Фото жанрлар мен баспасөз жанрлары арасындағы ұқсастық пен ерекшелік
Мазмұны.
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .. ... ... ... ... ... 3 - 6
І тарау.
Фотожурналистика жанры және оның мерзімдік
баспасөзде орын алуы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 7 – 42
1. Фотосурет өнер ретінде қалыптасуы. ... ... ... ... ... ... ... ...
... 8 - 16
2. Фотожанр қалай дүниеге келді. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 16 – 40
3. Жанрлардың баспасөз бетінде көрініс табуы. ... ... ... ... ... ...
40 – 42
ІІ тарау.
Баспасөз беттерінде фото жанрларының салыстырмалы
деңгейі және баспасөз жанрларынан ерекшелігі
мен ұқсастықтары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 43 – 65
1. Фотожанрларын түсіру кезіндегі қиындықтар
мен құрбандықтар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 47 – 51
2. Қазіргі заман газеттеріндегі фото жанрлар. ... ... ... ... ... ...
... ..51 - 60
3. Фото жанрлар мен баспасөз жанрлары арасындағы
ұқсастық пен ерекшелік. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 60 - 65
ІІІ. Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 66 – 68
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 69 – 73
Кіріспе.
Диплом жұмысымның өзектілігі. Қазақстан өз тәуелсіздігін енді – енді
орнықтырып, өркениет көшіне өз шама – шарқынша үлесін қосуға
ұмтылып отырған ел. Ата – бабаларымыздың өршіл рухы өнер арқылы
бүгінгі ұрпақ зердесіне ұяласа деген мақсат көкейімізді әлі де
кернейді. Қоғамымызды бүгінгі күні ізденіс пен өзгеріс үстінде деп
айтуға болады. Жаңа қоғамдық жаңғырулар бұқаралық ақпарат құралдары
қызметкерлерінен диалектикалық жаңаша ойлау мәдениетін талап етіп отыр.
Республикамыздағы түбегейлі өзгерістер журналистикамыздың бағыт –
бағдарын айқындауға мүмкіндік туғызуда. Соңғы он жылдықта ұлттық
санада үлкен өрлеу болғаны ақиқат. Ұлтаралық қатынастарда шешуін
таппай отырған бірқатар проблемалардың шиеленіске әкеліп соқтырғанын
еш кімде жоққа шығармайды. Десекте, бұл өтпелі кезеңнің алдын орап
кеткенімізде шындыққа жақын.
Қоғамдық биліктің үш тармағының (заң шығарушы, атқарушы және сот
биліктері) қалың бұқараға тигізер ықпал күшінің қаншалықты екендігі
бесенеден белгілі. Бұл биліктедің алдында қоғамның кез – келген
мүшесі дәрменсіз болады. Ал, төртінші билікті қосатын болсақ, бұл
бұқаралық ақпарат құралдары екені мәлім. Баспасөз қоғам саясатының
бет – пердесі. Газет – журналдардың, радио мен теледидардың бүгінгі
таңда шындық пен объективтілікке ұмтылысы журналисттердің
оперативтілігін айқындай түседі. Журналистика өз алдына бір ғылым,
оның көптеген салалары, ереже дәстүрлері бар сонау ағартушылық
кезеңде француздың ұлы ойшылы Жан Жак Руссо ғылым дамуының
қоғамдық прогреске нұқсан келтіретіндігін дәлелдеуге тырысқан екен.
Оның ойынша ғылымның ғарыштар өркендеуіне байланысты адамдардың
“Табиғи” қалпы бұзылмақ, қоғамда теңсіздік орнап, құқықтың кері кетіп
бостандық сезімдері аяққа таралады. Бұл айтып отырғандардың бәрімен
толық келісуге болмас, дегенмен, алаңсыз шығарып тастаудың тағы реті
келмейді. Ал, журналистика саласына келер болсақ, ол үнемі дамуды
алға жылжуды талап етеді. Қарап отыруға уақытта жетпейді орын алған
оқиға да күтпек емес.
Мерзімді басылымдарды түрлі мамандық иелері, әр түрлі
мақсаттармен, әр түрлі қырынан зерттеуі мүмкін. Егер журналисттерді
нақтылы басылымның әдеби – публицистикалық сапасы, автордың материалды
бере білу шеберлігі қызықтырса, тарихшыны өзі зерттеп жүрген
тақырыбы бойынша жарияланған фактылық материалдар қызықтырады. Ал,
дерек танушы баспасөзде оның деректілік маңызы мен ерекшеліктерін
көрсету үшін жалпы тарих дерегі ретіндегі ғылыми құндылығы анықтау
үшін зерттейді. Міне, сол деректердің бір түрі фото болып
табылады. Фото болған оқиғаны дәл етіп көрсетеді. Оның баспасөз
арасынан орын тебуі өте орынды десек те болады. Фотожурналистика
өзіне керекті тақырыпқа сай объектіні іздейді және оны дәл табиғи
етіп көрсете алады. Менің диплом жұмысымның өзектілігі осы.
Фотожурналистика Қазақстанда өте кеш дамыған мамандық. Десек те, ол
журналистика саласында өзінің ақпарат беру ерекшелігімен, дер
кезінде қағаз бетіне түсіріп, халыққа ұсыну қабілетімен көзге түсіп
келеді. Фотожурналистика Қазақстанда жас ғылымдардың бірі болып
табылады. Сондықтан да фотожурналистиканың қыр – сырын ашу, оның
жанрларының түрлілігін ажырату, жаңа жаңалықтарын жария ету, оның
журналистика саласымен бірге дамуындағы бір – бірімен ерекшелігімен
ұқсастықтары секілді мәселелердің барлығы тақырыбымның өзектіліг
болып табылады.
Диплом жұмысымның зерттелу деңгейі. Диплом жұмысымды бастамас
бұрын тақырыбымның бастапқы кезеңдері Кеңес Одағы кезеңінен бастау
алатын болғандықтан “Правда”, “Советское фото” секілді бьаспасөз
құралдарын іздестірдім. Жұмыс барысында интернет жүйесін, бірнеше
әдебиетер оның ішінде А.С.Устиновтың “Репортаж длиною в пол веке ”
кітабын, М.И. Ворнның “Жанры советской фотожурналистики” атты еңбегі
және Волков пен Ланнет П.Д. “История пишется объективом” атты
шығармаларын пайдаландым. Сонымен қатар халықаралық газет журналдар
бетінен фотожанрлардың орын алуы жайында социологиялық зерттеу жасауға
тырыстым.
Диплом жұмысымның мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмысты жазудағы
басты мақсат пен міндет Қазақстандағы фотожурналистиканың шеңберін
кеңейту. Бұқара халыққа фотожуррналистика саласының маңыздылығы мен
мәнін түсіндіре отырып, оны оқырман бойына сіңіру. Сондай -ақ
фотожурналистика жанрларының бір жүйелілігін құрып, фотография
саласындағы ғалымдар мен жас ұрпақтың назарын аудару. Жалпы
фотожурналистика мен фотография арасындағы айырмашылықты білдіріп,
олардың тиімділігін таныту.
Диплом жұмысымның ғылыми жаңалығы. Фотожурналистика дәл бүгінгі
таңда ғылыми жаңалықтарды өз кезегінде күтетін сала. Күннен – күнге
зерттелу аймағы дамып, шеңберін кеңейте түскен фотоның алуан түрлі
жанрлары бар. Бұл жанрларды әр ғалым өздігінше зерттеп, жаңалықтар
ашқандығы мәлім. Бүгінде ол ғылыми енгізілген жаңа атаулар өз орнын
табуда. Диплом жұмысымды жазу барысында фотожанрларына тағы бір
жанр түрін енгізуге тырыстым, оны “Фотосаясат ” деп атағанды жөн
көрдім. Бұл жанрдың өзгелерден ерекшелігі портретке көбірек
келгенімен, ол саяси өмірді қадағалап, саясаттың сан қырлы
объъектілерін зерттейді. Біздің қазіргі заманғы газет журналдарымызда
бұл жанр бар, дегенмен, оны тек репортаж деп немесе портрет деп
те аламыз. Оны фотосаясат деп атасақ игі болар еді.
Диплом жұмысымның әдістемесі. Фотожурналистика саласындағы
жанрларды қарастыра отырып, ол туралы Ворн, Чудаков, Юодакис
секілді ғалымдар зерттеген фотожанрларын бөліп отырып қарастырдым.
Диплом жұмысымның практикалық маңызы. Фотжурналистика негізінен
теориядан гөрі практикаға жақын екендігін диплом жұмысымда
дәлелдеуге тырыстым. Фотография өнерінде практиканың маңызы өте зор.
Бұл практикасы мен дамитын сала. Іс жүзінде көріп біліп нысанды
түсіре алмаған фотожурналист теорияны өз деңгейіне жеткізе алмайды.
Практикасын жетік меңгерген фотожурналисттің еңбегі ждоғары
бағаланатынына күмән жоқ. Прпактика фотожурналистиканың үлкен
жетістіктерге жететін көзі. Бұл саланың бүкіл қиындықтарының дені
практика кезінде болады десек қателеспейміз.
Диплом жұмысымның сынна өтуі. Жұмыс 15.05.2006. күні өтекн
алдын – ала қорғаудан орташа деңгейде деген бағамен сыннан өтті.
Сонымен бірге жұмыстың жетекшісі аға оқытушы Исаков Әскер өз
пікірін білдіріп қарап шықты. Диплом жұмысымның рецензенті
қалалық “Түркістан” газетінің редактор орынбасары Дүйсен Жұмабаев
жұмыстың қаншалықты деңгейде жазылғандығы жайлы пікір білдірді.
Диплом жұмысымның құрылымы. Кіріспеден, бірінші және екінші
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер
тізімінен тұрады.
І тарау
Фотожурналистика жанры және оның мерзімдік баспасөзде орын алуы.
Журналистика ќазіргі тањда аса жоѓарѓы ќарќынмен дамып келе жатќан
мамандыќтардыњ бірі. Тµрт ѓасырѓа шамалас тарихы бар, аталмыш мамандыќ
ќоѓамнан мањызды орынѓа ие болды. Сонау 16-17 ѓасырлардан басталатын кєсіби
журналистиканыњ наќты ж±мыс процессі ќазірде лайыќьы жалѓасын тауып келеді.
Журналистіњ єрбір материалында кµрініс тауып отыратын саяси, экономикалыќ,
рухани жєне адамгершілік аспектілері ќозѓалатын материалдар б‰гінгі тањда
аса мањызды болып отыр. Сондыќтан ќоѓамныњ б±гінгі тањдаѓы ќазаќ
журналистикасына жетіспей отырѓан актуальды мєселелер µз шешімін табатын
болса, журналистика алданда ќойылып отырѓан міндеттерді шешуге мањызды
ќадам жасаѓан болар еді. Журналистіњ ќандай мамандыќ екенін оныњ
шыѓармашылыѓын арта т‰сер фактілердіњ ќандай болуында ‰лкен мєн жатыр.
Журналист - зањгер, экономист, саясаткер, ќоѓам танушы, єдебиетші сонымен
ќатар кєсіби ерекшеліктеріне сай суретке т‰сіруші фотограф болуы керек.
Себебі, журналист басќаѓа ±ќсамайтын, µзгелерден айырмашылыѓы бар
мамандыќ. Ол µз творчествосы арќылы ќоѓамѓа, адамѓа ќызмет етеді.
Журналистіњ халыќќа ќызмет етуі сол халыќтыњ реалды ќажеттерін µтеу ‰шін,
оны прогреске бастайтын, жаќсылыќќа жеткізетін жолды тањдау деген сµз.
Д‰ниеде бірер адамныњ баќытты болѓанымен онан асќан арман-маќсат жоќ
шыѓар. Жоѓарыда айтып µткендей журналист ємбебап болуы шартты ќ±былыс. µзге
мамандыќтармен ќоса суретші, яѓни фотограф мамандыѓын да ќоса атадыќ.
Б‰гінде фото журналистіњ архивтік материалына айналып келеді. Сурет
журналистіњ ќосымша ќаруы, серігі, архиві, аќылшысы да [1] Б±л сµздер
журналистка саласында фотографияныњ орныныњ мањыздылыѓын білдіреді.
Суреттерден єдетте адам тіршілігіндегі неше алуан кµњіл сырлары, ќуанышты,
баќытты ќалыпты µмір сєттер кµрініп т±рады. Сонымен ќоса суретшініњ немесе
сурет т‰сіруші журналистіњ сезім т‰йсігі, талѓамы, шеберлігі, санамен бірге
ќабілетсіз надандыѓы да кµрініп т±рады. Сондыќтан фотожурнаилтке талаптыњ
аса кµп екені де айќындала т‰седі. Журналистика саласында белгілі бір
орынѓа ие болу ‰шін ол нысан сол орынды ќанаѓаттандыру ќажет жєне ењ кем
дегенде екі жолмен біріншісі нысан µзініњ кіруімен ситуацияны шынайыландыру
системаны беріктендіру, µзініњ сапалылыѓын танытатын аѓымдыќ алѓырлыѓын
кµрсетіп отыруы ќажет, екіншісі дер кезінде ќабілеттілікті тауып,
системаныњ функцияларын
орындауы керек. Фотожурналистика б‰гінде б±л шарттарды ќанаѓаттандырып
отыр. Айта кетелік дєл журналистиканыњ функцияларын орындау оныњ осы
шыѓармашылыќ ќ±былысќа керектігін т‰сіндіреді, ќарсы жаѓдайда
фотожурналистика аталмыш салаѓа µгейлігін білдіріп, єншейін-аќ µзініњ артыќ
екендігін реакциясын кµрсету еді.
1. Бір ѓана фотосурет он мыњ сµзді ауыстыра алады, егер ол он
сµзбен жарияланса ѓана[2]- дейді Эдворд Стейхен. Расында жања
заман газеттерінде, журналдарында жєне тіпті кітаптарда суреттер
кµбірек орын алады. Неге? Себебі ж‰з рет естігенше бір рет
кµрген жаќсы демекші кµзге сенімді фотосуреттердіњ газет бетінде
ролі екерше екендігі айќын. Журналист фотоны дєл уаќытында
нєрсеніњ бір ерекшелігін алуѓа яки кµрсетуге тырысуы ќажет.
Суретші (художник) белгілі бір заттыњ немесе нысанныњ аныќ
мінезін кµрсету ‰шін бір саѓат, 2 к‰н тіпті шабыт келмесе 2 жыл
отыруы м‰мкін, ал фотосуретші сол екі жылда бітетін суретті
небєрі бір секундта шыѓарары айдан аныќ нєрсе. Жєне б±л µнімді
жєй ѓана адам дайындай алмайды. Фотосуретші мен фотожурналисттіњ
айырмашылыѓын осы жерде атап µтуге болады. Фотосуретші ќазіргі
тањда оњай мамандыќтардыњ бірі десек болады. Ол нысанныњ белгілі
бір мінезін немесе ќылыѓын, єлдебір іс-єрекетін т‰сіруге
міндетті емес. Ол тек ќана дайындалѓан, алдын-ала суретке
т‰сірілетінін білетін бьектіні т‰сіреді. Ал, б‰гінгі цифровой
фотографиялармен м±ншалыќты ќиын ж±мыс емес екенідігі белгілі.
Ал, фотожурналист ‰шін сурет аќпаратты хабарлайтын жедел
тигізетін тиімді ќ±ндылыќ. Хабардыњ сипаты мен оны хабарлаудыњ
єдістері сурет т‰сірілетін обьектініњ жаѓдайына байланысты жєне
де обьектініњ ќай ќырын керек ететін фотожурналистіњ маќсатына
да тікелей байланысты болмаќ. Фотожурналист µзініњ ењбегінде
аса шеберлікті таныта білсе, м±ны талант яѓни µнер деп айтуѓа
болады [3]. Фотографияны ойлап табу тек ќана б±рынѓылардан µзге
техниканы µмірге єкелген жоќ. Ол сонымен ќатар, образ жасайтын
жања бір µнер т‰рін тапты. Фотоµнер µз µмірінде µте ќиын
жолдардан µтуге мєжб‰р болады. Б±л жолда ол µзініњ тиімдірек
екенін халыќќа мойындатуѓа тырысты. Жєне ол графикалыќ жолмен
табиѓи да болѓысы келді. Фотографиялыќ табиѓат образ жасау
уаќыт µте келе кµрермендердіњ ќабылдау мінезін де µзгертті.
Сонымен жарыќпен сурет салу стилистикалыќ жєне салт-дєст‰рлік
µнерге єсерін тигізетін кез туды. Фотография µзініњ м‰мкіндігін
арттыра т‰сті. Ол адамдардыњ кµзін ашуѓа тырысты. Кµрмегенді
кµре алмайтынды кµрсетті. Бір сєттік жанарымыз шалып ‰лгермейтін
нєрселерді мєњгілік кµре алатын дєрежеге жеткізді. ¤ткен
ѓасырда-аќ фотографтар адамдарѓа ќызыќты жайттарды кµрсете алды.
Мєселен, µте тез ќимылдайтын нысандар, адам келбетініњ
‰йренбеген ќимылдар жасауын. Біраќ, б±л ќ±былыстарѓа да адамдар
‰йрене бастады. Жєне тањќалыстыќ та тиыла бастады. Ал, біздіњ
ѓасырымызда б±л жања ќ±былысты µз дєрежесінде ќ±рметпен
баѓалады. Б±л шындыќ фотосуреттіњ ауќымын кењейтті жєне де єрине
б±ѓан деген єдептілік сынныњ да кµбеюіне єкеп соќтырды. Бірінен
соњ бірі бір-бірімен сабаќтас µзініњ маќсатында жања техникаѓа
с‰йеніп µнерлер пайда бола бастады. Француз суретшісі Поля
Делароманыњ Фотография µнерге ‰лкен ќызмет кµрсетеді [4] деген
жарыќ пен сызуды ойлап тапќан уаќытта айтылѓан сµзі шындыќќа
±ласты. Б‰гінде фотосурет µзіне тиесілі зањды орнын тауып отыр.
Киноматографтар, скульптуршылар жєне жалпы µнерге ќатысы бар
адамдар фотографияны ќолданып келеді, ќолдана береді де.
Интеграциялыќ жайылмалы µнер пайда болды-жања салт-дєст‰рлік.
Фотоµнер µзініњ ќажеттілігін µмірге керекетігін дєлелдеп келеді
єлі де дєлелдеуде. Фотоµнер шынайы µмірмен тікелей байланыста
болатыны сµзсіз. Єрбір суретке т‰сіретін ќ±былыс µмірдіњ
ќ±былысы яки табиѓат нысаны. Ал, сол табиѓат обьектісін сол
ќалпында табиѓи кµрінісін б±збай т‰сіріп алу фотожурнаистіњ
ќаншалыќты талантты, ќаншалыќты µнерлі екендігін байќатады.
Мєселен, адам єсері табиѓаттан, сарќырамадан, орманнан, биік
таудан, еліктіњ баласын ќалай кµтеруінен тањ ќалатын болса
суреттен де сондай єсер алуы ќажет. Ал, ол т‰сірілген суреттіњ
ѓажайыптылыѓын кµрсетеді. Фотожурналисттіњ суреттері єсерлі
мєнді маѓыналы болуы шартты нєрсе. Себебі, ол фотосуретшіден
айырмашылыѓын осы белгілермен ерекшелейді. Шынайы µмірдіњ µзі
алуан т‰рлі ќ±былыс ќимылдардан т±рады. Фотосуретшініњ суретін
шынайылыќќа жатќыза алмаймыз. Себебі, мейрамдарда г‰л,
ќуыршаќтарды арнайы адамныњ артына ќойып дайындалып суретке
т‰сіреді. М±ны жасандылыќ деп атауѓа да болады. Фотожурналист
болса еш дайындыќсыз т‰сіреді. М±нан ±татыны сол табиѓи сурет.
Фотоµнер адамнан аса шеберлікті т±раќты мінезді жєне
шыдамдылыќты ќажет етеді. Себебі, пенделік мінез-ќ±лыќ
фотожурналисттіњ ж±мысына кедергі жасауы єбден м‰мкін.
Фотоµнердіњ адамныњ мінезін ќалыптастыруѓа септігі бар
екендігінде ѓылыми т‰рде дєлелдеген. Фотоµнер мен
фотожурналистиканы шатастырып алмайу да керек. Екеуі бір-бірімен
тыѓыз байланысты болѓанымен екеуініњ бір-бірінен айырмашылыѓы да
жоќ емес. Осы т±ста П. Чудаковтыњ Фотоµнер ерекше
ќызыѓушылыќпен пайда болатын д‰ние. Фотожурналистика-
журналистиканыњ функцияларын атќарушы сала (5) деп µз пікірінше
аныќтама беруге тырысќанын а йта кетсек болады. Ал б±л пікірге
ќарсы М. Бугаевтыњ Фотоµнер мен фотожурналистиканыњ егіз
жаралѓандыѓына кµз жеткіздік. Ол екеуін бµле жара ќарауѓа
болмайды [6] деген пікірін де айта кетелік. ¤з ойымда айта
кетер болсам, б±л жерде Чудаковтыњ пікірі д±рыс себебі, фотоµнер
мен фотожурнаилтика бір-біріне етене жаќын болѓанымен ќызметі
екі бµлек. Фото µнерге бір уаќытта тез араласып кете алѓан жоќ.
Алѓашќы да фтот µзініњ жаќын саласын іздестірумен болды. Уаќыт
µте келе ѓалымдар фотоныњ µнерге де ќатысы жоќ емес екендігін
т‰сіндірді. Фото µнерде µз орнын тез ќалыптастырды. Єрине м±ныњ
ісі техникамен біткендіктен тез болды. Фотография µнерден алатын
адамныњ эстетикалыќ ќажеттіліктерін ќанаѓаттандырды десе де
болады. ¤нер туындысы болѓандыќтан ол танымдыќ, тєртіптілік жєне
коммуникативтілік болуы маќсат болып саналмайды. Б±ѓан
т‰сіндірме ќарапайым ѓана нєрсе адамныњ ќиялы, ±шќыр ойы ќайда
жетелесе сонда кетеді. Яѓни адам ойыныњ биіктігі дєрежесіне
байланысты. Демек, аталмыш сала адам ойыныњ µсуіне де єсерін
тигізеді. Фотосуреттіњ таѓы бір ерекшелігі ол идиологиялыќ
т±рѓыдан да ќызмет кµрсете алатындыѓы.
¤нер ќ±рбандыќты ќажет етеді. Б±л салаѓа бір жола бет б±ру ‰шін
бірнеше ќ±рбандыќтарѓа да жол беруіњ ќажет. Мєселен: жар басына шыѓып
єлдебір ќ±стыњ балапанын т‰сіру ‰шін біраз ќиындыќтардан µтуіњ ќажет [7].
Жєне м±ндай жаѓдайларда µзіњніњ ќ±рбан болуыњда ѓажап емес. Сонымен ќатар
уаќытыњ, к‰шіњ, ж‰йкењде шыѓынѓа ±шырайды. Дегенмен, кµздеген жетістігіње
жетіп жатсањ м±ныњ бєрі єрине ±мытылып аќ кетеді. Кей-кейде бір обьектіні
алу ‰шін кµптеген дайындыќты керек етеді. Мєселен табиѓат ќ±былыстарын,
µзгерістерін. Найзаѓайды жањбырды алалыќ. Бірінші найзаѓай екіншісіне
±ќсамауы м‰мкін ѓой. Міне фотоµнердіњ м‰мкіндіктері. ¤нер мен фото бір
жолда кезікті. Десек те екі сала ±ќсастыќ пен жаќындастыќ тапќанымен
Чудаковтыњ берген т±жырымдамасын ±мытпаѓанымыз жµн болар. Фотоµнер халыќ
кµзіне ‰йреншікті жаѓдай болып ќалыптасты. Дегенмен де, фото µзіне
тањќалдыруды єлі де тоќтатќан жоќ. Єрбір суреттіњ µз ерекшелігі бар, єр
сурет µзімен бір тарихты алып келеді, бір сырды алып келеді [7] – дейді М.
Громов. Суреттіњ сыры, тарихы деп нені айтады. Сыр мен тарих фотосуретке
жан береді. Оны сµйлетеді. ¤нердіњ наѓыз µресі деп осыны айт. Фотоµенр
басќа салалар секілді µзініњ ќыр-сыры, тарихы арќылы ж‰зеге асып отыр. Б±л
дегеніміз фотоныњ жанрлары ќалай пайда болды жєне фото жанр деген не?
Фотоны µнерге де ќатыстырѓан осы фотожанр деп т‰сінуге болады. Фотоны
барлыќ елге де тез араласќанын µнер саласыныњ жєне журналистикадан орын
тапќанына-аќ білеміз. Жоѓары да айтып кеткендей жалпы фотоµнер мен
фотожурналистика бір-біріне жаќын салалар. Сонымен бірге ємбебеп
журналистика мен нєзік жанды µнердіњ араламайтын, µз ќ±ндылыќтарын
кµрсетпейтін жері жоќ. Себебі, б±л екеуі де халыќпен тікелей байланыстаѓы
мамандыќтар. Міне осыдан барып фото кµпшілікті µзіне тез ќарата алды.
Дегенмен, фотоныњ µзіндік м‰мкіндіктерін де ±мытпауымыз ќажет. ¤нерді
ќоспаѓанда фотоныњ µз тарихы бар. Жарыќтан сызудыњ єлемдік тарихын
кµркемдейтін єлемге єйгілі есімдерді осы т±ста атап µтсек те болады. Олар:
англиялыќ. Д. Хилл, Джумия Кэмерон, алѓашќы суретші-режиссерлар ќатарында
датчандыќ О. Рейландер мен англиялыќ Г. Робинсон, орыс ±лтынан С. Левицний,
А. Даньер, А. Каремин, М. Родченко, француз Надар, Э. Каржа, Дэмоми, К.
Пюйо, ќазіргі жанрлыќ фотографияныњ хабаршысы Э. Атже, поляк Я. Булгак,
венгриялыќ Л. Мого-ли-Надь, Э. Вадам, чехословакиялыќ шеберлер И. Суден, Я.
Функе, неміс аѓайындары Т жєне О. Гофмейстер, Р. Дюр-нооп, А. Ренгер-Патч,
фотожурналист Дж. Хартфильд, белгиец Л. Миссон, американдыќ щеберлер-А.
Стиллиц, Гертруда Кэзибир, Э. Уестон, Дороги Ланге, Э. Стейхин-б±лар ењ
алѓашќы эпикалыќ фотокµрменіњ ќоюшылары. Фотокµрме Адамдыќ тума деп
аталатын тізімді ары ќарай жалѓастыруѓа болады. Тізімге µте жас
фотосуретшілер енеді. Олардыњ барлыѓы ізденушілер жєне халыќќа ќуаныш
єкелуге, єлеммен таныстыруѓа ќ±штар адамдар. Фотограф бірінші µзі єлемге,
єлемдік жаратылыстарѓа , єр т‰рлі т±лѓалардыњ мінез-ќ±лќын ашуѓа ќ±штар
болуы шартты. Ондай ќ±марлыќ, µз профессиясына деген ерекше сезім болмаса
фотографтыњ ењбегі халыќтыњ жєне журналисттердіњ кµњілінен шыѓуы, µнердіњ
талабын орындауы м‰мкін емеснєрсе. Фото µнермен бір жерлерде астасатыны да
осы. Ењбектіњ барлыѓында ењбекшініњ мінезі кµрінері аныќ. Ал фотоѓа келсек
фотографтыњ жаќсы жаѓын кµрсетуге тырысады. Осы жайында Г. Григорьев
Фотография фотографтыњ нєзік т±старын бейнелейді. Жєне фотомен айналысќан
адамныњ мінез-ќ±лќы да уаќыт µте келе µзгереді єрине, сезімталдыќќа ќарай.
Табиѓаттыњ µзі сезімтал обьектілерден т±рады емес пе [9] дейді.
Фотоµнер логикалыќ кењеюіне де кµбірек кµмек береді. Жалпы фотоныњ
µнер ретінде ќалыптасуыныњ бµлімі бір уаќыты немесе зањдылыѓы жоќ.
Фотоµнердіњ тегін єріден ќарастырсаќ та болады. Ал, деректерге с‰йенер
болсаќ. Тальбат Дагердіњ кезінде фотоµнердіњ тыњѓылыќты зерттелмегенін
кµреміз. 1800 жылдардан осы уаќытќа дейінгі фотографияны зерттеп єр жылдыќ
фотографияныњ єр ењбегін зерттеген ешкім жоќ деуге де болады. Жоѓарыдаѓы
тізімге ќарасаќ, зерттеген былай т±рмаќ ќазаќтан сол кездерде жањалыќ ашќан
адам жоќ Ќазаќстанда фотожурналистканыњ аќсап т±рѓаны да осыдан кµруге
болады.
Фотоµнер, жалпы фото µзге салалар секілді ќ±рамды бµлшектерден
т±рады. Ішінара єрт‰рлі жеке салаларѓа кішкентай ѓылымдарѓа бµлініп кетеді.
Фото екі бірдей алып, халыќ санасына идеологиялыќ т±рѓыдан єсер ететін
салалардыњ жанамасы, кµмекшісі болѓандыќтан аныќ кµп ой білдіретініне шек
келтірмеу керек. Баспасµздегі секілді фотоныњ да жанр дейтін ќ±рылѓысы бар.
М±ны єрине т‰сіндірмей-аќ т‰сінікті. Мєселен баспасµз бетінде ќандай
маѓынада маќала шыќса ќолындаѓы ќосымша сурет сол маѓынадан шыќпауы тиіс.
Яѓни, турасын айтќанда шыѓарма ќай жанрда болса сурет те сол жанрдан болуы
керек.
В.И.Ленин өзінің деректі кино ісінде “Тек қана кино емес
насихаттауға қызықты тиісті жазулармен фотосуреттер көрсету қажет
дейді.[10] . Бұдан В.И.Лениннің де фото ісіне аса қызығушылықпен
қарап оны насихаттаудың және тәртіптің бір үлгісі ретінде қабылдағанын
білеміз.
Алғашында фото тек фото болғанда оның маңызы қазіргідей емес
еді. Оны тек сурет қана яки бір нысанды сол қалпында көрсетуші
ғана”, - деп түсіндірді.
Уаќыт µте келе оныњ орны ерекшелене берді. Фотоны µмірге тек бір ѓана
адам єкелген жоќ. Б±л жањалыќќа кµптеген елдіњ оќымыстыларыныњ ењбегі
сіњді. Ќоѓамдаѓы мањызды жањалыќтарды жинаќтап, саралап тарату ‰шін фото
журналистика секілді µмірге шаќырылѓан сала фотожурналистиканыњ жањалыќтыњ
мінезі айдан аныќ кµрінеді. Аталмыш саланыњ ќоѓамдаѓы орны б‰гінде бµлек.
Фото журналистикаѓа ќалай келгенін білу ‰шін фотоныњ ќалай пайда болѓанын
айќындап алѓан жµн. адамдар ертеден-аќ суретшініњ орнын ауыстыратын, яки,
суретші іспеттес нысанды ±заќ каќыт еш ќимылсыз ±стап отырудыњ орнына тез
арада керектісін ќолына ±стататын ќ±рал іздеді. Негізінен фотография сµзі
грек тілінен алынѓан фото-жарыќ, граф-сызу, жпзу деген маѓынаны
білдіреді. Тарих арќылы біз ѓалымдардыњ бірінші камера-обскураны тапќанын
білеміз. Б±л камера-обскура тіпті біздіњ эрамыздан б±рынѓы IV ѓасырда µмір
с‰рген ертедегі грек ойшылы Аристотельге де белгілі болѓан. Камера
обскураныњ ж±мыс принципін Италияныњ ±лы суретші ѓалымы Монардо да Винчи
µзініњ ењбектерінде ќайта туу дєуірі деп атайды [11]. Осы секілді
фотография жайында µте кµп нєрселер айтуѓа болады. Камера обскура арќылы
т‰рлі суреттерді сол кездіњ ѓалымдары т‰сірді. Жєне олар жаќсы нєтижеге
жетті. Атап айтар болсаќ, олар: ќазір аттары єлемге єйгілі француз Жозеф
Нисефор Ньепс (1765-1833), Луи-Жак Манде Дагер (1787-1851) жєне англиялыќ
Вильян Фокс Генри Тальбот (1800-1877). Міне осыларды фотграфия жањалыѓын
ашушы деп санауѓа болады. Б±лардыњ ењбектерінен хабардар ететін єрине
тарих. Ѓалым µзініњ ќашан да ашќан жањалыѓы, ѓылымы арќылы єйгілі болады.
Ньепс µзініњ бірінші ењбегін к‰н сурет деп атайды. 1826 жылы Ньепс µзініњ
обскураныњ кµмегімен металл пластикада єйнектіњ арѓы жаѓынан кµрінген
шеберханасыныњ кµрінісін алды. Б±л єрекет сегіз саѓатќа созылды. Сапасы
м‰лдем тµмен болѓанымен б±л фотографияныњ бастауы еді. Ал, Тальбат болса,
к‰н н±рын ќадаѓалады. Б±л сурет оныњ ‰йініњ тор терезесі болатын. Тальбат
ењбегін єдемілік, ѓажап деп атады. Осылайша ол болашаќты фотографиямен
ѓажайып єлеммен байланыстырды. Алѓашќы фотолар осылай µмірге келгеннен
кейін ол µзінен-µзі ќорын кењейте бастады. Кµрермендердіњ ќызыѓушылыѓы арта
т‰сті. Кейінгі ж‰з жылдыќта визуалдыќ информацияныњ жања бір тілі пайда
болды. Ол б‰гінде адамзатќа адал ќызмет етіп келеді. Фотография кітаптарда,
кµрме залы мен музей ќабырѓаларынан, шыншыл газет беттерінен µзініњ µшпес
орнын белгіледі. Фототілшініњ оперативтілігі мен сенімділігін В. И. Ленин
µте биік баѓалады. Ол фотожурналист Оцуппен с±хбатында былай дейді:
Фотографияныњ тарихта орны µте ‰лкен. Суретшініњ ењбегі – болып жатќан
оќиѓаны фотография секілді тез жєне дєл етіп ќаѓазѓа т‰сіре алмайды (10).
Б±л фотоныњ таѓы бір артыќшылыѓын аша т‰седі. Осы т±ста фотосуреттіњ ењ
жаќсы жаѓы оныњ глобалдыќ мањызѓа ие болуы. Атаќты фотосуретші Мерал Оралиш
фотосурет глобальдыќ бір тілі болѓаны ‰шін аудармашы керек емес, кµп
адаммен байланыс м‰мкіншілігі бар деп айтќан [12].
Міне осы т±ста Орамиш пен Брессонныњ сµздері бір жерден шыќќандай.
Брессон Фотография мен адам µте тыѓыз байланыста ж‰реді. Олар ‰немі
ќозѓалыс ‰стінде даму процессте ж±мыс атќарады [13] - дейді. Осыдан
фотография адамсыз, адам фотоаппараттарсыз таза пішін шыѓаруы м‰мкін
еместігін байќаймыз. Фотограф-дейді А. И. Киприанова – ќандай іс болмасын
шыдамсыздыќ білдірмеуі ќажет. Б±л мамандыќ адамдармен µте нєзік ќабатта
байланыста. М±нда мањыздысы фотографтыњ сµйлегенінде емес, оныњ
ќозѓалысында, кµзќарасында µзін ±стауында [14]. Яѓни б±л сµзден
фотографияныњ адам этика эстетикасына да тікелей єсері бар екендігін
кµреміз. Жалпы, фотография таќырыбындаѓы мєселелер µте кµп. фотографияныњ
жања жањалыќтары, жања фото жанрлары, д‰ниеге кіммен єкелінгені, фото
ќарамаѓында нендей жањалыќтар ашылуда таѓы да сол секілді. Фотография
кішкентай болѓанымен, оныњ т‰сінігі жєне ќамтитын аумаѓы µте ‰лкен, яѓни ол
єлем дейді А. Бестужев-Рюмин [15].
Ќазаќстан ‰шін фотожурналистика єлі кµптеген ќыр-сыры ашыла ќоймаѓан
сала. Советтік кезењ ѓылымыныњ артыќшылыќтарын жете т‰сіндіріп кеткенімен
фотожурналистика сол дењгейде ќалып ќойды десек болады. Єрине, µзге
елдермен салыстырмалы т‰рде ќарастырѓанда Дуглос Керкланд былай дейді: Мен
ойлаймын, фотожурналистика µледі біраќ, бір нєрсе аныќ, ол т‰бегейлі
µзгереді ќоѓамда болып жатќан тоќтаусыз процестермен бірге [16].
Ќазаќстанда фотожурналистиканыњ дамуы µте баяу десек болады. Фото
журналистикамен бірге дамыѓандыќтан яки журналистиканыњ фотоѓа септігі
тигендіктен десек те болады фтот ‰немі жылжу ‰стінде болуы ќажет. Б±л
таќырыптыњ мањыздылыѓы да сол. Журналист мамандыѓы ‰немі ќозѓалыс ‰немі
жања идея, жања жањалыќтардан т±ратын мамандыќ. Ал таќырыптыњ маѓынасына
келер болсаќ, таќырып фотожурналистика саласы нендей ењбектермен адамзатќа
пайдасы тиуде, оныњ ќандай т‰рі яѓни жанрлары бар екендігін талќылайды.
Сурет-фото µнері єлі жас, біраќ мєњгілік деп айтуѓа болады. Сурет
журналистіњ шыѓармашылыѓын ашар, шыѓармашылыѓын толыќтырар да µнер, шын
мєніндегі µнер. ¤мірде ±шќыр уаќыттыњ ыќпал етпейтін бірде-бір саласы жоќ.
Уаќыт тобы біздіњ басќан єрбір ќадамымызда ќалып жатады [17]. Б±л сµз
фотографияныњ уаќыт тобымен ж±мыс атќаратындыѓын таѓы да бір дєлелдейді.
1.2. Фотожурналистикада жанр бір немесе бірнеше сурет бірге
жарияланѓанда туады. Фотожурналистика жанрлары туралы пікір зерттеулер µте
кµп. мєселен фотожурналистика жанрларын ќарастырѓан В. Юоданис
фотожурналистикадаѓы жанр-бір уаќытта фотосурет текст дейді.
Фотожурналистика жанрларын екі бµлікке бµліп ќарасытарыд: 1) жалдамалы
(подсобные); 2) Еркін (самостоятельные).
Б±л екеуін ашыѓыраќ ќарастырсаќ, жанрларды т‰сінігімен ќолѓа алсаќ,
жалдамалыныњ ќайсы, еркінніњ ќайсы екенін бµліп алу оњай нєрсе. ХІХ
ѓасырдыњ екінші жартысында Европаныњ фотосурет µнерінде жања стилистік
µнер ќалыптаса бастаѓан. Ал, б±л жанр µнерінде таѓы бір-екі баѓыт
ќалыптасќанын айќындайды. Оныњ бірі байсалды жанрлыќ сахналыќ ќойылым
болса, екіншісі портреттік фотосурет. Осы секілді фотожурналистика
жанрларын ќарастырѓанда сол салаѓа бµлініп кете беретіндігін байќаймыз.
Сонымен бастапќы жалдамалы жанрларды ќарастыралыќ. Олар: фотоиллюстрация
мен жарнама. Фотоиллюстрация-тек текстке кµмек береді, оны кµркемдейді, не
туралы екендігін кµрсетеді жєне оныњ кµлемі тексттен кішірек болады.
Фотоиллюстрация іштей таѓы екі т‰рге бµлінеді. Тура жєне еркін. Екінші
жалдамалы жанр ол фотореклама (тауарлар, туризм, сєн ‰лгілері, т.б.).
фоторекламаны редакция дайындамайды. Оны жарнаманы беруші фирма мен
агентсволар, кєсіпорындар жасайды. Біраќ, журналитер дайындайтын да т‰рі
бар мєселен белгілі бір салынып жатќан ќ±рылыс, кµрмелермен таныстыру ‰шін,
жања кинолар жєне фоторубрика мен фотоаноннс. М±ныњ барлыѓы єрине газеттіњ
соњѓы беттерінен орын алады. Ал, журналдарда соњѓы м±ќабасыныњ ішкі жаѓын
да орналасады.
Енді еркін жанрларѓа келелік. Б±лар наѓыз фотожурналистиканыњ
жанрлары. Б±л жанрлар фотопечаттыњ авторыныњ жєне текстіњ ережелеріне
баѓынуы ќажет. Фотожурналистиканыњ еркін жанрлары да екі т‰рге бµлінді. 1.
Кішкентай 2. ‡лкен
Кішкентай жанрлар тек бір ѓана Фотопечать сындыќ текстпен жарияланады.
Ал, ‰лкен жанрлар кем дегенде 3 суреттен т±рады.
Кішкентай жанрларѓа фотохроника, фотозаметка, фотосуреттеу,
фотоќ±ттыќтау, фотоновелла, фотообложка, фотоплакат.
Фотохроника-б±л тез арада жедел жањалыќтыњ жетуі. М±нда кеше, б‰гін
деген сµздермен т‰сірілетін сурет.
Фотосуреттеме-сынау текст ќанаѓаттандырмаѓан жаѓдайда ќолданылады.
Жєне б±л шеберлікті ќажет етеді.
Фотоќ±ттыќтау-салтанатты т‰рде ќ±ттыќтау. М±нда аса бір дайындыќты
табиѓилыќты ќажет етпейді.
‡лкен жанрларѓа келер болсаќ, б±ларѓа тек ережесін беріп кетелік.
Фоторепортаж-м±нда оќиѓаныњ болѓан жері, уаќыты, жєне оќиѓа жемісі.
Б±л сьемка репортаждыќ болѓан соњ оќиѓа біткен уаќытќа дейін созылады.
Текст репортаждыќ, жањалыќтыќ, ќалауыгша эмоцияналды болуы керек.
Фотоочерк-зерттеуге м‰мкіндік берілетін жаѓдай. Журналист обьектіні
ќай ќырынан т‰сірем десе де µзі біледі. Уаќыт пен ќайда т‰сірілетініне шек
ќойылмайды жєне ќанша т‰сіру керектігін де фотожурналист µзі шешеді. Тек,
обьектініњ ќыр-сыры ашылса болѓаны. Текст-аналитикалыќ, ќалауынша
кµркемдік, кµркемдігіне єдістермен тєсілдерді ќолдануѓа болады.
Фотоєњгіме - б±л ‰лкен нєрсені єњгімелеу. Ол завод, белгілі бір село,
кєсіпорын болуы м‰мкін. Жанр саяхат ретінде оныњ обьектісі айтып µткендей
цех, колхоз, республика, ел болуы м‰мкін. фотОєњгіме ‰лкен обьектіні алып
соны бастан аяќ шолу яки орын орнымен айтып шыѓа деген сµз. Фотоєњгіме
т‰сіру ќиынѓа т‰сері хаќ нєрсе. ‡лкен обьектініњ ќыр-сырын, кем-кетігін ашу
аз ѓана сµздермен жанамаланѓан сурет.
Фотодайджест-єрт‰рлі баспалардан алынѓан фотопубликациялар.
Фотопікір-фоторецензия оќушыныњ кµрмемен танысуѓа дайындалуы,
музейдегі-экспозициялармен, жања спектакльмен кинофильммен, бір
коллективтіњ немесе т±лѓаныњ шыѓармашылымен танысу кезінде. М±ны жетелейтін
тексте т‰рі міндетті т‰рде сын, пікір, анализ жасау, салыстыру, т‰сіндіру
болу ќажет.
Міне, фотожурналистика жанрларыныњ ережелері. Фотоныњ єлі жде
айтылмаѓан жанрлары µте кµп. мєселен: портрет, пейзаж секілді жанрлар
фотоныњ дєст‰рлі жанрлары болѓанымен фотожурналистика жанрларына кірмейді.
Жоѓарыдаѓы бµліктерге яки жанрлардыњ ќ±рылыстарын арнайы кестемен кµрсетсе
де т‰сініктірек болады.
Фотожанрлары туралы кµптеген деректер пікірлер бар. Мєселен Г. Чудако
информациялы-публицистикалыќ фотожурналистика жанрына – фотоинформацияны,
фоторепортажды жєне фотоиллюстрацияны жатќызады. Оларды маќсатќа
жеткізерлік б±йрыќтарды орындауѓа жаќын т±рады деп біледі. Сонымен
информациялыќ-публицистикалыќ жанрлар газет талаптары былай т±рсын
факттермен кµбірек ж±мыс істеп, оќиѓаны ќадаѓалау ќажет. Сюжеттік шешім
фотоинформацияѓа фотожурнаисттіњ м±ншалыќты индивидульдыќ жаќын ісі керек
емес. Тек µз кµзќарасымен оќиѓаны аныќ алуѓа тырысса болѓаны. Аныќ
жаѓдайларда ѓана фотожурналист µзіндік образдыќ µнерін салса болады.
Фоторепортерлер ењ бірінші обьектіні алар кезде б±л суретке халыќ
ќаншалыќты сенеді обьектік сьемканыњ шынайы екендігі халыќты бір µзіндік
ойѓа келтіре алады ма осыны ойлану ќажет. М±ндайда журналистіњ ой мен
мынаны кµрдім деген µзіндік ойыныњ т‰кке де керегі жоќµ екенін білуіміз
ќажет. Єрине, олардыњ авторлары єрт‰рлі. Дегенмен бір шењберден шыѓа алмай
ќалатын кездері бар. Мысалы, ж±мыс уаќыты, келіссµзге ќол ќою сєті,
єуежайда кездесу секілді. Фотоинформация болѓандыќтан екі т±лѓаныњ
амандасып т±рѓанын ешќандай информация ала алмайтынымыз да белгілі. Б±л
информацияныњ обьективтілігін ш±ќып кµрсете беру фотожурналистіњ єлем тану
ќабілетінен жєне кµрерменге эмоциялыќ т±рѓыда єсер етуден айырады емес пе?
Б±л с±раќќа Чудаков Жоќ - деп жауап береді де – эмоциялы т‰рде єсер ету
фотоинформацияѓа ќ±ндылыќ, дегенмен, фотоинформацияны халыќ кµркемдік
дєрежесіне ќарап баѓаламайды, оныњ жедел хабар жеткізетініне, ќайда, не,
ќашан болѓанын білгісі келгендерге білгізетініне ќарайды[19 ]. Оперативтік
фотоинфоормация б‰гінгі тањда телевизиядан кµрсететені репортаж болса да
тай таласып к‰ресіп келеді. Сонымен бірге телевизиямен µте тыѓыз
байланысты. Фотоинформация кµркемдік кереметімен мањызды емес онда жања бір
жањалыќтыњ ±шы кµрініп т±рмаса, µзіне кµптіњ назарын аударта алмаса ол
тіпті мањыздылыѓын м‰лде жоюы да єбден м‰мкін. Ал, егер онда информацияныњ
бір ±шы кµрініп, сезіліп немесе байќалып т±рса онда ол µз кµркемдігінде
жоймайды. Керісінше, ќосымша кµркем ќасиеттерге ие бола береді. Біраз
жылдарѓа артта ќалѓан, кµпшіліктіњ назарынсыз ќалѓан аќпарат ќазіргі
кезењде жарияланар болса ол фотосуретті ‰лкейтіп, кењейтілген т‰рде кµргісі
келсе, оныњ тарихына терењ ‰њілсе суреттіњ ќ±ндылыѓы артып, оѓан деген
ќызыѓушылыќтыњ артуы зањдылыќ деп білу артыќтыќ етпес. Біз адамдардыњ тіпті
киіміне ќызыѓушылыќпен ќалап кµњіл аударамыз, оныњ ‰стіндегі кермет єдемі
кµйлек болса, оныњ ќазіргі заманѓы екенін білеміз. Яѓни, біз уаќытќа кµп
мєн береміз. Біз кµптеген с±раќтарѓа жауапты суреттіњ авторы береді деген.
Автор µзініњ суреттерінде бізді осы ойѓа жетелетіп т±ратындай кµрінеді.
Адамдардыњ барлыѓы да бізді бір фантазияѓа жетелейді. Жєне кей-кездері
біздіњ µзіміз де фотограф бола аламыз, ескі фотосуреттерге ќазіргі заманѓы
адам ќызыѓатын аќпарат ќосып, оѓан б±рын жетіспеген жетістіктері мен
жањалыќтарын беріп жања замандыќ ќабылдайтындай ету біздіњ фотографиялыќ
µнерімізді дєлелдейді. Жалпы халыќ теориясынан шыѓып келе жатќан жанрлыќ
диффузия-зањды жањалыќ. біраќ, "жанрлардыњ арасындаѓы сан алуандылыќ дейді
М. Каган- жєне жанрлардыњ жалѓандыѓы яки, информацияныњ жалѓандыѓы болса да
нысандыќ аныќтауыш сапасын айта кету керек". Ары ќарай Аныќтауыштыњ сала
жайында сµз еткенде біз мынаны ойда ќатты саќтауымыз керек таза
жанрлардыњ ќатарына µтпелі жєне араласќан жанрлар кіреді. Егер бір жанрдыњ
сапалылыѓын сµз еткен болсаќ онда б±л ойдан кейін фотоинформацияны еш
жанрѓа ±ќсамайтын жєне репортажѓа кейбір жерлері ±ќсайтындыѓын жасыра
алмаймыз. Жєне де ол кµрініп т±рѓан шынайылыќты тыѓып тастай алмаймыз.
Жанрлардыњ шыѓу тегіне ќайта оралар болсаќ Нью-Йорктік фотожурнаист
Левис Хаин былай дейді "Жанр д‰ниеге Август Зандармен келген. Оѓан неміс
±лтшылдары кедергі жасап ж±мысы тоќтатты. Одан соњ эстофеталыќ орынды Нью-
Йорктік Photo League жаулап алды. Ары ќарай Falt Seculite Administrtion
командасы. Б±л кездерде 1945 жылѓа дейін жалѓыз ѓана ќ±нды документтацияныњ
ж±мыс Пол Стрэндтіні болатын. ¤кінішке орай ол кµпті баѓындыра алмады"
дейді. Ал, Eugene Smith болса 1955-1975 жылдар аралыѓын фотографиядаѓы ењ
білікті кезењ деп т‰сінді. Єсіресе – дейді ол – кітапша болып шыѓатын
аќпараттыќ обьектілерді айтады. Сµйтіп ол біраз ењбектерді атап µтеді. Олар
мыналар: бір Ќытайдан екіншіге Анри Картье Брессон жєне Поля Сартра,
Америкацы Роберта Франка, Suffer, Little Children Мариан Палфи,
Vietnam Inc Филиппа Джоунса Гриффитса, La Causa Пола Фуеко, Palante
Young Lorols Party Майкка Абрамсон, Resurrecion City Джипп Фридман,
Black in White Amerika жєне Made in Germany Леонард Фрид, The Block
Хорба Горо, Friday Night at the Coliseum Джофа Викнингана, Minamata
Юджина жєне Эймен Смит, The Bikeriders пен Conversations with the Dead
Дэнни Лайона. М±нан басќада документациялыќ ж±мыстардыњ бірќатарын осы
жалдардаѓы жањалыќтар болатын. М±ныњ барлыѓы да сол кездердегі аќпараттыќ
фотолдарды д‰ниеге єкелуге ат салысќандар болып табылады. Осы атап µткен
фотоѓа бірден бір ењбегі сіњгендер сол он жылдыќта жанрлардыњ єр ќайсысын
бµлуге єбден-аќ тырысќан. Уаќыт µткен сайын жања аќпараттыќ кењістік жања
аќпарат тарататын ќ±ралдар мен алуан т‰рлі тєсілдермен бірге уаќыт аѓымына
ќарап аќпарат аѓысында µзгертуде. Б±ѓан ќарап жања терминдер жања сµздер
сонымен ќатар жања б±рын соњды естімеген жанр т‰рлері де пайда бола
бастауда. Осы жаѓдай жайында фотожурналист Т. Вячеславтыњ Тар терезе
суреті, Ньепс болса єйнектіњ арѓа жаѓындаѓы шеберханасыныњ суреті яки
µзініњ атауымен к‰н сурет деп аталынѓан. Міне м±ныњ екеуі де бір жанрѓа
±ќсайды яѓни бір жанр. Осындай суреттер санын кµбейткен сайын жанрлардыњ да
саныныњ кµбейетініне к‰мєн жоќ дейді. Жанрлармен ж±мыс істейтін фотограф
‰шін ж‰йелі оќуын оќу, єр т‰рлі мамандыќтардыњ спецэфикалыќ тєртібін білу
журналистік ќ±ндылыќ баѓа жетпес білім болып саналады. Б±л ќандай
мамандыќтар жайында. Б±л єдебиеттіњ білім, зерттеу ж±мыстарыныњ негіздері,
графикалыќ дизайн немесе анторпология, социология, политология, экономика
жєне психология. Б±л білімніњ бєрі – дейді сыншы Донна Ли Филипс- типтік
фотожурналистикаѓа µте аз кµњіл бµлінеді. Сондыќтан шешуші сєтте керектігін
білдіреді. Ол сєтте фотожурналист тек µзініњ ењбегіне жєне к‰шіне білімін,
ойына сенуі керек. Алдында т±рѓан істі анализ жасап, ќайта µњдеп,
єдемілікті табиѓи жаратылысымен ќабылдау ‰шін. Міне сонда ѓана жанрдыњ
кереметтілігі, айќындылыѓы, кµркемдігі, аќпараттыѓы, ерекшеліњгі еріксіз
кµзге т‰седі.
Фотожурналистикадаѓы жанр бірініњ артын бірі ќуып д‰ниеге небір
ќызыќты да тартымды д‰ниелер єкеле беруде жалѓасуда. Манадан бері жанр,
фотожанр жайында єњгіме ќ±рдыќ. Ендігі кезекте фотоныњ жеке фотоинформация
сияќты µзге де жанрларына тоќталып µтелік. Ары ќарай ж±мысымызды жалѓастыру
‰шін алѓашќы пайда болѓан зерттеулердіњ бірі Чудаковтыњ репортаж жайындаѓы
ойларынан басталыќ. Б±л шамамен 1982-1983 жылдардаѓы зерттеулердіњ бірі
болып табылады. Чудаков фотоинформацияныњ екі ќыры бар. Соныњ бірі
репортажѓа ±ќсап келеді десе Юодаксис фотоинфоромация жанрын µз
зерттеулеріне м‰лдем ќоспаѓан. Ал Б. Н: Головга болса фото жайында былай
дейді Практикалыќ, негізгі ќажеттілік редакциялыќ ж±мыстарда ол
фотожурналистика ѓылыми оќуларды ќажет етпейді. Фото µзініњ шынайылыѓымен,
тазалыѓымен ерекшеленуі ќажет, фотография аќпаратты болуы керек. Фотография
образды таза болуы ќажет дейді. Яѓни, Головко фотоныњ инфоормациялы яки
аќпаратты болуын о бастан-аќ ќалаѓандыѓын осы сµзінде білдіріп, айќындай
т‰седі. Ал енді репортажѓа келіп тоќталар болсаќ, Юодакис фоторепортажѓа
ќысќа ѓана т‰сіндірме беріп µтеді. Сьемка нысаны-оќиѓа болѓан уаќыттан
бастап, шиеленісуімен шешіміне дейін ќайда µтіп жатќандыѓы міндетті т‰рде.
Т‰сіру кезењі оќиѓалы жєне ол оќиѓа аяќталѓанша т‰сіндіреді. Берілетін
текст репортаждыќ стильде, аќпаратты, ќалауынша эмоциялыќ болуы керек
дейді. Чудаков болса фоторепортажды барынша кењінен т‰сіндіре отырып
Репортаждыњ т‰сіру визуальдыќ фестиваьдыњ ‰лгісі болып ќалыптасты. Ол
гуманизмніњ ойын ќоштады. Яѓни адамдар арасындаѓы достыќты, µзге
халыќтармен достастыќты мењзейді деп репортаж ретінде ќолданылып келеді.
Осыѓан бір ‰лгі айтып µтелік, б‰кіл Москва космостан ќайтќан полет Ю.
Гагаринді к‰тіп алу кезінде ондаѓан фотокорреспонденттер ±шќыштыњ єрбір
ќадамын ќадаѓалап т‰сіріп, аќпараттыќ кадрлар тарихи кезењнен ќалдыруѓа
тырысты. Біраќ осы кезде бір ѓана адамныњ жарќан тілі Гагарин жайлы бар
жайды т‰сіндіріп айта алды. М±ныњ авторы В. Генде Роте болатын. Суретте
бірінші Гагаринніњ ‰лкен планда репортаждап т±рѓан беті алынѓан. Одан соњ
кеудесініњ жоѓарѓы жаѓы µте ‰лкен ќашыќтыќта алынѓан. Міне осы ‰лгініњ µзі
автордыњ оќиѓаѓа деген кµзќарасыныњ µзіндік ойыныњ ќаншалыќты мањызды
екендігін дєлелдейді емес пе? Кейде фотоинформацияныњ да репортаж болуы
оњай болады. М±нда Чудаковтыњ ойымен шектеспейміз. М±нда фоторепортер В.
Шопашниковтыњ Репортаж на смену схеме деген с±хбатында оныњ мына бір
т±жырымдамасына кµњіл аудармасќа болмайды. Фотоинформация репортаж бола
алады бір ѓана кадрда. Фотоинформацияныњ барлыќ артыќшылыѓымен ќосќанда
жєне фотоны т‰сірер уаќыт келгенде тек репортер ѓана фотокамерамен
ќаруланѓанда. Оќиѓа мінезі міндетті т‰рде сенімді жєне халыќтыњ ортада
болуы керек.
Сенвенциялар µте кеш пайда болды. Теориялыќ журналистиканыњ ѓалымдары
ќолмен жазылѓан яѓни салынѓан репортаж бар екендігін аныќтады. Б±л
біреулерге єншейін ѓана жарияланѓан аќпарат ретінде ѓана. Біраќ перомен
ќаѓазѓа т‰сірілген репортаж бір ќызыќты оќиѓаныњ куєсі болѓан фото єлеміне
ќызыѓушылыѓы кµп адамныњ ќолынан шыќса керек. Ал, біреулерге репортаж-µте
‰лкен т‰сінік. Олар ‰шін фоторепортаж тек газеттіњ бетінде немесе
журналдарда ѓана кездесетін д‰ние емес, ол жазушылардыњ ењбектерінде
мєселден Чеховтыњ сахалиндік репортажында, немесе Записики из мертвого
душа деген Достоевскийдіњ шыѓармасындаѓыдай. Б±дан басќа да шыѓармалар
репортажѓа алдымен бірнеше фактілер ќажет екендігін дєлелдейді. Олар ќандай
фактілер: документаль а ќатысќаныдыѓын, оќиѓа жанында болѓандыѓын
білдіретін эффект, автордыњ оќиѓаѓа субьектілік ќатысы, кµркемдік жарыќ,
кµркемдік єдістері. Міне дєл осы факторлармен ќоса кµпкадрлы репортаждыалып
шыќсаќ м±ныњ µзі ‰лкен бір д‰ние болып табылады. Яѓни, б±л басќа
репортаждардан µзінше ерекшеленетіне онда ешкім к‰мєн келтіре алмайтыны
аныќ. Фоторепортаж журналистіњ єњгімелеуініњ µзіндік формасы, сонымен бірге
фактілерді, оќиѓаны µзінше баѓа беруі. М±ныњ бєрі оњай ж±мыс еместігі
белгілі жєне ќолдаѓы небєрі ‰ш-тµрт суреттіњ кµмегімен ѓана. Репортаж
монтаждалѓаннан кейін м‰лде µзге т‰сінікке ие болуы єбден м‰мкін. Автор
монтажѓа µзі ќатысады. Б±л міндетті т‰рде. Фоторепортаждан тек автордыњ
концепциясын ±сынып ќана ќоймай, ойлы монтаждыњ кµмегімен ол оќырман мен
кµрерменніњ суретке деген ќызыѓушылыѓын бір, суретті яки репортаждлы
кµргенде оѓан талдау жасау ќ±марлыѓын тудыру екі, ќоршаѓан єлемге
айтарлыќтай жањалыќ ашып, танымдыќ ќасиет пен кµркемдік эстетикалыќ
ќ±ндылыќ кµрсетіп т±руы ќажет. Репортажды тек єскери жањалыќтарды неше
т‰рлі су тасќыны жер ќозѓалыстары туралы ѓана хабарлайтын жанр деп
т‰сінгеніміз наѓыз ќателік болар еді. Репортажды пунктуальный, сезімтал,
сол сєтте ќатќыл адам ѓана т‰сіре алады деп айтќанымыз да д±рыс емес.
Себебі, жоѓарыда айтып µткендей ебі бар адам фото репортер болуы єбден
м‰мкін. Дегенмен де айтып µткендей оѓан білімніњ сан т‰рлісі ќажет
екендігін таѓы ±мытпау ќажет.
Б±л жанрѓа µте кµп таќырыптар ќойылады. Күнделікті өмірді сомдайтын
тұстары да кездесіп жатады. 1982 жылдардың соңында көрнекті
репортаждар А. Рубашкиннің – “Открытие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .. ... ... ... ... ... 3 - 6
І тарау.
Фотожурналистика жанры және оның мерзімдік
баспасөзде орын алуы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 7 – 42
1. Фотосурет өнер ретінде қалыптасуы. ... ... ... ... ... ... ... ...
... 8 - 16
2. Фотожанр қалай дүниеге келді. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 16 – 40
3. Жанрлардың баспасөз бетінде көрініс табуы. ... ... ... ... ... ...
40 – 42
ІІ тарау.
Баспасөз беттерінде фото жанрларының салыстырмалы
деңгейі және баспасөз жанрларынан ерекшелігі
мен ұқсастықтары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 43 – 65
1. Фотожанрларын түсіру кезіндегі қиындықтар
мен құрбандықтар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 47 – 51
2. Қазіргі заман газеттеріндегі фото жанрлар. ... ... ... ... ... ...
... ..51 - 60
3. Фото жанрлар мен баспасөз жанрлары арасындағы
ұқсастық пен ерекшелік. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 60 - 65
ІІІ. Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 66 – 68
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 69 – 73
Кіріспе.
Диплом жұмысымның өзектілігі. Қазақстан өз тәуелсіздігін енді – енді
орнықтырып, өркениет көшіне өз шама – шарқынша үлесін қосуға
ұмтылып отырған ел. Ата – бабаларымыздың өршіл рухы өнер арқылы
бүгінгі ұрпақ зердесіне ұяласа деген мақсат көкейімізді әлі де
кернейді. Қоғамымызды бүгінгі күні ізденіс пен өзгеріс үстінде деп
айтуға болады. Жаңа қоғамдық жаңғырулар бұқаралық ақпарат құралдары
қызметкерлерінен диалектикалық жаңаша ойлау мәдениетін талап етіп отыр.
Республикамыздағы түбегейлі өзгерістер журналистикамыздың бағыт –
бағдарын айқындауға мүмкіндік туғызуда. Соңғы он жылдықта ұлттық
санада үлкен өрлеу болғаны ақиқат. Ұлтаралық қатынастарда шешуін
таппай отырған бірқатар проблемалардың шиеленіске әкеліп соқтырғанын
еш кімде жоққа шығармайды. Десекте, бұл өтпелі кезеңнің алдын орап
кеткенімізде шындыққа жақын.
Қоғамдық биліктің үш тармағының (заң шығарушы, атқарушы және сот
биліктері) қалың бұқараға тигізер ықпал күшінің қаншалықты екендігі
бесенеден белгілі. Бұл биліктедің алдында қоғамның кез – келген
мүшесі дәрменсіз болады. Ал, төртінші билікті қосатын болсақ, бұл
бұқаралық ақпарат құралдары екені мәлім. Баспасөз қоғам саясатының
бет – пердесі. Газет – журналдардың, радио мен теледидардың бүгінгі
таңда шындық пен объективтілікке ұмтылысы журналисттердің
оперативтілігін айқындай түседі. Журналистика өз алдына бір ғылым,
оның көптеген салалары, ереже дәстүрлері бар сонау ағартушылық
кезеңде француздың ұлы ойшылы Жан Жак Руссо ғылым дамуының
қоғамдық прогреске нұқсан келтіретіндігін дәлелдеуге тырысқан екен.
Оның ойынша ғылымның ғарыштар өркендеуіне байланысты адамдардың
“Табиғи” қалпы бұзылмақ, қоғамда теңсіздік орнап, құқықтың кері кетіп
бостандық сезімдері аяққа таралады. Бұл айтып отырғандардың бәрімен
толық келісуге болмас, дегенмен, алаңсыз шығарып тастаудың тағы реті
келмейді. Ал, журналистика саласына келер болсақ, ол үнемі дамуды
алға жылжуды талап етеді. Қарап отыруға уақытта жетпейді орын алған
оқиға да күтпек емес.
Мерзімді басылымдарды түрлі мамандық иелері, әр түрлі
мақсаттармен, әр түрлі қырынан зерттеуі мүмкін. Егер журналисттерді
нақтылы басылымның әдеби – публицистикалық сапасы, автордың материалды
бере білу шеберлігі қызықтырса, тарихшыны өзі зерттеп жүрген
тақырыбы бойынша жарияланған фактылық материалдар қызықтырады. Ал,
дерек танушы баспасөзде оның деректілік маңызы мен ерекшеліктерін
көрсету үшін жалпы тарих дерегі ретіндегі ғылыми құндылығы анықтау
үшін зерттейді. Міне, сол деректердің бір түрі фото болып
табылады. Фото болған оқиғаны дәл етіп көрсетеді. Оның баспасөз
арасынан орын тебуі өте орынды десек те болады. Фотожурналистика
өзіне керекті тақырыпқа сай объектіні іздейді және оны дәл табиғи
етіп көрсете алады. Менің диплом жұмысымның өзектілігі осы.
Фотожурналистика Қазақстанда өте кеш дамыған мамандық. Десек те, ол
журналистика саласында өзінің ақпарат беру ерекшелігімен, дер
кезінде қағаз бетіне түсіріп, халыққа ұсыну қабілетімен көзге түсіп
келеді. Фотожурналистика Қазақстанда жас ғылымдардың бірі болып
табылады. Сондықтан да фотожурналистиканың қыр – сырын ашу, оның
жанрларының түрлілігін ажырату, жаңа жаңалықтарын жария ету, оның
журналистика саласымен бірге дамуындағы бір – бірімен ерекшелігімен
ұқсастықтары секілді мәселелердің барлығы тақырыбымның өзектіліг
болып табылады.
Диплом жұмысымның зерттелу деңгейі. Диплом жұмысымды бастамас
бұрын тақырыбымның бастапқы кезеңдері Кеңес Одағы кезеңінен бастау
алатын болғандықтан “Правда”, “Советское фото” секілді бьаспасөз
құралдарын іздестірдім. Жұмыс барысында интернет жүйесін, бірнеше
әдебиетер оның ішінде А.С.Устиновтың “Репортаж длиною в пол веке ”
кітабын, М.И. Ворнның “Жанры советской фотожурналистики” атты еңбегі
және Волков пен Ланнет П.Д. “История пишется объективом” атты
шығармаларын пайдаландым. Сонымен қатар халықаралық газет журналдар
бетінен фотожанрлардың орын алуы жайында социологиялық зерттеу жасауға
тырыстым.
Диплом жұмысымның мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмысты жазудағы
басты мақсат пен міндет Қазақстандағы фотожурналистиканың шеңберін
кеңейту. Бұқара халыққа фотожуррналистика саласының маңыздылығы мен
мәнін түсіндіре отырып, оны оқырман бойына сіңіру. Сондай -ақ
фотожурналистика жанрларының бір жүйелілігін құрып, фотография
саласындағы ғалымдар мен жас ұрпақтың назарын аудару. Жалпы
фотожурналистика мен фотография арасындағы айырмашылықты білдіріп,
олардың тиімділігін таныту.
Диплом жұмысымның ғылыми жаңалығы. Фотожурналистика дәл бүгінгі
таңда ғылыми жаңалықтарды өз кезегінде күтетін сала. Күннен – күнге
зерттелу аймағы дамып, шеңберін кеңейте түскен фотоның алуан түрлі
жанрлары бар. Бұл жанрларды әр ғалым өздігінше зерттеп, жаңалықтар
ашқандығы мәлім. Бүгінде ол ғылыми енгізілген жаңа атаулар өз орнын
табуда. Диплом жұмысымды жазу барысында фотожанрларына тағы бір
жанр түрін енгізуге тырыстым, оны “Фотосаясат ” деп атағанды жөн
көрдім. Бұл жанрдың өзгелерден ерекшелігі портретке көбірек
келгенімен, ол саяси өмірді қадағалап, саясаттың сан қырлы
объъектілерін зерттейді. Біздің қазіргі заманғы газет журналдарымызда
бұл жанр бар, дегенмен, оны тек репортаж деп немесе портрет деп
те аламыз. Оны фотосаясат деп атасақ игі болар еді.
Диплом жұмысымның әдістемесі. Фотожурналистика саласындағы
жанрларды қарастыра отырып, ол туралы Ворн, Чудаков, Юодакис
секілді ғалымдар зерттеген фотожанрларын бөліп отырып қарастырдым.
Диплом жұмысымның практикалық маңызы. Фотжурналистика негізінен
теориядан гөрі практикаға жақын екендігін диплом жұмысымда
дәлелдеуге тырыстым. Фотография өнерінде практиканың маңызы өте зор.
Бұл практикасы мен дамитын сала. Іс жүзінде көріп біліп нысанды
түсіре алмаған фотожурналист теорияны өз деңгейіне жеткізе алмайды.
Практикасын жетік меңгерген фотожурналисттің еңбегі ждоғары
бағаланатынына күмән жоқ. Прпактика фотожурналистиканың үлкен
жетістіктерге жететін көзі. Бұл саланың бүкіл қиындықтарының дені
практика кезінде болады десек қателеспейміз.
Диплом жұмысымның сынна өтуі. Жұмыс 15.05.2006. күні өтекн
алдын – ала қорғаудан орташа деңгейде деген бағамен сыннан өтті.
Сонымен бірге жұмыстың жетекшісі аға оқытушы Исаков Әскер өз
пікірін білдіріп қарап шықты. Диплом жұмысымның рецензенті
қалалық “Түркістан” газетінің редактор орынбасары Дүйсен Жұмабаев
жұмыстың қаншалықты деңгейде жазылғандығы жайлы пікір білдірді.
Диплом жұмысымның құрылымы. Кіріспеден, бірінші және екінші
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер
тізімінен тұрады.
І тарау
Фотожурналистика жанры және оның мерзімдік баспасөзде орын алуы.
Журналистика ќазіргі тањда аса жоѓарѓы ќарќынмен дамып келе жатќан
мамандыќтардыњ бірі. Тµрт ѓасырѓа шамалас тарихы бар, аталмыш мамандыќ
ќоѓамнан мањызды орынѓа ие болды. Сонау 16-17 ѓасырлардан басталатын кєсіби
журналистиканыњ наќты ж±мыс процессі ќазірде лайыќьы жалѓасын тауып келеді.
Журналистіњ єрбір материалында кµрініс тауып отыратын саяси, экономикалыќ,
рухани жєне адамгершілік аспектілері ќозѓалатын материалдар б‰гінгі тањда
аса мањызды болып отыр. Сондыќтан ќоѓамныњ б±гінгі тањдаѓы ќазаќ
журналистикасына жетіспей отырѓан актуальды мєселелер µз шешімін табатын
болса, журналистика алданда ќойылып отырѓан міндеттерді шешуге мањызды
ќадам жасаѓан болар еді. Журналистіњ ќандай мамандыќ екенін оныњ
шыѓармашылыѓын арта т‰сер фактілердіњ ќандай болуында ‰лкен мєн жатыр.
Журналист - зањгер, экономист, саясаткер, ќоѓам танушы, єдебиетші сонымен
ќатар кєсіби ерекшеліктеріне сай суретке т‰сіруші фотограф болуы керек.
Себебі, журналист басќаѓа ±ќсамайтын, µзгелерден айырмашылыѓы бар
мамандыќ. Ол µз творчествосы арќылы ќоѓамѓа, адамѓа ќызмет етеді.
Журналистіњ халыќќа ќызмет етуі сол халыќтыњ реалды ќажеттерін µтеу ‰шін,
оны прогреске бастайтын, жаќсылыќќа жеткізетін жолды тањдау деген сµз.
Д‰ниеде бірер адамныњ баќытты болѓанымен онан асќан арман-маќсат жоќ
шыѓар. Жоѓарыда айтып µткендей журналист ємбебап болуы шартты ќ±былыс. µзге
мамандыќтармен ќоса суретші, яѓни фотограф мамандыѓын да ќоса атадыќ.
Б‰гінде фото журналистіњ архивтік материалына айналып келеді. Сурет
журналистіњ ќосымша ќаруы, серігі, архиві, аќылшысы да [1] Б±л сµздер
журналистка саласында фотографияныњ орныныњ мањыздылыѓын білдіреді.
Суреттерден єдетте адам тіршілігіндегі неше алуан кµњіл сырлары, ќуанышты,
баќытты ќалыпты µмір сєттер кµрініп т±рады. Сонымен ќоса суретшініњ немесе
сурет т‰сіруші журналистіњ сезім т‰йсігі, талѓамы, шеберлігі, санамен бірге
ќабілетсіз надандыѓы да кµрініп т±рады. Сондыќтан фотожурнаилтке талаптыњ
аса кµп екені де айќындала т‰седі. Журналистика саласында белгілі бір
орынѓа ие болу ‰шін ол нысан сол орынды ќанаѓаттандыру ќажет жєне ењ кем
дегенде екі жолмен біріншісі нысан µзініњ кіруімен ситуацияны шынайыландыру
системаны беріктендіру, µзініњ сапалылыѓын танытатын аѓымдыќ алѓырлыѓын
кµрсетіп отыруы ќажет, екіншісі дер кезінде ќабілеттілікті тауып,
системаныњ функцияларын
орындауы керек. Фотожурналистика б‰гінде б±л шарттарды ќанаѓаттандырып
отыр. Айта кетелік дєл журналистиканыњ функцияларын орындау оныњ осы
шыѓармашылыќ ќ±былысќа керектігін т‰сіндіреді, ќарсы жаѓдайда
фотожурналистика аталмыш салаѓа µгейлігін білдіріп, єншейін-аќ µзініњ артыќ
екендігін реакциясын кµрсету еді.
1. Бір ѓана фотосурет он мыњ сµзді ауыстыра алады, егер ол он
сµзбен жарияланса ѓана[2]- дейді Эдворд Стейхен. Расында жања
заман газеттерінде, журналдарында жєне тіпті кітаптарда суреттер
кµбірек орын алады. Неге? Себебі ж‰з рет естігенше бір рет
кµрген жаќсы демекші кµзге сенімді фотосуреттердіњ газет бетінде
ролі екерше екендігі айќын. Журналист фотоны дєл уаќытында
нєрсеніњ бір ерекшелігін алуѓа яки кµрсетуге тырысуы ќажет.
Суретші (художник) белгілі бір заттыњ немесе нысанныњ аныќ
мінезін кµрсету ‰шін бір саѓат, 2 к‰н тіпті шабыт келмесе 2 жыл
отыруы м‰мкін, ал фотосуретші сол екі жылда бітетін суретті
небєрі бір секундта шыѓарары айдан аныќ нєрсе. Жєне б±л µнімді
жєй ѓана адам дайындай алмайды. Фотосуретші мен фотожурналисттіњ
айырмашылыѓын осы жерде атап µтуге болады. Фотосуретші ќазіргі
тањда оњай мамандыќтардыњ бірі десек болады. Ол нысанныњ белгілі
бір мінезін немесе ќылыѓын, єлдебір іс-єрекетін т‰сіруге
міндетті емес. Ол тек ќана дайындалѓан, алдын-ала суретке
т‰сірілетінін білетін бьектіні т‰сіреді. Ал, б‰гінгі цифровой
фотографиялармен м±ншалыќты ќиын ж±мыс емес екенідігі белгілі.
Ал, фотожурналист ‰шін сурет аќпаратты хабарлайтын жедел
тигізетін тиімді ќ±ндылыќ. Хабардыњ сипаты мен оны хабарлаудыњ
єдістері сурет т‰сірілетін обьектініњ жаѓдайына байланысты жєне
де обьектініњ ќай ќырын керек ететін фотожурналистіњ маќсатына
да тікелей байланысты болмаќ. Фотожурналист µзініњ ењбегінде
аса шеберлікті таныта білсе, м±ны талант яѓни µнер деп айтуѓа
болады [3]. Фотографияны ойлап табу тек ќана б±рынѓылардан µзге
техниканы µмірге єкелген жоќ. Ол сонымен ќатар, образ жасайтын
жања бір µнер т‰рін тапты. Фотоµнер µз µмірінде µте ќиын
жолдардан µтуге мєжб‰р болады. Б±л жолда ол µзініњ тиімдірек
екенін халыќќа мойындатуѓа тырысты. Жєне ол графикалыќ жолмен
табиѓи да болѓысы келді. Фотографиялыќ табиѓат образ жасау
уаќыт µте келе кµрермендердіњ ќабылдау мінезін де µзгертті.
Сонымен жарыќпен сурет салу стилистикалыќ жєне салт-дєст‰рлік
µнерге єсерін тигізетін кез туды. Фотография µзініњ м‰мкіндігін
арттыра т‰сті. Ол адамдардыњ кµзін ашуѓа тырысты. Кµрмегенді
кµре алмайтынды кµрсетті. Бір сєттік жанарымыз шалып ‰лгермейтін
нєрселерді мєњгілік кµре алатын дєрежеге жеткізді. ¤ткен
ѓасырда-аќ фотографтар адамдарѓа ќызыќты жайттарды кµрсете алды.
Мєселен, µте тез ќимылдайтын нысандар, адам келбетініњ
‰йренбеген ќимылдар жасауын. Біраќ, б±л ќ±былыстарѓа да адамдар
‰йрене бастады. Жєне тањќалыстыќ та тиыла бастады. Ал, біздіњ
ѓасырымызда б±л жања ќ±былысты µз дєрежесінде ќ±рметпен
баѓалады. Б±л шындыќ фотосуреттіњ ауќымын кењейтті жєне де єрине
б±ѓан деген єдептілік сынныњ да кµбеюіне єкеп соќтырды. Бірінен
соњ бірі бір-бірімен сабаќтас µзініњ маќсатында жања техникаѓа
с‰йеніп µнерлер пайда бола бастады. Француз суретшісі Поля
Делароманыњ Фотография µнерге ‰лкен ќызмет кµрсетеді [4] деген
жарыќ пен сызуды ойлап тапќан уаќытта айтылѓан сµзі шындыќќа
±ласты. Б‰гінде фотосурет µзіне тиесілі зањды орнын тауып отыр.
Киноматографтар, скульптуршылар жєне жалпы µнерге ќатысы бар
адамдар фотографияны ќолданып келеді, ќолдана береді де.
Интеграциялыќ жайылмалы µнер пайда болды-жања салт-дєст‰рлік.
Фотоµнер µзініњ ќажеттілігін µмірге керекетігін дєлелдеп келеді
єлі де дєлелдеуде. Фотоµнер шынайы µмірмен тікелей байланыста
болатыны сµзсіз. Єрбір суретке т‰сіретін ќ±былыс µмірдіњ
ќ±былысы яки табиѓат нысаны. Ал, сол табиѓат обьектісін сол
ќалпында табиѓи кµрінісін б±збай т‰сіріп алу фотожурнаистіњ
ќаншалыќты талантты, ќаншалыќты µнерлі екендігін байќатады.
Мєселен, адам єсері табиѓаттан, сарќырамадан, орманнан, биік
таудан, еліктіњ баласын ќалай кµтеруінен тањ ќалатын болса
суреттен де сондай єсер алуы ќажет. Ал, ол т‰сірілген суреттіњ
ѓажайыптылыѓын кµрсетеді. Фотожурналисттіњ суреттері єсерлі
мєнді маѓыналы болуы шартты нєрсе. Себебі, ол фотосуретшіден
айырмашылыѓын осы белгілермен ерекшелейді. Шынайы µмірдіњ µзі
алуан т‰рлі ќ±былыс ќимылдардан т±рады. Фотосуретшініњ суретін
шынайылыќќа жатќыза алмаймыз. Себебі, мейрамдарда г‰л,
ќуыршаќтарды арнайы адамныњ артына ќойып дайындалып суретке
т‰сіреді. М±ны жасандылыќ деп атауѓа да болады. Фотожурналист
болса еш дайындыќсыз т‰сіреді. М±нан ±татыны сол табиѓи сурет.
Фотоµнер адамнан аса шеберлікті т±раќты мінезді жєне
шыдамдылыќты ќажет етеді. Себебі, пенделік мінез-ќ±лыќ
фотожурналисттіњ ж±мысына кедергі жасауы єбден м‰мкін.
Фотоµнердіњ адамныњ мінезін ќалыптастыруѓа септігі бар
екендігінде ѓылыми т‰рде дєлелдеген. Фотоµнер мен
фотожурналистиканы шатастырып алмайу да керек. Екеуі бір-бірімен
тыѓыз байланысты болѓанымен екеуініњ бір-бірінен айырмашылыѓы да
жоќ емес. Осы т±ста П. Чудаковтыњ Фотоµнер ерекше
ќызыѓушылыќпен пайда болатын д‰ние. Фотожурналистика-
журналистиканыњ функцияларын атќарушы сала (5) деп µз пікірінше
аныќтама беруге тырысќанын а йта кетсек болады. Ал б±л пікірге
ќарсы М. Бугаевтыњ Фотоµнер мен фотожурналистиканыњ егіз
жаралѓандыѓына кµз жеткіздік. Ол екеуін бµле жара ќарауѓа
болмайды [6] деген пікірін де айта кетелік. ¤з ойымда айта
кетер болсам, б±л жерде Чудаковтыњ пікірі д±рыс себебі, фотоµнер
мен фотожурнаилтика бір-біріне етене жаќын болѓанымен ќызметі
екі бµлек. Фото µнерге бір уаќытта тез араласып кете алѓан жоќ.
Алѓашќы да фтот µзініњ жаќын саласын іздестірумен болды. Уаќыт
µте келе ѓалымдар фотоныњ µнерге де ќатысы жоќ емес екендігін
т‰сіндірді. Фото µнерде µз орнын тез ќалыптастырды. Єрине м±ныњ
ісі техникамен біткендіктен тез болды. Фотография µнерден алатын
адамныњ эстетикалыќ ќажеттіліктерін ќанаѓаттандырды десе де
болады. ¤нер туындысы болѓандыќтан ол танымдыќ, тєртіптілік жєне
коммуникативтілік болуы маќсат болып саналмайды. Б±ѓан
т‰сіндірме ќарапайым ѓана нєрсе адамныњ ќиялы, ±шќыр ойы ќайда
жетелесе сонда кетеді. Яѓни адам ойыныњ биіктігі дєрежесіне
байланысты. Демек, аталмыш сала адам ойыныњ µсуіне де єсерін
тигізеді. Фотосуреттіњ таѓы бір ерекшелігі ол идиологиялыќ
т±рѓыдан да ќызмет кµрсете алатындыѓы.
¤нер ќ±рбандыќты ќажет етеді. Б±л салаѓа бір жола бет б±ру ‰шін
бірнеше ќ±рбандыќтарѓа да жол беруіњ ќажет. Мєселен: жар басына шыѓып
єлдебір ќ±стыњ балапанын т‰сіру ‰шін біраз ќиындыќтардан µтуіњ ќажет [7].
Жєне м±ндай жаѓдайларда µзіњніњ ќ±рбан болуыњда ѓажап емес. Сонымен ќатар
уаќытыњ, к‰шіњ, ж‰йкењде шыѓынѓа ±шырайды. Дегенмен, кµздеген жетістігіње
жетіп жатсањ м±ныњ бєрі єрине ±мытылып аќ кетеді. Кей-кейде бір обьектіні
алу ‰шін кµптеген дайындыќты керек етеді. Мєселен табиѓат ќ±былыстарын,
µзгерістерін. Найзаѓайды жањбырды алалыќ. Бірінші найзаѓай екіншісіне
±ќсамауы м‰мкін ѓой. Міне фотоµнердіњ м‰мкіндіктері. ¤нер мен фото бір
жолда кезікті. Десек те екі сала ±ќсастыќ пен жаќындастыќ тапќанымен
Чудаковтыњ берген т±жырымдамасын ±мытпаѓанымыз жµн болар. Фотоµнер халыќ
кµзіне ‰йреншікті жаѓдай болып ќалыптасты. Дегенмен де, фото µзіне
тањќалдыруды єлі де тоќтатќан жоќ. Єрбір суреттіњ µз ерекшелігі бар, єр
сурет µзімен бір тарихты алып келеді, бір сырды алып келеді [7] – дейді М.
Громов. Суреттіњ сыры, тарихы деп нені айтады. Сыр мен тарих фотосуретке
жан береді. Оны сµйлетеді. ¤нердіњ наѓыз µресі деп осыны айт. Фотоµенр
басќа салалар секілді µзініњ ќыр-сыры, тарихы арќылы ж‰зеге асып отыр. Б±л
дегеніміз фотоныњ жанрлары ќалай пайда болды жєне фото жанр деген не?
Фотоны µнерге де ќатыстырѓан осы фотожанр деп т‰сінуге болады. Фотоны
барлыќ елге де тез араласќанын µнер саласыныњ жєне журналистикадан орын
тапќанына-аќ білеміз. Жоѓары да айтып кеткендей жалпы фотоµнер мен
фотожурналистика бір-біріне жаќын салалар. Сонымен бірге ємбебеп
журналистика мен нєзік жанды µнердіњ араламайтын, µз ќ±ндылыќтарын
кµрсетпейтін жері жоќ. Себебі, б±л екеуі де халыќпен тікелей байланыстаѓы
мамандыќтар. Міне осыдан барып фото кµпшілікті µзіне тез ќарата алды.
Дегенмен, фотоныњ µзіндік м‰мкіндіктерін де ±мытпауымыз ќажет. ¤нерді
ќоспаѓанда фотоныњ µз тарихы бар. Жарыќтан сызудыњ єлемдік тарихын
кµркемдейтін єлемге єйгілі есімдерді осы т±ста атап µтсек те болады. Олар:
англиялыќ. Д. Хилл, Джумия Кэмерон, алѓашќы суретші-режиссерлар ќатарында
датчандыќ О. Рейландер мен англиялыќ Г. Робинсон, орыс ±лтынан С. Левицний,
А. Даньер, А. Каремин, М. Родченко, француз Надар, Э. Каржа, Дэмоми, К.
Пюйо, ќазіргі жанрлыќ фотографияныњ хабаршысы Э. Атже, поляк Я. Булгак,
венгриялыќ Л. Мого-ли-Надь, Э. Вадам, чехословакиялыќ шеберлер И. Суден, Я.
Функе, неміс аѓайындары Т жєне О. Гофмейстер, Р. Дюр-нооп, А. Ренгер-Патч,
фотожурналист Дж. Хартфильд, белгиец Л. Миссон, американдыќ щеберлер-А.
Стиллиц, Гертруда Кэзибир, Э. Уестон, Дороги Ланге, Э. Стейхин-б±лар ењ
алѓашќы эпикалыќ фотокµрменіњ ќоюшылары. Фотокµрме Адамдыќ тума деп
аталатын тізімді ары ќарай жалѓастыруѓа болады. Тізімге µте жас
фотосуретшілер енеді. Олардыњ барлыѓы ізденушілер жєне халыќќа ќуаныш
єкелуге, єлеммен таныстыруѓа ќ±штар адамдар. Фотограф бірінші µзі єлемге,
єлемдік жаратылыстарѓа , єр т‰рлі т±лѓалардыњ мінез-ќ±лќын ашуѓа ќ±штар
болуы шартты. Ондай ќ±марлыќ, µз профессиясына деген ерекше сезім болмаса
фотографтыњ ењбегі халыќтыњ жєне журналисттердіњ кµњілінен шыѓуы, µнердіњ
талабын орындауы м‰мкін емеснєрсе. Фото µнермен бір жерлерде астасатыны да
осы. Ењбектіњ барлыѓында ењбекшініњ мінезі кµрінері аныќ. Ал фотоѓа келсек
фотографтыњ жаќсы жаѓын кµрсетуге тырысады. Осы жайында Г. Григорьев
Фотография фотографтыњ нєзік т±старын бейнелейді. Жєне фотомен айналысќан
адамныњ мінез-ќ±лќы да уаќыт µте келе µзгереді єрине, сезімталдыќќа ќарай.
Табиѓаттыњ µзі сезімтал обьектілерден т±рады емес пе [9] дейді.
Фотоµнер логикалыќ кењеюіне де кµбірек кµмек береді. Жалпы фотоныњ
µнер ретінде ќалыптасуыныњ бµлімі бір уаќыты немесе зањдылыѓы жоќ.
Фотоµнердіњ тегін єріден ќарастырсаќ та болады. Ал, деректерге с‰йенер
болсаќ. Тальбат Дагердіњ кезінде фотоµнердіњ тыњѓылыќты зерттелмегенін
кµреміз. 1800 жылдардан осы уаќытќа дейінгі фотографияны зерттеп єр жылдыќ
фотографияныњ єр ењбегін зерттеген ешкім жоќ деуге де болады. Жоѓарыдаѓы
тізімге ќарасаќ, зерттеген былай т±рмаќ ќазаќтан сол кездерде жањалыќ ашќан
адам жоќ Ќазаќстанда фотожурналистканыњ аќсап т±рѓаны да осыдан кµруге
болады.
Фотоµнер, жалпы фото µзге салалар секілді ќ±рамды бµлшектерден
т±рады. Ішінара єрт‰рлі жеке салаларѓа кішкентай ѓылымдарѓа бµлініп кетеді.
Фото екі бірдей алып, халыќ санасына идеологиялыќ т±рѓыдан єсер ететін
салалардыњ жанамасы, кµмекшісі болѓандыќтан аныќ кµп ой білдіретініне шек
келтірмеу керек. Баспасµздегі секілді фотоныњ да жанр дейтін ќ±рылѓысы бар.
М±ны єрине т‰сіндірмей-аќ т‰сінікті. Мєселен баспасµз бетінде ќандай
маѓынада маќала шыќса ќолындаѓы ќосымша сурет сол маѓынадан шыќпауы тиіс.
Яѓни, турасын айтќанда шыѓарма ќай жанрда болса сурет те сол жанрдан болуы
керек.
В.И.Ленин өзінің деректі кино ісінде “Тек қана кино емес
насихаттауға қызықты тиісті жазулармен фотосуреттер көрсету қажет
дейді.[10] . Бұдан В.И.Лениннің де фото ісіне аса қызығушылықпен
қарап оны насихаттаудың және тәртіптің бір үлгісі ретінде қабылдағанын
білеміз.
Алғашында фото тек фото болғанда оның маңызы қазіргідей емес
еді. Оны тек сурет қана яки бір нысанды сол қалпында көрсетуші
ғана”, - деп түсіндірді.
Уаќыт µте келе оныњ орны ерекшелене берді. Фотоны µмірге тек бір ѓана
адам єкелген жоќ. Б±л жањалыќќа кµптеген елдіњ оќымыстыларыныњ ењбегі
сіњді. Ќоѓамдаѓы мањызды жањалыќтарды жинаќтап, саралап тарату ‰шін фото
журналистика секілді µмірге шаќырылѓан сала фотожурналистиканыњ жањалыќтыњ
мінезі айдан аныќ кµрінеді. Аталмыш саланыњ ќоѓамдаѓы орны б‰гінде бµлек.
Фото журналистикаѓа ќалай келгенін білу ‰шін фотоныњ ќалай пайда болѓанын
айќындап алѓан жµн. адамдар ертеден-аќ суретшініњ орнын ауыстыратын, яки,
суретші іспеттес нысанды ±заќ каќыт еш ќимылсыз ±стап отырудыњ орнына тез
арада керектісін ќолына ±стататын ќ±рал іздеді. Негізінен фотография сµзі
грек тілінен алынѓан фото-жарыќ, граф-сызу, жпзу деген маѓынаны
білдіреді. Тарих арќылы біз ѓалымдардыњ бірінші камера-обскураны тапќанын
білеміз. Б±л камера-обскура тіпті біздіњ эрамыздан б±рынѓы IV ѓасырда µмір
с‰рген ертедегі грек ойшылы Аристотельге де белгілі болѓан. Камера
обскураныњ ж±мыс принципін Италияныњ ±лы суретші ѓалымы Монардо да Винчи
µзініњ ењбектерінде ќайта туу дєуірі деп атайды [11]. Осы секілді
фотография жайында µте кµп нєрселер айтуѓа болады. Камера обскура арќылы
т‰рлі суреттерді сол кездіњ ѓалымдары т‰сірді. Жєне олар жаќсы нєтижеге
жетті. Атап айтар болсаќ, олар: ќазір аттары єлемге єйгілі француз Жозеф
Нисефор Ньепс (1765-1833), Луи-Жак Манде Дагер (1787-1851) жєне англиялыќ
Вильян Фокс Генри Тальбот (1800-1877). Міне осыларды фотграфия жањалыѓын
ашушы деп санауѓа болады. Б±лардыњ ењбектерінен хабардар ететін єрине
тарих. Ѓалым µзініњ ќашан да ашќан жањалыѓы, ѓылымы арќылы єйгілі болады.
Ньепс µзініњ бірінші ењбегін к‰н сурет деп атайды. 1826 жылы Ньепс µзініњ
обскураныњ кµмегімен металл пластикада єйнектіњ арѓы жаѓынан кµрінген
шеберханасыныњ кµрінісін алды. Б±л єрекет сегіз саѓатќа созылды. Сапасы
м‰лдем тµмен болѓанымен б±л фотографияныњ бастауы еді. Ал, Тальбат болса,
к‰н н±рын ќадаѓалады. Б±л сурет оныњ ‰йініњ тор терезесі болатын. Тальбат
ењбегін єдемілік, ѓажап деп атады. Осылайша ол болашаќты фотографиямен
ѓажайып єлеммен байланыстырды. Алѓашќы фотолар осылай µмірге келгеннен
кейін ол µзінен-µзі ќорын кењейте бастады. Кµрермендердіњ ќызыѓушылыѓы арта
т‰сті. Кейінгі ж‰з жылдыќта визуалдыќ информацияныњ жања бір тілі пайда
болды. Ол б‰гінде адамзатќа адал ќызмет етіп келеді. Фотография кітаптарда,
кµрме залы мен музей ќабырѓаларынан, шыншыл газет беттерінен µзініњ µшпес
орнын белгіледі. Фототілшініњ оперативтілігі мен сенімділігін В. И. Ленин
µте биік баѓалады. Ол фотожурналист Оцуппен с±хбатында былай дейді:
Фотографияныњ тарихта орны µте ‰лкен. Суретшініњ ењбегі – болып жатќан
оќиѓаны фотография секілді тез жєне дєл етіп ќаѓазѓа т‰сіре алмайды (10).
Б±л фотоныњ таѓы бір артыќшылыѓын аша т‰седі. Осы т±ста фотосуреттіњ ењ
жаќсы жаѓы оныњ глобалдыќ мањызѓа ие болуы. Атаќты фотосуретші Мерал Оралиш
фотосурет глобальдыќ бір тілі болѓаны ‰шін аудармашы керек емес, кµп
адаммен байланыс м‰мкіншілігі бар деп айтќан [12].
Міне осы т±ста Орамиш пен Брессонныњ сµздері бір жерден шыќќандай.
Брессон Фотография мен адам µте тыѓыз байланыста ж‰реді. Олар ‰немі
ќозѓалыс ‰стінде даму процессте ж±мыс атќарады [13] - дейді. Осыдан
фотография адамсыз, адам фотоаппараттарсыз таза пішін шыѓаруы м‰мкін
еместігін байќаймыз. Фотограф-дейді А. И. Киприанова – ќандай іс болмасын
шыдамсыздыќ білдірмеуі ќажет. Б±л мамандыќ адамдармен µте нєзік ќабатта
байланыста. М±нда мањыздысы фотографтыњ сµйлегенінде емес, оныњ
ќозѓалысында, кµзќарасында µзін ±стауында [14]. Яѓни б±л сµзден
фотографияныњ адам этика эстетикасына да тікелей єсері бар екендігін
кµреміз. Жалпы, фотография таќырыбындаѓы мєселелер µте кµп. фотографияныњ
жања жањалыќтары, жања фото жанрлары, д‰ниеге кіммен єкелінгені, фото
ќарамаѓында нендей жањалыќтар ашылуда таѓы да сол секілді. Фотография
кішкентай болѓанымен, оныњ т‰сінігі жєне ќамтитын аумаѓы µте ‰лкен, яѓни ол
єлем дейді А. Бестужев-Рюмин [15].
Ќазаќстан ‰шін фотожурналистика єлі кµптеген ќыр-сыры ашыла ќоймаѓан
сала. Советтік кезењ ѓылымыныњ артыќшылыќтарын жете т‰сіндіріп кеткенімен
фотожурналистика сол дењгейде ќалып ќойды десек болады. Єрине, µзге
елдермен салыстырмалы т‰рде ќарастырѓанда Дуглос Керкланд былай дейді: Мен
ойлаймын, фотожурналистика µледі біраќ, бір нєрсе аныќ, ол т‰бегейлі
µзгереді ќоѓамда болып жатќан тоќтаусыз процестермен бірге [16].
Ќазаќстанда фотожурналистиканыњ дамуы µте баяу десек болады. Фото
журналистикамен бірге дамыѓандыќтан яки журналистиканыњ фотоѓа септігі
тигендіктен десек те болады фтот ‰немі жылжу ‰стінде болуы ќажет. Б±л
таќырыптыњ мањыздылыѓы да сол. Журналист мамандыѓы ‰немі ќозѓалыс ‰немі
жања идея, жања жањалыќтардан т±ратын мамандыќ. Ал таќырыптыњ маѓынасына
келер болсаќ, таќырып фотожурналистика саласы нендей ењбектермен адамзатќа
пайдасы тиуде, оныњ ќандай т‰рі яѓни жанрлары бар екендігін талќылайды.
Сурет-фото µнері єлі жас, біраќ мєњгілік деп айтуѓа болады. Сурет
журналистіњ шыѓармашылыѓын ашар, шыѓармашылыѓын толыќтырар да µнер, шын
мєніндегі µнер. ¤мірде ±шќыр уаќыттыњ ыќпал етпейтін бірде-бір саласы жоќ.
Уаќыт тобы біздіњ басќан єрбір ќадамымызда ќалып жатады [17]. Б±л сµз
фотографияныњ уаќыт тобымен ж±мыс атќаратындыѓын таѓы да бір дєлелдейді.
1.2. Фотожурналистикада жанр бір немесе бірнеше сурет бірге
жарияланѓанда туады. Фотожурналистика жанрлары туралы пікір зерттеулер µте
кµп. мєселен фотожурналистика жанрларын ќарастырѓан В. Юоданис
фотожурналистикадаѓы жанр-бір уаќытта фотосурет текст дейді.
Фотожурналистика жанрларын екі бµлікке бµліп ќарасытарыд: 1) жалдамалы
(подсобные); 2) Еркін (самостоятельные).
Б±л екеуін ашыѓыраќ ќарастырсаќ, жанрларды т‰сінігімен ќолѓа алсаќ,
жалдамалыныњ ќайсы, еркінніњ ќайсы екенін бµліп алу оњай нєрсе. ХІХ
ѓасырдыњ екінші жартысында Европаныњ фотосурет µнерінде жања стилистік
µнер ќалыптаса бастаѓан. Ал, б±л жанр µнерінде таѓы бір-екі баѓыт
ќалыптасќанын айќындайды. Оныњ бірі байсалды жанрлыќ сахналыќ ќойылым
болса, екіншісі портреттік фотосурет. Осы секілді фотожурналистика
жанрларын ќарастырѓанда сол салаѓа бµлініп кете беретіндігін байќаймыз.
Сонымен бастапќы жалдамалы жанрларды ќарастыралыќ. Олар: фотоиллюстрация
мен жарнама. Фотоиллюстрация-тек текстке кµмек береді, оны кµркемдейді, не
туралы екендігін кµрсетеді жєне оныњ кµлемі тексттен кішірек болады.
Фотоиллюстрация іштей таѓы екі т‰рге бµлінеді. Тура жєне еркін. Екінші
жалдамалы жанр ол фотореклама (тауарлар, туризм, сєн ‰лгілері, т.б.).
фоторекламаны редакция дайындамайды. Оны жарнаманы беруші фирма мен
агентсволар, кєсіпорындар жасайды. Біраќ, журналитер дайындайтын да т‰рі
бар мєселен белгілі бір салынып жатќан ќ±рылыс, кµрмелермен таныстыру ‰шін,
жања кинолар жєне фоторубрика мен фотоаноннс. М±ныњ барлыѓы єрине газеттіњ
соњѓы беттерінен орын алады. Ал, журналдарда соњѓы м±ќабасыныњ ішкі жаѓын
да орналасады.
Енді еркін жанрларѓа келелік. Б±лар наѓыз фотожурналистиканыњ
жанрлары. Б±л жанрлар фотопечаттыњ авторыныњ жєне текстіњ ережелеріне
баѓынуы ќажет. Фотожурналистиканыњ еркін жанрлары да екі т‰рге бµлінді. 1.
Кішкентай 2. ‡лкен
Кішкентай жанрлар тек бір ѓана Фотопечать сындыќ текстпен жарияланады.
Ал, ‰лкен жанрлар кем дегенде 3 суреттен т±рады.
Кішкентай жанрларѓа фотохроника, фотозаметка, фотосуреттеу,
фотоќ±ттыќтау, фотоновелла, фотообложка, фотоплакат.
Фотохроника-б±л тез арада жедел жањалыќтыњ жетуі. М±нда кеше, б‰гін
деген сµздермен т‰сірілетін сурет.
Фотосуреттеме-сынау текст ќанаѓаттандырмаѓан жаѓдайда ќолданылады.
Жєне б±л шеберлікті ќажет етеді.
Фотоќ±ттыќтау-салтанатты т‰рде ќ±ттыќтау. М±нда аса бір дайындыќты
табиѓилыќты ќажет етпейді.
‡лкен жанрларѓа келер болсаќ, б±ларѓа тек ережесін беріп кетелік.
Фоторепортаж-м±нда оќиѓаныњ болѓан жері, уаќыты, жєне оќиѓа жемісі.
Б±л сьемка репортаждыќ болѓан соњ оќиѓа біткен уаќытќа дейін созылады.
Текст репортаждыќ, жањалыќтыќ, ќалауыгша эмоцияналды болуы керек.
Фотоочерк-зерттеуге м‰мкіндік берілетін жаѓдай. Журналист обьектіні
ќай ќырынан т‰сірем десе де µзі біледі. Уаќыт пен ќайда т‰сірілетініне шек
ќойылмайды жєне ќанша т‰сіру керектігін де фотожурналист µзі шешеді. Тек,
обьектініњ ќыр-сыры ашылса болѓаны. Текст-аналитикалыќ, ќалауынша
кµркемдік, кµркемдігіне єдістермен тєсілдерді ќолдануѓа болады.
Фотоєњгіме - б±л ‰лкен нєрсені єњгімелеу. Ол завод, белгілі бір село,
кєсіпорын болуы м‰мкін. Жанр саяхат ретінде оныњ обьектісі айтып µткендей
цех, колхоз, республика, ел болуы м‰мкін. фотОєњгіме ‰лкен обьектіні алып
соны бастан аяќ шолу яки орын орнымен айтып шыѓа деген сµз. Фотоєњгіме
т‰сіру ќиынѓа т‰сері хаќ нєрсе. ‡лкен обьектініњ ќыр-сырын, кем-кетігін ашу
аз ѓана сµздермен жанамаланѓан сурет.
Фотодайджест-єрт‰рлі баспалардан алынѓан фотопубликациялар.
Фотопікір-фоторецензия оќушыныњ кµрмемен танысуѓа дайындалуы,
музейдегі-экспозициялармен, жања спектакльмен кинофильммен, бір
коллективтіњ немесе т±лѓаныњ шыѓармашылымен танысу кезінде. М±ны жетелейтін
тексте т‰рі міндетті т‰рде сын, пікір, анализ жасау, салыстыру, т‰сіндіру
болу ќажет.
Міне, фотожурналистика жанрларыныњ ережелері. Фотоныњ єлі жде
айтылмаѓан жанрлары µте кµп. мєселен: портрет, пейзаж секілді жанрлар
фотоныњ дєст‰рлі жанрлары болѓанымен фотожурналистика жанрларына кірмейді.
Жоѓарыдаѓы бµліктерге яки жанрлардыњ ќ±рылыстарын арнайы кестемен кµрсетсе
де т‰сініктірек болады.
Фотожанрлары туралы кµптеген деректер пікірлер бар. Мєселен Г. Чудако
информациялы-публицистикалыќ фотожурналистика жанрына – фотоинформацияны,
фоторепортажды жєне фотоиллюстрацияны жатќызады. Оларды маќсатќа
жеткізерлік б±йрыќтарды орындауѓа жаќын т±рады деп біледі. Сонымен
информациялыќ-публицистикалыќ жанрлар газет талаптары былай т±рсын
факттермен кµбірек ж±мыс істеп, оќиѓаны ќадаѓалау ќажет. Сюжеттік шешім
фотоинформацияѓа фотожурнаисттіњ м±ншалыќты индивидульдыќ жаќын ісі керек
емес. Тек µз кµзќарасымен оќиѓаны аныќ алуѓа тырысса болѓаны. Аныќ
жаѓдайларда ѓана фотожурналист µзіндік образдыќ µнерін салса болады.
Фоторепортерлер ењ бірінші обьектіні алар кезде б±л суретке халыќ
ќаншалыќты сенеді обьектік сьемканыњ шынайы екендігі халыќты бір µзіндік
ойѓа келтіре алады ма осыны ойлану ќажет. М±ндайда журналистіњ ой мен
мынаны кµрдім деген µзіндік ойыныњ т‰кке де керегі жоќµ екенін білуіміз
ќажет. Єрине, олардыњ авторлары єрт‰рлі. Дегенмен бір шењберден шыѓа алмай
ќалатын кездері бар. Мысалы, ж±мыс уаќыты, келіссµзге ќол ќою сєті,
єуежайда кездесу секілді. Фотоинформация болѓандыќтан екі т±лѓаныњ
амандасып т±рѓанын ешќандай информация ала алмайтынымыз да белгілі. Б±л
информацияныњ обьективтілігін ш±ќып кµрсете беру фотожурналистіњ єлем тану
ќабілетінен жєне кµрерменге эмоциялыќ т±рѓыда єсер етуден айырады емес пе?
Б±л с±раќќа Чудаков Жоќ - деп жауап береді де – эмоциялы т‰рде єсер ету
фотоинформацияѓа ќ±ндылыќ, дегенмен, фотоинформацияны халыќ кµркемдік
дєрежесіне ќарап баѓаламайды, оныњ жедел хабар жеткізетініне, ќайда, не,
ќашан болѓанын білгісі келгендерге білгізетініне ќарайды[19 ]. Оперативтік
фотоинфоормация б‰гінгі тањда телевизиядан кµрсететені репортаж болса да
тай таласып к‰ресіп келеді. Сонымен бірге телевизиямен µте тыѓыз
байланысты. Фотоинформация кµркемдік кереметімен мањызды емес онда жања бір
жањалыќтыњ ±шы кµрініп т±рмаса, µзіне кµптіњ назарын аударта алмаса ол
тіпті мањыздылыѓын м‰лде жоюы да єбден м‰мкін. Ал, егер онда информацияныњ
бір ±шы кµрініп, сезіліп немесе байќалып т±рса онда ол µз кµркемдігінде
жоймайды. Керісінше, ќосымша кµркем ќасиеттерге ие бола береді. Біраз
жылдарѓа артта ќалѓан, кµпшіліктіњ назарынсыз ќалѓан аќпарат ќазіргі
кезењде жарияланар болса ол фотосуретті ‰лкейтіп, кењейтілген т‰рде кµргісі
келсе, оныњ тарихына терењ ‰њілсе суреттіњ ќ±ндылыѓы артып, оѓан деген
ќызыѓушылыќтыњ артуы зањдылыќ деп білу артыќтыќ етпес. Біз адамдардыњ тіпті
киіміне ќызыѓушылыќпен ќалап кµњіл аударамыз, оныњ ‰стіндегі кермет єдемі
кµйлек болса, оныњ ќазіргі заманѓы екенін білеміз. Яѓни, біз уаќытќа кµп
мєн береміз. Біз кµптеген с±раќтарѓа жауапты суреттіњ авторы береді деген.
Автор µзініњ суреттерінде бізді осы ойѓа жетелетіп т±ратындай кµрінеді.
Адамдардыњ барлыѓы да бізді бір фантазияѓа жетелейді. Жєне кей-кездері
біздіњ µзіміз де фотограф бола аламыз, ескі фотосуреттерге ќазіргі заманѓы
адам ќызыѓатын аќпарат ќосып, оѓан б±рын жетіспеген жетістіктері мен
жањалыќтарын беріп жања замандыќ ќабылдайтындай ету біздіњ фотографиялыќ
µнерімізді дєлелдейді. Жалпы халыќ теориясынан шыѓып келе жатќан жанрлыќ
диффузия-зањды жањалыќ. біраќ, "жанрлардыњ арасындаѓы сан алуандылыќ дейді
М. Каган- жєне жанрлардыњ жалѓандыѓы яки, информацияныњ жалѓандыѓы болса да
нысандыќ аныќтауыш сапасын айта кету керек". Ары ќарай Аныќтауыштыњ сала
жайында сµз еткенде біз мынаны ойда ќатты саќтауымыз керек таза
жанрлардыњ ќатарына µтпелі жєне араласќан жанрлар кіреді. Егер бір жанрдыњ
сапалылыѓын сµз еткен болсаќ онда б±л ойдан кейін фотоинформацияны еш
жанрѓа ±ќсамайтын жєне репортажѓа кейбір жерлері ±ќсайтындыѓын жасыра
алмаймыз. Жєне де ол кµрініп т±рѓан шынайылыќты тыѓып тастай алмаймыз.
Жанрлардыњ шыѓу тегіне ќайта оралар болсаќ Нью-Йорктік фотожурнаист
Левис Хаин былай дейді "Жанр д‰ниеге Август Зандармен келген. Оѓан неміс
±лтшылдары кедергі жасап ж±мысы тоќтатты. Одан соњ эстофеталыќ орынды Нью-
Йорктік Photo League жаулап алды. Ары ќарай Falt Seculite Administrtion
командасы. Б±л кездерде 1945 жылѓа дейін жалѓыз ѓана ќ±нды документтацияныњ
ж±мыс Пол Стрэндтіні болатын. ¤кінішке орай ол кµпті баѓындыра алмады"
дейді. Ал, Eugene Smith болса 1955-1975 жылдар аралыѓын фотографиядаѓы ењ
білікті кезењ деп т‰сінді. Єсіресе – дейді ол – кітапша болып шыѓатын
аќпараттыќ обьектілерді айтады. Сµйтіп ол біраз ењбектерді атап µтеді. Олар
мыналар: бір Ќытайдан екіншіге Анри Картье Брессон жєне Поля Сартра,
Америкацы Роберта Франка, Suffer, Little Children Мариан Палфи,
Vietnam Inc Филиппа Джоунса Гриффитса, La Causa Пола Фуеко, Palante
Young Lorols Party Майкка Абрамсон, Resurrecion City Джипп Фридман,
Black in White Amerika жєне Made in Germany Леонард Фрид, The Block
Хорба Горо, Friday Night at the Coliseum Джофа Викнингана, Minamata
Юджина жєне Эймен Смит, The Bikeriders пен Conversations with the Dead
Дэнни Лайона. М±нан басќада документациялыќ ж±мыстардыњ бірќатарын осы
жалдардаѓы жањалыќтар болатын. М±ныњ барлыѓы да сол кездердегі аќпараттыќ
фотолдарды д‰ниеге єкелуге ат салысќандар болып табылады. Осы атап µткен
фотоѓа бірден бір ењбегі сіњгендер сол он жылдыќта жанрлардыњ єр ќайсысын
бµлуге єбден-аќ тырысќан. Уаќыт µткен сайын жања аќпараттыќ кењістік жања
аќпарат тарататын ќ±ралдар мен алуан т‰рлі тєсілдермен бірге уаќыт аѓымына
ќарап аќпарат аѓысында µзгертуде. Б±ѓан ќарап жања терминдер жања сµздер
сонымен ќатар жања б±рын соњды естімеген жанр т‰рлері де пайда бола
бастауда. Осы жаѓдай жайында фотожурналист Т. Вячеславтыњ Тар терезе
суреті, Ньепс болса єйнектіњ арѓа жаѓындаѓы шеберханасыныњ суреті яки
µзініњ атауымен к‰н сурет деп аталынѓан. Міне м±ныњ екеуі де бір жанрѓа
±ќсайды яѓни бір жанр. Осындай суреттер санын кµбейткен сайын жанрлардыњ да
саныныњ кµбейетініне к‰мєн жоќ дейді. Жанрлармен ж±мыс істейтін фотограф
‰шін ж‰йелі оќуын оќу, єр т‰рлі мамандыќтардыњ спецэфикалыќ тєртібін білу
журналистік ќ±ндылыќ баѓа жетпес білім болып саналады. Б±л ќандай
мамандыќтар жайында. Б±л єдебиеттіњ білім, зерттеу ж±мыстарыныњ негіздері,
графикалыќ дизайн немесе анторпология, социология, политология, экономика
жєне психология. Б±л білімніњ бєрі – дейді сыншы Донна Ли Филипс- типтік
фотожурналистикаѓа µте аз кµњіл бµлінеді. Сондыќтан шешуші сєтте керектігін
білдіреді. Ол сєтте фотожурналист тек µзініњ ењбегіне жєне к‰шіне білімін,
ойына сенуі керек. Алдында т±рѓан істі анализ жасап, ќайта µњдеп,
єдемілікті табиѓи жаратылысымен ќабылдау ‰шін. Міне сонда ѓана жанрдыњ
кереметтілігі, айќындылыѓы, кµркемдігі, аќпараттыѓы, ерекшеліњгі еріксіз
кµзге т‰седі.
Фотожурналистикадаѓы жанр бірініњ артын бірі ќуып д‰ниеге небір
ќызыќты да тартымды д‰ниелер єкеле беруде жалѓасуда. Манадан бері жанр,
фотожанр жайында єњгіме ќ±рдыќ. Ендігі кезекте фотоныњ жеке фотоинформация
сияќты µзге де жанрларына тоќталып µтелік. Ары ќарай ж±мысымызды жалѓастыру
‰шін алѓашќы пайда болѓан зерттеулердіњ бірі Чудаковтыњ репортаж жайындаѓы
ойларынан басталыќ. Б±л шамамен 1982-1983 жылдардаѓы зерттеулердіњ бірі
болып табылады. Чудаков фотоинформацияныњ екі ќыры бар. Соныњ бірі
репортажѓа ±ќсап келеді десе Юодаксис фотоинфоромация жанрын µз
зерттеулеріне м‰лдем ќоспаѓан. Ал Б. Н: Головга болса фото жайында былай
дейді Практикалыќ, негізгі ќажеттілік редакциялыќ ж±мыстарда ол
фотожурналистика ѓылыми оќуларды ќажет етпейді. Фото µзініњ шынайылыѓымен,
тазалыѓымен ерекшеленуі ќажет, фотография аќпаратты болуы керек. Фотография
образды таза болуы ќажет дейді. Яѓни, Головко фотоныњ инфоормациялы яки
аќпаратты болуын о бастан-аќ ќалаѓандыѓын осы сµзінде білдіріп, айќындай
т‰седі. Ал енді репортажѓа келіп тоќталар болсаќ, Юодакис фоторепортажѓа
ќысќа ѓана т‰сіндірме беріп µтеді. Сьемка нысаны-оќиѓа болѓан уаќыттан
бастап, шиеленісуімен шешіміне дейін ќайда µтіп жатќандыѓы міндетті т‰рде.
Т‰сіру кезењі оќиѓалы жєне ол оќиѓа аяќталѓанша т‰сіндіреді. Берілетін
текст репортаждыќ стильде, аќпаратты, ќалауынша эмоциялыќ болуы керек
дейді. Чудаков болса фоторепортажды барынша кењінен т‰сіндіре отырып
Репортаждыњ т‰сіру визуальдыќ фестиваьдыњ ‰лгісі болып ќалыптасты. Ол
гуманизмніњ ойын ќоштады. Яѓни адамдар арасындаѓы достыќты, µзге
халыќтармен достастыќты мењзейді деп репортаж ретінде ќолданылып келеді.
Осыѓан бір ‰лгі айтып µтелік, б‰кіл Москва космостан ќайтќан полет Ю.
Гагаринді к‰тіп алу кезінде ондаѓан фотокорреспонденттер ±шќыштыњ єрбір
ќадамын ќадаѓалап т‰сіріп, аќпараттыќ кадрлар тарихи кезењнен ќалдыруѓа
тырысты. Біраќ осы кезде бір ѓана адамныњ жарќан тілі Гагарин жайлы бар
жайды т‰сіндіріп айта алды. М±ныњ авторы В. Генде Роте болатын. Суретте
бірінші Гагаринніњ ‰лкен планда репортаждап т±рѓан беті алынѓан. Одан соњ
кеудесініњ жоѓарѓы жаѓы µте ‰лкен ќашыќтыќта алынѓан. Міне осы ‰лгініњ µзі
автордыњ оќиѓаѓа деген кµзќарасыныњ µзіндік ойыныњ ќаншалыќты мањызды
екендігін дєлелдейді емес пе? Кейде фотоинформацияныњ да репортаж болуы
оњай болады. М±нда Чудаковтыњ ойымен шектеспейміз. М±нда фоторепортер В.
Шопашниковтыњ Репортаж на смену схеме деген с±хбатында оныњ мына бір
т±жырымдамасына кµњіл аудармасќа болмайды. Фотоинформация репортаж бола
алады бір ѓана кадрда. Фотоинформацияныњ барлыќ артыќшылыѓымен ќосќанда
жєне фотоны т‰сірер уаќыт келгенде тек репортер ѓана фотокамерамен
ќаруланѓанда. Оќиѓа мінезі міндетті т‰рде сенімді жєне халыќтыњ ортада
болуы керек.
Сенвенциялар µте кеш пайда болды. Теориялыќ журналистиканыњ ѓалымдары
ќолмен жазылѓан яѓни салынѓан репортаж бар екендігін аныќтады. Б±л
біреулерге єншейін ѓана жарияланѓан аќпарат ретінде ѓана. Біраќ перомен
ќаѓазѓа т‰сірілген репортаж бір ќызыќты оќиѓаныњ куєсі болѓан фото єлеміне
ќызыѓушылыѓы кµп адамныњ ќолынан шыќса керек. Ал, біреулерге репортаж-µте
‰лкен т‰сінік. Олар ‰шін фоторепортаж тек газеттіњ бетінде немесе
журналдарда ѓана кездесетін д‰ние емес, ол жазушылардыњ ењбектерінде
мєселден Чеховтыњ сахалиндік репортажында, немесе Записики из мертвого
душа деген Достоевскийдіњ шыѓармасындаѓыдай. Б±дан басќа да шыѓармалар
репортажѓа алдымен бірнеше фактілер ќажет екендігін дєлелдейді. Олар ќандай
фактілер: документаль а ќатысќаныдыѓын, оќиѓа жанында болѓандыѓын
білдіретін эффект, автордыњ оќиѓаѓа субьектілік ќатысы, кµркемдік жарыќ,
кµркемдік єдістері. Міне дєл осы факторлармен ќоса кµпкадрлы репортаждыалып
шыќсаќ м±ныњ µзі ‰лкен бір д‰ние болып табылады. Яѓни, б±л басќа
репортаждардан µзінше ерекшеленетіне онда ешкім к‰мєн келтіре алмайтыны
аныќ. Фоторепортаж журналистіњ єњгімелеуініњ µзіндік формасы, сонымен бірге
фактілерді, оќиѓаны µзінше баѓа беруі. М±ныњ бєрі оњай ж±мыс еместігі
белгілі жєне ќолдаѓы небєрі ‰ш-тµрт суреттіњ кµмегімен ѓана. Репортаж
монтаждалѓаннан кейін м‰лде µзге т‰сінікке ие болуы єбден м‰мкін. Автор
монтажѓа µзі ќатысады. Б±л міндетті т‰рде. Фоторепортаждан тек автордыњ
концепциясын ±сынып ќана ќоймай, ойлы монтаждыњ кµмегімен ол оќырман мен
кµрерменніњ суретке деген ќызыѓушылыѓын бір, суретті яки репортаждлы
кµргенде оѓан талдау жасау ќ±марлыѓын тудыру екі, ќоршаѓан єлемге
айтарлыќтай жањалыќ ашып, танымдыќ ќасиет пен кµркемдік эстетикалыќ
ќ±ндылыќ кµрсетіп т±руы ќажет. Репортажды тек єскери жањалыќтарды неше
т‰рлі су тасќыны жер ќозѓалыстары туралы ѓана хабарлайтын жанр деп
т‰сінгеніміз наѓыз ќателік болар еді. Репортажды пунктуальный, сезімтал,
сол сєтте ќатќыл адам ѓана т‰сіре алады деп айтќанымыз да д±рыс емес.
Себебі, жоѓарыда айтып µткендей ебі бар адам фото репортер болуы єбден
м‰мкін. Дегенмен де айтып µткендей оѓан білімніњ сан т‰рлісі ќажет
екендігін таѓы ±мытпау ќажет.
Б±л жанрѓа µте кµп таќырыптар ќойылады. Күнделікті өмірді сомдайтын
тұстары да кездесіп жатады. 1982 жылдардың соңында көрнекті
репортаждар А. Рубашкиннің – “Открытие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz