. Сонымен бірге Лондон мен Вашингтонның
билеп-төстеуші топтары Германияны ең алдымен дүние жүзілік рыноктағы
өздерінің империалистік бақталасы және қауіпті бәсекелесі ретінде
әлсіретуді көздеді. АҚШ пен Англия соғысты жер шарының барлық
бөліктеріндегі елдердің мүмкіндігінше көпшілігіне өз ықпалын жүргізу және
соғыстан кейін дүние жүзіне ағылшын-американ үстемдігін орнату үшін
пайдаланбақшы болды.
Батыс державаларының саясатындағы осындай империалистік сарындар
Германияның талқандалуы таяған сайын күшейе түсті. 1940 жылдың майынан
бастап ағылшын үкіметін басқарған Черчилль Совет мемлекетін соғыс
әлсіретеді де, соғыс қимылдары біткеннен кейін ол Англия мен АҚШ-қа тәуелді
болып қалады деп есептеді. Мәселен, мұны 1942 жылдың 8 январында
Черчилльдің Иденге жазған хаты дәлелдейді, бұл хатында ол былай деп жазды:
Соғыстың аяғына қарай күштердің ара салмағының қандай болатынын және
жеңімпаздар армияларының қандай күйде болып шығатынын ешкім де болжап айта
алмайды. Алайда, Құрама Штаттар мен Британия империясының титықтап қала
қоймайтыны, қайта өзінің экономикасы мен қару-жарағы жағынан дүние жүзі
бұрын-соңды көріп-білмеген анағұрлым қуатты блок болатыны ықтимал, ал Совет
Одағы сол кезде өз елін қалпына келтіру үшін, біз одан күтетін көмекке
қарағанда, ол оны кабинеттің барлық мүшелері алдында оқып бермекші болды.
Бағымызға қарай, барлығы да бірауыздан бұл мәлімдемеге қарсы болды,
сондықтан, менің ойымша, премьер-министр мәлімдеме жасау идеясынан мүлде
бас тартқан тәрізді. Киркпатрик кезекті баяндамасын жасау үшін келді.
Біздің келіссөздер жүргізгіміз келеді деген сыңай білдіріп, Гесспен
келіссөздер жүргізуді соза берейік деген менің пікіріммен премьер-министр
келісті.
10 июнь, сейсенбі. Лорд Саймонмен әңгімелескенде Гесс өз ойларын қағаз
бетіне түсіріп, Англияға не үшін келгенін түсіндірді... Егер Англия
Германиямен қазір келісімге келмесе, оған құрып кету қаупі төнеді, ал бұған
фюрер кейін өкінер еді. Егер бұлар келісімге келе алса, онда Европа герман
мүддесінің сферасында қалып, ал Британия өз империясын сақтап қала алар
еді. Германияның таяуда Россияға шабуыл жасауы жөнінде Гесс аздап қана
тұспалдап сездіргендей болды...
Рудольф Гесс төңірегінде ағылшын басшылары арасында едәуір
тартыстардың болғаны көрініп тұр. Қайсы бір кезеңде британ саясатшылары
Гесстің Англияға ұшып келуінің мақсаты туралы ашықтан-ашық жарияламақшы да
болған: ондағы көздегені — антикоммунизм және Совет Одағына қарсы жорық
жасауға Гитлердің берік уәде беруі негізінде Лондон мен Берлиннің өзара
келісімге жетуі еді.
Кадоган көрсеткендей, Черчилль жасамақшы болған-мәлімдеме ағылшын-
герман айла-шарғысы үшін және Англия мен Германия арасындағы мүмкін
боларлық сөз байласу үшін жаңа жағдай туғызар еді. Бірақ бүкіл халықаралық
жағдай, сол кездің өзінде-ақ Англияның Германияға қарсы соғыста болып
отырғаны, сондай-ақ сол кезеңде ағылшын жұртшылығының антифашистік көңіл-
күйінің күшеюі мұндай бетбұрыстың жасалуын мейлінше қиындатты. Черчилль екі
ойлы болды. Бұл екі арада Германияның Совет Одағына шабуыл жасауы жағдайды
түп-тамырымен өзгертіп жіберді. Лондонның билеуші топтары өздерінің алдында
басқа перспектива ашылғанын көрді — олар Совет Одағымен бірлесе қимыл жасай
отырып, нацистік құлдыққа түсудің төне түскен қауіпінен Англияны құтқарып
қана қоймай, Британ империясының мүддесіне елеулі қатер туғызып отырған
үшінші рейхты күйрете жеңіліске ұшырату мүмкіндігі туғанын аңғарды.
Совет-ағылшын келісімі
Елші Криппс пен СССР сыртқы істер халық комиссары арасында болған
әңгіменің барысында Құрама Штаттарының позициясы жөнінде де пікір алысылды.
Криппс Германияның СССР-гe шабуыл жасауынан бір апта бұрын Черчилльге
Рузвельтпен байланыс жасап, осындай соғыстың ашылуы мүмкін екенін
талқылауды есіне салғанын мәлімдеді. Криппс сенім білдіре отырып, мынаны
хабарлады: Америкадан қайтып оралған Англиядағы АҚШ елшісі Вайнант, сондай-
ақ Криппс пен Черчилль үшеуі Германияның совет территориясына басып кіруі
белгілі бола салысымен, британ премьер-министрі 22 июнь күні радио арқылы
сөйлеген сөзінің тексін жазыпты. Черчилльдің сөйлеген сөзі Вайнантты толық
қанағаттандырған, өйткені, оның пікірінше, Черчилльдің сөзі Рузвельттің
көзқарастарын бейнелеп берген еді. Молотов СССР-ге қарсы соғыстың басталуы
жөнінде Гесс ағылшындарды ескертті ме деп сұрады. Криппс ондай ескерту
жасалмағанын айтып, Лондонның мұндай мәліметтерді басқа жақтан алғанын
мәлімдеді. Бұл жерде британ елшісіне сене қою қиын еді, ал Гесстің лорд
Саймонмен әңгімесінде ол жөнінде айқын түрде құлақ қағыс білдіргенін, енді
Кадоганның күнделігінен көріп отырмыз.
27 июньнің кешінде сыртқы істер халық комиссары Криппспен екінші рет
әңгімелесті. Халық комиссары елшінің ұсыныстарын Совет үкіметіне
баяндағаннан соң, екі жақтың біріне-бірі көрсететін көмегінің ауқымы мен
көлемі қандай болмақ деген сұрақ туғанын хабарлады.
— Британ үкіметі екі ел арасындағы ынтымақты бастау үшін бәрін істеуге
даяр,— деп жауап берді Криппс.— Мен мүмкін болатын экономикалық көмектің
көлемін шектерлік себептерді көріп отырған жоқпын, және жалпы алғанда екі
елдің ортақ мақсатқа жетуіне қажетті көмектің де шегін көріп отырған
жоқпын.
Молотов өзара көмекті белгілі бір саяси негізде, қандай да болсын бір
келісіммен шарттасу арқылы көрсету қажет екенін ескертті. Екі ел арасындағы
әскери және саяси жақындасуды осындай негізде жүзеге асыруға болар еді.
Криппс ағылшын үкіметі СССР-мен саяси келісім жасасуға әзір емес дегенді
аңғартып, жалтара жауап берді. Қазіргі қалыптасқан жағдайда, екі елдің жауы
ортақ болып отырған кезде, тек ағымдағы нақтылы мәселелер туралы ғана емес,
сонымен қатар неғұрлым ауқымды әскери-саяси ынтымақтастық проблемасы туралы
ойлау керек деп есептеген совет жағын мұндай жауап қанағаттандыра алмайтын
еді. Совет өкілі ағылшын үкіметі қазіргі кезеңде тек арнаулы мәселелер
жөнінде ғана ынтымақтастықтың жасалуы мүмкін, ал әскери-саяси ынтымақ
жасасу міндетін қойып отырған жоқ деп есептейді, деп түсінуім дұрыс па?—
деген сұрақ қойды. Криппс, меніңше, қазір әскери және экономикалық
мәселелер жөнінде ынтымақ болуына жету неғұрлым қажет, ал мұның өзі саяси
ынтымақ орнату үшін де негіз қалайды деп жауап берді.
1941 жылы 29 июньде Молотов Криппсті тағы да қабылдады. Совет елшісі
И. М. Майскийдің ағылшын әскери кабинетінің мүшесі лорд Бивербрукпен
жақында өткен әңгімесі туралы Лондоннан алынған хабарға сүйене отырып,
халық комиссары ағылшын авиациясының Германияға қарсы жалпы алғанда, Батыс
Европадағы қимыл жасауын күшейту, сондай-ақ Францияға десант түсіру туралы
мәселе көтерді. Бивербрук нақ осындай операциялар жасаудың мүмкін екендігі
жөнінде айтқанды. Майский мен Бивербруктің кездесуі туралы Криппстің
хабардар екені және осы туралы сұрақ туа қалса, өзін қалай ұстау керектігі
туралы нұсқау алғаны күмәнсіз еді. Ол ойланбастан былай деп жауап берді:
— Ағылшын үкіметі принцип жүзінде Совет үкіметіне көмектесу үшін бәрін
істеуге әзір. Бірақ, ағылшын флоты, оның мән-жайын білмей тұрып, қандай
операцияны болса да қолға ала алмайды. Демек, ағылшын қарулы күштерінің
совет майданындағы жағдайды жеңілдете алатындай қимыл жасауы жөнінде қазір
тиянақты еш нәрсе айтуға болмайды.
Көріп отырғанымыздай, Черчилльдің және оның кабинеті мүшелерінің
ағылшын үкіметі Совет Одағына барынша кеңінен көмек көрсетуге ұмтылады деп
сөз жүзінде мәлімдеуіне қарамастан, іс жүзіне келгенде, ешқандай да нақтылы
қадам жасалған жоқ.
СССР сыртқы істер халық комиссары 1941 жылы 30 июньде ағылшын әскери
миссиясының мүшелерімен кездескенде, британ авиациясының Германияның батыс
жағында және Францияның оккупацияланған территориясында қимыл жасауын
күшейте түсудің, сондай-ақ Бивербрук айтқан ауданға десант түсірудің кажет
екендігін тағы да мәлімдеді. Бұл жолы генерал Макферлан сөз алып, менің
міндетім совет әскерлерінің қимылы мен жоспары туралы тезірек егжей-
тегжейлі мәліметтер алу деп мәлімдеді. Ағылшын командованиесі тиісті
операциялардың жоспарын сонан соң ғана жасай алар еді-міс, деді.
Ақыр аяғында, Совет үкіметі Англия үкіметін уағдаласуға келуге
дегенмен қол жеткізді, бұл уағдаласу тек техникалық сипатта ғана болған
жоқ. 1941 жылы 13 июльде Кремльде СССР үкіметі мен Великобритания үкіметі
арасында Германияға қарсы соғыста бірлесіп қимыл жасау жөніндегі келісімге
қол қойылды. Оған қол қоярда совет жағынан Совет үкіметінің басшысы И, В.
Сталиннің, Қызыл Армия Бас штабының бастығы маршал Б. М. Шапошниковтың,
әскери-теңіз флоты халық комиссары адмирал Н. Г. Кузнецовтың және басқа да
ресми адамдардың қатысуы осы документтің маңыздылығын баса көрсетті.
Ағылшындар жағынан елші Криппс, Великобритания елшілігінің қызметкерлері,
сондай-ақ британ миссиясының бүкіл құрамы қатысты. Орыс және ағылшын
тілдерінде жазылған келісімге СССР сыртқы істер халық комиссары мен елші
Криппс қол қойып, мөр басып бекітті. Келісімде былай деп көрсетілді:
1. Гитлерлік Германияға қарсы жүргізіліп жатқан қазіргі соғыста екі
үкімет те бір-біріне әр қилы көмек көрсетуге және бір-бірін қолдауға
міндеттенді.
2. Осы соғыс жүріп жатқанда бұл үкіметтер өзара келісіп алмайынша,
өздері ешбір келіссөз жүргізбейді, ешбір уақытша бітім немесе бітім шартын
жасамауға міндеттенеді.
Осы келісімді антигитлерлік коалицияның басы деп есептеуге болады.
Алайда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz