Инвестициялар есеби
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Негізгі құралдар туралы түсінік 5
1.2 Негізгі құралдардың жіктелуі 6
1.3 Негізгі құралдардың бағалануы 8
2 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЖӨНДЕУДІҢ ЕСЕБІ
2.1 Негізгі құралдарды жөндеуінің құжаттық есебі 11
2.2 Негізгі құралдардың тозу және олардың амортизациялық аударым есебі 15
2.3 Негізгі құралдардың түгендеуі 18
3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЖӨНДЕУІНІҢ ЕСЕБІН ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІМЕН САЛЫСТЫРУ
3.1 Халықаралық Қаржылық Есеп беру Стандарттарына өткен кезде негізгі құралдарды есепке алу, жөндеу және бағалау проблемалары 21
3.2 Шетелдерде негізгі құралдар есебіне жүргізілетін тәжірибелер 23
ҚОРЫТЫНДЫ 26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 28
ҚОСЫМШАЛАР 30
КІРІСПЕ 3
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Негізгі құралдар туралы түсінік 5
1.2 Негізгі құралдардың жіктелуі 6
1.3 Негізгі құралдардың бағалануы 8
2 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЖӨНДЕУДІҢ ЕСЕБІ
2.1 Негізгі құралдарды жөндеуінің құжаттық есебі 11
2.2 Негізгі құралдардың тозу және олардың амортизациялық аударым есебі 15
2.3 Негізгі құралдардың түгендеуі 18
3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЖӨНДЕУІНІҢ ЕСЕБІН ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІМЕН САЛЫСТЫРУ
3.1 Халықаралық Қаржылық Есеп беру Стандарттарына өткен кезде негізгі құралдарды есепке алу, жөндеу және бағалау проблемалары 21
3.2 Шетелдерде негізгі құралдар есебіне жүргізілетін тәжірибелер 23
ҚОРЫТЫНДЫ 26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 28
ҚОСЫМШАЛАР 30
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпаратын белгілі бір әдістермен тәсілдері бойынша есептейтін, өлшейтін және оны өңдеп тасымалдайтын жүйе. Ол кәсіпорынның жұмысын толығымен бақылап, оны басқару үшін бағыт-бағдар беріп алдағы уақытта істелінетін жұмысын жоспарлап және ұйымның болашақтағы атқарылатын жұмысына экономикалық талдау жасайды.
Бухгалтерлік есептің басты міндеті - кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді олар үшін жұмсалған материалдар мен шикізаттарды, қаржы қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп және оны арнайы құжаттарда көрсету.
Сонымен, бухгалтерлік есеп бүкіл халық шаруашылық есебінің ең басты негізі болып табылады.
Осы курстық жұмыста қарастырылатын тақырып негізгі құралдарды жөндеудің есебі.
Сонымен негізгі құралдар дегеніміз не? Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үрдісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт бойы пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996 ж. 18 қарашадағы № 6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құралдар мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналары мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы басқалары жатады.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі 1996 жылғы 13 қарашадағы Қауылысымен бекітілген № 6 «Негізгі құралдар есебі » бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Негізгі құралдар есебін реттейтін негізгі нормативтік құжаттар болып табылады:
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заңы;
2. №6 бухгалтерлік стандарт «Негізгі құралдар есебі» (Бухгалтерлік есеп бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясының 1996 жылы 13 қарашада №3 Қаулысымен бекітілген);
3. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары (Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 18.09.2002ж. №438 бұйрығымен 21.10.03 ж №372 өзгертулермен бекітілген).
Негізгі құралдар кәсіпорынға келесі жолдармен түседі:
1. сатып алу;
2. объект құрылысының нәтижесінде;
3. құрылтайшылардың үлес қосуы бойынша;
4. тауар-айырбас операциясы нәтижесінде;
5. басқа ұйымдармен және адамдармен сыйға тартылған кезде;
6. түгендеу кезінде анықталған артықшылықтары.
Ұйымдағы негізгі құралдардың пайдалану барысында табиғи және сапалық жағынан тозады. Бүтін бөлігі, яғни табиғи пішінінің барлық тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз болып қалмағанымен, негізгі құралдардың бір бөлшегінің жарамсыз болып, соның себебінен негізгі құрал істен шығуы мүмкін. Тіпті іске жарамды болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының әсерінен өнім өндіру қабілетінің азаюы да ғажап
Бухгалтерлік есептің басты міндеті - кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді олар үшін жұмсалған материалдар мен шикізаттарды, қаржы қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп және оны арнайы құжаттарда көрсету.
Сонымен, бухгалтерлік есеп бүкіл халық шаруашылық есебінің ең басты негізі болып табылады.
Осы курстық жұмыста қарастырылатын тақырып негізгі құралдарды жөндеудің есебі.
Сонымен негізгі құралдар дегеніміз не? Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үрдісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт бойы пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996 ж. 18 қарашадағы № 6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құралдар мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналары мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы басқалары жатады.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі 1996 жылғы 13 қарашадағы Қауылысымен бекітілген № 6 «Негізгі құралдар есебі » бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Негізгі құралдар есебін реттейтін негізгі нормативтік құжаттар болып табылады:
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заңы;
2. №6 бухгалтерлік стандарт «Негізгі құралдар есебі» (Бухгалтерлік есеп бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясының 1996 жылы 13 қарашада №3 Қаулысымен бекітілген);
3. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары (Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 18.09.2002ж. №438 бұйрығымен 21.10.03 ж №372 өзгертулермен бекітілген).
Негізгі құралдар кәсіпорынға келесі жолдармен түседі:
1. сатып алу;
2. объект құрылысының нәтижесінде;
3. құрылтайшылардың үлес қосуы бойынша;
4. тауар-айырбас операциясы нәтижесінде;
5. басқа ұйымдармен және адамдармен сыйға тартылған кезде;
6. түгендеу кезінде анықталған артықшылықтары.
Ұйымдағы негізгі құралдардың пайдалану барысында табиғи және сапалық жағынан тозады. Бүтін бөлігі, яғни табиғи пішінінің барлық тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз болып қалмағанымен, негізгі құралдардың бір бөлшегінің жарамсыз болып, соның себебінен негізгі құрал істен шығуы мүмкін. Тіпті іске жарамды болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының әсерінен өнім өндіру қабілетінің азаюы да ғажап
1. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2002 жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының № 309-II заңы
2. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. - Алматы: Центраудит-Казахстан, 2002. -728с.
3. Басќару есебі Назарова В.Л., Алматы 2005 ж.
4. Басќарушы есеп, Стратегиялыќ жоспарлау Тасмағамбетов Т.А., Алматы, 2002 ж.
5. Безруких П.С. Бухгалтерский учет. - Москва: «Бухгалтерский учет», 1996. -576с.
6. Вахрушина М.А Бухгалтерский управленческий учет. - Москва: «Финстатинформ», 2000. -533с.
7. Друри. К. Введение в управленческий производственный учет. - Москва «Аудит», 1999. -783с.
8. Дюсембаев К.Ш., Егенбердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. - Алматы: «Каржы каражат», 1998. -512с.
9. Кондраков Н.К. Основы управленческого учета.- Москва: Финансы и статистика, 2000г.
10. Карпова Т.П. Управленческий учет. - Москва: Аудит, ЮНИТИ, 1998. -350с.
11. Кеулімжаев Қ.Қ., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. – А.: Экономика, 2006 ж.
12. Козлова Е.П., Парашутин Н.В., Бабченко Т.Н., Галанина Е.А.. Бухгалтерский учет. - М.: «Финансы и статистика», 1996. -570с.
13. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-М, 1997. -560с.
14. Ладанов И. Д. « Практический менеджмент», М., 1999 г.
15. Международные стандарты финансовой отчетности. Практическое пособие.
16. Мюллендорф Р., Карренбауэр М. Производственный учет. - Москва: ЗАО «ФБС – ПРЕСС», 1996. -160с.
17. Нидлз Б., Андерсон Х., Кондуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета: Пер. с англ. / Под ред. Я.В.Соколова. - М.: «Финансы и статистика», 1996 г. - 496с.
18. Рахман З., Шеремет А. Бухгалтерский учет в рыночной экономике. - М.: «ИНФРА-М», 1996. -272с.
19. Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерский учет в современных условиях: Учебное пособие. - Алматы: LЕМ, 2000. -336с.
20. Стандарты бухгалтерского учета. Сборник документов. - Алматы, ТОО «LEM», 2002. -360с.
21. Ткач В.И, Ткач М.В Управленческий учет: международный опыт. - М.: «Финансы и статистика», 1994.- 144с.
22. Управленческий учет: Учебное пособие/Под редакцией А.И. Шеремет. - М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2000. -512с.
23. Хорнгрен Ч.Т., Дж. Фостер. Бухгалтерский учет: Международный аспект: Пер. с англ./Под редакцией Я.В Соколова. - Москва: «Финансы и статистика», 2000. - 416с.
24. Шим Джей К., Сигел Джоэл Г. Методы управления стоимостью и анализ затрат/ перевод с англ. - М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», 1996. -344с.
25. Шишкин А.К., Микрюков В.А.., Дышкант И.Д. Учет, анализ и аудит на предприятий.-Москва:"Аудит", 1996г.
26. Энтони Р., Дж.Рис. Учет : ситуаций и примеры, -Москва:" Финансы и статистика",1998г.
27. Бухгалтер бюллетені // Желтоқсан 2005 ж. №51
2. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. - Алматы: Центраудит-Казахстан, 2002. -728с.
3. Басќару есебі Назарова В.Л., Алматы 2005 ж.
4. Басќарушы есеп, Стратегиялыќ жоспарлау Тасмағамбетов Т.А., Алматы, 2002 ж.
5. Безруких П.С. Бухгалтерский учет. - Москва: «Бухгалтерский учет», 1996. -576с.
6. Вахрушина М.А Бухгалтерский управленческий учет. - Москва: «Финстатинформ», 2000. -533с.
7. Друри. К. Введение в управленческий производственный учет. - Москва «Аудит», 1999. -783с.
8. Дюсембаев К.Ш., Егенбердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. - Алматы: «Каржы каражат», 1998. -512с.
9. Кондраков Н.К. Основы управленческого учета.- Москва: Финансы и статистика, 2000г.
10. Карпова Т.П. Управленческий учет. - Москва: Аудит, ЮНИТИ, 1998. -350с.
11. Кеулімжаев Қ.Қ., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. – А.: Экономика, 2006 ж.
12. Козлова Е.П., Парашутин Н.В., Бабченко Т.Н., Галанина Е.А.. Бухгалтерский учет. - М.: «Финансы и статистика», 1996. -570с.
13. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-М, 1997. -560с.
14. Ладанов И. Д. « Практический менеджмент», М., 1999 г.
15. Международные стандарты финансовой отчетности. Практическое пособие.
16. Мюллендорф Р., Карренбауэр М. Производственный учет. - Москва: ЗАО «ФБС – ПРЕСС», 1996. -160с.
17. Нидлз Б., Андерсон Х., Кондуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета: Пер. с англ. / Под ред. Я.В.Соколова. - М.: «Финансы и статистика», 1996 г. - 496с.
18. Рахман З., Шеремет А. Бухгалтерский учет в рыночной экономике. - М.: «ИНФРА-М», 1996. -272с.
19. Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерский учет в современных условиях: Учебное пособие. - Алматы: LЕМ, 2000. -336с.
20. Стандарты бухгалтерского учета. Сборник документов. - Алматы, ТОО «LEM», 2002. -360с.
21. Ткач В.И, Ткач М.В Управленческий учет: международный опыт. - М.: «Финансы и статистика», 1994.- 144с.
22. Управленческий учет: Учебное пособие/Под редакцией А.И. Шеремет. - М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2000. -512с.
23. Хорнгрен Ч.Т., Дж. Фостер. Бухгалтерский учет: Международный аспект: Пер. с англ./Под редакцией Я.В Соколова. - Москва: «Финансы и статистика», 2000. - 416с.
24. Шим Джей К., Сигел Джоэл Г. Методы управления стоимостью и анализ затрат/ перевод с англ. - М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», 1996. -344с.
25. Шишкин А.К., Микрюков В.А.., Дышкант И.Д. Учет, анализ и аудит на предприятий.-Москва:"Аудит", 1996г.
26. Энтони Р., Дж.Рис. Учет : ситуаций и примеры, -Москва:" Финансы и статистика",1998г.
27. Бухгалтер бюллетені // Желтоқсан 2005 ж. №51
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1Негізгі құралдар туралы түсінік 5
1.2Негізгі құралдардың жіктелуі 6
1.3Негізгі құралдардың бағалануы 8
2 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЖӨНДЕУДІҢ ЕСЕБІ
2.1Негізгі құралдарды жөндеуінің құжаттық есебі 11
2.2Негізгі құралдардың тозу және олардың амортизациялық аударым есебі 15
2.3Негізгі құралдардың түгендеуі 18
3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЖӨНДЕУІНІҢ ЕСЕБІН ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІМЕН САЛЫСТЫРУ
3.1Халықаралық Қаржылық Есеп беру Стандарттарына өткен кезде негізгі 21
құралдарды есепке алу, жөндеу және бағалау проблемалары
3.2Шетелдерде негізгі құралдар есебіне жүргізілетін тәжірибелер 23
ҚОРЫТЫНДЫ 26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 28
ҚОСЫМШАЛАР 30
КІРІСПЕ
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпаратын белгілі бір әдістермен
тәсілдері бойынша есептейтін, өлшейтін және оны өңдеп тасымалдайтын жүйе.
Ол кәсіпорынның жұмысын толығымен бақылап, оны басқару үшін бағыт-бағдар
беріп алдағы уақытта істелінетін жұмысын жоспарлап және ұйымның болашақтағы
атқарылатын жұмысына экономикалық талдау жасайды.
Бухгалтерлік есептің басты міндеті - кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып
отыратын үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған
қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді олар үшін жұмсалған
материалдар мен шикізаттарды, қаржы қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп
және оны арнайы құжаттарда көрсету.
Сонымен, бухгалтерлік есеп бүкіл халық шаруашылық есебінің ең басты
негізі болып табылады.
Осы курстық жұмыста қарастырылатын тақырып негізгі құралдарды жөндеудің
есебі.
Сонымен негізгі құралдар дегеніміз не? Бухгалтерлік есепте негізгі
құралдар деп өндіріс үрдісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт
бойы пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген
амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты,
сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996
ж. 18 қарашадағы № 6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құралдар
мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына
байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналары мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы басқалары жатады.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
жөніндегі 1996 жылғы 13 қарашадағы Қауылысымен бекітілген № 6 Негізгі
құралдар есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Негізгі құралдар есебін реттейтін негізгі нормативтік құжаттар болып
табылады:
1. Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы Заңы;
2. №6 бухгалтерлік стандарт Негізгі құралдар есебі (Бухгалтерлік есеп
бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясының 1996
жылы 13 қарашада №3 Қаулысымен бекітілген);
3. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары (Қазақстан Республикасының
Қаржы Министрлігінің 18.09.2002ж. №438 бұйрығымен 21.10.03 ж №372
өзгертулермен бекітілген).
Негізгі құралдар кәсіпорынға келесі жолдармен түседі:
1. сатып алу;
2. объект құрылысының нәтижесінде;
3. құрылтайшылардың үлес қосуы бойынша;
4. тауар-айырбас операциясы нәтижесінде;
5. басқа ұйымдармен және адамдармен сыйға тартылған кезде;
6. түгендеу кезінде анықталған артықшылықтары.
Ұйымдағы негізгі құралдардың пайдалану барысында табиғи және сапалық
жағынан тозады. Бүтін бөлігі, яғни табиғи пішінінің барлық тетіктері бір
мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз болып қалмағанымен, негізгі құралдардың
бір бөлшегінің жарамсыз болып, соның себебінен негізгі құрал істен шығуы
мүмкін. Тіпті іске жарамды болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының
әсерінен өнім өндіру қабілетінің азаюы да ғажап емес. Сонымен қатар сапалық
жағынан тоза бастаған кейбір негізгі құралдарды да толығымен ауыстыруға
кәсіпорынның қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай, пайдаланып жүруі мүмкін.
Негізгі құралдар бухгалтерлік есебінің негізгі мақсаттары:
– негізгі құралдардың қолдану орындары бойынша қолда бар екендігі мен
бүтіндігін бақылау;
– құжаттамамен дұрыс рәсімдеу және уақытында олардың кіріс етілу,
шығуы және қозғалыс есебінде көрсету;
– негізгі құралдарды жаңартуға қаражаттарды тиімді шығындауды бақылау;
– кәсіпорынның шығындарына қосу үшін тозумен және пайдаланумен
байланысты шаруашылық құнын есептеу;
– жұмыс машиналарын, өндірістік алаңдарды, құрал–жабдықтарды, көлік
құралдарын және басқа негізгі құралдарды тиімді қолдануды қадағалау;
– негізгі құралдардың объектілерін есептен шығарудың нәтижелерін нақты
анықтау.
Кәсіпорындар өздерінің негізгі құралдарын пайдалану мерзімі уақытынан
бұрын жоғарыда айтылғандай тозып, істен шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт
аралығында жөндеп отырады.
Елде нарықтық қатынастардың дамуы кәсіпорын мен ұйымның қаржы-
шаруашылық қызметінің жеке бөлімдерінде есептің, соның ішінде негізгі
құралдар есебі мен оларға салық салу есебі іс-шараларына жаңаша қарауға
итермелейді.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. №6 Негізгі құралдар есебі БЕС
мен №16 Негізгі құралдар ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады: бастапқы құн немесе өзіндік қүн, ағымдағы құнмен, өткізу
құнымен, жойылу құны, амортизациялық құнмен, баланстық құнмен.
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1Негізгі құралдар туралы тусінік
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үрдісінде ұзақ уақыт
бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін,
көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде
біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді
айтады.
Негізгі құралдарға – қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы басқалары жатады [2, 157
б.].
Көлеміне немесе бағасына (арзан-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану
мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына
жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып, салынып біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық Негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әртүрлі станоктар, двигательдар, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқа жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет
салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі
құралдар жатады.
Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай
барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман (тоғай)
шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
1.2 Негізгі құралдардың жіктемесі
Негізгі құралдар – материалдық активтер, олар:
– компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет
атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік
мақсаттар үшін қолданылатын;
– әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды;
Негізгі қаражаттың обьектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі
белгіленеді, бұл:
– компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
– компания активі пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны.
Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық
пайдасын алу болжанатын кезең.
Негізгі құралдардың обьектісі актив ретінде мынандай жағдайларда пайда
алады деп сендіруге болатын болса:
– компания активке байланысты болашақ экономикалық пайда алады деп
сендіруге болатын болса;
– активтің өзіндік құны сенімді бағаланса [12, 146 б.].
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл
ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын
қызметі саласындағы топқа жатады.
Егер кәсіпорынның балансында осы ұйымның негізгі қызметінен басқа
салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы
бөлімшелер өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін халық
шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай
мынадай топтарға бөлінеді:
1. Жер – субьектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны мен бағасы.
2. Үйлер – еңбек етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсету және материалдық қорларды сақтауға жағдай жасау үшін
белгіленген архитектуралық-құрылыс обьектілері. Әрбір жеке тұрғын үй
түгендеу обьектісі болып саналады.
3. Ғимараттар – еңбекке керек-жарақтардың емес (зат скважиналар,
көпірлер және т.б) өзгеруіне байланысты емес міндетті іс-қызмет
аясын атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік- құрылыстық обьектілер.
4. Машиналар мен жабдықтар – әрбір машина егер ол басқа мүліктік
обьектінің бөлігі болмаса, құрамындағы тетік, құрал-аспаптармен,
қоршаулармен, тірек-тұғырымен мүліктік обьект болып табылады.
Негізгі құралдардың бұл тобы 5 топшадан тұрады:
– күш-қуатты машиналар мен жабдықтар – жылу және электр қуатын
өндіретін машина-генераторлар; әртүрлі энергияны механикалық, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын машина-двигательдар (тракторлар
және трубиналар, электр двигательдері және т.б);
– жұмыс машиналары мен жабдықтары – еңбек өнімін жасау процесінде
керек-жараққа механикалық, термиялық және химиялық әсер ету үшін
арналған машиналар, аспаптар мен жабдықтар (токарлық-винт, бұранда
жасайтын станоктар, ағаш тілетін рамалар, насостар, электромоторлар,
экскаваторлар, грейдерлер (жол құрылысына пайдаланатын машиналар
және т.б);
– өлшеуіш және реттегіш құрал-аспаптар (приборлар, құрылғылар мен
керек-жарақтар, лобороториялық жабдықтар) – өндірістік процестерді
өлшеу, реттеу үшін құрал-аспаптар, құрылғылар мен керек-жарақтар
(дозаторлар, амперметрлар, микроскоптар, су өлшеуіштер және
басқалары);
– есептегіш техника – процестерді түзету мен автоматтандыруға
арналған машиналар, құрылғы, керек-жарақтар, құрал-аспаптар
(компьютерлер мен басқа есептегіш машиналар);
– басқа да машиналар мен жабдықтар – машиналар, аппараттар және басқа
жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдықтары, өрт
сөндіру машиналары);
5. Табыстау қондырғылары – электр, механикалық және жылу энергиясы
(электр беру желісі, тұрба құбыры) құбырғылары.
6. Көлік құралдары – адамдарды, жүктерді тасуға арналған (теміржол, су,
әуе, автомобиль көлігі, арба көлігі) тасымал құралдары.
7. Басқа да негізгі құралдар:
– Аспап – қол еңбегінің механикаландырылған және
механикаландырылмаған немесе металл, ағаш және тағы басқа өңдеуге
арналған, машинаға бекітілген керек-жарақтар (кескіш, соққыгер,
езуші, тығыздап нығайтылған электр қол бұрғылар, бояу сыр пульттары,
вибраторлар, қысқыштар);
– Өндіріс мүлік пен олардың керек-жарақтары – өндірістік
операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет етуге арналған
заттар: жұмыс үстелдері, шкафтар, верстактар (ағаш ұсталарының ағаш
шабатын, кесетін ұзынша үстелі);
– Шаруашылық мүлкі – кеңселік және шаруашылық мүлік (үстелдер,
шкафтар, кілемдер және т.б.);
– Жұмыс малы және өсімтал мал. Жұмыс малы – аттар, өгіз, түйе және
тағы басқа жұмыс малы. Өсімтал мал – ірі қара мал, тұқымдық айғырлар
және тұқымдық бие, тұқымдық нар мен аруана, бұғы, марал, ұрғашылары
мен еркектері, қабан шошқа, ешкі, саулық және қошқар. Мүліктік
обьект - әрбір үлкен мал;
– Көпжылдық көшет егістері – қолдан егілген, жасына қарамайтын
көпжылдық егістер (жеміс-жидек беретін, жүзімдік, көпжылдық
егістері, роза плантациясы, бұтадан жасалған қоршау, қаша, танапты
қорғайтын егістер). Жас қасиеттер әбден толысқан (жеміс беру бағасы,
ағаштың ұшар басының түйісуі);
– Жерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі шығындар – ауыл
шаруашылығына пайдаланатын жердің бетін көркейту жөніндегі мүліктік
сипаттағы шығындар (жер учаскесін жоспарлап, жүйелеу, алаңды
егіндікке арнап тамырымен жұлу, жерді тастан тазарту);
– Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорттық мүлік,
мұражай құндылықтары.
2 Бітпеген құрылыс. Қолда бар негізгі құралдар алынған сәтінен бастап үнемі
қолданылмайды, өйткені:
– тоқтатылып қойылады (жұмыс жасамайды) – уақытша қолданылмайды;
– қоймада тұрады (қорада) – жөнделген, тоқтатылған, апат жағдайында
қолданыстағы негізгі құралдарды ауыстыру үшін қор құрайды;
– жалға берілген немесе алынған – басқа ұйым тапсырған немесе басқа
ұйымнан жал мерзімі шартпен белгіленген негізгі құралдар. [11, 163
б.]
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Кәсіпорынның уақытша жалға алынған негізгі құралдары баланс
сыртындағы Жалға алынған негізгі құралдар деп аталатын шотта есептейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жұмыс істейтін,
жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үрдісінде, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп
есептеледі:
– негізгі құралдар;
– тауарлық-материалдық қорлар;
– қаржылық инвестициялар.
1.3 Негізгі құралдардың бағалануы
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. №6 Негізгі құралдар есебі БЕС мен №16 Негізгі құралдар
ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша бағаланады:
– Бастапқы құн немесе өзіндік құнмен – активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген
ақшалай қаражаттың немесе оның баламасының сомасы;
– Ағымдағы құнмен – белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
– Өткізу құнымен (әділ бағаның) - мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті
ауыстыруға болатын сома;
– Жойылу құны – шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған
қалдықтардың қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
– Амортизациялық құнмен – жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің
өзіндік құны;
– Баланстық құнмен – жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын апып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын
сома. Баға түсуден болатын залал – активтің баланстық құны оның
орнын толтыратын құннан артқан сома [13, 123 б.].
Негізгі құралдардың бастапқы құны – ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа
пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген
шығындардың жиынтығынан тұрады (құралады). Негізгі құралдарды тасымалдау
кезінде болған ақауларды жөндеуге кеткен және басқа да қажет болып
саналатын шығындар активтің бастапқы құнына кіргізілмей, ол ағымдағы
кезеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Негізгі құралдың әр түрі бойынша
оның бастапқы құнына мынадай шығындар кіргізіледі.
– жер учаскесінің бастапқы құнына:
Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агентікке
төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісім
шартты ресімдеу үшін заңгердің қызметіне төленетін төлем және ол
үшін төленетін салықтар мен алымдар, жерді тиісті мақсатқа
пайдалануға әзірлеуге кеткен шығындар (үйді бұзғаннан алынған
материалдарды сатудан түскен түсімді (табысты) алып тастағанда
қалған ескі үйді бұзуға байланысты шығындар, жерді тазалау,
тегістеу, тағы басқа) енгізіледі (кіргізіледі).
– құрал-жабдықтардың бастапқы құнына:
Құрал жабдықты сатып алу бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп
түсіруге кеткен шығындар оның ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру,
монтаждау, құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын тексеру
мақсатында кеткен шығындар тағы да басқалар енгізіледі.
Алайда құрал-жабдықтарды монтаждау,тасымалдау кезінде болған бүліну
нәтижесінде жөндеу үшін кеткен сомалар ағымдағы шығындарға жатқызылады.
Егер негізгі құралдар несиеге алынған болса, ол үшін төленген пайыз
сомасы да ағымдағы шығын қатарына жатады және негізгі құралдың құнына
қосылмайды.
Салынатын немесе салынып жатқан құрылыс үшін алынған несиеге есептелген
пайыз сомасы бұған жатпайды. Сатып алынған үйлер мен ғимараттардың бастапқы
құнына шот бойынша сатып алу бағасы, ол үшін төленетін салықтар мен
алымдардың сомасы және бұл құралдардың құжаттарын реттеу барысында заңгерге
төленген төлемдер кіргізіледі.
Кәсіпорынның өзі салған үйлер мен ғимараттардың бастапқы құнына осы
құрылысты салу үшін кеткен шығындар: материалдар, жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленген еңбекақы сомалары, еңбекақы бойынша бюджетке
жасалған аударым, алынған несиелер үшін есептелген пайыздар сомасы,
заңгерлерге, архитекторларға төленген төлемдер, құрылысты салу үшін рұқсат
алу барысында жұмсалған сомалар басқа да кеткен шығындар енгізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар жерді және сол жерге салынған үйлер мен
ғимараттарды біртұтас ретінде пайдалануға сатып алса, онда осы
обьектілердің бастапқы құнын бухгалтерлік есепте әрбір объект бойынша бөліп
көрсету керек.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық
жүргізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес
қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1997 жылдың 24 шілдедегі № 1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы
Статистика жөніндегі агенттіктің 2002 жылдың 3 сәуірдегі № 03-1а-8 Негізгі
құралдардың құнын арттыру индекстері туралы қатынас хаты) объектілерде
қайта бағалау өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп
беруде ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау
сомасы негізгі құралдардың 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті
баланстық шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір
мезгілде 5320 Негізгі құралдарды қайта бағалаудан болатын қосымша
төленбеген капитал баланстық шоты бойынша көрсетіледі.
2 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЖӨНДЕУДІҢ ЕСЕБІ
2.1 Негізгі құралдарды жөндеуінің құжаттық есебі
Ұйымдардағы негізгі құралдарды пайдалану барысында табиғи және сапалық
жағынан біртіндеп тозады. Бүтін бөлігі, яғни табиғи пішінінің барлық
тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз болып қалмағанымен,
негізгі құралдардың бір бөлшкгінің жарамсыз болып, соның себебінен негізгі
құрал істен шығуы (пайдалануға жарамсыз болып тұруы) мүмкін. Тіпті іске
жарамды болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының әсерінен өнім өндіру
қабілетінің азаюы да ғажап емес.
Сонымен қатар сапалық жағынан тоза бастаған кейбір негізгі құралдарды
да толығымен ауыстыруға кәсіпорынның қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай,
пайдаланып жүруі мүмкін.
Кәсіпорындар өздерінің негізгі құралдарын пайдалану мерзімі уақытынан
бұрын жоғарыда айтылғандай тозып, істен шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт
аралығында жөндеп отырады.
Негізгі құралдарға жүргізілетін жөндеу жұмыстары өзінің
ұйымдастырылуына қарай жай және күрделі деп аталатын екі түрге бөледі.
Жай жөндеу дегеніміз негізгі құралдардың тозып, істен шыққан бөлшегін
жұмыс үрдісі барысында ауыстыру немесе оны қалпына келтіру болып табылады.
Жай жөндеу негізгі құралдарды дұрыс және жұмысқа жарамды жағдайда ұстауға
арналады, мұндайда тозған детальдардың санаулысы ауыстырылады және жоспар
бойынша кезекті жөндеуге, бояуға, қабырғаларды әктеуге және тағы басқа
дейінгі дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету мақсатымен жабдық механизмдерін
реттеу жасалады. Ағымдағы жөндеу кестеде көрсетіліп алдын-ала қарастырылған
мерзімде өткізіледі. Жөндеу жұмыстары негізгі құралдардың пайдаланатын
жерде немесе арнайы бөліп берілген жерде жөндеу бригадаларының күшімен
атқарылады. [16, 116 б.]
Ал негізгі құралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын-ала
жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі құралдардың бөлшектерін
толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Жабдықтар мен
транспорт құралдары үшін – бұл мерзімділігі бір жылдан асатын, агрегаттарды
толығымен бөлшектеу, барлық тозған детальдар мен тетіктерді ауыстыру немесе
қалпына келтіру, агрегаттарды құрастыру, реттеу және түзеу жасалатын
жөндеу.
Автотранспорт құралдары үшін күрделі жөндеу машина маркасына байланысты
20-дан 50 мың км-ге дейінгі машина жүрісінен соң жүргізіледі. Үйлер мен
ғимараттар үшін – бұл тозған конструкциялармен детальдарды алмастыру немесе
жөнделетін объектінің пайдалану мүмкіндіктерін жақсартатын, олардан гөрі
берік және тиімділеріне ауыстыру жасайтын жөндеу.
Күрделі жөндеу өткізу үшін негіздеме болып қызмет ететін басқарушы
құжат – ақаулар тізімдемесі. Мұндай кестеде көзделген жөндеу мерзімдері,
негізгі құралдардың осы объектісі үшін орындалу қажет жұмыс түрлері,
ауыстыруға жататын детальдер, тетіктер, жөндеудің сметалық құны
көрсетіледі. Ақаулар тізімдемесін жасау күрделі жөндеуді жоспарлауды және
негізгі құралдарды жөндеуге беру кезегін белгілеуді жеңілдетеді.
Ақаулар тізімдемесі негізінде күрделі жөндеу бойынша жұмысқа наряд
тапсырыстар жазылады. Бұған жұмыстың техникалық шарттарын, жұмыс сызбаларын
және тағы басқаларды тіркейді. Наряд-тапсырыстың бір данасы жөндеу
шеберханасына, екіншісін бухгалтерияға, үшіншісі бас механик (инженердің)
бөлімінде қалады.
Субьектінің жөндеу цехтарында әрбір жөнделетін обьектіге көп сызық
жолды карточкалар ашып, оларда жөндеу шығындарын жинақтайды.
Ағымдағы жөндеуге кеткен шығындарды субьект өндіріс шығындарына
кіргізіп, оларды меншікті қаражатынан төлейді.
Жөндеу жұмыстары субьектінің өз күшімен (шаруашылық тәсілмен), басқа
жақтағы ұйымды (мердігерлік тәсілмен) таратып және аралас әділ-амалмен
жасалуы мүмкін.
Егер жөндеу қосалқы өндіріс (шаруашылық тәсілмен) жұмысшыларының
күшімен, яғни жөндеу цехымен атқарылса, шығындар 92 Қосалқы өндіріс
бөлімшесінің шотында жиналады.
Мердігерлік тәсілмен орындалған жұмыста келісім шарт негізінде
мердігерлер жөндеу орнына жөнделетін объектілерді жеткізу және кейін тасу
жөніндегі шығындар да кіретін, орындалған жұмыстың сметалық құнына шоттар
ұсынады. Күрделі жөндеуден негізгі құралдарды қабылдау-тапсыруды, қайта
құруды және жаңартылып, жетілдіруді ресімдеу (№ НҚ-2 ф.) актілері бойынша
жасалады.
Жөндеу жұмыстары біткен соң объектілер Жөнделген, қайта құрылған және
жаңғыртып, жетілдірілген объектілерді қабылдау-тапсыру актісі (№ НҚ-2 Ф.)
тапсырыс берушілерге беріледі.
Егер жөндеу жыл бойы бір қалыпты болмай жүргізілсе, онда мұндай
біркелкі еместіктің өнімнің (жұмыстың, қызмет көрсетудің) өзіндік құнына
әсерін шығарып тастау қажет. Шығындарды өндіріс шығындарына біркелкі
кіргізу үшін жыл ішінде резерв жасау қажет.
Бұл үшін шаруашылық жүргізуші субъект жөндеу қорын (жөндеуге арналған
қор) құрады және ай сайын шығарылған шығын сомасына қарамастан, өндіріс
шығындарына жатқызылатын жылдық жоспарлық шығындардың 112 мөлшеріне ақша
аударады.
Ал ағымдағы жөндеуге жұмсалған шығындар мен негізгі құралдардың
бастапқы құнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан шығындар сомасы
ұйымның ағымдағы шығыны болып есептеледі.
Егер негізгі құралдарды ұйым өз күшімен жөндейтін болса, бұл шаруашылық
тәсілімен жүргізілетін жөндеу болып табылады. [23, 126 б.]
Ал кәсіпорындар өзінің негізгі құралдарын жөндеуге арнайы жабдықталған,
яғни осындай мақсатқа арналған ұйымдарды қарастыратын болса, бұл жөндеудің
мердігерлік әдісі болып есептеледі. Басқа ұйымдарға өзінің негізгі
құралдарын жөндеу барысында кәсіпорындар мердігерлік ұйыммен келісімшарт
жасасады.
Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай ұйымның қамтамасыз
ететіндігі, жөндеу жүргізу мерзімі, жөндеу жұмысының құны, есеп айрысу
тәртібі, тағы да басқа жағдайлар көрсетіледі.
Жөндеу жүргізілетін негізгі құралдарды кәсіпорындағы тағайындалған
комиссия мүшелерінің шешімімен қабылдап алады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың төлқұжаттарына және олардың түгендеу
карточкаларына негізгі құралдарға жүргізілген жөндеуге байланысты тиісті
деректер (өзгертулер мен толықтырулар) жазылуы тиіс.
Бұл толтырылатын актілер мен басқа да құжаттар ұйымның бухгалтериясында
сақталады.
Ұйымдарда негізгі құралдарды жөндеу шаруашылық әдіспен, яғни
кәсіпорынның өз күшімен жүргізілетін болса, онда ол үшін жұмсалған, шыққан
шығындар:
– Аяқталмаған құрылыс
– Тауарлы (жұмыстарды, қызметтерді) сату жөніндегі шығындар
– Жалпы және әкімшілік шығындар
– Негізгі құралдарды жөндеу үстеме шығындары, деп аталатын
шоттардың тиістілердің дебитіне, ал мына төмендегі:
– Материалдар
– Бюджетпен есеп айрысу
– Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің несиелік борышы
– Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айрысу
– Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айрысу
– Басқадай несиелік борышпен есептеулер деп аталатын шоттың
тиістілерінің кредитіне жазылады. [24, 64 б.]
Негізгі құрал объектілеріне байланысты №16 Негізгі құралдар атты
қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес кейінгі шығындар
актив жағдайын жақсартқанда, оның өнімділігін бастапқы есептелген
нормативен жоғарлатып, арттырса ғана актив есебіне танылады.
Болашақтағы экономикалық тиімділікті ұлғайтуға және негізгі
құралдардың бастапқы құнын арттыруға әкелетін мысалдар мыналар:
– негізгі құрал объектілерінің пайдалы қолданылу мерзімін ұлғайтатын,
оның қуаттылығын арттыратыны да енетін жаңғыртып, жетілдіру
(модификация);
– шығарылатын өнімнің сапасын едәуір жақсартуға жету үшін машина
тетіктерін, детальдарын жетілдіру;
– бұрын есептелген өндірістік шығынды едәуір қысқартуды қамтамасыз
ететін жаңа өндірістік процестерді енгізу. [20, 57 б.]
Объектінің техникалық жағдайын сақтау мен ұстау мақсатымен жасалатын
негізгі құралдарды жөндеу мен пайдалануға жұмсалатын шығындар бастапқы
құнды ұлғайтады, олардың пайда болу сәтіндегі ағымдағы шығындар ретінде
танылады.
Жеке активтер ретінде ескерілетін, басқа қызмет ету мерзімі бар,
негізгі құралдардың кейбір түрлерінің конструкциялық элементтері белгілі
бір жүйелі түрдегі ауыстыруды талап етуі мүмкін. Мысалы, жүк таситын лифт
белгілі бір қолдану мерзімі өткен соң двигательді ауыстыруды талап етеді.
Двигательді ауыстырған кезде шыққан жеке актив ретінде есептеледі, ал
ауыстырылған двигатель есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасының Салықтар және басқа бюджетке міндетті
төлемдер туралы Кодексінің 113 бабының 2 тармағына сәйкес меншікті негізгі
құралдарды жөндеу (күрделі, ағымдағы) арналған нақты іс жүзіндегі сома
негізгі құралдардың әрбір тобы бойынша салықтық жылдың соңында топшаның
баланс құнының белгіленген проценті шегінде жылдық жиынтық табыстан
шегеріледі.
Көрсетілген шектен асатын негізгі құралдарға шыққан нақты іс жүзіндегі
сома негізгі құралдардың тиісті салықтық топшасының құндық балансын
ұлғайтады.
Жылдық жиынтық табыстан шегерілуге тиісті негізгі құралдарды жөндеуге
шыққан шығындарды ай сайын есептеу үшін, сондай-ақ топтың құндық балансына
(топтың құндық балансының белгіленген процентінен асатын шығындар сомасына)
қосылуға тиісті соманы анықтау үшін Салық салу мақсатымен негізгі
құралдарды жөндеу шығындарын есептеу тізімдемесі қолданылады.
Салық салу мақсаты үшін негізгі құралдарды жөндеуге шығатын шығындар
есебінің тізімдемесі қолданылады.
Салық салынатын табыстан ұстап қалулар туралы жинақтап қорыту
мақсатымен заңды тұлға Негізгі құралдарды жөндеу мен амортизацияға
аударымдар тізімдемесін жүргізеді.
Негізгі құралдар жөндеу орындалғаны жөнінде қосылған құн салығы, яғни
Салықтар және бюджетке міндетті басқа төлемдер туралы Кодекстің
235 бабының 1 тармағына сәйкес қосылған құн салығы атап көрсетілген шот-
фактуралар ұсынылуы бойынша материалдармен (жұмыспен, көрсетілген
қызметпен) жабдықтаушыларға төленуге тиісті салық сомасы да есепке
жатқызылуы тиіс.
Егер салық төлеуші басқа есепті кезеңді (ай, тоқсан) қолданса, онда
жөндеу шығындары есепті кезең соңындағы топшаның құндық балансына
белгіленеді.
Республикалық және жергілікті бюджеттерден алынған жәрдем ақша
(субсидиялар) есебінен жасалатын жөндеу шығындары ұстап қалуға
жатқызылмайды және топшаның құндық балансын ұлғайтпайды.
Егер кесімді белгіленген активтересебі салық салу мақсатымен объект
бойынша жүргізілсе, топша құндық балансының белгіленген 5 процентінен
асатын жөндеу шығындары жөндеуге шығын жұмсалған тиісті негізгі құралдардың
құнын өсіруге жатқызылады.
Негізгі құралдарды жөндеу барысында бухгалтерлік есепшоттар бойынша
жүргізілетін кестеде көрсетілген (Қосымша А).
2.2 Негізгі құралдардың тозу және олардың амортизациялық аударым есебі
Негізгі құралдар өндіріс үрдісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни
өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін
пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдар
сатып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге
бөледі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы
болып табылады, яғни жұмыс істеу үрдісінде машиналар мен құралдардың жеке
бөлшектерінің қажалып мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп
құлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп
уақыт бойы пайдаланылғандығына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар
басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты, яғни негізгі
құралдардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы
және оларға басқа да факторлардың әсер ету нәтижесінен болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ
құнсызданып, олардың даму үрдісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен
техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда
болуынан пайда болады.
Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдардың тозуы
дегеніміз – олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға
болады [11, 165 б.].
Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі – өндіріс
салдарында ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің өсуі
болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды,
құрал-жабдықты, тағы да басқаларды өндіруге кеткен қажетті уақыт азаяды да,
оның құны соғұрлым төмендейді. Осыған сәйкес еңбек өнімділігінің өсуіне
байланысты жаңа құрал-жабдықтардың машиналардың, яғни негізгі құралдардың
бағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі құралдардың бағасына қарағанда
арзан болады. Мұндай жағдай ұйымдарға қымбат және тозыңқыраған
(пайдаланған) машиналар мен көліктердің, құрал-саймандарының, тағы да басқа
негізгі құралдардың орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі құралдарды сатып
алуға тиімді етеді.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі – ғылыми-техниканың
өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді
негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Кәсіпорындарда өнімділігі
төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық жағынан жетілдірілген
тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта тиімді болып
табылады. Сондықтан да өнімділігі жоғары машиналар мен құралдардың пайда
болуы және олардың бағасының арзандауы бұрынғы пайдаланып келген негізгі
құралдардың сапалық тозуына әкеліп соғады. Барлық ұйымдар қандай меншікте
болса да (мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік, тағы басқалары) өздерінің
негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны есептеп отырады.
Ескеретін жағдай негізгі құралдардың ішінде мына төменгі аталған
активтерге тозу дәрежесі анықталмайды және де оларға амортизация
есептелмейді:
– жерге;
– кітапхана қорларына;
– архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;
– өнімді малдарға;
– мұражайлық құндылықтарға;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1Негізгі құралдар туралы түсінік 5
1.2Негізгі құралдардың жіктелуі 6
1.3Негізгі құралдардың бағалануы 8
2 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЖӨНДЕУДІҢ ЕСЕБІ
2.1Негізгі құралдарды жөндеуінің құжаттық есебі 11
2.2Негізгі құралдардың тозу және олардың амортизациялық аударым есебі 15
2.3Негізгі құралдардың түгендеуі 18
3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЖӨНДЕУІНІҢ ЕСЕБІН ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІМЕН САЛЫСТЫРУ
3.1Халықаралық Қаржылық Есеп беру Стандарттарына өткен кезде негізгі 21
құралдарды есепке алу, жөндеу және бағалау проблемалары
3.2Шетелдерде негізгі құралдар есебіне жүргізілетін тәжірибелер 23
ҚОРЫТЫНДЫ 26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 28
ҚОСЫМШАЛАР 30
КІРІСПЕ
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпаратын белгілі бір әдістермен
тәсілдері бойынша есептейтін, өлшейтін және оны өңдеп тасымалдайтын жүйе.
Ол кәсіпорынның жұмысын толығымен бақылап, оны басқару үшін бағыт-бағдар
беріп алдағы уақытта істелінетін жұмысын жоспарлап және ұйымның болашақтағы
атқарылатын жұмысына экономикалық талдау жасайды.
Бухгалтерлік есептің басты міндеті - кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып
отыратын үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған
қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді олар үшін жұмсалған
материалдар мен шикізаттарды, қаржы қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп
және оны арнайы құжаттарда көрсету.
Сонымен, бухгалтерлік есеп бүкіл халық шаруашылық есебінің ең басты
негізі болып табылады.
Осы курстық жұмыста қарастырылатын тақырып негізгі құралдарды жөндеудің
есебі.
Сонымен негізгі құралдар дегеніміз не? Бухгалтерлік есепте негізгі
құралдар деп өндіріс үрдісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт
бойы пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген
амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты,
сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996
ж. 18 қарашадағы № 6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құралдар
мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына
байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналары мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы басқалары жатады.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
жөніндегі 1996 жылғы 13 қарашадағы Қауылысымен бекітілген № 6 Негізгі
құралдар есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Негізгі құралдар есебін реттейтін негізгі нормативтік құжаттар болып
табылады:
1. Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы Заңы;
2. №6 бухгалтерлік стандарт Негізгі құралдар есебі (Бухгалтерлік есеп
бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясының 1996
жылы 13 қарашада №3 Қаулысымен бекітілген);
3. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары (Қазақстан Республикасының
Қаржы Министрлігінің 18.09.2002ж. №438 бұйрығымен 21.10.03 ж №372
өзгертулермен бекітілген).
Негізгі құралдар кәсіпорынға келесі жолдармен түседі:
1. сатып алу;
2. объект құрылысының нәтижесінде;
3. құрылтайшылардың үлес қосуы бойынша;
4. тауар-айырбас операциясы нәтижесінде;
5. басқа ұйымдармен және адамдармен сыйға тартылған кезде;
6. түгендеу кезінде анықталған артықшылықтары.
Ұйымдағы негізгі құралдардың пайдалану барысында табиғи және сапалық
жағынан тозады. Бүтін бөлігі, яғни табиғи пішінінің барлық тетіктері бір
мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз болып қалмағанымен, негізгі құралдардың
бір бөлшегінің жарамсыз болып, соның себебінен негізгі құрал істен шығуы
мүмкін. Тіпті іске жарамды болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының
әсерінен өнім өндіру қабілетінің азаюы да ғажап емес. Сонымен қатар сапалық
жағынан тоза бастаған кейбір негізгі құралдарды да толығымен ауыстыруға
кәсіпорынның қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай, пайдаланып жүруі мүмкін.
Негізгі құралдар бухгалтерлік есебінің негізгі мақсаттары:
– негізгі құралдардың қолдану орындары бойынша қолда бар екендігі мен
бүтіндігін бақылау;
– құжаттамамен дұрыс рәсімдеу және уақытында олардың кіріс етілу,
шығуы және қозғалыс есебінде көрсету;
– негізгі құралдарды жаңартуға қаражаттарды тиімді шығындауды бақылау;
– кәсіпорынның шығындарына қосу үшін тозумен және пайдаланумен
байланысты шаруашылық құнын есептеу;
– жұмыс машиналарын, өндірістік алаңдарды, құрал–жабдықтарды, көлік
құралдарын және басқа негізгі құралдарды тиімді қолдануды қадағалау;
– негізгі құралдардың объектілерін есептен шығарудың нәтижелерін нақты
анықтау.
Кәсіпорындар өздерінің негізгі құралдарын пайдалану мерзімі уақытынан
бұрын жоғарыда айтылғандай тозып, істен шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт
аралығында жөндеп отырады.
Елде нарықтық қатынастардың дамуы кәсіпорын мен ұйымның қаржы-
шаруашылық қызметінің жеке бөлімдерінде есептің, соның ішінде негізгі
құралдар есебі мен оларға салық салу есебі іс-шараларына жаңаша қарауға
итермелейді.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. №6 Негізгі құралдар есебі БЕС
мен №16 Негізгі құралдар ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады: бастапқы құн немесе өзіндік қүн, ағымдағы құнмен, өткізу
құнымен, жойылу құны, амортизациялық құнмен, баланстық құнмен.
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1Негізгі құралдар туралы тусінік
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үрдісінде ұзақ уақыт
бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін,
көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде
біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді
айтады.
Негізгі құралдарға – қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы басқалары жатады [2, 157
б.].
Көлеміне немесе бағасына (арзан-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану
мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына
жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып, салынып біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық Негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әртүрлі станоктар, двигательдар, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқа жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет
салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі
құралдар жатады.
Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай
барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман (тоғай)
шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
1.2 Негізгі құралдардың жіктемесі
Негізгі құралдар – материалдық активтер, олар:
– компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет
атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік
мақсаттар үшін қолданылатын;
– әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды;
Негізгі қаражаттың обьектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі
белгіленеді, бұл:
– компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
– компания активі пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны.
Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық
пайдасын алу болжанатын кезең.
Негізгі құралдардың обьектісі актив ретінде мынандай жағдайларда пайда
алады деп сендіруге болатын болса:
– компания активке байланысты болашақ экономикалық пайда алады деп
сендіруге болатын болса;
– активтің өзіндік құны сенімді бағаланса [12, 146 б.].
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл
ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын
қызметі саласындағы топқа жатады.
Егер кәсіпорынның балансында осы ұйымның негізгі қызметінен басқа
салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы
бөлімшелер өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін халық
шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай
мынадай топтарға бөлінеді:
1. Жер – субьектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны мен бағасы.
2. Үйлер – еңбек етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсету және материалдық қорларды сақтауға жағдай жасау үшін
белгіленген архитектуралық-құрылыс обьектілері. Әрбір жеке тұрғын үй
түгендеу обьектісі болып саналады.
3. Ғимараттар – еңбекке керек-жарақтардың емес (зат скважиналар,
көпірлер және т.б) өзгеруіне байланысты емес міндетті іс-қызмет
аясын атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік- құрылыстық обьектілер.
4. Машиналар мен жабдықтар – әрбір машина егер ол басқа мүліктік
обьектінің бөлігі болмаса, құрамындағы тетік, құрал-аспаптармен,
қоршаулармен, тірек-тұғырымен мүліктік обьект болып табылады.
Негізгі құралдардың бұл тобы 5 топшадан тұрады:
– күш-қуатты машиналар мен жабдықтар – жылу және электр қуатын
өндіретін машина-генераторлар; әртүрлі энергияны механикалық, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын машина-двигательдар (тракторлар
және трубиналар, электр двигательдері және т.б);
– жұмыс машиналары мен жабдықтары – еңбек өнімін жасау процесінде
керек-жараққа механикалық, термиялық және химиялық әсер ету үшін
арналған машиналар, аспаптар мен жабдықтар (токарлық-винт, бұранда
жасайтын станоктар, ағаш тілетін рамалар, насостар, электромоторлар,
экскаваторлар, грейдерлер (жол құрылысына пайдаланатын машиналар
және т.б);
– өлшеуіш және реттегіш құрал-аспаптар (приборлар, құрылғылар мен
керек-жарақтар, лобороториялық жабдықтар) – өндірістік процестерді
өлшеу, реттеу үшін құрал-аспаптар, құрылғылар мен керек-жарақтар
(дозаторлар, амперметрлар, микроскоптар, су өлшеуіштер және
басқалары);
– есептегіш техника – процестерді түзету мен автоматтандыруға
арналған машиналар, құрылғы, керек-жарақтар, құрал-аспаптар
(компьютерлер мен басқа есептегіш машиналар);
– басқа да машиналар мен жабдықтар – машиналар, аппараттар және басқа
жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдықтары, өрт
сөндіру машиналары);
5. Табыстау қондырғылары – электр, механикалық және жылу энергиясы
(электр беру желісі, тұрба құбыры) құбырғылары.
6. Көлік құралдары – адамдарды, жүктерді тасуға арналған (теміржол, су,
әуе, автомобиль көлігі, арба көлігі) тасымал құралдары.
7. Басқа да негізгі құралдар:
– Аспап – қол еңбегінің механикаландырылған және
механикаландырылмаған немесе металл, ағаш және тағы басқа өңдеуге
арналған, машинаға бекітілген керек-жарақтар (кескіш, соққыгер,
езуші, тығыздап нығайтылған электр қол бұрғылар, бояу сыр пульттары,
вибраторлар, қысқыштар);
– Өндіріс мүлік пен олардың керек-жарақтары – өндірістік
операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет етуге арналған
заттар: жұмыс үстелдері, шкафтар, верстактар (ағаш ұсталарының ағаш
шабатын, кесетін ұзынша үстелі);
– Шаруашылық мүлкі – кеңселік және шаруашылық мүлік (үстелдер,
шкафтар, кілемдер және т.б.);
– Жұмыс малы және өсімтал мал. Жұмыс малы – аттар, өгіз, түйе және
тағы басқа жұмыс малы. Өсімтал мал – ірі қара мал, тұқымдық айғырлар
және тұқымдық бие, тұқымдық нар мен аруана, бұғы, марал, ұрғашылары
мен еркектері, қабан шошқа, ешкі, саулық және қошқар. Мүліктік
обьект - әрбір үлкен мал;
– Көпжылдық көшет егістері – қолдан егілген, жасына қарамайтын
көпжылдық егістер (жеміс-жидек беретін, жүзімдік, көпжылдық
егістері, роза плантациясы, бұтадан жасалған қоршау, қаша, танапты
қорғайтын егістер). Жас қасиеттер әбден толысқан (жеміс беру бағасы,
ағаштың ұшар басының түйісуі);
– Жерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі шығындар – ауыл
шаруашылығына пайдаланатын жердің бетін көркейту жөніндегі мүліктік
сипаттағы шығындар (жер учаскесін жоспарлап, жүйелеу, алаңды
егіндікке арнап тамырымен жұлу, жерді тастан тазарту);
– Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорттық мүлік,
мұражай құндылықтары.
2 Бітпеген құрылыс. Қолда бар негізгі құралдар алынған сәтінен бастап үнемі
қолданылмайды, өйткені:
– тоқтатылып қойылады (жұмыс жасамайды) – уақытша қолданылмайды;
– қоймада тұрады (қорада) – жөнделген, тоқтатылған, апат жағдайында
қолданыстағы негізгі құралдарды ауыстыру үшін қор құрайды;
– жалға берілген немесе алынған – басқа ұйым тапсырған немесе басқа
ұйымнан жал мерзімі шартпен белгіленген негізгі құралдар. [11, 163
б.]
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Кәсіпорынның уақытша жалға алынған негізгі құралдары баланс
сыртындағы Жалға алынған негізгі құралдар деп аталатын шотта есептейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жұмыс істейтін,
жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үрдісінде, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп
есептеледі:
– негізгі құралдар;
– тауарлық-материалдық қорлар;
– қаржылық инвестициялар.
1.3 Негізгі құралдардың бағалануы
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. №6 Негізгі құралдар есебі БЕС мен №16 Негізгі құралдар
ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша бағаланады:
– Бастапқы құн немесе өзіндік құнмен – активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген
ақшалай қаражаттың немесе оның баламасының сомасы;
– Ағымдағы құнмен – белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
– Өткізу құнымен (әділ бағаның) - мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті
ауыстыруға болатын сома;
– Жойылу құны – шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған
қалдықтардың қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
– Амортизациялық құнмен – жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің
өзіндік құны;
– Баланстық құнмен – жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын апып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын
сома. Баға түсуден болатын залал – активтің баланстық құны оның
орнын толтыратын құннан артқан сома [13, 123 б.].
Негізгі құралдардың бастапқы құны – ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа
пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген
шығындардың жиынтығынан тұрады (құралады). Негізгі құралдарды тасымалдау
кезінде болған ақауларды жөндеуге кеткен және басқа да қажет болып
саналатын шығындар активтің бастапқы құнына кіргізілмей, ол ағымдағы
кезеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Негізгі құралдың әр түрі бойынша
оның бастапқы құнына мынадай шығындар кіргізіледі.
– жер учаскесінің бастапқы құнына:
Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агентікке
төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісім
шартты ресімдеу үшін заңгердің қызметіне төленетін төлем және ол
үшін төленетін салықтар мен алымдар, жерді тиісті мақсатқа
пайдалануға әзірлеуге кеткен шығындар (үйді бұзғаннан алынған
материалдарды сатудан түскен түсімді (табысты) алып тастағанда
қалған ескі үйді бұзуға байланысты шығындар, жерді тазалау,
тегістеу, тағы басқа) енгізіледі (кіргізіледі).
– құрал-жабдықтардың бастапқы құнына:
Құрал жабдықты сатып алу бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп
түсіруге кеткен шығындар оның ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру,
монтаждау, құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын тексеру
мақсатында кеткен шығындар тағы да басқалар енгізіледі.
Алайда құрал-жабдықтарды монтаждау,тасымалдау кезінде болған бүліну
нәтижесінде жөндеу үшін кеткен сомалар ағымдағы шығындарға жатқызылады.
Егер негізгі құралдар несиеге алынған болса, ол үшін төленген пайыз
сомасы да ағымдағы шығын қатарына жатады және негізгі құралдың құнына
қосылмайды.
Салынатын немесе салынып жатқан құрылыс үшін алынған несиеге есептелген
пайыз сомасы бұған жатпайды. Сатып алынған үйлер мен ғимараттардың бастапқы
құнына шот бойынша сатып алу бағасы, ол үшін төленетін салықтар мен
алымдардың сомасы және бұл құралдардың құжаттарын реттеу барысында заңгерге
төленген төлемдер кіргізіледі.
Кәсіпорынның өзі салған үйлер мен ғимараттардың бастапқы құнына осы
құрылысты салу үшін кеткен шығындар: материалдар, жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленген еңбекақы сомалары, еңбекақы бойынша бюджетке
жасалған аударым, алынған несиелер үшін есептелген пайыздар сомасы,
заңгерлерге, архитекторларға төленген төлемдер, құрылысты салу үшін рұқсат
алу барысында жұмсалған сомалар басқа да кеткен шығындар енгізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар жерді және сол жерге салынған үйлер мен
ғимараттарды біртұтас ретінде пайдалануға сатып алса, онда осы
обьектілердің бастапқы құнын бухгалтерлік есепте әрбір объект бойынша бөліп
көрсету керек.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық
жүргізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес
қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1997 жылдың 24 шілдедегі № 1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы
Статистика жөніндегі агенттіктің 2002 жылдың 3 сәуірдегі № 03-1а-8 Негізгі
құралдардың құнын арттыру индекстері туралы қатынас хаты) объектілерде
қайта бағалау өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп
беруде ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау
сомасы негізгі құралдардың 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті
баланстық шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір
мезгілде 5320 Негізгі құралдарды қайта бағалаудан болатын қосымша
төленбеген капитал баланстық шоты бойынша көрсетіледі.
2 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЖӨНДЕУДІҢ ЕСЕБІ
2.1 Негізгі құралдарды жөндеуінің құжаттық есебі
Ұйымдардағы негізгі құралдарды пайдалану барысында табиғи және сапалық
жағынан біртіндеп тозады. Бүтін бөлігі, яғни табиғи пішінінің барлық
тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз болып қалмағанымен,
негізгі құралдардың бір бөлшкгінің жарамсыз болып, соның себебінен негізгі
құрал істен шығуы (пайдалануға жарамсыз болып тұруы) мүмкін. Тіпті іске
жарамды болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының әсерінен өнім өндіру
қабілетінің азаюы да ғажап емес.
Сонымен қатар сапалық жағынан тоза бастаған кейбір негізгі құралдарды
да толығымен ауыстыруға кәсіпорынның қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай,
пайдаланып жүруі мүмкін.
Кәсіпорындар өздерінің негізгі құралдарын пайдалану мерзімі уақытынан
бұрын жоғарыда айтылғандай тозып, істен шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт
аралығында жөндеп отырады.
Негізгі құралдарға жүргізілетін жөндеу жұмыстары өзінің
ұйымдастырылуына қарай жай және күрделі деп аталатын екі түрге бөледі.
Жай жөндеу дегеніміз негізгі құралдардың тозып, істен шыққан бөлшегін
жұмыс үрдісі барысында ауыстыру немесе оны қалпына келтіру болып табылады.
Жай жөндеу негізгі құралдарды дұрыс және жұмысқа жарамды жағдайда ұстауға
арналады, мұндайда тозған детальдардың санаулысы ауыстырылады және жоспар
бойынша кезекті жөндеуге, бояуға, қабырғаларды әктеуге және тағы басқа
дейінгі дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету мақсатымен жабдық механизмдерін
реттеу жасалады. Ағымдағы жөндеу кестеде көрсетіліп алдын-ала қарастырылған
мерзімде өткізіледі. Жөндеу жұмыстары негізгі құралдардың пайдаланатын
жерде немесе арнайы бөліп берілген жерде жөндеу бригадаларының күшімен
атқарылады. [16, 116 б.]
Ал негізгі құралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын-ала
жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі құралдардың бөлшектерін
толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Жабдықтар мен
транспорт құралдары үшін – бұл мерзімділігі бір жылдан асатын, агрегаттарды
толығымен бөлшектеу, барлық тозған детальдар мен тетіктерді ауыстыру немесе
қалпына келтіру, агрегаттарды құрастыру, реттеу және түзеу жасалатын
жөндеу.
Автотранспорт құралдары үшін күрделі жөндеу машина маркасына байланысты
20-дан 50 мың км-ге дейінгі машина жүрісінен соң жүргізіледі. Үйлер мен
ғимараттар үшін – бұл тозған конструкциялармен детальдарды алмастыру немесе
жөнделетін объектінің пайдалану мүмкіндіктерін жақсартатын, олардан гөрі
берік және тиімділеріне ауыстыру жасайтын жөндеу.
Күрделі жөндеу өткізу үшін негіздеме болып қызмет ететін басқарушы
құжат – ақаулар тізімдемесі. Мұндай кестеде көзделген жөндеу мерзімдері,
негізгі құралдардың осы объектісі үшін орындалу қажет жұмыс түрлері,
ауыстыруға жататын детальдер, тетіктер, жөндеудің сметалық құны
көрсетіледі. Ақаулар тізімдемесін жасау күрделі жөндеуді жоспарлауды және
негізгі құралдарды жөндеуге беру кезегін белгілеуді жеңілдетеді.
Ақаулар тізімдемесі негізінде күрделі жөндеу бойынша жұмысқа наряд
тапсырыстар жазылады. Бұған жұмыстың техникалық шарттарын, жұмыс сызбаларын
және тағы басқаларды тіркейді. Наряд-тапсырыстың бір данасы жөндеу
шеберханасына, екіншісін бухгалтерияға, үшіншісі бас механик (инженердің)
бөлімінде қалады.
Субьектінің жөндеу цехтарында әрбір жөнделетін обьектіге көп сызық
жолды карточкалар ашып, оларда жөндеу шығындарын жинақтайды.
Ағымдағы жөндеуге кеткен шығындарды субьект өндіріс шығындарына
кіргізіп, оларды меншікті қаражатынан төлейді.
Жөндеу жұмыстары субьектінің өз күшімен (шаруашылық тәсілмен), басқа
жақтағы ұйымды (мердігерлік тәсілмен) таратып және аралас әділ-амалмен
жасалуы мүмкін.
Егер жөндеу қосалқы өндіріс (шаруашылық тәсілмен) жұмысшыларының
күшімен, яғни жөндеу цехымен атқарылса, шығындар 92 Қосалқы өндіріс
бөлімшесінің шотында жиналады.
Мердігерлік тәсілмен орындалған жұмыста келісім шарт негізінде
мердігерлер жөндеу орнына жөнделетін объектілерді жеткізу және кейін тасу
жөніндегі шығындар да кіретін, орындалған жұмыстың сметалық құнына шоттар
ұсынады. Күрделі жөндеуден негізгі құралдарды қабылдау-тапсыруды, қайта
құруды және жаңартылып, жетілдіруді ресімдеу (№ НҚ-2 ф.) актілері бойынша
жасалады.
Жөндеу жұмыстары біткен соң объектілер Жөнделген, қайта құрылған және
жаңғыртып, жетілдірілген объектілерді қабылдау-тапсыру актісі (№ НҚ-2 Ф.)
тапсырыс берушілерге беріледі.
Егер жөндеу жыл бойы бір қалыпты болмай жүргізілсе, онда мұндай
біркелкі еместіктің өнімнің (жұмыстың, қызмет көрсетудің) өзіндік құнына
әсерін шығарып тастау қажет. Шығындарды өндіріс шығындарына біркелкі
кіргізу үшін жыл ішінде резерв жасау қажет.
Бұл үшін шаруашылық жүргізуші субъект жөндеу қорын (жөндеуге арналған
қор) құрады және ай сайын шығарылған шығын сомасына қарамастан, өндіріс
шығындарына жатқызылатын жылдық жоспарлық шығындардың 112 мөлшеріне ақша
аударады.
Ал ағымдағы жөндеуге жұмсалған шығындар мен негізгі құралдардың
бастапқы құнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан шығындар сомасы
ұйымның ағымдағы шығыны болып есептеледі.
Егер негізгі құралдарды ұйым өз күшімен жөндейтін болса, бұл шаруашылық
тәсілімен жүргізілетін жөндеу болып табылады. [23, 126 б.]
Ал кәсіпорындар өзінің негізгі құралдарын жөндеуге арнайы жабдықталған,
яғни осындай мақсатқа арналған ұйымдарды қарастыратын болса, бұл жөндеудің
мердігерлік әдісі болып есептеледі. Басқа ұйымдарға өзінің негізгі
құралдарын жөндеу барысында кәсіпорындар мердігерлік ұйыммен келісімшарт
жасасады.
Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай ұйымның қамтамасыз
ететіндігі, жөндеу жүргізу мерзімі, жөндеу жұмысының құны, есеп айрысу
тәртібі, тағы да басқа жағдайлар көрсетіледі.
Жөндеу жүргізілетін негізгі құралдарды кәсіпорындағы тағайындалған
комиссия мүшелерінің шешімімен қабылдап алады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың төлқұжаттарына және олардың түгендеу
карточкаларына негізгі құралдарға жүргізілген жөндеуге байланысты тиісті
деректер (өзгертулер мен толықтырулар) жазылуы тиіс.
Бұл толтырылатын актілер мен басқа да құжаттар ұйымның бухгалтериясында
сақталады.
Ұйымдарда негізгі құралдарды жөндеу шаруашылық әдіспен, яғни
кәсіпорынның өз күшімен жүргізілетін болса, онда ол үшін жұмсалған, шыққан
шығындар:
– Аяқталмаған құрылыс
– Тауарлы (жұмыстарды, қызметтерді) сату жөніндегі шығындар
– Жалпы және әкімшілік шығындар
– Негізгі құралдарды жөндеу үстеме шығындары, деп аталатын
шоттардың тиістілердің дебитіне, ал мына төмендегі:
– Материалдар
– Бюджетпен есеп айрысу
– Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің несиелік борышы
– Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айрысу
– Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айрысу
– Басқадай несиелік борышпен есептеулер деп аталатын шоттың
тиістілерінің кредитіне жазылады. [24, 64 б.]
Негізгі құрал объектілеріне байланысты №16 Негізгі құралдар атты
қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес кейінгі шығындар
актив жағдайын жақсартқанда, оның өнімділігін бастапқы есептелген
нормативен жоғарлатып, арттырса ғана актив есебіне танылады.
Болашақтағы экономикалық тиімділікті ұлғайтуға және негізгі
құралдардың бастапқы құнын арттыруға әкелетін мысалдар мыналар:
– негізгі құрал объектілерінің пайдалы қолданылу мерзімін ұлғайтатын,
оның қуаттылығын арттыратыны да енетін жаңғыртып, жетілдіру
(модификация);
– шығарылатын өнімнің сапасын едәуір жақсартуға жету үшін машина
тетіктерін, детальдарын жетілдіру;
– бұрын есептелген өндірістік шығынды едәуір қысқартуды қамтамасыз
ететін жаңа өндірістік процестерді енгізу. [20, 57 б.]
Объектінің техникалық жағдайын сақтау мен ұстау мақсатымен жасалатын
негізгі құралдарды жөндеу мен пайдалануға жұмсалатын шығындар бастапқы
құнды ұлғайтады, олардың пайда болу сәтіндегі ағымдағы шығындар ретінде
танылады.
Жеке активтер ретінде ескерілетін, басқа қызмет ету мерзімі бар,
негізгі құралдардың кейбір түрлерінің конструкциялық элементтері белгілі
бір жүйелі түрдегі ауыстыруды талап етуі мүмкін. Мысалы, жүк таситын лифт
белгілі бір қолдану мерзімі өткен соң двигательді ауыстыруды талап етеді.
Двигательді ауыстырған кезде шыққан жеке актив ретінде есептеледі, ал
ауыстырылған двигатель есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасының Салықтар және басқа бюджетке міндетті
төлемдер туралы Кодексінің 113 бабының 2 тармағына сәйкес меншікті негізгі
құралдарды жөндеу (күрделі, ағымдағы) арналған нақты іс жүзіндегі сома
негізгі құралдардың әрбір тобы бойынша салықтық жылдың соңында топшаның
баланс құнының белгіленген проценті шегінде жылдық жиынтық табыстан
шегеріледі.
Көрсетілген шектен асатын негізгі құралдарға шыққан нақты іс жүзіндегі
сома негізгі құралдардың тиісті салықтық топшасының құндық балансын
ұлғайтады.
Жылдық жиынтық табыстан шегерілуге тиісті негізгі құралдарды жөндеуге
шыққан шығындарды ай сайын есептеу үшін, сондай-ақ топтың құндық балансына
(топтың құндық балансының белгіленген процентінен асатын шығындар сомасына)
қосылуға тиісті соманы анықтау үшін Салық салу мақсатымен негізгі
құралдарды жөндеу шығындарын есептеу тізімдемесі қолданылады.
Салық салу мақсаты үшін негізгі құралдарды жөндеуге шығатын шығындар
есебінің тізімдемесі қолданылады.
Салық салынатын табыстан ұстап қалулар туралы жинақтап қорыту
мақсатымен заңды тұлға Негізгі құралдарды жөндеу мен амортизацияға
аударымдар тізімдемесін жүргізеді.
Негізгі құралдар жөндеу орындалғаны жөнінде қосылған құн салығы, яғни
Салықтар және бюджетке міндетті басқа төлемдер туралы Кодекстің
235 бабының 1 тармағына сәйкес қосылған құн салығы атап көрсетілген шот-
фактуралар ұсынылуы бойынша материалдармен (жұмыспен, көрсетілген
қызметпен) жабдықтаушыларға төленуге тиісті салық сомасы да есепке
жатқызылуы тиіс.
Егер салық төлеуші басқа есепті кезеңді (ай, тоқсан) қолданса, онда
жөндеу шығындары есепті кезең соңындағы топшаның құндық балансына
белгіленеді.
Республикалық және жергілікті бюджеттерден алынған жәрдем ақша
(субсидиялар) есебінен жасалатын жөндеу шығындары ұстап қалуға
жатқызылмайды және топшаның құндық балансын ұлғайтпайды.
Егер кесімді белгіленген активтересебі салық салу мақсатымен объект
бойынша жүргізілсе, топша құндық балансының белгіленген 5 процентінен
асатын жөндеу шығындары жөндеуге шығын жұмсалған тиісті негізгі құралдардың
құнын өсіруге жатқызылады.
Негізгі құралдарды жөндеу барысында бухгалтерлік есепшоттар бойынша
жүргізілетін кестеде көрсетілген (Қосымша А).
2.2 Негізгі құралдардың тозу және олардың амортизациялық аударым есебі
Негізгі құралдар өндіріс үрдісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни
өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін
пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдар
сатып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге
бөледі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы
болып табылады, яғни жұмыс істеу үрдісінде машиналар мен құралдардың жеке
бөлшектерінің қажалып мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп
құлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп
уақыт бойы пайдаланылғандығына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар
басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты, яғни негізгі
құралдардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы
және оларға басқа да факторлардың әсер ету нәтижесінен болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ
құнсызданып, олардың даму үрдісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен
техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда
болуынан пайда болады.
Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдардың тозуы
дегеніміз – олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға
болады [11, 165 б.].
Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі – өндіріс
салдарында ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің өсуі
болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды,
құрал-жабдықты, тағы да басқаларды өндіруге кеткен қажетті уақыт азаяды да,
оның құны соғұрлым төмендейді. Осыған сәйкес еңбек өнімділігінің өсуіне
байланысты жаңа құрал-жабдықтардың машиналардың, яғни негізгі құралдардың
бағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі құралдардың бағасына қарағанда
арзан болады. Мұндай жағдай ұйымдарға қымбат және тозыңқыраған
(пайдаланған) машиналар мен көліктердің, құрал-саймандарының, тағы да басқа
негізгі құралдардың орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі құралдарды сатып
алуға тиімді етеді.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі – ғылыми-техниканың
өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді
негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Кәсіпорындарда өнімділігі
төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық жағынан жетілдірілген
тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта тиімді болып
табылады. Сондықтан да өнімділігі жоғары машиналар мен құралдардың пайда
болуы және олардың бағасының арзандауы бұрынғы пайдаланып келген негізгі
құралдардың сапалық тозуына әкеліп соғады. Барлық ұйымдар қандай меншікте
болса да (мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік, тағы басқалары) өздерінің
негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны есептеп отырады.
Ескеретін жағдай негізгі құралдардың ішінде мына төменгі аталған
активтерге тозу дәрежесі анықталмайды және де оларға амортизация
есептелмейді:
– жерге;
– кітапхана қорларына;
– архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;
– өнімді малдарға;
– мұражайлық құндылықтарға;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz