Балуандардың дене сапаларын тәрбиелеу әдістемесі
тақырыбы: Балуандардың дене сапаларын тәрбиелеу әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
БАЛУАНДАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
6
1.1
Балуандық өнердің пайда болуы, дамуы
6
1.2
Балуандардың жаттығу үрдісі кезіндегі жас ерекшеліктерінің алатын орны
10
2
БАЛУАНДАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
18
2.1
Балуанның дене сапалары-күш пен жылдамдықты тәрбиелеудің тәжірибелік негіздері
18
2.2
Балуанның төзімділігі мен ептілігін тәрбиелеудің тәжірибелік негіздері
27
2.3
Зерттеу бағдарламасы мен оның нәтижилері
32
3
БАЛУАНДАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН АРТТЫРУ ӘДІС ТӘСІЛДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
39
ҚОРЫТЫНДЫ
50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
52
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Салауатты өмір салтын қалыптастыруды спорт арқылы дамыту - мәселені түбегейлі шешері сөзсіз. Қазіргі кезде елімізде қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы табысты болуы үшін денсаулығы мықты және де дене күштері жетілген тұлғаны тәрбиелеу қажеттігі туындап отыр.
Бүгінде дамыған 50 елдің қатарынан орын алу үшін денсаулығы мығым, қоғамды соның ішінде жастарды, жас ұрпақтың денсаулығын нығайту өте қажетті және жоғары дәрежеде дене тәрбиесі жағынан даярлау аса маңызды міндеттердің бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасының азаматтарында жаңа әлеуметтік-экономикалық мінез-құлық қалыптастыру тұжырымдамасы, Этникалық мәдени білім беру тұжырымдамасы және Елбасы Н.Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында атты ғылыми-теориялық еңбегінде жаңа қоғамды құрушылар қандай болуы керек, қандай азаматты тәрбиелеу керек деген мәселеге зор көңіл бөлініп, оған ғылыми дәйекті жауап іздестірілген [1]. Ол - өркениет әлеміне қазақ құбылысы болып кіретін азаматты дайындау. Жас бала - жаңа өркен жайған жасыл ағаш тәрізді дейді халқымыз. Жерге отырғызған жас көшет те қашан тамыры тереңдеп, жапырағы жайқалып үлкейгенше мәпелеп күтіп, үзбей тәрбиелеуді керек етеді. Адам да сол тәрізді. Олай болса ұстамды, көрегенді, түп-түзу, жып-жинақы, әсем бейнелі адамға қараудың өзі тым жарасымды. Жастарымыздың үлгі алатын, ең таңдаулы ішкі, сыртқы адамгершілік-эстетикалық сапаларын үйренетін адамы, міне, осындай болуы керек.
Халықаралық федерация қазақ күресін халықаралық спорт күрес түрлері қатарында тануы - балуандардың дене сапасы даярлығына белгілі бір талаптар қоюында, бұл өз кезегінде қазақ күресімен шұғылданушы спортшыларды, жалпы даярлау жүйесін одан әрі жетілдіруге негіз болып табылады. Аталмыш алғышарттар ең алдымен, қазақ күресімен айналысатын қазақстандық балуандар үшін жоғары спорттық нәтижелерді көрсетіп, аймақтық, құрлықтық және дүниежүзілік чемпионаттарда бірқатар жеңіске қол жеткізу қажеттілігін туындатады.
Сонымен бірге, бірқатар мамандардың айтуынша, соңғы жылдарда қазақ күресі балуандары әртүрлі техникалық-тактикалық іс-әрекеттер қолданумен ерекшеленбейтінін айтады. Ресми жарыстарда спортшылар негізінен төмен бағаланатын техникалық-тактикалық іс-әрекеттерді пайдалана бастады.
Дене сапасы тиімділігін арттыру жаңа тәсілдерді іздеуге, оқу-жаттығу сабақтарын ұйымдастыру және өткізуге, техникалық-тактикалық дайындықты арттыруға негізделеді.
Балуандардың кәзіргі кездесуі спортшыларға ерекше талаптар қойылады. Күрес өнері біріншіден кейбір кездерді әсерлі бақылап және оны құрастырып өзінің пайдасына шешу. Мұндай сәттерді талдауды балуандар тек жекпе-жек үйренеді, қарсыласының қимылдарының дәлсіздігін пайдалану арқылы, алдамшы қимылдармен адастырып, күрделі комбинацияларды қолданып, қарсыласының шегінің шешімін тауып. Жеңіске жету үшін балуанда биік жылдам күштілік қасиеті, бұлшық еттердің жұмысына үлкен төзімділік бар болу керек.
Балуан бұлшық еттердің жиырылуымен босауын, керісінше, аустыра білу керек. Күресте көпқырлы әрекеттер айналысушылардың психикасына әсер етеді. Жаттығуда тезаралық реакция, биік сезімталдығы, ұқыптылықты дұрыс үнемдеу, белсенділікті сақтау, қажырлық жағдайын, түрнирлік жағдайын дұрыс есептеу және кілемдегі кейбір сәттерді тәрбиелейді.
Жоғарыда айтылған қайшылықтарды, мәселелерді шешу қажеттілігі біздің зерттеу тақырыбымызды Аталған мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі, оның әдістемелік тұрғыдан зерттеліп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбын таңдауға мүмкіндік жасады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Еліміздегі балуандардың дене сапасын тәрбиелеудің әдістемесін жасау мен теориялық жағынан зерттеу.
Зерттеу пәні: балуанның дене сапасын қалыптастыру және дамытумен байланысты мәселелер.
Зерттеу объектісі ретінде түрлі сипаттағы спорттық техникалар мен жаттығу әдіснамалары алынған.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізін кеңестік кезеңіндегі жаттырықтушылар мен қазіргі заманғы отандық жаттықтырушылардың еңбектері, алдынғы қатарлы шетел әдебиеттері құрады. Дипломдық жұмысты жазу барысында күресші балуандардың дене сапасын тәрбииелеу, жетілдіру әдістері, салыстырмалы талдау әдістері, ғылыми абстракция әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысыныц міндеті:
- спорт мектептерінде оқитын балалар мен жасөспірімдердің дене сапаларын күрес арқылы тәрбиелеудің теориялық негіздерін ашу;
- дене сапалары, жылдамдыққа төзімді болу ұғымдарына мәндес сипаттама берілді;
- жас ерекшеліктерін ескеріп оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеу әдістемесі жасалынды;
- балуандардың дене қасиеттерін тәрбиелеуге ықпал жасайтын күресті тиімді қолданудың педагогикалық шарттары анықталды;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- оқушылардың жас-ерекшелігін ескере отырып дене қасиеттерін тәрбиелеудің әдістемесі жасалынды;
- балалар-жасөспірімдер спорт мектептерінің тұтас педагогикалық процесс жағдайында оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуде күресті тиімді қолдануға байланысты ғылыми-әдістемелік нұсқаулар ұсынылды;
- зерттеу материалдарын жоғарғы оқу орындарында дене мәдениет профиліндегі колледждерде лекция оқу барысында, спорт мектептері мен еркін күрес залдарында іс-әрекетінде қолдануға болады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы жаттықтырушы мен спортшының өзара байланысты іс-әрекеттері ретіндегі дайындықтың барлық кезеңдеріндегі қозғалыс әрекеттерінің мәндік сипаттамасын бейнелейтін дене қасиеттерін тәрбиелеу әдістемесі тұтас педагогикалық процестерінде оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуде спорттық жағынан дамыту саясатын жүргізуде қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеде, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАЛУАНДАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Балуандық өнердің пайда болуы, дамуы
Күрес спорт түрі ретінде екі қарсыласушылардың арасындағы көрсетілген ережеге сәйкес қолданылатын жекпе-жегі. Күрес тартысының ережесі жеңісті берудің жағдайын қарастырады, балуандардың мүмкіншілік әрекеттерін шектейді, қызықты өтуін қамтамасыз етеді, үлгілі және тәрбиелік мәнін көрсетеді. Күрес барлық халықтарға, барлық уақытта да таныс болды, жастардың денесін шынықтырудың күшті құралы болып қызмет етеді. Кәзіргі уақытқа дейін барлық халықтардың, халықаралық спорт түрімен бірге (грек-рим, еркін күрес, самбо және дзюдо) ұлттық күрес түрлері кеңінен тараған. Әртүрлі дәуірдің көрнекті адамдарының есімі спорттық күреске үлкен баға берген. Мысалы, П.Ф.Лесгафт (физиолог), балаларды тәрбиелеуде жекпе-жектің ерекше маңызын көрсетіп айтқан: Күрес бұл біртіндеп жоғарылайтын қимылдық жаттығу, күшті және қарсыласының қимылдарын бақылап, мүмкіншілігінше оны ескерту. Көрнекті адамдардың жеке басының қалыптасуына күреспен айналысуы әсерін тигізді, атап айтсақ: Сократ, Платон, Авиценна, Руставели, Линкольн, Л.Толстой, А.Куприн, т.б. Күреспен айналысу жастардың керекті өмірлік ыңғайын құрастырады, әдептілікке, әсемдікке, қажырлыққа, денсаулығының нығаюына, дене құрылысының бірқалыпты дамуына және дене қасиеттеріне үлкен көлемде арнайы білім алуына және техника-тактикалық қимылдарға әсерін тигізеді [2].
Ұлтты өзге жұрттан ерекшелендіріп тұратын күш - олардың тарихтолқынында жүріп өткен жолындағы жинақтаған салт-дәстүрі, мәдениеті мен өнері, тілі саналады. Қазақ халқы тәуелсіздік алған күннен бастап отаршылдық кесірінен жоғалған, еріксіз өзгертілген ұлттық құндылықтарын қайтадан қалпына келтіру, дамыту жолында үлкен жұмыстар атқаруда. Ел арасында Балуан атану үлкен дәреже, абырой болып саналған. Қазақ халқы ақын, сері, әнші, күйші, биші, ұста деген сияқты атақтарды өз өнерлерімен елді мойындатқан адамдарға ғана берген. Кітапта балуандық өнердің ерекшелігі, даму сатылары зерттелір тұжырымдар жасалған. Әрине, бұл кітапта көрсетілген деректер - балуандық өнерді зерттеудің аз бөлігі. Ұлттық күресіміздің ұмыт болған түрлерін қайта өмірге алып келу арқылы, болашақ ұрпаққа көне мәдениетіміздің, ұлттық құндылықтарымыздың бай екендігін көрсету, халқын отанын сүюге тәрбиелеу. Ел арасындағы күш-қайраты мол адамдарды балуандық өнерге тарту, талантты балуандарды табу, олардыұлттық күрес арқылы тәрбиелеп, үлкен спортқа жол ашу.
Қазақ күресін үйрету-жаттықтыру жұмыстарының өзіндік ерекшеліктері бар екенігін ескеріп, қазіргі спорт мектептерінде қалыптасқан жаттығу жұмыстарына өзгерістер енгізу. Қазақ күресінің тарихы ұлтымыздың өмір тарихымен тығыз байланысты. Балуандардң күш сынасуы, ат жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ халқы өнерініңмажырамас бір бөлігі болып табылады [3].
Қазақстар күш иесін алып, толағай, балуан деп атап, оны ерекше қасиет қонған адам ретінде таныған. Күрес - өнер, ол ұлттық мәдениетіміздің маңызды бір саласы болып табылады. Қазақтардың жыл он екі ай далада өмір кешіп, үнемі қозғалыста болу тірлігі, жас баладан бастап, еңкейген кәріге дейін дене күш дайындығына ерекше талап қойды. Қазақ елінде ат үстінде еркін отырудан бастап, садақ ату, күрес, жекпе-жек айла-тәсілдерін меңгеру ұл мен қызға бірдей қойалытан талап деңгейіне көтерілді.
Еліміздің ұлан-байтақ аумақта орналасуы, көшіп-қонып жүруге негізделген шаруашылығы және көршілес елдер салт-дәстүрлерінің ықпал етуі қазақ жерінде балуандық өнердің бір-бірінен айырмашылығы бар бірнеше түрлерінің дамуына негіз болды.
Бұрын да, қазіргі уақытта да балуандық өнер түрлері жас ұрпақтың дене тәрбиесін дамытуға, батылдық жігерін арттыруға, жерін, халқын қорғауға әрқашан дайын болуға тәрбиелеу құралы ретінде кеңінен пайдаланылады. Күрес өнері халықтың ұлттық дәстүрлі ойындарының бірі ретінде дами отырып, кейіннен жеке спорт түрлеріне айналады, үлкен ауқымды жарыстар ұйымдастырылатын болады [4].
Қазақ жерінде тараған балуан күрестерін арнайы киім киінуіне қарай төмендегідей бірнеше түрлерге бөлуге болады:
oo қазіргі еркін күреске ұқсас кеуде жалаңаш, жалаң аяқ, белбеусіз күресу түрі;
oo шапан киіп, белдік тағынып күресу;
oo кеудені жалаңаштап, белдік тағынып күресу;
oo аяқ-киімді шешпей, күртеше немесе шапан киіп, отырып күресу және т.б.;
Әр аймақта күресу тәртіптері де әртүрлі болған. Кеудені жалаңаштап немесе киіммен күресу жергілікті жердің климаттық ерекшеліктеріне де байланысты болған. Күресу шартын балуандар алдын-ала өзара шешіп отырған. Ел аузында тараған тараған күрес ережелері қатаң сақталып, оны талассыз мойындаған.
Қазақстан Республикасының Егемендік алуымен бірге мемлекет пен қоғам алдында халықтың, әсіресе оқушы жастардың денсаулығын сақтау мен нығайту мәселесі тұрды. Әлемдегі күрделі геополитикалық жағдайды ескере отырып, дені сау, күшті, еңбектенуге және Отанын қорғауға даяр, өзіне сенімді бәсекеге қабілетті өскелең ұрпақты тәрбиелеу басты міндеттердің бірінен саналады. Сол негізде, осындай архиөзекті міндетті шешудің бірден-бір жолы - ДШжС, әсіресе қазақтың ұлттық жекпе-жек түрлері мен олардың қолданбалы салалары мен кең таралуын назарда ұстау екендігі даусыз. ДШжС, соның ішіндегі ҚҰДМ саласындағы зерттеулердің маңызды ғылыми бағытының бірі дене шынықтыруға адам қызметінің өзіндік жетістікті саласы және оның заманауи саяси, экономикалық және идеологиялық жағдайларға сай инновациялық құрамдастарын іздестіру болып табылады.
Тәжірибелік қызмет барысында теориялық-әдістемелік ізденістер сараптамасы бізге қазақ күресі қазақтың ұлттық спорттық күресін Қазақстанның спорттық мәдениетінің құрамдас бөлімі екендігін анықтап береді. Біздің ойымызша, қазақ күресі замануи қоғамда қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажеттігі ешбір талас тудырмайды. Ұлттық спорт түрінен халықаралық дәрежеде танылған спорт түріне дейінгі дамуы мен сол деңгейде танылуы қазіргі уақытта өз шырқау шегіне жетті деуге болады. қазақ күресі жақын арада Олимпиадалық спорт түріне айналатындығы даусыз мәселе. Статистикалық мәліметтерге жүгінетін болсақ, СК берілген түрі Қазақстанда танымалылығы бойынша бірінші орынды иеленеді. Қазақ күресінің ең алдымен мәні неде? Ол Қазақ ұлттық спорттық мәдениетінде қандай орынды иеленеді? Оның дамуына Қазақстанда және Әлемдік деңгейде нелер кедергі келтіріп отыр?
Біздің түсінігіміз бойынша, тап осы сұрақтар мемлекеттік маңызды міндеттерді жүзеге асыруға арналған осы бір әлеуметтік-мәдени құбылыстың құралын біршама тиімді қолдануға мүмкіндік беретін ғылыми-педагогикалық басқару міндеттерін табуға және жүзеге асыруға жауап беруі тиіс. Бұдан басқа, заманауи жағдайларда қазақ күресі спорттану кезеңінен сәтті өтті және бүгінгі күні қазақ ұлттық спорттық мәдениетін, әсіресе ауыл тұрғындары, балалар мен жасөспірімдер арасында қалыптастырудың тиімді құралы болып табылады. Қазақ күресі о бастан, өзінің түпкілікті мәні бойынша тіршіліктен қалып қалмау, жер мен елді қорғау құралы болғанымен, бүгінде жекпе-жектің бұл түрі спорттық талқалауға бағытталған және нәтижесінде жекпе-жектің мәнін өзгерткен бірқатар өзгерістерді басынан өткерді [5].
Спорттық күрестің теориясы мен тәжірибесінде осы жарыс бойынша нақты құралған жарыс ережелері, қажетті ғылыми-әдістемелік материалдар жоқ деген пікір қалыптасқан. Жоғарды аталған мәселелерге қосымша ұсынарымыз, қазақ күресі туралы әлеуметтік құбылыс ретінде пікірдің қалыптаспауы берілген жекпе-жек түрінің Қазақстанда және одан тыс аумақтарда дамуын тежеп отыр. Қазақ күресін өзгелерден ерекшелігін көрсетпеу дегеніміз оны қарапайымдандыру, шығармашылық мүмкіндіктерін жою, барлығынбір қалыпта қарастыру. Мұндай талпыныстар ұйымдастыру мен басқару салаларында бірнеше рет жүргізілген және барлық уақытта дерлік сәтсіздікке ұшырап отырды. Балуанның жекебасылық ерекшеліктерін ескере отырып қарастырылатын мәселелер: қайсарлық, мақсаттылық және мақтаныш тұту. Бұл тәсіл қазақ күресінде тиімсіз, өйткені бұл осы спорт түрінен бас тартауға әкеп соғуы мүмкін, бұл өз кезегінде берілген жекпе-жек түрінің танымалдылығына нұқсан келтіруі мүмкін, ал бұл түбінде оның дамуы бойынша өзгертулерге әкеп соғады. Қазақ күресі туралы әлеуметтік құбылыс ретінде қисынды қалыптасқан пікірдің жоқтығы, яғни нақты бір түсініктің болмауы қазақ күресінде шынайылыққа жанаспайтын сипаттамалар береді.
Белбеу күрес сынды жиі танымал түсініктің қазақ күресімен астарлана қолданылуы тіпті дұрыс емес. Бірқатар теоретиктердің пайымдауы бойынша, бүгінгі күні қазақ күресімен астарлас тәжірибені шартты түрде бірнеше бағыттарға бөлуге болады: дене шынықтыру-бұқаралық (арнайы дене қасиеттерін жетілдіруге және ҚБ сақтауға бағытталған ДТ жүйесі); спорттық (ресми жарыстарда жеңіске жету мақсатымен қолданылатын біліктіліктер мен дағдыларды қалыптастыруға арналған спорттық жекпе-жектің толыққанды, толыққұқылы өзіндік түрі); әскери (жекпе-жектің техникалық-тактикалық әрекеттерін және жекпежек қимылдарын үйретуге арнайы кәсіби-қолданбалы пән). Біздің ойымызша, мұндай бөлудің басты мақсаты - жеке тұлғаның жекпежекті жүргізудің біліктіліктері мен дағдыларын біруақытта меңгеруін жанжақты дамыту мақсатымен бүтіндей педагогикалық үдерістің құрамдас бөлімі ретінде қарастырылатын балуанды даярлаудың бір кезеңін ғана айқындайды.
Әрбір күрес түрлерінің дамуы жарыстың ережесімен байланысты. Әуесқой күрес ережесіне кәсіпқой күрес ережесі үлкен әсерін тигізді. Кәсіпқой күресіне еліктеп қатысушыларды салмақ дәрежелеріне бөлген жоқ, белдесудің уақытын өздерінше құрастырып, кейде уақытын шектемеді. Қарсыласының жауырынан бірнеше секунд кім ұстап тұрса, сол жеңімпаз деп саналады. 1912 жылы белдесудің нәтижесіне туше енгізілді - қарсыласының екі жауырынын бір уақытта тигізсе немесе бір жауырынан екінші жауырынына аулап өтсе. 1914ж. жалпы россиялық ауыр атлетика қоғамы халықаралық күрес ережесін қабылдап, осы жылдан бастап барлық жарыстар 5 салмақ категориясы бойынша өткізіле бастады. Жарыс айналу жүйесі бойынша өткізілді және үш жеңілістен кейін қатысушы шығарылып тасталынды. СССР-де бірінші күрелс ережесі 1924 ж. бекітілді және жарияланды. Жарысқа қатысуға балуандар 18 жастан бастап жіберілді, халықаралық ережеге сәйкес 5 салмақ категориясынан (жеңілдеу - 60 кг, жеңіл - 67,5 кг, орта - 75 кг, жартылай ауыр - 82,5 кг, ауыр - 82,5 жоғары). Бірінші күні қатысушылардың салмақтарын өлшеу жарыстан босатылуына 3 сағат бұрын өткізілді және соңғы күні жарыстан кейін. Белдесудің уақытының шегі 20 мин. болды, үзілісі 1 мин. 10 мин. өткеннен соң белдесуде балуан жеңімпаз деп саналды, жеңісті туше-де жетсе. 1926 жылы 6-шы салмақ дәрежесі енгізілді - жартылай жеңіл салмақ және кейбір салмақ дәрежелерінің шекарасы өзгертілді. 1928 жылы 7-ші салмақ дәрежесі енгізілді - ең жеңіл салмақ, 1933 жылы 8-ші - жартылай орта салмақ. Белдесу уақыты шегі 10 немесе 15 мин. деп анықталады. Белдесудің соңы тек жеңіс немесе жеңіліс болу керек. Жарыс айналу жүйесімен өткізілді және 2 жеңілістен кейін шығарылды. 1937 жылдың ережесінде белдесудің шегі спорт шеберлері, І р. және ІІ р.үшін 20 мин, ІІІ р. - 15 мин, жаңаларға - 10 мин.
1947 жылы Совет Одағының күрес секциясы халықаралық күрес федерациясы мүше болып енді. 1957 жылы барлық жарыстар грек-рим және еркін күрестен халықаралық ереже бойынша өткізіле бастады, белдесудің уақытының шегі 15 м-ден 12 м-ге қысқартылды. Белдесудің формуласы: 6 + 22 + 2 мин.
Жалпы дене дайындығының қалыптасуы жаттығулардың үлкен қимыл-әрекеттерімен дайындығына атап айтқанда түгіру, секіру, жүзу, әртүрлі спорт ойындарына қатысу сияқты т.б. Жалпы техникалық дайындық тек спорттық жетістікке жетуге арналмаған, мақсаты үлкен техникалық қимылдарды үйрену, күрестегі керекті қимылдардың әртүрлі бағытта қалыптасып дағдылануының т.б. мінездемелеріне арналады.
1.2 Балуандардың жаттығу үрдісі кезіндегі жас ерекшеліктерінің алатын орны
Жасөспірімдердің жас ерекшеліктерін біліп, оқытушы көрсету оқулығын көбірек пайдалану керек. Техниканы үлгілі көрсету қажет және дұрыс негізгі бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер олай өтпеген сәтте дұрыс емес қимылдар меңгереді және дағдыланады. Техниканы үлгілі көрсету қажет және дұрыс, негізгі бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер қарсы жағдайда дұрыс емес қимылдарды меңгеріп және дұрыс емес дағдыны шығарады. Оқытушы оқу кұралдары оқушылардың дене дамуының мүмкіншілігіне келуіне қадағалау керек. Егер оқу материалдары дене дайындығының күшін керек етсе, ал айналысушылар оған дайын болмаса, онда оны үйретуді кейінге кеш мерзімге қалдыру керек (мысалыға, артқа иіліп лақтыруды үйретуді). Басқа оқиғада айналысушылар күрделі үйлестіру әдістерін қабілеттілігін меңгереді, дене дайындығының күші онша керек етпейтін, мысалыға, қолынан жүлқып ауыстыру. Бұл әдісті жаттығудың бірінші айында үйретуге болады. Жасөспірімдерді жарысқа олардың дайындығын есепке алып қатыстыру керек.
Жасөспірімдерді күреске үзіліссіз және біртіндеп үйрету қажет. Оқушылардан жаттығу үнемі қатысуын талап ету керек. Қайталағанда бұрын үйренген материалды дәл шығаруға назар аударуға және байқалған кемшілігін уақталы дұрыстау керек. Жасөспірімдер жасында бірінші дәрежелік маңызына жан жақты дене дайындығы керек. Оған кіреді: мүсінін дұрыс құру, жан жақты дене дайындығы, қимылдық дағдыны құру, техникалық қимылдарды меңгеру үшін дене қасиеттерін дамыту, жеткілікті қасиеттерін дамытуын шыңдау.
Спорттың күрестен жасөспірімдерді оқыту және жаттығу бекітілген бағдарламаға сәйкес орындалады. Бағдарламаның материалдары өте кең және қиын. Оны меңгеру үшін жасөспірімдерге ұзақ уақыт керек етеді, ересектерге қарағанда. Бағдарламаны ойдағыдай меңгеру, сабақ барлығында тәрбиеліп мінездемесін өту қажет. Тәрбиелік мақсаты қалай шешілсе, содан жас адамның әрі қарай қызметіне байланысты болады. Қатысушыларды мақсатқа және міндетке түсінуге үйрету керек, олардың жолдарын және құрауын шешуге, табыстарын және кемшіліктерін талдауға. Алға қойған мақсаттан басқа, жақын арадағы міндеттерін анықтау өте маңызды, мысалыға, анықталған әдістің техникасын меңгеру, серігіне көп әдістерді жасау т.б [6].
Жақын араға міндет қойып, мысалыға, бір әдістің техникасын меңгеріп, жаттықтырушы бүл не үшін керек екенін көрсетеді. Кішкене уақыт аралық арқылы, жасөспірім сол әдістің техникасын меңгерген соң, ол қанағаттанарлық алады. Алдыңғы нәтижемен салыстырудың үлкен маңызы бар: бұрын істей алмаушы едім - енді жеңіл істедім, бұрын 3 рет тартылушы едік - 5 рет, жарайсын - ж.б. деген сөздердің маңызын өзінің табыстарына мазасызданады, әсіресе сәтсіздігіне. Сондықтан өзінің қимылдарына дұрыс баға беруіне үйрету маңызды. Мұны әр сабақта орындау қажет. Егер жасөспірім сәтсіздігінің себебін анықтай алмаса, онда жаттықтырушы оның дұрыс жауабына әкелдіру қажет, мысалыға, сондай қимылды басқа әдісте көрсету, әсіресе жасөспірімдер жеңілісіне қатты күйзеледі. Сондықтан оқытушы жеңілістің себебін ашуға көмектесу қажет, алда қалай жеңу үшін жаттығуларды не және қалай істеу екенін көрсету керек. Сөйтіп қатысушылар біртіндеп өздері өзінің қимылдарын және істерін талдауға үйреніп кетеді.
Барлық осы есептердің шешімі денсаулығын нығайтудың үстінде іске асу керек. 12-14 жаста жылдамдықты, ептілікті, иілгіштікті дамыту жақсы берілетіні белгілі, ал 15-16 жаста - күшті. Бұл кезеңде жасөспірімдерде жылдамдық - күшке арналған жаттығуларды орындауға қабілеттілігі көрінеді.
16-18 жаста күш және жылдамдықты керек ететін жаттығулар жеңіл меңгеріледі, шыдамдылықты дамытуға алдын-ала құрылады. Осы ұсыныстың жас балуандардың дене дайындағын да есептеу керек. Сондықтан да жасөспірімдер қысқауақыттық тапсырмаларды жеңіл орындайды, әрі қарқынысымен де, және ұзындылығымен қыйындау. Егер жас балалардың тобында жылдамдықты дамыту жеңіл болса, онда сол қасиетіне үлкен назар аудару керек, шындылыққа қарағанда [7].
Шыдамдылықты дамытуда жүктеме біртіндеп жоғарылау керек, мынадай есеппен, жасөспірімдер жылдың аяғына жаттығу белдесуін 6 мин. орта қарқынмен жүргізуі крек. Жоғарғы жасөспірімдер тобында сол қасиеттердің дамуы басқаша болады. Жылдамдықтың эрі кдрай дамуына және ұстап тұруына назар аударылады арнайы төзімділік мынадай есеппен дамытады жарыстың ережесі бойынша бір жаттығу сабағында 2 белдесу 6 минуттан курес өткізетін болу керек. Жалғасын айту керек, жасөспірімдердің шыдамдылығын дамыту басқа дене қасиеттерін дамытумен қатар меңгерілуі керек. Ұзақ және біржақтылы төзімділік жаттығуына осы жаста жасөспірімдерге тән жылдамдық жүктемесіне жақсы бейімделу азаяды. Жылдамдықты және өптілікті дамытуда әр жаттығуда өзіне сәйкес жататығуларды қолдану қажет, себебі бұл қасиеттерді тез жоғалту мүмкін, ал дамыту өте қиын.
Жастардың 12-15 жастағы күшін дамытуы басты орындалуы керек ауырлық (отягощение) түсетін жаттығулардың көмегімен, өз денесінің салмағымен, гантельдермен, ауыр доптармен, гимнастикалық тақшалармен, серіктестермен, гимнастикалық снарядтармен. 16-18 жаста күшке арналған жаттығуларды күделендіреді снарядтардың салмағын ұлғайтумен, бастапқы қалпын өзгертумен, жаттығуды орындау уақытын ұлғайтумен, жаттығу араларындағы демалысты азайтумен және т.б.
Ауырлату сапаларына гирді, штанганы әртүрлі салмақтағы, серіктестерінің әртүрлі салмақтарын қолдануға болды. Жасөспірімдердің және кіші жастағы жастардың шыдамдылығын дамытуды өте абайлап - аз мөлшерде орта қарқындық жаттығулардың көмегімен немесе оқу жаттығу белдесулерімен үзілістерімен демалуына. Біртіндеп жүктемеге бейімделуіне байланысты демалудың бөлімдерін қысқартады (мысалыға: 3 мин біртіндеп 1 мин-қа қысқарады).
17-18 жастағы жастарды жарысқа дайындағанда бір жаттығуда 2 белдесу өткізу қажет (15 мин үзілістен кейін 2 белдесу). Тағыда үлкен көңіл бөлу керек иілгіштің дамуына және буындардың қозғалмалығына. Ізденістер көрсетеді: 13 жастан бастап жаңа буындардың қозғалмалығының көрсеткіштерінің өсуі, ал 15 жаста үлкен деңгейіне жетеді. 12-15 жастағы жастардың иілгіштігін және буындардың қозғалмалығын жаттығулармен затсыз дамыту керек, немесе аз ауыртпалық түсетін жаттығулармен (гимнастикалық таяқша, ауыр доптар, гантельдермен). Қатысушылардың жоғарғы жас топтарымен өтуімен ауыртпалық салмақтар біртіндеп ұлғайтады. Иілгіштікті және буындардың қозғалмалықтардың дамытуда гирлерді, штангалады және серіктестерімен әртүрлі жаттығуларды қолдануға болады. Әртүрлі жаттығуларды ерекше атап айту керек екі жақты үйренуге қажеттілігін. Жастардың гармониялық дамуына жаттығуларды дененің сол жағына және оң жағына да пайдалану керек; оңға және солға бұрылип, серігінің оң және сол жақтарынан. Сонымен жастардың дене қасиеттерін дамытуда үлкен құралдар қолданылады, жан-жақты дене дайындығын қамтамасыз ету үшін [8].
Үлкендерге қарағанда жаттығуда үлкен дәрежеде жастармен дұрыс мүсіні қалыптасуы үшін жылжымалы ойындар, эстафета және қарапайым күрес формалары жаттығулары қолданылады. Алғашқы уақытта жастармен жұмыста сол жаттығулар аз мөлшерде пайдалынады: сабақтарда бірнеше рет қысқа үзіліспен демалу үшін. Үйреншікті шамадан соң олардың саны ұлғайтылады, ал демалуы арасында қысқартылады. Дене қасиеттерін дамытумен бірге жаттықтырушы қатысушыларды батылдыққа, ұстамдылыққа, сенімділікке, белсенділігіне, табандылығына ж.б. үнемі тәрбиелеу керек. Жігерлік қасиет белгілі бір қиыншылықтан өту процесінде байқалады. Ондай қиыншылықтарға снарядтардың ауыр салмағына, күшті қарсыласына, көпірден шыққанда ауырлық сезінуіне, әдістерді ыңғайсыз жағдайда орындауына, жарыста ойластырылмаған жағдайға түсуіне және көптеген басқалары қатыстыруға болады. Жігерлік қасиетін тәрбиелеудегі қиыншылықтардан үнемі асып өту.
Оқытушының ең басты мақсатының бірі - жаттығушыларға күш жететін жаттығуларды таңдап алу. Жігерлік қасиетін тәрбиелеуде басты мақсаты қатысушыларды өзіне бұйрық беруді және олардың орындалуын үйрету. Жастарды күреске үйрету: сайысқа үйрету (ұстауға, қарсылығынан өтуге, тұрақтылыққа, жігерліктің анықталуына т.б.) жаттығулардан басталады; немесе күресте пайдаланылатын жаттығулар (көпірді бекітумен, қауіпсіздікті және өзін-өзі қауіпсіздендіру); немесе күрес техникасын меңгеретін керекті жаттығулармен. Бұл жаттығулар алғашқы уақытта бастапқы орын алу керек.
Бір уақытта арнайы жаттығуларды үйрену мен қатысушылар күрес техникасын үйренеді: бастапқы қалпына, қозғалуына, ұстануына және олардан босауына. Үйретуді партнерден бастау қажет (қуалау биіктігі төмен) әдістерді үйренудің ерекшеліктерінің бірі болып саналыды, жастарға көп уақыт керек болады арнайы жаттығулардың орындалуы дағдысын бекітуіне, әдістердің бөлшектеріне және әсіресе әдістерді орындауда бір-бірімен қарсыласу жағдайында. Грек - рим және еркін күресте күрделі әдістерді техникасын үйренгенде қауіпсіздік үшін бастапқы кезде чучело пайдаланылады.
Күрес техникасын кезекпен үйренуде сондай болу керек, бір-біріне ұқсас әдістер үйрету солардың біреуін ұқыптап үйренгеннен соң. Оқытушылардың алдындағы мақсаттардың бірі - ол жастарды дұрыс тыныс алуға үйрету. Оқытушы жаттығуларды үйреткен кезде қалай тыныс алуды көрсету керек. Егер балуан қиын жағдайда түрса да, тыныс алуын тоқтатпау керек. Тегін тыныс алуға тырысу қажет, жиілігі үлкен емес және мұрын арқылы. Бірақта жылдам қарқынмен күресте жиі тыныс алуға және ауыз арқылы. Тыныс алудың үлкен маңызы бар әдістерді орындағанды. Тек жоғары күш жұмсағанда ғана әдісті орындағанда тыныстың тоқталуы. Күрес техникасын үйренгенде есте сақтау керек, кейбір әдістер бағдарлама бойынша ересектерге арналған, бұл мерзімде жастарды үйретуге келмейді. Мұның түсінігі, жастардың әлі дене дайындығы сәйкес келмеуінде. Тағы сонда, кейбір әдістерді керекті дайындықсыз жарақатқа әкелдіру мүмкін. Мысалға, грек-рим күресін алайық [9].
Мынадай әдістер денесін теріс ұстап аудару, накатпен лақтыру, ересектерге бірінші 6 айда үйренуге арналған, жастар тек 2-ші жылы үйренуіне болады, теріс ұстап лақтыру, денесіне ұстап құлату, ересектер үшін екінші жылы ұсынатын жастарға үшінші жылы үйрету қажет. Кеудеден асырып лақтыруды жастар үшін тек екінші жылы үйренуге болады. Осы жылы белі мен қолын ұстап кеудеден асырып лақтыруды таныстыру қажет. Бұл әдістерді қолдану балуанның техникасын әртүрлі етеді, оған бұл әдіс жанбастап лақтырудан қарсы әдіс ретінде қолдануға мүмкіншілік туады. Үшінші жылы кеудеден асырып қолын денесінен ұстап лақтыруды ұсынады, дене дайындығы белгілі болғанда бұл әдісті бірінші үйретеді.
Балуандық көпірге тұруды бекітудегі жаттығуларға ерекше көңіл аудару керек. Бұл жаттығуларды қолдану қатаң ретпен қолдану керек. 12,15 жастағы жастармен көпірді көп тұрғызудан қашу керек.
Жасөспірімдер үшін тактикалық дайындықтың үлкен маңызы бар. Күрес олар үшін ойын. Ойын (күрес) тәртібін біртіндеп күрделендіріп, оқытушы қатысушыларды спорттық шыңдауға алып келеді. Күрес техникасын меңгеру олар үшін ең негізгі мақсат. Әдістің техникасын меңгерген соң жастар 1-3 тактикалық дайындықтың тәсілдерін үйренеді, жеңіл (қарапайым) комбинациялармен қоса ересектеу жастар тобына тактикалық дайындық ұлғая бастайды. Бірақ белгілеу керек.
Тактикалық дапйындық тәсілдерінің санымен бір әдіске көп айналысу қажет емес. Тактикалық дайындықтың тәсілдерін үйренумен бірге оқытушы айналысушыларды белдесуді белсенді жүргізуіне үйретеді, күресте техникалық қимылдардың дөрекісіз болуын қолдайды және дөрекі күресті қолдамайды. Анықталған тактикалық есепті шешу үшін оқытушы оларға дәл келетін тапсырма береді. Мысалға, белдесуде бір әдісті орындау керек; кілемнің шетінде күресу, қарсыласыңды партерге түсіргенде тоқтатпай басқа әдіске көшу керек; партерге түскенде біртіндеп үстіне шығуды орындау керек және т.б. біртіндеп оқытушы қатысушыларды әртүрлі өзіндік жеке ерекшеліктері бар қарсыластармен күресуге үйретеді. Сол үшін ол алдымен негізгі күрес жоспарын құрумен таныстырады, әртүрлі қарсыластармен, онан соң балуандар өз өзі жоспар құрады. Осылай оқытушы біртіндеп жастарды өзбетінше ойлауды үйретеді. Басқа тактикалық сұрақтардың қаралатыны барлау және бүркемелеу (маскировка). Жарысқа қатыса бастағаннан бастап жастар оларға қатысудың негізгі тактикалық сұрақтарынан білім ала бастайды.
XVIII - XIX ғасырларда Олимпиада археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. 5-7 метрлік жер олимпилілік құрылыстардың қалдықтары табылды. ХІХ ғасырдың аяғында халықаралық экономиканың және мәдениеттің жылдам өркендеуіне байланысты өзінің көрінісі спортта да байқала бастады.
Осы уақыт аралығында бірінші халықаралық спорттық бірлестіктер құрыла бастады, әртүрлі елдердің спортшыларының қатысуымен жарыстар өткізіле бастады. Қазіргі Олимпиада ойындарын қайта жандандыру идеясының қажеттілігі орала бастады.
1894 жылы Парижде әйгілі Францияның ғалымы және бұқаралық қызметкері Пьер да Кубертеннің ұсынысы Олимпиаданы жақтаушылардың халықаралық конгрес ұйымдастырылып, олимпиада ойындарының қайта құру жобасы және халықаралық комитет құру туралы өкім шықты.
Олимпиада комитеті спорттық күрестен универсалдық халықаралық ереже құрастырды. Оның негізіне француз күресінің ережесі жатты. Грек-рим күреоі қазіргі олимпиада ойындарының, II және III басқа, бағдарламасына енгізілді.
Бірінші олимпиада ойындары 1896 жылы 6 сәуірде Афиныда ашылды. Грек-рим күресі жарысында 4 елден бес балуан қатысты. Олимпиада қатысушы болған француз журналисі Леон Оливье Шуман мен Тсигас арасындағы ақтық жарысты айтты. Сайыс күн батқанға дейін созылды және ертеңгі күні бітті.
Қатысушыларды салмақ дәрежесі бойынша бөлген жоқ. Алтын медальді Карл Шуман жеңіп алды (Германия), күмісті Георг Тсигас (Греция), қоланы стефанос Христопулас (Геция) алды. IV Олимпиада ойындары 1908 жылы Лондонда 27 сәуір мен 30 қазанда өткізлді. Ойын бағдарламасына грек-рим және еркін күрес түрлері енгізілді. Бірінші рет Россияда грек-рим күресінен төрт спортшы қатысты. Нәтижесінде екі орыс балуан жарыстан шығып қалды. Қалғаны - Н.Орлов және ауыр салмақтағы А.Петров ойынның жүлдегері болды.
V Олимпиада ойындарында, 1912 жылы Стокгольмде 5 мен 22 шілдеде өткен бағдарламада грек-рим күресі болды, шведтер еркін күресті енгізген жоқ. Олимпиада медальдары бес салмақ дәрежесінде ойнатылды. Россияның құрама командасының 11 қатысушыларының арасынан ақтық белдесуге Мартин Клейн жетті.
Оған әлемнің екі дүркін чемпионы финч Ассикайненмен және шведтің жас балуаны Иоганасенонмен кездесу күтіп тұрды. Ассикайненмен кездесу 10 сағат 15 минутқа созылып, М.Клейннің жеңісімен аяқталды. Екінші күні Клейнді Иоганасенон кездесуде күтіп түрды, бірақ Клейн балуанның жарақат алуына байланысты жеңіс Шведтің балуаны Иоганасенонға бұйырып, Мартин Клейн күміс медальға ие болып қайтты.
1912 жылы халықаралық күрес федерациясы құрылды. Президенті болып швециялық Бинар Роберт болды. 1920 жылы VII Олимпиада ойындары Бельгияда (14-29 тамызда) болды. Грек-рим күресінен медальдар 5 салмақ дәрежесіне өткізілді, оның 4-ің жеңімпазы Финляндия спортшылары болды.
СССР құрама командасы бұл ойындарға саяси мотивпен қатысқан жоқ. VIII Олимпиада ойындары 1924 ж. 3 мамыр мен 27 шілдеде өтті. Грек-рим күресінен медальдардың ең көбін Финляндия спортшылары жеңіп алды. Олар 3 алтын, 4 күміс, және 3 қола медаль алды. IX Олимпиада ойындары Амстердамда (Нидерланды) 27 мамыр - 12 тамызда 1928ж. өтті.
Олимпиады турнирінде 29 елден 167 балуан қатысты. Грек-рим күресінен спортшылар 6 салмақ дәрежесінде қарсыласты. Алтын медальдар 6 елдің өкілдеріне тиді. X Олимпиада ойындары 30 шілде - 14 тамызда 1932 ж. Лос-Анжелесте (США) өткізілді. Командалық есепте (неофициальный) 1-орны Швеция спортшылары, 2-і Германия, 3-і Финляндия.
XI Олимпиада ойындары Берлинде (Германия), 1-16 тамызда 1936ж. өткізілді, 29 елден 200 балуан қатысты. Командалық есепте (неофициальный) Швеция спортшылары жеңіске жетті. Екінші дүниежүзілік соғыс ХІІ-ХІП Олимпиада ойындарын өткізуге мұрша берілмеді. XIV Олимпиада ойындары 1948ж. Лондонда 29-шілде - 19 тамырда өткізілді. Лондонда 29 елден 220 балуандар қатысты.
Грек-рим күресінен командалық есепте (неофициальный) I орынды Швеция командасы жеңіп алды: 5 алтын, 2 күміс медальдар.
Түрік балуандары 2 орын, 3 орын Венгрия құрамасы алды.
1947ж. Совет балуандары халықаралық федерацияға кірді. Бұл СССР құрама командасына бірінші рет XV Олимпиада ойындарында Хельсинкида (Финляндия) 20-27 шілдеде 1952ж. қатысуға мүмкіншілік берілді.
Қорытындылай келе, күрес пайда болу тарихын, жекелеген түрлерін, балуандардың жас ерекшеліктерін зерттедік осы тарауда. Келесі тарауда балуандардың дене сапасы ұғымын, оның қандай қасиеттерге жиіктелетінін зерттейтін боламыз.
2 БАЛУАНДАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Балуанның дене сапалары - күш пен жылдамдықты тәрбиелеудің тәжірибелік негіздері
Дене дайындығы денсаулығын нығайтуға және дайындығының деңгейінің жетістігіне, дене қасиеттерін тәрбиелеуге бағытталған. Дене дайындығы жалпы және арнаулы деп бөледі. Жалпы дене дайындығының мақсаты - жоғары жұмыс қабілеттілігіне жетістігіне жету, жақсы ағзаларының қызметінің және организмнің жүйесін үйлестіру, спортшының гармониялық дамуы болып саналады. Жалпы дене дайындығының құралы болып организмге жалпы әсерін тигізетін (жүру, жүгіру, шаңғыда жүру, спорт ойындары, жалпы дамыту гимнастикасы, заттармен жаттығулары т.б.) жаттығулары жатады. Жалпы дене дайындығын көтеру мақсатында күрес жаттығуларын пайдалануы мүмкін. Жалпы дене дайындығы спортшының функциональдық мүмкіндігін жанжақты кеңітеді, жүктемені ұлғайтуға рұқсат (позволить) етеді, спорттық нәтижелерін өсуіне көмектеседі.
Балуанның арнаулы дене дайындығы, дене қасиеттерінің дамуына бағытталған, өзіндік күрес әрекетінің орындалуына бағытталған. Ол барлық оқу және жаттығу жұмыстарының этаптарында, оқу-жаттығу процесінің негізгі бөлігі ретінде қолданылады. Арнаулы дайындық құралдарын болып күрес фрагменттері орындаудағы жаттығулар, кейбір балуанның арнайы әрекеттерін орындағанда, қатысушылардың мүмкіндігін көтеру бағытында есептелінеді. Жаттығуларды дұрыс пайдалануы әдістерін орындағанда және әсіресе жарыста тексеріледі. Сондықтан да арнайы дайындықты қатысушылардың нәтижелерін байланысын, жаттығуда және жарыста көрсеткендерін орындау. Жарысқа қатысу арнайы дайындық құралдарын дұрыс бағытта қолдануын іріктеуге көмектеседі. Осы мақсатта күрестен арнайы бақылау жарыстары ұйымдастырылады және арнайы құрастырылған дене дайындығы бағдарламасы бойынша. Арнайы дайындық кейбір жарыс этаптарында әдістемелік байланыс жарыстық дайындық болып тұрады. Олар қатысушылардың тактикалық және зерделік-қуаттылық дайындығының есептерін дұрыс шешуге көмектеседі.
Жарысқа қатысу спортшының спорттық шеберлігін көтерудің құралы болып табылады. Бірақ есте сақтасақ керек, жиі жарыстар нерв жүйелерін шаршатады, спортшылардың сайысқа түсу ынтасы жоғалады. Сондықтан да жарыстық дайындық жаттығу процесіне қызығуына жоспарлануы қажет және негізгі жарыс сезонына бағытталған. Дене қасиеттерін тәрбиелеу Адамның кейбір қимылдарының мүмкіншілігі дене қасиеттері деп алынған. Күш, жылдамдық, шыдамдылық, ептілік, иілгіштік - барлық осы қасиеттер қимылда анықталады және мінездерінің анықталуы қимыләрекеттерінің құрылысына байланысты. Күшті тәрбиелеу Күресте дене қасиеттерін тәрбиелеу барлық сабақ формаларында іске асады.
Балуанның күші - бұл бәсекелесінің қарсылығынан алып өтуі, асуына қабілеттілігі немесе бұлшық еттің қуаттылығы арқылы қарсы тұру. Күш қасиеті дамытылуы және шыңдалуы мүмкін, егер бұлшық еттердің жоғары жағдайда айқындалғанында (қуаттылығы және босауы). Күрестегі қолданылған күш ұлғаюы жағынан, бағыты және мінездемесінен үздіксіз ауысады. Күшті дамытатын жаттығуларды іріктеп алғанда, еске сақтау қажет, күреске мінездемелік, жоғары қуаттылық, азғана босаңқылап ауыстырылатын. Күшті тәрбиелеудің әдістемесі Барынша күшті жұмсау әдістемесі. Бұл әдіс қарастырылады шектеуге жақын және шектелген заттармен жаттығулар қолдану. Шектелген (заттармен) жаттығуларды санау керек, соларды айналысушыларына, айналысушылардың возбуждениесінен өту. Мұндай заттардың көлемі 80-90 % пайызы құрастырады сол спортшының шектелген көрсеткішінен. Мұндай жаттығуларды 1 подходта (кезекте) 1-2 реттен артық орындалмайды организмнің толық қызыған жағдайда. Кезекшілік саны спортшының дайындығымен анықталады.
Мұндай жаттығуларды орындағанда бұлшық еттердің салмағы ұлғаймайды. Балуандар үшін бұл әдістеменің бағалауы, спортшылардың салмағы ұлғаюы біліктей, күшінің ұлғаюына әсер етеді. Мұны тек жоғары дәрежелі спортшылар орындау керек. Күш-жігер қайталау әдістемесі кең қолданылады. Сол уақытта спортшылардың алдына арқа еттерінің ұлғаюына со ндай мақсат қойылғанда т.б. Бұл әдістеме барлық күш-жігерді жұмсау әдістемесімен бірігіп жұмыс қабілеттілігін жоғарғы ұстауға және күш-шыдамдылығын тәрбиелеу үшін пайдаланылады. Динамикалық күш-жігерді жұмсау әдістемесі. Бұл әдістеме жылдамдық күш қасиетін дамыту мақсатында қолданылады. Мұның маңызы бекітіледі сонда. Негізгі техникалық қимылының құрылысы сақталады, бірақ заттармен қолданылады. Сол спортшы үшін жаттығулар күші жететіндей болу керек. Изомериялық әдістемесі.
Бұл әдістеме қарастырылады анықталған бір қалыпта статикалық қуатта пайдалануға: көпірде ұстап тұру, захватта (ұстау) ұстап тұру және т.б. Мұндай жаттығулардың ұзақтығы 8 сек. дейін, 5 тен 10 ретке дейін пайдаланылады. Барлық затпен жасалатындар жаттығуларға, салмағы және дайындығына байланысты алынады. Күш дайындығын ұлғайту барлық дене дамыту құралдармен қатарласпай пайдалану жылдамдық қасиетін төмендетуге әкеледі, суставтарда жылжымалығының азаюына және жалпы скованноға. Спортшының организмі барлық жаттығуларға бейімделеді. Сондықтан да қажетті жағдайы олардың әртүрлі болуында. Жаттығуларды алмастыру керек, солай жүктеме әртүрлі бұлшық еттерге бөлінеді. Белдесуден кейінгі бірден күшті дамытуға арналған жаттығуларды жасауға ұсынбайды. Организмнің бұрынғы қалпына келуіне беру керек, бірақта үзіліс ұзақтығы 10 мин. аспау керек.
Күш, жылдамдық, төзімділік, ептілік, икемділік. Бұл дене сапалары қозғалыста көрсетіледі және олардың көрсетілу мінез-құлқы қозғалыстың құрылымына байланысты болады. Мәселен, айналу мен ауыртпа тәсілі күшке байланысты салыстырмалы түрде баяу орындалуы мүмкін, ал лақтыру тек қана жылдамдықты-күш нысанында ғана жүзеге асады. Балуандардың дене сапасын тәрбиелеу күрестің барлық нысанды жаттығуларында орындалады. Қажетті дене сапасын тәрбиелеу құралдары ретінде, ең бірінші тікелей күреспен байланысты жаттығуларды (оқу, оқу-жаттығу, жаттығу және жарыс тартыстары) ерекшелеу керек.
Алайда, күресу тәсілдерін жүргізу жаттығу тартысы кезінде тек балуанның ықыласына ғана байланысты емес, алдын-ала болжай алмайтын іске қосу жағдайларымен негізделеді, ал жаттығу үрдісі кезінде қажетті приемдардың қайталау санын жоспарлау қиынға соғады. Сондай-ақ, қандай да бір дене сапасын қалыптастыруды қажет ететін қажетті бір приемдарды қайталау керек болуы мүмкін. Осы жағдайларда әртүрлі снарядтарды қолдана отырып, балуанның қимылдарына жақын жаттығуларды жаттықтыру негізді деп саналады. Балуанның дене сапасының екі негізгі бағытын белгілеуге болады: жалпы дене дайындығы мен арнайы дене дайындығы. Спорттың барлық түрлерінде негізгі жарыс жақындаған сайын көп уақытты спорттың дәл сол түріне тән жаттығуларға бөледі. Алайда, көпжылғы дайындықтар үрдісінде бастапқы дайындықтарда жалпыденелік жаттығуларға басымдылық беріледі. Өз кезегінде, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
БАЛУАНДАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
6
1.1
Балуандық өнердің пайда болуы, дамуы
6
1.2
Балуандардың жаттығу үрдісі кезіндегі жас ерекшеліктерінің алатын орны
10
2
БАЛУАНДАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
18
2.1
Балуанның дене сапалары-күш пен жылдамдықты тәрбиелеудің тәжірибелік негіздері
18
2.2
Балуанның төзімділігі мен ептілігін тәрбиелеудің тәжірибелік негіздері
27
2.3
Зерттеу бағдарламасы мен оның нәтижилері
32
3
БАЛУАНДАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН АРТТЫРУ ӘДІС ТӘСІЛДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
39
ҚОРЫТЫНДЫ
50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
52
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Салауатты өмір салтын қалыптастыруды спорт арқылы дамыту - мәселені түбегейлі шешері сөзсіз. Қазіргі кезде елімізде қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы табысты болуы үшін денсаулығы мықты және де дене күштері жетілген тұлғаны тәрбиелеу қажеттігі туындап отыр.
Бүгінде дамыған 50 елдің қатарынан орын алу үшін денсаулығы мығым, қоғамды соның ішінде жастарды, жас ұрпақтың денсаулығын нығайту өте қажетті және жоғары дәрежеде дене тәрбиесі жағынан даярлау аса маңызды міндеттердің бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасының азаматтарында жаңа әлеуметтік-экономикалық мінез-құлық қалыптастыру тұжырымдамасы, Этникалық мәдени білім беру тұжырымдамасы және Елбасы Н.Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында атты ғылыми-теориялық еңбегінде жаңа қоғамды құрушылар қандай болуы керек, қандай азаматты тәрбиелеу керек деген мәселеге зор көңіл бөлініп, оған ғылыми дәйекті жауап іздестірілген [1]. Ол - өркениет әлеміне қазақ құбылысы болып кіретін азаматты дайындау. Жас бала - жаңа өркен жайған жасыл ағаш тәрізді дейді халқымыз. Жерге отырғызған жас көшет те қашан тамыры тереңдеп, жапырағы жайқалып үлкейгенше мәпелеп күтіп, үзбей тәрбиелеуді керек етеді. Адам да сол тәрізді. Олай болса ұстамды, көрегенді, түп-түзу, жып-жинақы, әсем бейнелі адамға қараудың өзі тым жарасымды. Жастарымыздың үлгі алатын, ең таңдаулы ішкі, сыртқы адамгершілік-эстетикалық сапаларын үйренетін адамы, міне, осындай болуы керек.
Халықаралық федерация қазақ күресін халықаралық спорт күрес түрлері қатарында тануы - балуандардың дене сапасы даярлығына белгілі бір талаптар қоюында, бұл өз кезегінде қазақ күресімен шұғылданушы спортшыларды, жалпы даярлау жүйесін одан әрі жетілдіруге негіз болып табылады. Аталмыш алғышарттар ең алдымен, қазақ күресімен айналысатын қазақстандық балуандар үшін жоғары спорттық нәтижелерді көрсетіп, аймақтық, құрлықтық және дүниежүзілік чемпионаттарда бірқатар жеңіске қол жеткізу қажеттілігін туындатады.
Сонымен бірге, бірқатар мамандардың айтуынша, соңғы жылдарда қазақ күресі балуандары әртүрлі техникалық-тактикалық іс-әрекеттер қолданумен ерекшеленбейтінін айтады. Ресми жарыстарда спортшылар негізінен төмен бағаланатын техникалық-тактикалық іс-әрекеттерді пайдалана бастады.
Дене сапасы тиімділігін арттыру жаңа тәсілдерді іздеуге, оқу-жаттығу сабақтарын ұйымдастыру және өткізуге, техникалық-тактикалық дайындықты арттыруға негізделеді.
Балуандардың кәзіргі кездесуі спортшыларға ерекше талаптар қойылады. Күрес өнері біріншіден кейбір кездерді әсерлі бақылап және оны құрастырып өзінің пайдасына шешу. Мұндай сәттерді талдауды балуандар тек жекпе-жек үйренеді, қарсыласының қимылдарының дәлсіздігін пайдалану арқылы, алдамшы қимылдармен адастырып, күрделі комбинацияларды қолданып, қарсыласының шегінің шешімін тауып. Жеңіске жету үшін балуанда биік жылдам күштілік қасиеті, бұлшық еттердің жұмысына үлкен төзімділік бар болу керек.
Балуан бұлшық еттердің жиырылуымен босауын, керісінше, аустыра білу керек. Күресте көпқырлы әрекеттер айналысушылардың психикасына әсер етеді. Жаттығуда тезаралық реакция, биік сезімталдығы, ұқыптылықты дұрыс үнемдеу, белсенділікті сақтау, қажырлық жағдайын, түрнирлік жағдайын дұрыс есептеу және кілемдегі кейбір сәттерді тәрбиелейді.
Жоғарыда айтылған қайшылықтарды, мәселелерді шешу қажеттілігі біздің зерттеу тақырыбымызды Аталған мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі, оның әдістемелік тұрғыдан зерттеліп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбын таңдауға мүмкіндік жасады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Еліміздегі балуандардың дене сапасын тәрбиелеудің әдістемесін жасау мен теориялық жағынан зерттеу.
Зерттеу пәні: балуанның дене сапасын қалыптастыру және дамытумен байланысты мәселелер.
Зерттеу объектісі ретінде түрлі сипаттағы спорттық техникалар мен жаттығу әдіснамалары алынған.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізін кеңестік кезеңіндегі жаттырықтушылар мен қазіргі заманғы отандық жаттықтырушылардың еңбектері, алдынғы қатарлы шетел әдебиеттері құрады. Дипломдық жұмысты жазу барысында күресші балуандардың дене сапасын тәрбииелеу, жетілдіру әдістері, салыстырмалы талдау әдістері, ғылыми абстракция әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысыныц міндеті:
- спорт мектептерінде оқитын балалар мен жасөспірімдердің дене сапаларын күрес арқылы тәрбиелеудің теориялық негіздерін ашу;
- дене сапалары, жылдамдыққа төзімді болу ұғымдарына мәндес сипаттама берілді;
- жас ерекшеліктерін ескеріп оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеу әдістемесі жасалынды;
- балуандардың дене қасиеттерін тәрбиелеуге ықпал жасайтын күресті тиімді қолданудың педагогикалық шарттары анықталды;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- оқушылардың жас-ерекшелігін ескере отырып дене қасиеттерін тәрбиелеудің әдістемесі жасалынды;
- балалар-жасөспірімдер спорт мектептерінің тұтас педагогикалық процесс жағдайында оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуде күресті тиімді қолдануға байланысты ғылыми-әдістемелік нұсқаулар ұсынылды;
- зерттеу материалдарын жоғарғы оқу орындарында дене мәдениет профиліндегі колледждерде лекция оқу барысында, спорт мектептері мен еркін күрес залдарында іс-әрекетінде қолдануға болады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы жаттықтырушы мен спортшының өзара байланысты іс-әрекеттері ретіндегі дайындықтың барлық кезеңдеріндегі қозғалыс әрекеттерінің мәндік сипаттамасын бейнелейтін дене қасиеттерін тәрбиелеу әдістемесі тұтас педагогикалық процестерінде оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуде спорттық жағынан дамыту саясатын жүргізуде қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеде, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАЛУАНДАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Балуандық өнердің пайда болуы, дамуы
Күрес спорт түрі ретінде екі қарсыласушылардың арасындағы көрсетілген ережеге сәйкес қолданылатын жекпе-жегі. Күрес тартысының ережесі жеңісті берудің жағдайын қарастырады, балуандардың мүмкіншілік әрекеттерін шектейді, қызықты өтуін қамтамасыз етеді, үлгілі және тәрбиелік мәнін көрсетеді. Күрес барлық халықтарға, барлық уақытта да таныс болды, жастардың денесін шынықтырудың күшті құралы болып қызмет етеді. Кәзіргі уақытқа дейін барлық халықтардың, халықаралық спорт түрімен бірге (грек-рим, еркін күрес, самбо және дзюдо) ұлттық күрес түрлері кеңінен тараған. Әртүрлі дәуірдің көрнекті адамдарының есімі спорттық күреске үлкен баға берген. Мысалы, П.Ф.Лесгафт (физиолог), балаларды тәрбиелеуде жекпе-жектің ерекше маңызын көрсетіп айтқан: Күрес бұл біртіндеп жоғарылайтын қимылдық жаттығу, күшті және қарсыласының қимылдарын бақылап, мүмкіншілігінше оны ескерту. Көрнекті адамдардың жеке басының қалыптасуына күреспен айналысуы әсерін тигізді, атап айтсақ: Сократ, Платон, Авиценна, Руставели, Линкольн, Л.Толстой, А.Куприн, т.б. Күреспен айналысу жастардың керекті өмірлік ыңғайын құрастырады, әдептілікке, әсемдікке, қажырлыққа, денсаулығының нығаюына, дене құрылысының бірқалыпты дамуына және дене қасиеттеріне үлкен көлемде арнайы білім алуына және техника-тактикалық қимылдарға әсерін тигізеді [2].
Ұлтты өзге жұрттан ерекшелендіріп тұратын күш - олардың тарихтолқынында жүріп өткен жолындағы жинақтаған салт-дәстүрі, мәдениеті мен өнері, тілі саналады. Қазақ халқы тәуелсіздік алған күннен бастап отаршылдық кесірінен жоғалған, еріксіз өзгертілген ұлттық құндылықтарын қайтадан қалпына келтіру, дамыту жолында үлкен жұмыстар атқаруда. Ел арасында Балуан атану үлкен дәреже, абырой болып саналған. Қазақ халқы ақын, сері, әнші, күйші, биші, ұста деген сияқты атақтарды өз өнерлерімен елді мойындатқан адамдарға ғана берген. Кітапта балуандық өнердің ерекшелігі, даму сатылары зерттелір тұжырымдар жасалған. Әрине, бұл кітапта көрсетілген деректер - балуандық өнерді зерттеудің аз бөлігі. Ұлттық күресіміздің ұмыт болған түрлерін қайта өмірге алып келу арқылы, болашақ ұрпаққа көне мәдениетіміздің, ұлттық құндылықтарымыздың бай екендігін көрсету, халқын отанын сүюге тәрбиелеу. Ел арасындағы күш-қайраты мол адамдарды балуандық өнерге тарту, талантты балуандарды табу, олардыұлттық күрес арқылы тәрбиелеп, үлкен спортқа жол ашу.
Қазақ күресін үйрету-жаттықтыру жұмыстарының өзіндік ерекшеліктері бар екенігін ескеріп, қазіргі спорт мектептерінде қалыптасқан жаттығу жұмыстарына өзгерістер енгізу. Қазақ күресінің тарихы ұлтымыздың өмір тарихымен тығыз байланысты. Балуандардң күш сынасуы, ат жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ халқы өнерініңмажырамас бір бөлігі болып табылады [3].
Қазақстар күш иесін алып, толағай, балуан деп атап, оны ерекше қасиет қонған адам ретінде таныған. Күрес - өнер, ол ұлттық мәдениетіміздің маңызды бір саласы болып табылады. Қазақтардың жыл он екі ай далада өмір кешіп, үнемі қозғалыста болу тірлігі, жас баладан бастап, еңкейген кәріге дейін дене күш дайындығына ерекше талап қойды. Қазақ елінде ат үстінде еркін отырудан бастап, садақ ату, күрес, жекпе-жек айла-тәсілдерін меңгеру ұл мен қызға бірдей қойалытан талап деңгейіне көтерілді.
Еліміздің ұлан-байтақ аумақта орналасуы, көшіп-қонып жүруге негізделген шаруашылығы және көршілес елдер салт-дәстүрлерінің ықпал етуі қазақ жерінде балуандық өнердің бір-бірінен айырмашылығы бар бірнеше түрлерінің дамуына негіз болды.
Бұрын да, қазіргі уақытта да балуандық өнер түрлері жас ұрпақтың дене тәрбиесін дамытуға, батылдық жігерін арттыруға, жерін, халқын қорғауға әрқашан дайын болуға тәрбиелеу құралы ретінде кеңінен пайдаланылады. Күрес өнері халықтың ұлттық дәстүрлі ойындарының бірі ретінде дами отырып, кейіннен жеке спорт түрлеріне айналады, үлкен ауқымды жарыстар ұйымдастырылатын болады [4].
Қазақ жерінде тараған балуан күрестерін арнайы киім киінуіне қарай төмендегідей бірнеше түрлерге бөлуге болады:
oo қазіргі еркін күреске ұқсас кеуде жалаңаш, жалаң аяқ, белбеусіз күресу түрі;
oo шапан киіп, белдік тағынып күресу;
oo кеудені жалаңаштап, белдік тағынып күресу;
oo аяқ-киімді шешпей, күртеше немесе шапан киіп, отырып күресу және т.б.;
Әр аймақта күресу тәртіптері де әртүрлі болған. Кеудені жалаңаштап немесе киіммен күресу жергілікті жердің климаттық ерекшеліктеріне де байланысты болған. Күресу шартын балуандар алдын-ала өзара шешіп отырған. Ел аузында тараған тараған күрес ережелері қатаң сақталып, оны талассыз мойындаған.
Қазақстан Республикасының Егемендік алуымен бірге мемлекет пен қоғам алдында халықтың, әсіресе оқушы жастардың денсаулығын сақтау мен нығайту мәселесі тұрды. Әлемдегі күрделі геополитикалық жағдайды ескере отырып, дені сау, күшті, еңбектенуге және Отанын қорғауға даяр, өзіне сенімді бәсекеге қабілетті өскелең ұрпақты тәрбиелеу басты міндеттердің бірінен саналады. Сол негізде, осындай архиөзекті міндетті шешудің бірден-бір жолы - ДШжС, әсіресе қазақтың ұлттық жекпе-жек түрлері мен олардың қолданбалы салалары мен кең таралуын назарда ұстау екендігі даусыз. ДШжС, соның ішіндегі ҚҰДМ саласындағы зерттеулердің маңызды ғылыми бағытының бірі дене шынықтыруға адам қызметінің өзіндік жетістікті саласы және оның заманауи саяси, экономикалық және идеологиялық жағдайларға сай инновациялық құрамдастарын іздестіру болып табылады.
Тәжірибелік қызмет барысында теориялық-әдістемелік ізденістер сараптамасы бізге қазақ күресі қазақтың ұлттық спорттық күресін Қазақстанның спорттық мәдениетінің құрамдас бөлімі екендігін анықтап береді. Біздің ойымызша, қазақ күресі замануи қоғамда қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажеттігі ешбір талас тудырмайды. Ұлттық спорт түрінен халықаралық дәрежеде танылған спорт түріне дейінгі дамуы мен сол деңгейде танылуы қазіргі уақытта өз шырқау шегіне жетті деуге болады. қазақ күресі жақын арада Олимпиадалық спорт түріне айналатындығы даусыз мәселе. Статистикалық мәліметтерге жүгінетін болсақ, СК берілген түрі Қазақстанда танымалылығы бойынша бірінші орынды иеленеді. Қазақ күресінің ең алдымен мәні неде? Ол Қазақ ұлттық спорттық мәдениетінде қандай орынды иеленеді? Оның дамуына Қазақстанда және Әлемдік деңгейде нелер кедергі келтіріп отыр?
Біздің түсінігіміз бойынша, тап осы сұрақтар мемлекеттік маңызды міндеттерді жүзеге асыруға арналған осы бір әлеуметтік-мәдени құбылыстың құралын біршама тиімді қолдануға мүмкіндік беретін ғылыми-педагогикалық басқару міндеттерін табуға және жүзеге асыруға жауап беруі тиіс. Бұдан басқа, заманауи жағдайларда қазақ күресі спорттану кезеңінен сәтті өтті және бүгінгі күні қазақ ұлттық спорттық мәдениетін, әсіресе ауыл тұрғындары, балалар мен жасөспірімдер арасында қалыптастырудың тиімді құралы болып табылады. Қазақ күресі о бастан, өзінің түпкілікті мәні бойынша тіршіліктен қалып қалмау, жер мен елді қорғау құралы болғанымен, бүгінде жекпе-жектің бұл түрі спорттық талқалауға бағытталған және нәтижесінде жекпе-жектің мәнін өзгерткен бірқатар өзгерістерді басынан өткерді [5].
Спорттық күрестің теориясы мен тәжірибесінде осы жарыс бойынша нақты құралған жарыс ережелері, қажетті ғылыми-әдістемелік материалдар жоқ деген пікір қалыптасқан. Жоғарды аталған мәселелерге қосымша ұсынарымыз, қазақ күресі туралы әлеуметтік құбылыс ретінде пікірдің қалыптаспауы берілген жекпе-жек түрінің Қазақстанда және одан тыс аумақтарда дамуын тежеп отыр. Қазақ күресін өзгелерден ерекшелігін көрсетпеу дегеніміз оны қарапайымдандыру, шығармашылық мүмкіндіктерін жою, барлығынбір қалыпта қарастыру. Мұндай талпыныстар ұйымдастыру мен басқару салаларында бірнеше рет жүргізілген және барлық уақытта дерлік сәтсіздікке ұшырап отырды. Балуанның жекебасылық ерекшеліктерін ескере отырып қарастырылатын мәселелер: қайсарлық, мақсаттылық және мақтаныш тұту. Бұл тәсіл қазақ күресінде тиімсіз, өйткені бұл осы спорт түрінен бас тартауға әкеп соғуы мүмкін, бұл өз кезегінде берілген жекпе-жек түрінің танымалдылығына нұқсан келтіруі мүмкін, ал бұл түбінде оның дамуы бойынша өзгертулерге әкеп соғады. Қазақ күресі туралы әлеуметтік құбылыс ретінде қисынды қалыптасқан пікірдің жоқтығы, яғни нақты бір түсініктің болмауы қазақ күресінде шынайылыққа жанаспайтын сипаттамалар береді.
Белбеу күрес сынды жиі танымал түсініктің қазақ күресімен астарлана қолданылуы тіпті дұрыс емес. Бірқатар теоретиктердің пайымдауы бойынша, бүгінгі күні қазақ күресімен астарлас тәжірибені шартты түрде бірнеше бағыттарға бөлуге болады: дене шынықтыру-бұқаралық (арнайы дене қасиеттерін жетілдіруге және ҚБ сақтауға бағытталған ДТ жүйесі); спорттық (ресми жарыстарда жеңіске жету мақсатымен қолданылатын біліктіліктер мен дағдыларды қалыптастыруға арналған спорттық жекпе-жектің толыққанды, толыққұқылы өзіндік түрі); әскери (жекпе-жектің техникалық-тактикалық әрекеттерін және жекпежек қимылдарын үйретуге арнайы кәсіби-қолданбалы пән). Біздің ойымызша, мұндай бөлудің басты мақсаты - жеке тұлғаның жекпежекті жүргізудің біліктіліктері мен дағдыларын біруақытта меңгеруін жанжақты дамыту мақсатымен бүтіндей педагогикалық үдерістің құрамдас бөлімі ретінде қарастырылатын балуанды даярлаудың бір кезеңін ғана айқындайды.
Әрбір күрес түрлерінің дамуы жарыстың ережесімен байланысты. Әуесқой күрес ережесіне кәсіпқой күрес ережесі үлкен әсерін тигізді. Кәсіпқой күресіне еліктеп қатысушыларды салмақ дәрежелеріне бөлген жоқ, белдесудің уақытын өздерінше құрастырып, кейде уақытын шектемеді. Қарсыласының жауырынан бірнеше секунд кім ұстап тұрса, сол жеңімпаз деп саналады. 1912 жылы белдесудің нәтижесіне туше енгізілді - қарсыласының екі жауырынын бір уақытта тигізсе немесе бір жауырынан екінші жауырынына аулап өтсе. 1914ж. жалпы россиялық ауыр атлетика қоғамы халықаралық күрес ережесін қабылдап, осы жылдан бастап барлық жарыстар 5 салмақ категориясы бойынша өткізіле бастады. Жарыс айналу жүйесі бойынша өткізілді және үш жеңілістен кейін қатысушы шығарылып тасталынды. СССР-де бірінші күрелс ережесі 1924 ж. бекітілді және жарияланды. Жарысқа қатысуға балуандар 18 жастан бастап жіберілді, халықаралық ережеге сәйкес 5 салмақ категориясынан (жеңілдеу - 60 кг, жеңіл - 67,5 кг, орта - 75 кг, жартылай ауыр - 82,5 кг, ауыр - 82,5 жоғары). Бірінші күні қатысушылардың салмақтарын өлшеу жарыстан босатылуына 3 сағат бұрын өткізілді және соңғы күні жарыстан кейін. Белдесудің уақытының шегі 20 мин. болды, үзілісі 1 мин. 10 мин. өткеннен соң белдесуде балуан жеңімпаз деп саналды, жеңісті туше-де жетсе. 1926 жылы 6-шы салмақ дәрежесі енгізілді - жартылай жеңіл салмақ және кейбір салмақ дәрежелерінің шекарасы өзгертілді. 1928 жылы 7-ші салмақ дәрежесі енгізілді - ең жеңіл салмақ, 1933 жылы 8-ші - жартылай орта салмақ. Белдесу уақыты шегі 10 немесе 15 мин. деп анықталады. Белдесудің соңы тек жеңіс немесе жеңіліс болу керек. Жарыс айналу жүйесімен өткізілді және 2 жеңілістен кейін шығарылды. 1937 жылдың ережесінде белдесудің шегі спорт шеберлері, І р. және ІІ р.үшін 20 мин, ІІІ р. - 15 мин, жаңаларға - 10 мин.
1947 жылы Совет Одағының күрес секциясы халықаралық күрес федерациясы мүше болып енді. 1957 жылы барлық жарыстар грек-рим және еркін күрестен халықаралық ереже бойынша өткізіле бастады, белдесудің уақытының шегі 15 м-ден 12 м-ге қысқартылды. Белдесудің формуласы: 6 + 22 + 2 мин.
Жалпы дене дайындығының қалыптасуы жаттығулардың үлкен қимыл-әрекеттерімен дайындығына атап айтқанда түгіру, секіру, жүзу, әртүрлі спорт ойындарына қатысу сияқты т.б. Жалпы техникалық дайындық тек спорттық жетістікке жетуге арналмаған, мақсаты үлкен техникалық қимылдарды үйрену, күрестегі керекті қимылдардың әртүрлі бағытта қалыптасып дағдылануының т.б. мінездемелеріне арналады.
1.2 Балуандардың жаттығу үрдісі кезіндегі жас ерекшеліктерінің алатын орны
Жасөспірімдердің жас ерекшеліктерін біліп, оқытушы көрсету оқулығын көбірек пайдалану керек. Техниканы үлгілі көрсету қажет және дұрыс негізгі бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер олай өтпеген сәтте дұрыс емес қимылдар меңгереді және дағдыланады. Техниканы үлгілі көрсету қажет және дұрыс, негізгі бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер қарсы жағдайда дұрыс емес қимылдарды меңгеріп және дұрыс емес дағдыны шығарады. Оқытушы оқу кұралдары оқушылардың дене дамуының мүмкіншілігіне келуіне қадағалау керек. Егер оқу материалдары дене дайындығының күшін керек етсе, ал айналысушылар оған дайын болмаса, онда оны үйретуді кейінге кеш мерзімге қалдыру керек (мысалыға, артқа иіліп лақтыруды үйретуді). Басқа оқиғада айналысушылар күрделі үйлестіру әдістерін қабілеттілігін меңгереді, дене дайындығының күші онша керек етпейтін, мысалыға, қолынан жүлқып ауыстыру. Бұл әдісті жаттығудың бірінші айында үйретуге болады. Жасөспірімдерді жарысқа олардың дайындығын есепке алып қатыстыру керек.
Жасөспірімдерді күреске үзіліссіз және біртіндеп үйрету қажет. Оқушылардан жаттығу үнемі қатысуын талап ету керек. Қайталағанда бұрын үйренген материалды дәл шығаруға назар аударуға және байқалған кемшілігін уақталы дұрыстау керек. Жасөспірімдер жасында бірінші дәрежелік маңызына жан жақты дене дайындығы керек. Оған кіреді: мүсінін дұрыс құру, жан жақты дене дайындығы, қимылдық дағдыны құру, техникалық қимылдарды меңгеру үшін дене қасиеттерін дамыту, жеткілікті қасиеттерін дамытуын шыңдау.
Спорттың күрестен жасөспірімдерді оқыту және жаттығу бекітілген бағдарламаға сәйкес орындалады. Бағдарламаның материалдары өте кең және қиын. Оны меңгеру үшін жасөспірімдерге ұзақ уақыт керек етеді, ересектерге қарағанда. Бағдарламаны ойдағыдай меңгеру, сабақ барлығында тәрбиеліп мінездемесін өту қажет. Тәрбиелік мақсаты қалай шешілсе, содан жас адамның әрі қарай қызметіне байланысты болады. Қатысушыларды мақсатқа және міндетке түсінуге үйрету керек, олардың жолдарын және құрауын шешуге, табыстарын және кемшіліктерін талдауға. Алға қойған мақсаттан басқа, жақын арадағы міндеттерін анықтау өте маңызды, мысалыға, анықталған әдістің техникасын меңгеру, серігіне көп әдістерді жасау т.б [6].
Жақын араға міндет қойып, мысалыға, бір әдістің техникасын меңгеріп, жаттықтырушы бүл не үшін керек екенін көрсетеді. Кішкене уақыт аралық арқылы, жасөспірім сол әдістің техникасын меңгерген соң, ол қанағаттанарлық алады. Алдыңғы нәтижемен салыстырудың үлкен маңызы бар: бұрын істей алмаушы едім - енді жеңіл істедім, бұрын 3 рет тартылушы едік - 5 рет, жарайсын - ж.б. деген сөздердің маңызын өзінің табыстарына мазасызданады, әсіресе сәтсіздігіне. Сондықтан өзінің қимылдарына дұрыс баға беруіне үйрету маңызды. Мұны әр сабақта орындау қажет. Егер жасөспірім сәтсіздігінің себебін анықтай алмаса, онда жаттықтырушы оның дұрыс жауабына әкелдіру қажет, мысалыға, сондай қимылды басқа әдісте көрсету, әсіресе жасөспірімдер жеңілісіне қатты күйзеледі. Сондықтан оқытушы жеңілістің себебін ашуға көмектесу қажет, алда қалай жеңу үшін жаттығуларды не және қалай істеу екенін көрсету керек. Сөйтіп қатысушылар біртіндеп өздері өзінің қимылдарын және істерін талдауға үйреніп кетеді.
Барлық осы есептердің шешімі денсаулығын нығайтудың үстінде іске асу керек. 12-14 жаста жылдамдықты, ептілікті, иілгіштікті дамыту жақсы берілетіні белгілі, ал 15-16 жаста - күшті. Бұл кезеңде жасөспірімдерде жылдамдық - күшке арналған жаттығуларды орындауға қабілеттілігі көрінеді.
16-18 жаста күш және жылдамдықты керек ететін жаттығулар жеңіл меңгеріледі, шыдамдылықты дамытуға алдын-ала құрылады. Осы ұсыныстың жас балуандардың дене дайындағын да есептеу керек. Сондықтан да жасөспірімдер қысқауақыттық тапсырмаларды жеңіл орындайды, әрі қарқынысымен де, және ұзындылығымен қыйындау. Егер жас балалардың тобында жылдамдықты дамыту жеңіл болса, онда сол қасиетіне үлкен назар аудару керек, шындылыққа қарағанда [7].
Шыдамдылықты дамытуда жүктеме біртіндеп жоғарылау керек, мынадай есеппен, жасөспірімдер жылдың аяғына жаттығу белдесуін 6 мин. орта қарқынмен жүргізуі крек. Жоғарғы жасөспірімдер тобында сол қасиеттердің дамуы басқаша болады. Жылдамдықтың эрі кдрай дамуына және ұстап тұруына назар аударылады арнайы төзімділік мынадай есеппен дамытады жарыстың ережесі бойынша бір жаттығу сабағында 2 белдесу 6 минуттан курес өткізетін болу керек. Жалғасын айту керек, жасөспірімдердің шыдамдылығын дамыту басқа дене қасиеттерін дамытумен қатар меңгерілуі керек. Ұзақ және біржақтылы төзімділік жаттығуына осы жаста жасөспірімдерге тән жылдамдық жүктемесіне жақсы бейімделу азаяды. Жылдамдықты және өптілікті дамытуда әр жаттығуда өзіне сәйкес жататығуларды қолдану қажет, себебі бұл қасиеттерді тез жоғалту мүмкін, ал дамыту өте қиын.
Жастардың 12-15 жастағы күшін дамытуы басты орындалуы керек ауырлық (отягощение) түсетін жаттығулардың көмегімен, өз денесінің салмағымен, гантельдермен, ауыр доптармен, гимнастикалық тақшалармен, серіктестермен, гимнастикалық снарядтармен. 16-18 жаста күшке арналған жаттығуларды күделендіреді снарядтардың салмағын ұлғайтумен, бастапқы қалпын өзгертумен, жаттығуды орындау уақытын ұлғайтумен, жаттығу араларындағы демалысты азайтумен және т.б.
Ауырлату сапаларына гирді, штанганы әртүрлі салмақтағы, серіктестерінің әртүрлі салмақтарын қолдануға болды. Жасөспірімдердің және кіші жастағы жастардың шыдамдылығын дамытуды өте абайлап - аз мөлшерде орта қарқындық жаттығулардың көмегімен немесе оқу жаттығу белдесулерімен үзілістерімен демалуына. Біртіндеп жүктемеге бейімделуіне байланысты демалудың бөлімдерін қысқартады (мысалыға: 3 мин біртіндеп 1 мин-қа қысқарады).
17-18 жастағы жастарды жарысқа дайындағанда бір жаттығуда 2 белдесу өткізу қажет (15 мин үзілістен кейін 2 белдесу). Тағыда үлкен көңіл бөлу керек иілгіштің дамуына және буындардың қозғалмалығына. Ізденістер көрсетеді: 13 жастан бастап жаңа буындардың қозғалмалығының көрсеткіштерінің өсуі, ал 15 жаста үлкен деңгейіне жетеді. 12-15 жастағы жастардың иілгіштігін және буындардың қозғалмалығын жаттығулармен затсыз дамыту керек, немесе аз ауыртпалық түсетін жаттығулармен (гимнастикалық таяқша, ауыр доптар, гантельдермен). Қатысушылардың жоғарғы жас топтарымен өтуімен ауыртпалық салмақтар біртіндеп ұлғайтады. Иілгіштікті және буындардың қозғалмалықтардың дамытуда гирлерді, штангалады және серіктестерімен әртүрлі жаттығуларды қолдануға болады. Әртүрлі жаттығуларды ерекше атап айту керек екі жақты үйренуге қажеттілігін. Жастардың гармониялық дамуына жаттығуларды дененің сол жағына және оң жағына да пайдалану керек; оңға және солға бұрылип, серігінің оң және сол жақтарынан. Сонымен жастардың дене қасиеттерін дамытуда үлкен құралдар қолданылады, жан-жақты дене дайындығын қамтамасыз ету үшін [8].
Үлкендерге қарағанда жаттығуда үлкен дәрежеде жастармен дұрыс мүсіні қалыптасуы үшін жылжымалы ойындар, эстафета және қарапайым күрес формалары жаттығулары қолданылады. Алғашқы уақытта жастармен жұмыста сол жаттығулар аз мөлшерде пайдалынады: сабақтарда бірнеше рет қысқа үзіліспен демалу үшін. Үйреншікті шамадан соң олардың саны ұлғайтылады, ал демалуы арасында қысқартылады. Дене қасиеттерін дамытумен бірге жаттықтырушы қатысушыларды батылдыққа, ұстамдылыққа, сенімділікке, белсенділігіне, табандылығына ж.б. үнемі тәрбиелеу керек. Жігерлік қасиет белгілі бір қиыншылықтан өту процесінде байқалады. Ондай қиыншылықтарға снарядтардың ауыр салмағына, күшті қарсыласына, көпірден шыққанда ауырлық сезінуіне, әдістерді ыңғайсыз жағдайда орындауына, жарыста ойластырылмаған жағдайға түсуіне және көптеген басқалары қатыстыруға болады. Жігерлік қасиетін тәрбиелеудегі қиыншылықтардан үнемі асып өту.
Оқытушының ең басты мақсатының бірі - жаттығушыларға күш жететін жаттығуларды таңдап алу. Жігерлік қасиетін тәрбиелеуде басты мақсаты қатысушыларды өзіне бұйрық беруді және олардың орындалуын үйрету. Жастарды күреске үйрету: сайысқа үйрету (ұстауға, қарсылығынан өтуге, тұрақтылыққа, жігерліктің анықталуына т.б.) жаттығулардан басталады; немесе күресте пайдаланылатын жаттығулар (көпірді бекітумен, қауіпсіздікті және өзін-өзі қауіпсіздендіру); немесе күрес техникасын меңгеретін керекті жаттығулармен. Бұл жаттығулар алғашқы уақытта бастапқы орын алу керек.
Бір уақытта арнайы жаттығуларды үйрену мен қатысушылар күрес техникасын үйренеді: бастапқы қалпына, қозғалуына, ұстануына және олардан босауына. Үйретуді партнерден бастау қажет (қуалау биіктігі төмен) әдістерді үйренудің ерекшеліктерінің бірі болып саналыды, жастарға көп уақыт керек болады арнайы жаттығулардың орындалуы дағдысын бекітуіне, әдістердің бөлшектеріне және әсіресе әдістерді орындауда бір-бірімен қарсыласу жағдайында. Грек - рим және еркін күресте күрделі әдістерді техникасын үйренгенде қауіпсіздік үшін бастапқы кезде чучело пайдаланылады.
Күрес техникасын кезекпен үйренуде сондай болу керек, бір-біріне ұқсас әдістер үйрету солардың біреуін ұқыптап үйренгеннен соң. Оқытушылардың алдындағы мақсаттардың бірі - ол жастарды дұрыс тыныс алуға үйрету. Оқытушы жаттығуларды үйреткен кезде қалай тыныс алуды көрсету керек. Егер балуан қиын жағдайда түрса да, тыныс алуын тоқтатпау керек. Тегін тыныс алуға тырысу қажет, жиілігі үлкен емес және мұрын арқылы. Бірақта жылдам қарқынмен күресте жиі тыныс алуға және ауыз арқылы. Тыныс алудың үлкен маңызы бар әдістерді орындағанды. Тек жоғары күш жұмсағанда ғана әдісті орындағанда тыныстың тоқталуы. Күрес техникасын үйренгенде есте сақтау керек, кейбір әдістер бағдарлама бойынша ересектерге арналған, бұл мерзімде жастарды үйретуге келмейді. Мұның түсінігі, жастардың әлі дене дайындығы сәйкес келмеуінде. Тағы сонда, кейбір әдістерді керекті дайындықсыз жарақатқа әкелдіру мүмкін. Мысалға, грек-рим күресін алайық [9].
Мынадай әдістер денесін теріс ұстап аудару, накатпен лақтыру, ересектерге бірінші 6 айда үйренуге арналған, жастар тек 2-ші жылы үйренуіне болады, теріс ұстап лақтыру, денесіне ұстап құлату, ересектер үшін екінші жылы ұсынатын жастарға үшінші жылы үйрету қажет. Кеудеден асырып лақтыруды жастар үшін тек екінші жылы үйренуге болады. Осы жылы белі мен қолын ұстап кеудеден асырып лақтыруды таныстыру қажет. Бұл әдістерді қолдану балуанның техникасын әртүрлі етеді, оған бұл әдіс жанбастап лақтырудан қарсы әдіс ретінде қолдануға мүмкіншілік туады. Үшінші жылы кеудеден асырып қолын денесінен ұстап лақтыруды ұсынады, дене дайындығы белгілі болғанда бұл әдісті бірінші үйретеді.
Балуандық көпірге тұруды бекітудегі жаттығуларға ерекше көңіл аудару керек. Бұл жаттығуларды қолдану қатаң ретпен қолдану керек. 12,15 жастағы жастармен көпірді көп тұрғызудан қашу керек.
Жасөспірімдер үшін тактикалық дайындықтың үлкен маңызы бар. Күрес олар үшін ойын. Ойын (күрес) тәртібін біртіндеп күрделендіріп, оқытушы қатысушыларды спорттық шыңдауға алып келеді. Күрес техникасын меңгеру олар үшін ең негізгі мақсат. Әдістің техникасын меңгерген соң жастар 1-3 тактикалық дайындықтың тәсілдерін үйренеді, жеңіл (қарапайым) комбинациялармен қоса ересектеу жастар тобына тактикалық дайындық ұлғая бастайды. Бірақ белгілеу керек.
Тактикалық дапйындық тәсілдерінің санымен бір әдіске көп айналысу қажет емес. Тактикалық дайындықтың тәсілдерін үйренумен бірге оқытушы айналысушыларды белдесуді белсенді жүргізуіне үйретеді, күресте техникалық қимылдардың дөрекісіз болуын қолдайды және дөрекі күресті қолдамайды. Анықталған тактикалық есепті шешу үшін оқытушы оларға дәл келетін тапсырма береді. Мысалға, белдесуде бір әдісті орындау керек; кілемнің шетінде күресу, қарсыласыңды партерге түсіргенде тоқтатпай басқа әдіске көшу керек; партерге түскенде біртіндеп үстіне шығуды орындау керек және т.б. біртіндеп оқытушы қатысушыларды әртүрлі өзіндік жеке ерекшеліктері бар қарсыластармен күресуге үйретеді. Сол үшін ол алдымен негізгі күрес жоспарын құрумен таныстырады, әртүрлі қарсыластармен, онан соң балуандар өз өзі жоспар құрады. Осылай оқытушы біртіндеп жастарды өзбетінше ойлауды үйретеді. Басқа тактикалық сұрақтардың қаралатыны барлау және бүркемелеу (маскировка). Жарысқа қатыса бастағаннан бастап жастар оларға қатысудың негізгі тактикалық сұрақтарынан білім ала бастайды.
XVIII - XIX ғасырларда Олимпиада археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. 5-7 метрлік жер олимпилілік құрылыстардың қалдықтары табылды. ХІХ ғасырдың аяғында халықаралық экономиканың және мәдениеттің жылдам өркендеуіне байланысты өзінің көрінісі спортта да байқала бастады.
Осы уақыт аралығында бірінші халықаралық спорттық бірлестіктер құрыла бастады, әртүрлі елдердің спортшыларының қатысуымен жарыстар өткізіле бастады. Қазіргі Олимпиада ойындарын қайта жандандыру идеясының қажеттілігі орала бастады.
1894 жылы Парижде әйгілі Францияның ғалымы және бұқаралық қызметкері Пьер да Кубертеннің ұсынысы Олимпиаданы жақтаушылардың халықаралық конгрес ұйымдастырылып, олимпиада ойындарының қайта құру жобасы және халықаралық комитет құру туралы өкім шықты.
Олимпиада комитеті спорттық күрестен универсалдық халықаралық ереже құрастырды. Оның негізіне француз күресінің ережесі жатты. Грек-рим күреоі қазіргі олимпиада ойындарының, II және III басқа, бағдарламасына енгізілді.
Бірінші олимпиада ойындары 1896 жылы 6 сәуірде Афиныда ашылды. Грек-рим күресі жарысында 4 елден бес балуан қатысты. Олимпиада қатысушы болған француз журналисі Леон Оливье Шуман мен Тсигас арасындағы ақтық жарысты айтты. Сайыс күн батқанға дейін созылды және ертеңгі күні бітті.
Қатысушыларды салмақ дәрежесі бойынша бөлген жоқ. Алтын медальді Карл Шуман жеңіп алды (Германия), күмісті Георг Тсигас (Греция), қоланы стефанос Христопулас (Геция) алды. IV Олимпиада ойындары 1908 жылы Лондонда 27 сәуір мен 30 қазанда өткізлді. Ойын бағдарламасына грек-рим және еркін күрес түрлері енгізілді. Бірінші рет Россияда грек-рим күресінен төрт спортшы қатысты. Нәтижесінде екі орыс балуан жарыстан шығып қалды. Қалғаны - Н.Орлов және ауыр салмақтағы А.Петров ойынның жүлдегері болды.
V Олимпиада ойындарында, 1912 жылы Стокгольмде 5 мен 22 шілдеде өткен бағдарламада грек-рим күресі болды, шведтер еркін күресті енгізген жоқ. Олимпиада медальдары бес салмақ дәрежесінде ойнатылды. Россияның құрама командасының 11 қатысушыларының арасынан ақтық белдесуге Мартин Клейн жетті.
Оған әлемнің екі дүркін чемпионы финч Ассикайненмен және шведтің жас балуаны Иоганасенонмен кездесу күтіп тұрды. Ассикайненмен кездесу 10 сағат 15 минутқа созылып, М.Клейннің жеңісімен аяқталды. Екінші күні Клейнді Иоганасенон кездесуде күтіп түрды, бірақ Клейн балуанның жарақат алуына байланысты жеңіс Шведтің балуаны Иоганасенонға бұйырып, Мартин Клейн күміс медальға ие болып қайтты.
1912 жылы халықаралық күрес федерациясы құрылды. Президенті болып швециялық Бинар Роберт болды. 1920 жылы VII Олимпиада ойындары Бельгияда (14-29 тамызда) болды. Грек-рим күресінен медальдар 5 салмақ дәрежесіне өткізілді, оның 4-ің жеңімпазы Финляндия спортшылары болды.
СССР құрама командасы бұл ойындарға саяси мотивпен қатысқан жоқ. VIII Олимпиада ойындары 1924 ж. 3 мамыр мен 27 шілдеде өтті. Грек-рим күресінен медальдардың ең көбін Финляндия спортшылары жеңіп алды. Олар 3 алтын, 4 күміс, және 3 қола медаль алды. IX Олимпиада ойындары Амстердамда (Нидерланды) 27 мамыр - 12 тамызда 1928ж. өтті.
Олимпиады турнирінде 29 елден 167 балуан қатысты. Грек-рим күресінен спортшылар 6 салмақ дәрежесінде қарсыласты. Алтын медальдар 6 елдің өкілдеріне тиді. X Олимпиада ойындары 30 шілде - 14 тамызда 1932 ж. Лос-Анжелесте (США) өткізілді. Командалық есепте (неофициальный) 1-орны Швеция спортшылары, 2-і Германия, 3-і Финляндия.
XI Олимпиада ойындары Берлинде (Германия), 1-16 тамызда 1936ж. өткізілді, 29 елден 200 балуан қатысты. Командалық есепте (неофициальный) Швеция спортшылары жеңіске жетті. Екінші дүниежүзілік соғыс ХІІ-ХІП Олимпиада ойындарын өткізуге мұрша берілмеді. XIV Олимпиада ойындары 1948ж. Лондонда 29-шілде - 19 тамырда өткізілді. Лондонда 29 елден 220 балуандар қатысты.
Грек-рим күресінен командалық есепте (неофициальный) I орынды Швеция командасы жеңіп алды: 5 алтын, 2 күміс медальдар.
Түрік балуандары 2 орын, 3 орын Венгрия құрамасы алды.
1947ж. Совет балуандары халықаралық федерацияға кірді. Бұл СССР құрама командасына бірінші рет XV Олимпиада ойындарында Хельсинкида (Финляндия) 20-27 шілдеде 1952ж. қатысуға мүмкіншілік берілді.
Қорытындылай келе, күрес пайда болу тарихын, жекелеген түрлерін, балуандардың жас ерекшеліктерін зерттедік осы тарауда. Келесі тарауда балуандардың дене сапасы ұғымын, оның қандай қасиеттерге жиіктелетінін зерттейтін боламыз.
2 БАЛУАНДАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Балуанның дене сапалары - күш пен жылдамдықты тәрбиелеудің тәжірибелік негіздері
Дене дайындығы денсаулығын нығайтуға және дайындығының деңгейінің жетістігіне, дене қасиеттерін тәрбиелеуге бағытталған. Дене дайындығы жалпы және арнаулы деп бөледі. Жалпы дене дайындығының мақсаты - жоғары жұмыс қабілеттілігіне жетістігіне жету, жақсы ағзаларының қызметінің және организмнің жүйесін үйлестіру, спортшының гармониялық дамуы болып саналады. Жалпы дене дайындығының құралы болып организмге жалпы әсерін тигізетін (жүру, жүгіру, шаңғыда жүру, спорт ойындары, жалпы дамыту гимнастикасы, заттармен жаттығулары т.б.) жаттығулары жатады. Жалпы дене дайындығын көтеру мақсатында күрес жаттығуларын пайдалануы мүмкін. Жалпы дене дайындығы спортшының функциональдық мүмкіндігін жанжақты кеңітеді, жүктемені ұлғайтуға рұқсат (позволить) етеді, спорттық нәтижелерін өсуіне көмектеседі.
Балуанның арнаулы дене дайындығы, дене қасиеттерінің дамуына бағытталған, өзіндік күрес әрекетінің орындалуына бағытталған. Ол барлық оқу және жаттығу жұмыстарының этаптарында, оқу-жаттығу процесінің негізгі бөлігі ретінде қолданылады. Арнаулы дайындық құралдарын болып күрес фрагменттері орындаудағы жаттығулар, кейбір балуанның арнайы әрекеттерін орындағанда, қатысушылардың мүмкіндігін көтеру бағытында есептелінеді. Жаттығуларды дұрыс пайдалануы әдістерін орындағанда және әсіресе жарыста тексеріледі. Сондықтан да арнайы дайындықты қатысушылардың нәтижелерін байланысын, жаттығуда және жарыста көрсеткендерін орындау. Жарысқа қатысу арнайы дайындық құралдарын дұрыс бағытта қолдануын іріктеуге көмектеседі. Осы мақсатта күрестен арнайы бақылау жарыстары ұйымдастырылады және арнайы құрастырылған дене дайындығы бағдарламасы бойынша. Арнайы дайындық кейбір жарыс этаптарында әдістемелік байланыс жарыстық дайындық болып тұрады. Олар қатысушылардың тактикалық және зерделік-қуаттылық дайындығының есептерін дұрыс шешуге көмектеседі.
Жарысқа қатысу спортшының спорттық шеберлігін көтерудің құралы болып табылады. Бірақ есте сақтасақ керек, жиі жарыстар нерв жүйелерін шаршатады, спортшылардың сайысқа түсу ынтасы жоғалады. Сондықтан да жарыстық дайындық жаттығу процесіне қызығуына жоспарлануы қажет және негізгі жарыс сезонына бағытталған. Дене қасиеттерін тәрбиелеу Адамның кейбір қимылдарының мүмкіншілігі дене қасиеттері деп алынған. Күш, жылдамдық, шыдамдылық, ептілік, иілгіштік - барлық осы қасиеттер қимылда анықталады және мінездерінің анықталуы қимыләрекеттерінің құрылысына байланысты. Күшті тәрбиелеу Күресте дене қасиеттерін тәрбиелеу барлық сабақ формаларында іске асады.
Балуанның күші - бұл бәсекелесінің қарсылығынан алып өтуі, асуына қабілеттілігі немесе бұлшық еттің қуаттылығы арқылы қарсы тұру. Күш қасиеті дамытылуы және шыңдалуы мүмкін, егер бұлшық еттердің жоғары жағдайда айқындалғанында (қуаттылығы және босауы). Күрестегі қолданылған күш ұлғаюы жағынан, бағыты және мінездемесінен үздіксіз ауысады. Күшті дамытатын жаттығуларды іріктеп алғанда, еске сақтау қажет, күреске мінездемелік, жоғары қуаттылық, азғана босаңқылап ауыстырылатын. Күшті тәрбиелеудің әдістемесі Барынша күшті жұмсау әдістемесі. Бұл әдіс қарастырылады шектеуге жақын және шектелген заттармен жаттығулар қолдану. Шектелген (заттармен) жаттығуларды санау керек, соларды айналысушыларына, айналысушылардың возбуждениесінен өту. Мұндай заттардың көлемі 80-90 % пайызы құрастырады сол спортшының шектелген көрсеткішінен. Мұндай жаттығуларды 1 подходта (кезекте) 1-2 реттен артық орындалмайды организмнің толық қызыған жағдайда. Кезекшілік саны спортшының дайындығымен анықталады.
Мұндай жаттығуларды орындағанда бұлшық еттердің салмағы ұлғаймайды. Балуандар үшін бұл әдістеменің бағалауы, спортшылардың салмағы ұлғаюы біліктей, күшінің ұлғаюына әсер етеді. Мұны тек жоғары дәрежелі спортшылар орындау керек. Күш-жігер қайталау әдістемесі кең қолданылады. Сол уақытта спортшылардың алдына арқа еттерінің ұлғаюына со ндай мақсат қойылғанда т.б. Бұл әдістеме барлық күш-жігерді жұмсау әдістемесімен бірігіп жұмыс қабілеттілігін жоғарғы ұстауға және күш-шыдамдылығын тәрбиелеу үшін пайдаланылады. Динамикалық күш-жігерді жұмсау әдістемесі. Бұл әдістеме жылдамдық күш қасиетін дамыту мақсатында қолданылады. Мұның маңызы бекітіледі сонда. Негізгі техникалық қимылының құрылысы сақталады, бірақ заттармен қолданылады. Сол спортшы үшін жаттығулар күші жететіндей болу керек. Изомериялық әдістемесі.
Бұл әдістеме қарастырылады анықталған бір қалыпта статикалық қуатта пайдалануға: көпірде ұстап тұру, захватта (ұстау) ұстап тұру және т.б. Мұндай жаттығулардың ұзақтығы 8 сек. дейін, 5 тен 10 ретке дейін пайдаланылады. Барлық затпен жасалатындар жаттығуларға, салмағы және дайындығына байланысты алынады. Күш дайындығын ұлғайту барлық дене дамыту құралдармен қатарласпай пайдалану жылдамдық қасиетін төмендетуге әкеледі, суставтарда жылжымалығының азаюына және жалпы скованноға. Спортшының организмі барлық жаттығуларға бейімделеді. Сондықтан да қажетті жағдайы олардың әртүрлі болуында. Жаттығуларды алмастыру керек, солай жүктеме әртүрлі бұлшық еттерге бөлінеді. Белдесуден кейінгі бірден күшті дамытуға арналған жаттығуларды жасауға ұсынбайды. Организмнің бұрынғы қалпына келуіне беру керек, бірақта үзіліс ұзақтығы 10 мин. аспау керек.
Күш, жылдамдық, төзімділік, ептілік, икемділік. Бұл дене сапалары қозғалыста көрсетіледі және олардың көрсетілу мінез-құлқы қозғалыстың құрылымына байланысты болады. Мәселен, айналу мен ауыртпа тәсілі күшке байланысты салыстырмалы түрде баяу орындалуы мүмкін, ал лақтыру тек қана жылдамдықты-күш нысанында ғана жүзеге асады. Балуандардың дене сапасын тәрбиелеу күрестің барлық нысанды жаттығуларында орындалады. Қажетті дене сапасын тәрбиелеу құралдары ретінде, ең бірінші тікелей күреспен байланысты жаттығуларды (оқу, оқу-жаттығу, жаттығу және жарыс тартыстары) ерекшелеу керек.
Алайда, күресу тәсілдерін жүргізу жаттығу тартысы кезінде тек балуанның ықыласына ғана байланысты емес, алдын-ала болжай алмайтын іске қосу жағдайларымен негізделеді, ал жаттығу үрдісі кезінде қажетті приемдардың қайталау санын жоспарлау қиынға соғады. Сондай-ақ, қандай да бір дене сапасын қалыптастыруды қажет ететін қажетті бір приемдарды қайталау керек болуы мүмкін. Осы жағдайларда әртүрлі снарядтарды қолдана отырып, балуанның қимылдарына жақын жаттығуларды жаттықтыру негізді деп саналады. Балуанның дене сапасының екі негізгі бағытын белгілеуге болады: жалпы дене дайындығы мен арнайы дене дайындығы. Спорттың барлық түрлерінде негізгі жарыс жақындаған сайын көп уақытты спорттың дәл сол түріне тән жаттығуларға бөледі. Алайда, көпжылғы дайындықтар үрдісінде бастапқы дайындықтарда жалпыденелік жаттығуларға басымдылық беріледі. Өз кезегінде, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz