Ақпараттық технологиялар арқылы болашақ мамандардың құзыреттілігін қалыптастырудың педагогикалық психологиялық негіздері
тақырыбы: Оқушылардың салауатты өмір салтын ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде қалыптастыруға болашақ мұғалімдер даярлау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫНА БАУЛУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН МАМАНДАРДЫ ДАЯРЛАУДЫҢ ТEOPИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
7
1.1
Адам өмірінің сапасын жоғарылату факторлары жүйесінде салауатты өмір салтының орны
7
1.2
Ақпараттық технологиялар арқылы болашақ мамандардың құзыреттілігін қалыптастырудың педагогикалық психологиялық негіздері
11
2
AҚПAPAТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ БІЛІМ АЛУШЫЛАРДА САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН БOЛAШAҚ МAМAНДAPДЫ ДАЯРЛАУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
20
2.1
Aқпapaттық технологиялар арқылы білім алушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың қазіргі жағдайы
20
2.2
Тәжipибeлiк-экcпepимeнттiк жұмыc жәнe оның нәтижeлері
30
3
ПЕДАГОГТЫҢ АҚПАРАТТЫҚ МӘДЕНИЕТIН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
38
ҚОРЫТЫНДЫ
48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұжымының деректері бойынша, денсаулыққа әсер ететін факторлардың 50 - 60 % өмір тіршілігіне, 20 % - тұқым қуалаушылыққа, 20 % - сыртқы ортаның жағдайына, 8 - 10 % - дәрігерлік көмектің деңгейіне байланысты. Бұл деректер денсаулық үшін күрестің негізгі бағыты - салауатты өмір салтын қалыптастыруға, оны насихаттауға бағытталған шаралар екенін дәлелдейді. Салауатты өмір салтының жастар арасында қалыптасуының маңызы өте зор. Бұл бағытта жүргізілетін жұмыстар: ауру шақыратын факторлардың әсерін төмендетуге, ішімдіктің, темекінің, есірткінің зияндығына, қимыл - қозғалыстың аздығына, құнарлы тамақтанбауға қарсы жүргізілетін үгіт - насихат жұмыстарына негіз салды. Салауатты өмір тіршілігі - денсаулықты сақтаудың және нығайтудың негізгі, ол жан - жақты дамыған азаматтың қалыптасуына, оның рухани, дене дамуына әсер етеді. Осы орайда елімізде көптеген саясаттар орын алуда.
Қазақстан Республикасының Конституциясында халықтың өз денсаулығын сақтауға құқығы бекітілген [1]. Ал Еліміздің 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына орай Тұңғыш Президентіміздің Қазақстан Республикасының болашақта гүлденуі бүгіннен басталады атты жолдауындағы 4-бөлімі азаматтарымыздың салауатты өмір сүруіне арналғаны белгілі [2]. Бұны Елбасы жолдауындағы салауатты өмір салтын ынталандыру әрқайсымызға, дұрыс тамақтануымызға, есірткі, шылым шегуді қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауымызға және т.с.с. бағытталған деген жолдарынан байқауымызға болады. Халықтың денсаулығын сақтау мен нығайту мәселесінің өзектілігі ешқашан күмән тудырған жоқ. Алайда қазіргі замандағы ұдайы өндіріс үрдісінің жағымсыз әсерінің жоғарылауымен жүретін экономика мен денсаулық сақтауды реформалау кезінде, бұл мәселе бірінші орынға шығып, денсаулық сақтау мәселесін дамытудың маңызды шарттарына айналып отыр [3]. Сонымен қатар, бұл мәселе Қазақстан Республикасының негізгі заңдылықтары мен Мемлекеттік саясатының негізгі мәселелерінің біріне айналған.
Алайда, аталған бағдарламалардың тиімділігі мен іске асырылуына қол жеткізу үшін әрбір адамның және оның отбасы мүшелерінің, кәсіптік топтар мен жалпы қоғамның денсаулығын сақтауға қызығушылығын арттыру керек. Ол үшін, ең алдымен, адамның дүниетанымы мен жеке әдеттеріне әсер ету қажет [4].
Қазіргі кезде Қазақстан халқының, оның ішінде жастардың денсаулығы төмен деңгейде. Тек, бір көрсеткіш - әскер қатарына шақырылған жастардың 50% дене дайындықтарының нашар дамуына және денсаулықтарына байланысты қорғаныс күштерінің қатарында қызмет атқаруға жарамсыз. Бұл қауыпты жағдай Қазақстан үкіметін, әскери ұжымдарды, педагогтарды, дәрігерлерді, ғылымдарды шындап толғандыруда. Қазіргі кезде бұл проблеманы шешудің негізгі жолы жастар арасында салауатты өмір салтын қалыптастыру, кеңінен насихаттау болып отыр.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы қоғамның дамуының көрсеткіші ғана емес, әлеуметтік мәдени, рухани құндылық болып саналатын денсаулық жағдайы - салауатты өмір салтына арналуы мемлекеттік стратегиялық бағдарламалар санатындағы мәселелер екендігін айқындайды. Сонымен қатар, салауатты өмір салты көп ғылымдар саласының мәселесі деп алып қарауға әбден негіз бар. Ал, медицина ғылымы тұрғысынан бүгінгі күнгі білімнің даму көзі - мәдениет деп қарастырылса, онда осы тұрғыдан білім беру процесін де салауатты өмір салтын мәдениеттің бір бөлігі және құндылықтарға қол жеткізудің құралы ретінде автордың қарастыруы, ғылыми мәселенің өзектілігін арттыра түседі. Оның ішінде жоғары оқу орындарының студенттерді - өздерінің өмір салтын ерікті таңдаушы субъект ретінде қарап, оған құндылық қатынас тұрғысынан саналы түрде мінез-құлқын өзгерту азаматтық және кәсіби позицияның көрсеткіштері ретінде алуы ғылыми мәселенің өзектілігін дәлелдейді.
Сондай-ақ, Республикамызда білім беруді ақпараттандырудың негізгі мақсаты - бұл ақпараттық технологияларды қолдану негізінде біртұтас біліми ақпараттық орта құру арқылы ұлттық білім сапасын арттыруды көздеп отыр. Жоғары оқу орнының күрделі де маңызды бір мәселесі студентті болашақ мамандығына оңтайландыру, кәсіптік біліктілігін дамыту, жоғары білім беру оқытушылары үшін алтыншы міндеттің маңызы ерекше, онда: Білім беру реформасының ойдағыдай жүргізілуінің басты өлшемі - тиісті білім мен білік алған еліміздің әрбір азаматы әлемнің кез-келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу - деп атап көрсетілді. Мұның өзі еліміздегі білім беру жүйесін әлемде болып жатқан келелі жаңалықтармен ұштастырып оқыту мақсатына байланысты еліміздің оқу орындарының алдына білім сапасына өзгерістер енгізу мәселесін міндеттейді. ЮНЕСКО-ның шешімімен әлемдік білім саласында екі маңызды бағдарламалардың өзара кірігуі нәтижесінде (Ақпарат бойынша жалпы бағдарлама және Информатика бойынша үкіметаралық бағдарлама) 2000 жылы Ақпарат бәрі үшін бағдарламасы жарық көрді [1]. Аталған бағдарламада білім беруді ақпараттандыру жүйесінде ақпараттық технологияларды әсіресе, телекомуникациялық технологияларды, электрондық оқулықтар мен кешендерді пайдаланып оқыту ерекше орын алатыны баса айтылған. Бұдан шығатын қорытынды болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы оқыту үдерісінде пайда болатын мәселелердің шешімін табу үшін кәсіби білім мен біліктілікті қалыптастыруды қажет етеді.
Қазіргі қоғамды ақпараттандыру жəне онымен тығыз байланысты білім беруді ақпараттандыру жетілгендігімен, ақпараттық жəне мультимедиялық технологиялардың кеңінен таратылуымен сипатталады. Олар ақпаратты тарату үшін жəне мұғалімдер мен білім алушылардың өзара əрекетін қамтамасыз ету үшін білім берудің қазіргі жүйесінде кеңінен қолданыс табуда. Арнайы жағдайда көптеген технологиялар оқушыларды оқыту жəне тəрбиелеу сапасын арттыруға айтарлықтай əсер ететіндігін түсіну қажет.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде бүгінгі қоғамда жастардың салауатты өмірін қалыптастыруда ақпараттық құралдардың орны ерекше екенін ескеріп, мұғалімдерді осы салада дайындаудың өзектілігінде табылады.
Зерттеу мақсаты - Студенттер арасында ақпараттық құралдар арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыруды қамтамасыз ететін мұғалімдерді дайындауды ғылыми негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
oo студенттердің өмір сүру сапасын жоғарылату факторы ретінде салауатты өмір салтының теориялық-әдіснамалық негіздерін зерттеу;
oo салауатты өмір салты түсінігін ашу, құрылымын талдау;
oo ақпараттық құралдар көмегімен студенттердің өз денсаулығын бағалау мен салауатты өмір салтын ұстану бойынша мінез-құлқын талдау;
oo студенттердің салуатты өмір салтын ұстануда көзқарастарын талдау әлеусеттік сауалнама жүргізу;
oo әлеуметтік сауалнама нәтижелерін зерттеу;
oo заманауи қазақстандық қоғамда студенттер арасында салауатты өмір салтына құндылық қатынастарын қалыптастыру болашағын анықтау.
Дипломдық жұмыстың пәні - студенттердің салауатты өмір салтына құндылық бағдарын қалыптастыру жүйесі.
Дипломдық жұмыстың объектісі - салауатты өмір салты.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Философиялық, психологиялық және педагогикалық ғылымдардың жеке адамды дамыту туралы ілімдері, салауатты өмір салтын жеке тұлғада қалыптастыру туралы психологиялық-педагогикалық тұжырымдамалары, сана мен іс-әрекет бірлігі принциптері, таным теориясы, теория мен тәжірибе арасындағы байланыстар туралы қағидалар, денсаулық сақтау технологиялары.
Зерттеу әдістері. Зерттеліп отырған мәселе бойынша философиялық, психологиялық, медициналық әдебиеттерді талдап, зерттеу, жүйелеу, бақылау, пікірталас, сауалнама, тест алу, эксперимент нәтижелерін өңдеу және қорытындылау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ АЛУШЫЛАРДЫ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫНА БАУЛУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН МАМАНДАРДЫ ДАЯРЛАУДЫҢ ТEOPИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Адам өмірінің сапасын жоғарылату факторлары жүйесінде салауатты өмір салтының орны
Салауатты өмір салтын қалыптастыру және халықтың денсаулық жағдайын сақтау мен нығайту саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру, денсаулық сақтау саласының басты міндеттерінің біріне жатады [5].
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, әлемде әрбір жеке адам мен жалпы қоғам өмірінде денсаулықты бағалау бойынша елеулі өзгерістер байқалып отыр. 1948 жылы Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымы денсаулыққа аурушаңдық немесе физикалық ақаудың жоқтығы ғана емес, толық физикалық, психикалық және әлеуметтік саулығындағы күйі деген анықтама берген болатын. Осының барлығы сырқаттанушылық пен денсаулықты медициналық мәселе ғана емес, жалпы әлеуметтік мәселе деп санауға бастама берілген. Денсаулықтың психикалық және физикалық ахуал көрсеткіштерін әлеуметтік саясаткерлер қоғам мен оның жеке бөліктерінің өмір сапасы дәрежесінің кумулятивті индикаторы ретінде қарастыра бастады [6]. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы көбінесе халықтың денсаулық жағдайы арқылы анықталады. Бұл жағдайда денсаулық тіршілік етудің мақсаты ретінде ғана емес, күнделікті өмірдің көзі ретінде қарастырылуы керек. Сондықтан ДДСҰ-ның жалпы бағдарламасында алдағы кезеңге адам денсаулығы оңтайлы әлеуметтік-экономикалық дамудың және дамудың басты мақсаты деп анықтаған.
Қазіргі кезде білім беру мекемелерінің алдында тұрған міндеттердің бірі - жас ұрпақтың салауатты өмір сүруге көзқарасын қалыптастыру, олардың денсаулығын сақтауға, қоршаған ортасын таза ұстауға жəне жоғары, сапалы білім алып, сол білімді келешектегі өмірінде пайдалана білуге тəрбиелеу. Өмір салты мен денсаулық арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты ұғымын құрастырады. Салауатты өмір салтын насихаттауда, салауатты өмір сүру мəдениетін қалыптастыру мəселелерін жетілдіретін, осы саладағы басымдылықтарды анықтайтын ғылым да, өскелең ұрпақты оқыту, тəрбиелеу формалары мен жаңа əдістерді ұстанатын білім де қажет. Жоғарғы оқу орынның студенттері салауатты өмір салтын қалыптастыру туралы алған білімдерін болашақта алдарында тəрбиеленетін өскелең жастардың денсаулығын сақтап қалуға берік тірек болады.
Салауатты өмір салты дегеніміз - бұл жеке адамның тіршілік етуге бағытталған мүмкіндіктерін қалыптастыру. Біздің ойымызша, адамның əлеуметтік - психологиялық жəне биологиялық жақтан салауатты өмір салтын қалыптастыруға мына жағдайлар негіз бола алады:
- белсенді қозғалыс нəтижесінде дене шынықтыру немесе спортпен шұғылдану;
- дене еңбектің гигиеналық талаптарын жүзеге асыру;
- жеке жəне əлеуметтік гигиеналық талаптарын жүзеге асыру;
- қарым - қатынас жəне экологиялық мəдениетке жету;
- дұрыс жыныстық тəрбие алу;
- зиянды əдеттерден аулақ болу.
Салауаттану мәселесін талқылай отырып, ғалымдар салауаттану кешенді ғылым деп қарастыруда. И.И.Брехман өзінің еңбегінде, салауаттану денсаулыққа экологияның, биологияның, медицинаның, педагогиканың және басқа да ғылымдардың қосатын үлестерін "синтездеп", денсаулыққа тіке жол салуы керек деген тұжырым айтады.
В.Д.Санькин және В.В.Зайцев салауаттануды физиологияға, гигиенаға, психологияға, педагогикаға, антропологияға, сондай-ақ адамның физикалық және психологиялық қабілеттіліктерін, олардың даму заңдылықтарын, сонымен қатар физикалық, психологиялық және адамгершілік-рухани денсаулығын нығайту мақсатындағы оларды жетілдірудің тәсілдерін зерттейтін басқа да адам жөніндегі ғылымдарға негізделген, адам денсаулығы және дені сау адам жөніндегі кешенді ғылым деп түсінеді.
Салауаттану негізінен қазіргі таңда қалыптасу сатысында. Қалыптасуының алғашқы кезеңдерінде салауаттану гигиенамен және саналогиямен жарыса дамыды деуге болады. Салауаттанудың даму және қалыптасу кезеңдерін зерттеген еңбектерге сүйене отырып, даму тарихына мына нұсқа бойынша шолу жүргізуге болады.
Салауаттанудың даму кезеңдері.
I кезең - классикалық кезең адам денсаулығының маңыздылығы, оны алдын ала сақтау қажеттілігі жөніндегі ой-пікірлердің дамуы. (Гиппократ, Әбу Әли Ибн-Сина және тағы басқа).
II кезең - клиникалық медицина тәжірибелерінің қорытындысы - адам организмінің ауру түрлерінің, олардың себептері, емдеу жолдарының зерттелуі, сауықтыру мүмкіндігінің анықталуы.
III кезең - гигиеналық медицина тәжірибелерінің қорытындысы. Ауру түрлерінің алдын алу мүмкіндіктеріне байланысты әлеуметтік, гигиенелық, психологиялық деңгейде денсаулықты сақтау және нығайту іс-әрекеттері жүйесін жасау жөніндегі ғылыми түсініктер дамиды.
IV кезең - саналогия ілімінің дамуы. Организмнің ауру түрлеріне қарсы күресудегі мүмкіндіктері мен күресу тәсілдері анықталады.
V кезең - салауаттану - дені сау адамның денсаулығын сақтаудың, нығайтудың заңдылықтарын, тәсілдері мен тетіктерін зерттеу жөніндегі ғылым. Кезінде Әбу Әли Ибн-Сина (980-1037ж.) өзінің "Дәрігерлік ғылым ережелері" еңбегінде, ұзақ өмір сүрудің тиімді жолы, ауруды емдеу жолы емес, денсаулықты сақтау мен нығайту екенін атап көрсеткен болатын.
Алайда медицинада дені сау адамдардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды емес, көп жағдайда ауруды емдеуге, сауықтыруға көңіл бөлінді.
XX ғасырда туындаған экологиялық қолайсыздық, тиімді өндірістік технологияның дамуы, жұмыссыздықтың көбеюі немесе әлеуметтік теңсіздік, тағы басқа нысандық факторлар адамның түрлі психикалық адамгершілік - рухани және тағы басқа күйлерінің тепе-теңдігінің бұзылуына себепші болды. Адамның өмір салтынан туындайтын осы себептерге байланысты қоғамда адам өлімі, психикалық күйзелістер, ауру түрлері жоғары көрсеткішке жетті.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бастап елдің алдында жаңа басымдылықты мәселелер туындады. Соның бірі - халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту. Нарықтық экономикаға көшу ауқымды әлеуметтік-экономикалық қайта құрулармен қатар жүрді. Елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және экономикалық өсімнің жоғары қарқынын қамтамасыз ету тиімді әлеуметтік саясатты қажет етеді.
Өткен ғасырдың соңғы жылдарынан бастап адам дамуының мәселелері кеңінен қарастырыла бастады. Экономиканың адам қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы әртүрлі аудандардағы халықтың өмір сүру деңгейлерін теңестіру және жоғарылату мәселелерін туғызады. Елбасының Қазақстан - 2030 жолдауында ұзақ мерзімді басымдықтардың бірі - Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты тармағында, ...азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сай болуы және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін азаматтарымызды салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Сонымен қатар, бұл стратегиялық бағдарламада: Салауатты, әрі гүлденген экономика құрмайынша біз қуатты мемлекет пен қарулы күштер құра алмаймыз, демографиялық, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді шеше алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадір-қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз- деп Елбасы ойын түйіндейді.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша, денсаулыққа әсер ететін факторлардың 50-60 % өмір тіршілігіне, 20 % - тұқым қулаушылыққа, 20 % - сыртқы ортаның жағдайына, 8-10 % - дәрігерлік көмектің деңгейіне байланысты. Бұл деректер денсаулық үшін күрестің негізгі бағыты - салауатты өмір салтын қалыптастыру, оны насихаттауға бағытталған шараларды ұйымдастыру екендігін дәлелдейді. Әсіресе бұл мәселе созылмалы аурушаңдыққа шалдықпаған азаматтарға байланысты. Себебі дені сау адамдар мемлекеттің генетикалық, экономикалық және зиялы күш-қуатын іске асыруда шешуші орын алады. Сонымен қатар, халықтың бұл бөлігі, денсаулық сақтау саласының назарынан тыс қалып қана қоймай, өз денсаулық жағдайына мән бермейді, алдын-алу шараларына немқұрайлы қарайды. Клиникалық медицинаның әрі қарай дамуы мен денсаулықтың негізгі көрсеткіштерінің жақсаруы, денсаулық сақтау профилактикалық бағыт алуынсыз іске аспайды. Отандық және шетелдік тәжірибе көрсеткендей, тұрғындар арасында медициналық және гигиеналық білімді насихаттау сырқаттанушылық пен өлім деңгейінің төмендеуіне және дені сау ұлт тәрбиелеуге септігін тигізеді.
Осы тұрғыда елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасында: Жеткілікті құралдар болмай тұрған жағдайда, ауруларға қарсы күрес, денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз - азаматтарымызды салауатты өмір салтын әзірлеуден басталады, - деп атап көрсетті. Сондықтан, бүгінде салауатты өмiр салтын қалыптастырудың әлемдiк жаңа технологияларын, тәсiлдерiн және әдiстерiн пайдалана отырып, адамның денсаулық әлеуетiн сақтау мен дамытуды белгiлейтiн факторларды (табиғи, экономикалық, әлеуметтiк, экологиялық, мәдени) күшейту жөнiндегi сектораралық кешендi өзара iс-қимылдар жүзеге асырылуда: салауатты өмiр салты дағдыларын үйрету және дағдыландыру үшiн 1998 жылдан бастап бiлiм беру жүйесi ұйымдарының барлық деңгейлерiнде "Валеология - Қалай сау болу керек" пәнi факультативтiк сабақ ретiнде енгiзiлдi; Салауатты өмір салтының кешенді бағдарламасы, Салауатты өмір салты мен дұрыс тамақтану концепциясы, ҚР медициналық профилактика мен салауатты өмір салтын қалыптастыруды жетілдіру бойынша іс-шаралар туралы бұйрығы, Республикада денсаулықты нығайтудың аудандық (қалалық) орталықтарын құру туралы, Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындау туралы, Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындауға Мемлекеттік тапсырыс туралы және басқа да құжаттар қабылданды.
Бұл құжаттардың ішіндегі маңыздысы - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 30 маусымдағы N 905 қаулысымен "бекітілген" "Салауатты өмір салты" кешенді бағдарламасы, оның мақсаты - халықты сауықтыру және орташа өмiр сүру ұзақтығын ұлғайту болып табылса, ал негiзгi мiндеттерi - салауатты өмiр салтына, денсаулықты нығайтуға, халықтың денсаулық әлеуетiн дамытуға және денсаулық сақтау мәдениетiн қалыптастыруға жәрдемдесу; салауатты өмiр салтын қалыптастырудың кешендi, үзiлiссiз және орнықты жүйесiн құру деп белгіленген. Осы бағытта жүргізілетін іс-шаралар ауру шақыратын факторлардың әсерін төмендетуге және ішімдіктің, темекінің, есірткінің зияндығына, қимыл-қозғалыстың аздығына, құнарлы тамақтанбауға қарсы жүргізілетін үгіт-насихаттау жұмыстарына бастау болды.
Адамдардың анатомо-физиологиялық ерекшеліктері организмнің жағымсыз әлеуметтік, экологиялық факторлар кешеніне оқу мен жұмыстың гигиеналық жағдайларының бұзылыстарына, мінез-құлықтың жағымсыз стереотиптеріне жоғары сезімталдығын анықтайды. Денсаулықтың бұзылуына туа біткен бейімдеушіліктің іске асу қаупі жоғары. Азаматтардың денсаулық жағдайының ауытқуларының қалыптасуына биологиялық қауіп факторлары, қоршаған орта жағдайы, әлеуметтік-гигиеналық жағдай және салауатты өмір салтын ұстануға психологиялық бағыт болмакуы әсер етеді.
Салауатты өмір тіршілігі - денсаулықты сақтаудың және нығайтудың негізі, ол жан-жақты дамыған азаматтың қалыптасуына, оның рухани, дене дамуына әсер етеді. Салауатты өмір салтының жастар арасында қалыптасуының маңызы өте зор. Салауатты өмір салтын қалыптастыру, ең алдымен, бұл мәселені тарихи, педагогикалық тұрғыдан талдауды талап етеді. Ертеден денсаулық пен салауатты өмір салтын сақтау туралы ғылымның пайда болуы адамзат тарихының тереңіне бойлап келеді. Тарихи деректерді сараптасақ, адамзат қоғамы пайда болған алғашқы өмір сүру кезеңінде-ақ дене тәрбиесіне көңіл бөлініп, оны еңбек пен тұрмыстық өмірдің шарты ретінде қарастырған. Алғашында дене тәрбиесі ұйымдасқан ойындар мен ойындық-қимыл қозғалыстар түрінде көрініс берді. Бұл кезеңдегі ойындар мен денешынықтыру жаттығулары қарапайым болғанымен, олардың адамды қалыптастыруда тәрбиелік маңызы зор болды.
1.2 Ақпараттық технологиялар арқылы болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастырудың педагогикалық психологиялық негіздері
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан дағдарыстан кейінгі дүниеде: болашаққа интеллектуалдық секіріс тақырыбындағы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің студенттеріне оқыған дәрісінде: Ұлттың үміті - сендерсіңдер, саналы, сапалы, білімді де белсенді жастары бар елдің қашанда еңсесі биік, болашағы зор болмақ. Сондықтан, елдің ертеңгі бақыты сендердің қолдарыңда - деп атап көрсетті [7]. Бұл міндетті жүзеге асыруда ақпараттық технологиялар негізінде болашақ педагогика мамандарының коммуникативтік құзіреттілігін қалыптастырудың мақсатына бағыттау қажеттігі айқындала түседі. Қоғамның әлеуметтік тапсырыс талаптарына сай болашақ педагогика мaмaндapын даярлауда білім беруді жаңа сапалық деңгейге жеткізуде ақпараттық технологияларды тиімді пайдалану олардың білім алуда өздігінен ізденуге, білімді игеруге даярлау қажеттігін туындатады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында Республикадағы әлеуметтік, саяси-мәдени жағдайларға кеңінен талдау жасап, елдің негізгі даму басымдықтарын атап көрсетті. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына қосылуына қол жеткен нәтижелері мүмкіндік туғызады. Елімізде кәсіби бағдар берудің жаңа жүйесін жасау, бәсекеге қабілетті және құзіретті маман дайындау бүгінгі күннің талабы. Мұндай маман дайындау үшін білім беру үдерісін белсенділендіру, оқытудың жаңа формалары мен әдіс-тәсілдерін, технологияларын жетілдіру қажет. Оқыту үдерісін белсенділендіру - берік те, тиянақты білім берудің жолдарын қарастыру, студенттердің шығармашылық ойлауына, ізденуіне мүмкіндік жасау, оларды келешек мамандығына қызықтыра алу, оларды өздігінен жұмыс істеуге бағыттап ұйымдастыру қажет, - деп көрсеткен болатын [8]. Бұдан білім беру саясатының келелі мәселелері - болашақ педагогика мaмaндapын даярлаудың сапасын жақсарту, біліммен қамтамасыз етудің ғылыми-әдістемелік жүйесін түбегейлі жаңарту, оқытудың формалары мен әдістерінің түрлерін өзгерту, ақпараттық технологияларды жоғары деңгейде пайдалану, қазіргі қоғамның сұранысына жауап беретіндей білімдегі жаңашылдықты саралау, білімді жетілдіру үдерісіндегі үздіксіздікті қамтамасыз етуде оның рөлін арттыру болып табылады. Гегельдің пайымдауынша, тілдік таңбаның ақиқатты, нақтылы терістілігі болып, интеллигенция табылады, өйткені оның арқысында ол әлдебір сыртқыдан ішкіге айналады және енді бұл қайтадын өзгертілген формада сақталады. Сөз сондықтан бар болмыс, тірілген ой бола бастайды. Бұл бар болмыс біздің ойларымыз үшін абсолютті қажет. Осында ішкі сыртқылық тек жалғыз анық дыбыс, сөз болып табылады [9].
Сонымен, философтың пікірін түйіндейтін болсақ, сөз ойдың ең лайықты, ең ақиқатты болмысы болып табылады. әл-Фараби: Мына екі затты орындау қажет: олардың әріптерінен бұрын тіпті естілмеген сөздер құрылады немесе басқа сөздердің идеясына нұсқай отырып, осыған дейін пайдаланылған сөздерді қолданады. Мүмкін бұл жалпыға мәлім шығар, бірақ та бұл ережелерге идеяларға жақын болатын және бірінші идеялардың қайсысы сөз тіркесу ережесіне сәйкес келетін атаулар беру керек. Олардың тілі өнер сияқты болып табылады: сөз арқылы үйретуге және үйренуге болады және айтылғандардың көпшілігін анықтауға болады. Егер де оларда ортақ түсініктер мен ережелер болса, оларды жазу арқылы өз әріптерін жазады және оларды сөз арқылы оқуға және оқытуға және айту үшін олардың бәрі қабылданған және қажетті. Осы ережелерді білдіретін сөздер екінші жағдайдағы сөздерге жатады. Бірінші сөздер - бірінші жағдайдағы сөздер, екінші жағдайдағы олар нұсқайтын идеялардан алынған. Осылайша адамдар төрт өнерді игереді: риторика, поэзия, тіл білу өнері және жазу өнері [10]. Бұдан шығатын қорытынды автордың айқындаған төрт өнері коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастырдың негізгі көрсеткіштері болып табылады. Сондықтан да біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда басшылыққа алуды жөн көрдік. Философ Б.Рассельдің пікірінше, тілдің басты мақсаты - қарым-қатынас болып табылады, осы мақсатқа қызмет ету үшін ол сөйлеушінің өзі ойлап тапқан жеке ара диалект емес, халықтық болуы тиіс. Сөздің нені белгілейтінін білудің екі тәсілі бар: біреуі - сөздің мәнін басқа сөздер көмегімен анықтау жолымен, бұл вербальдық анықтама деп аталады; екіншісі - сөздің ол белгілейтін объектісі дер кезінде жиі естілуі, бұл көрнекі анықтама деп аталады [11].
Бұдан шығатын қорытынды алдымен болашақ педагогика мaмaндapыныңкоммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда осы екі анықтаманы да қолдану қажет, - деп санаймыз. Г.Лейбництің пайымдауынша, ғылымды үш деңгейге бөліп, оның бір деңгейі - --сөз‖ дегенді білдіретін логика немесе ғылым. Ал, біздер бір бірімізге ойларымызды жеткізу үшін, сондай ақ, оларды меншікті падалану үшінбелгілеу мақсатында біздің идеяларымыздың белгілерін мұқтажбыз. Логиканы сөзге және біздің ойымызды түсіндіруге қатысты түсіну қажет. Сөздерді түсіндіре отырып, бұл сөздіктерден көрінетіндей ғылымға саяхат жасау қажеттігін айта келіп, терминдерге анықтама беру керек, - деп тұжырым жасаған [12]. Дж. Локк тілдің басты үш мақсатын көрсеткен. Олар:
- біріншіден, бір адамның ойларын немесе идеяларын басқаларға хабарлау;
- екіншіден, бір мақсатқа барынша оңай және тезірек жету;
- үшіншіден, заттар туралы білімдерін жеткізу [13].
Бұдан шығатын қорытынды болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда осы үш мақсаттың орындалуы тиіс. Өйткені, оқыту үдерісінде жаңа білімді меңгертуде басқаларға ойын коммуникативтік құзыреттілік тұрғысынан жеткізу қажет. Сонымен қатар, сабақтың мақсатына жетудің барынша тиімді жолын іздестіре білу арқылы жаңа білімнің күнделікті тәжірибеде қолдану мүмкіндігін қамтамасыз етері сөзсіз. Жоғары білім беру жүйесінің негізгі мақсаты - осы заманғы компьютерлік, ақпараттық технологияларға негізделген, барынша сапалы кәсіптік білім беру арқылы біліктілігі жоғары және бәсекелестіктің мықты тегеурініне төтеп бере алатын мамандарды даярлау үдерісін жоғары қарқынмен жүргізу болып табылады. Қазіргі қоғамдық өзгерістердің қарқындылығы жаңа сипаттағы мамандарды қажет етіп отыр. Бұл мамандар үнемі өзгеріп отыратын әлеуметтікэкономикалық үдерістерді талдай білуге, нарықтық бәсеке жағдайына сай шешімдер қабылдап, жүзеге асыра білуге тиіс. Қазақстан Республикасында білім беру жүйесіндегі реформалау үдерісі оның мазмұны мен сапасын арттыру, білім берудің ұлттық үлгісін жетілдіру, ақпараттық технологияларды ендіруге байланысты жаңаша педагогикалық көзқарасты қажет етеді.
Дүниежүзі қоғамдастығы ақпараттық технологиялық дәуірде өмір сүруде, сондықтан да болашақ мамандарды даярлауда ақпараттық технологияларды игерген мамандарды даярлау бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Ақпараттық технологиялар арқылы болашақ мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру үшін білім беру жүйесіне қатысты жоғары мектепте білім берудіақпараттандыру, педагогикалық қызмет шеберлігін бастаудың алғашқы тәжірибесіне, ақпараттық технология мәселесі бойынша ғылыми-әдістемелік және ғылыми-зерттеу жұмыстары тәжірибесін жасауды қажет етеді. Онда болашақ мұғалімге арнайы және кәсіби білімі мен біліктілігін қолданып жұмыс істеу қажеттігі көрсетіледі. Ақпараттық технологияларарқылы болашақ педагогика мaмaндapының кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың негізгі теориялары мен тұжырымдарына тоқталып талдау жасайық. В.А.Сластениннің пікірінше, --мұғалім жұмысының кәсіби шешуші белгісі болып - кәсіби-педагогикалық бағыттылығы болып табылады [14].
Біз автордың пікіріне қосыла отырып, ақпараттық технологияларды пайдалану негізінде болашақ педагогика мaмaндapының коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда компьютерді, электрондық оқулықты, интерактивті тақтаны білім беру саласында пайдалануды жетік меңгертуге баса назар аудару қажет,- деп санаймыз. Зерттеу жұмысы барысында - оқыту педагогикасы мен әдістемсі‖ мамандығын таңдап, педагог болғысы келетін жоғары оқу орны студенттерінің барлығы берілген нақты жағдайларда және педагогикалық қызметке бағытталған дайындығы бірдей дәрежеде болуы мүмкін емес. Сондықтан да болашақ педагогика мaмaндapыныңақпараттық технологияны пайдалануға бейімделген кәсіби дайындығының жүйесіне мыналарды жатқызуға болады:
а) психологиялық дайындық, яғни педагогикалық қызметтегі ақпараттық технологияны пайдалануға бағытталған әртүрлі дәреженің қалыптасуы мен осы білім аймағында өз білімін жетілдіру қажеттілігімен компьютермен жұмыс істеу қызығушылығының бар болуы, кәсіптік ойлау қабілетін дамыту;
б) ғылыми-теориялық дайындық, яғни педагогикалық оқу орындарында ақпараттық технологияны пайдалану жағдайында кәсіби қызмет үшін қажет арнайы білім мен психологиялық-педагогикалық біліктілік қажет;
в) практикалық дайындық, яғни ақпараттық технологияны пайдаланудың кәсіби іскерлігі мен біліктілігінің деңгейіне қойылатын талаптардың қалыптасуы;
с) психологиялық және физикалық даярлығының белгілі бір мамандығы бойынша педагогикалық қызметті игеру үшін сәйкес алғы ерекшеліктері бар болуы, жеке тұлғаның кәсіби мәнді сапасының қалыптасуы, ақпараттық қоғам жағдайында педагогикалық қызмет етуге болашақ маманның денсаулық жағдайы мен физикалық даму талаптарының сәйкестігі.
Жоғарыда көрсетілген кәсіби қызметтерді орындау барысындағы даярлық түсінігінен, сонымен қатар оқу-тәрбие үдерісінде ақпараттық технологияны пайдаланып, болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін дамыту қажет, - деп есептейміз. Психологиялық сөздікте: құзыреттілік жеке тұлғаның қоршаған ортадағы адамдармен тиімді қарым-қатынас жасай алу қабілеті, - деген түсінік берілген [15]. А.Р.Вербицкийдің ойынша, психология жиі себептердің екі тобына бөлінетіндігін айтады, яғни танымдық себептер және жетістікті себептер. Оқутанымдық және ғылыми-зерттеу қызметтеріндегі бірінші топтқа ішкі себептерді жатқызса, екінші топқа - мақсатқа жету үшін студенттердің оқутанымдық іс-әрекетін жатқызған. Бірінші жағдайда студентті оқу-танымдық және ғылыми-зерттеу қызметі үдерісінің өзі қызықтырса, екіншісінде сол жеткен жетістіктерге қандай баға берілгендігі жайлы қызығушылық туады. Табысқа ұмтылу және сәтсіздіктен қашу - жетістікке жету себебінің негізі, - дейді [16].
Бұдан шығатын қорытынды болашақ маман ретінде оның коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда осы екі себеп те тікелей қажет, - деп санаймыз. Өйткені, кәсіби маман болу үшін белгілі оқу жоспарына сәйкес меңгеретін пәндік білім мазмұны оқу танымдық себепке жатса, екінші осы мамандық аясында олардың жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстары: курстық, дипломдық, ғылыми жоба және т.б. айналысуын екінші себепке жатады. Өзінің қалаған мамандығының иесі болуға ұмтылуындағы жетісітігі немесе тұлғалық іс-әрекеті десек те болады. Психология ғылымында тұлғаның іс-әрекеттік негізгі сипаттамалары заттылық пен субъектілік болып табылады. Заттылықтың өзіндік ерекшелігі сыртқы әлемнің объектілері субъектіге тікелей емес, іс-әрекет үдерісінің барысында өзгертілетін күйінде әсер етуінде. Заттылық бұл адамның ісәрекетіне ғана тән және ең алдымен тіл, әлеуметтік рөлдер, құндылықтар ұғымдарында көрінуден байқалатын сипаттама.
Субъектілік дегеніміз - адамның өзі белсенділігінің, сыртқы әлемді, ақиқат дүниені өзгертудің қайнар көзі екенідігін білдіреді. Субъектілік іс-әрекеттің тұлғалық мағынадағы бағытылығы мен таңдаулылығын анықтайтын (яғни адамның өзіне іс-әрекеттің маңыздылығын) пейілдер, қажеттілікліктер, түрткілер, бағдары, қатынастарынан және мақсаттарынан байқалады. А.Г.Ковалев психологиялық тұрғыда іс-әрекеттің төрт құрылымды бөліктерін бөліп көрсеткен. Олар: бағыттылық, қабілеттер, мінез бен өзін-өзі бақылау.
Бағыттылық бұл - тұлға мінез-құлқының негізгі бетбұрыстарын көрсететін, тұлғаның тұрақты талғамы мен түрткілерінің (қызығушылықтар, идеалдар, бағдарлар) жүйесі. Бағыттылығы айқын адам еңбекқор, алға қойған мақсатына ұмтылғыш болып келеді. Қабілеттер - іс-әрекеттің табыстылығын қамтамасыз ететін жеке даралық психологиялық қасиеттер. Мінез - адамның адамгершілік - өнегелі және ырықты қасиеттерінің жиынтығы. Өзін-өзі бақылау - бұл өзін тұлға ретінде ұғынумен байланысты өзін-өзі реттестіру қасиеттерінің жиынтығы. Осы бөлік басқа бөліктерден жоғары тұрады және олардың үстінен бақылау жасайды: іс-әрекетті күшейту немесе әлсірету, әрекеттер мен қылықтарды түзету, іс-әрекетті алдын ала жоспарлау және т.б. [17]. В.Н.Мясищевтің пайымдауынша, тұлғаның қатынасы - бұл тұлғаның тәжірибеге сүйенген ақиқаттың түрлі жақтарымен белсенді, саналы, интегралды, таңдамалы байланысы, болып табылады. Автордың ойынша, қатынас бұл қатынастардың жүйесі ретінде көрінетін тұлға жүйесін құрастырушы элементі болып табылады [18].
Бұдан тұлға қатынастарының өзі тұлға бүтіндей қоршаған әлеммен және басқа қоғаммен байланысты қоғамдық қатынастар әсерінде қалыптасатынын көреміз. В.С.Мерлиннің тұлға тұжырымдамасындағы қатынас ұғымы орталық және жетекші рөлдерді иеленді. Тұлға қасиеттерін сипаттайтын қатынас адам қатынасын сипаттайтын басқа психикалық қасиеттер мен құбылыстардан ерекшеленетінін атап өткен. Олар:
- біріншіден, тұлға қасиеттерін анықтайтын қатынастар, сананың жеке жақтарының емес, бүтіндей сана ретіндегі қатынастары. Мысалы: байқампаздық, эмоциялық, зейінділік - сананың жеке қатынасының қасиеттері.
- екіншіден, тұлға қасиеттерін сипаттайтын қатынастар қандай да бір объектіге, санадан тыс нәрсеге қатынасын - еңбекке адамдарға, ұжымға, заттарға т.б. қатынастарын анықтайды.
- үшіншіден, тұлға қатынастары жоғарғы дәрежеде қоғамдық еңбек ісәрекетіндегі ерекше мәнге ие, ақиқаттың нақты жағына арналған жоғары деңгейде жалпыланған қатынастарын анықтайды [19].
А.Н.Леонтьевтің тұжырымдамасы бойынша, бірінші орынға субъектінің ісәрекет категориясы иеленеді, тұлғаны психологиялық талдаудың бастапқы бірлігі, оның әрекеті немесе операциясы не осы функциялардың блогы емес, дәл осы субъектінің іс-әрекеті болып табылады, соңғылары тұлға емес ісәрекетті сипаттайды [20].
Бұдан автор іс-әрекетті тұлғаны психологиялық талдаудың бірлігі ретінде қарастырғанын көруге болады. Сонымен тұлғаның дамуы, бір бірімен иерархиялық қатынастарға түсетін, көптеген іс-әрекеттердің өзара әрекеттілік үдерісі түрінде көрінеді. В.А.Ядовтың тұлға тұжырымдамасы бойынша, алға топтық қарым-қатынас жағдайы шығады. Бұл ситуациялар неғұрлым тұрақты, өйткені топтың негізгі талаптары топтық мінез-құлық нормаларында бекітілген, ұзақ уақыт бойында өзгеріссіз сақталады [21]. Болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда топтық қарым-қатынастың рөлі жоғары екенін ескере отырып, оқыту үдерісінде топтық тапсырмаларды орындату мен тілдік жаттығуларды ұсынуда басшылыққа алыну қажет деп санаймыз. Қ.Б.Жарықбаев: қарым-қатынас біріккен іс-әрекет қажеттілігін туғызатын, адамдар арасындағы байланыстың дамуын орнататын күрделі көп жоспарлы үдеріс. Адамдардың танымдық хабарлар алмасуы, өзара түсінісуі, бір-бірін қабылдауы.
Қарым-қатынастың үш жағы бар - интерактивті, коммуникативті, перцептивті. Қарым-қатынас деңгейлері - мезо, макро, микро, стандартты, шаблонды, жабайы, рухани, іскер, ойын т.б. Қарым-қатынас түрлері - әлеуметтік, бағдарлаушы, топтық, топаралық, және т.б. Адамдар арасындағы қарым-қатынас жасау да аса қажетті шарттардың бірі - сөйлеушілердің өз ой пікірлерін өзгелерге, тыңдаушыларға қалайда жеткізіп, оларға әсер етуді көздесе, ал тыңдаушылардың қарым-қатынас орнатудағы сөйлеуші жақтың ой пікірін дұрыс ұғынып, оны іс жүзіне асыра білу мәдениеттілігіне байланысты. Бұдан шығатын қорытынды қарым-қатынас жасау арқылы адамдардың өмір тәжірибесі, іс-әрекеті, теориялық ой пайымдары дамиды. Бұл өз кезегінде қарым-қатынастың үнемі екі жақты үдеріс екенін көрсетеді. Қарым-қатынас жасауда адамдар өзара тілдесу арқылы бір біріне білдірмек болған ойынжеткізіп пікір алмасатынын көз жеткізуге болады. Ә.Алдамұратов тілдің үш түрлі қызмет атқаратынын айта келіп оларға жеке жеке тоқталып өткен.
Бірінші, адамзаттың қоғамдық тәжірибесі. Бұл қызмет адамның тіл арқылы білімді меңгеріп, дүниені танып білуін қамтамасыз етеді.
Екінші, тілдік қатынас нәтижесінде адамдар тілдесіп, бір бірімен түсініседі. Тілдің мұндай қызметін ғылыми атауда коммуникативті қызмет деп атайды.
Үшінші, әрбір адамның өз мінез құлқы мен ісәрекетіндегі даралық тәжірибелерді күнделікті тіршілікте қолданып отыруы, сөйтіп сыртқы орта мен жағдайлардың өзгеруіне бейімделуі.
Адам өзінің тәжірибелерін ғана емес өзгелердің де тәжірибелерін қолданады,алға қойған мақсат міндеттерін шешеді. Мұндай әрекеттер ақыл ойымен байланысты. Мұның бәрі тіл адамның ақыл ойының әрекеттеріндегі қатынас құралы екендігін тағы бір қырынан ашып көрсетеді. Бұдан автордың адамдар арасындағы қарым-қатынас жасау нәтижесінде болмыс пен оқиғалар туралы жаңа мағлұматтарды меңгереді, білімін өсіреді, өздерінің әлеуметтік тарихи тәжірибелерін өсіреді,- деген тұжырымын көреміз.
Болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда оқытушының ең ұстанымды міндеттерінің бірі - қарым-қатынастың жоғары деңгейіне сай қабілеттер мен білімді игере алатындай жағдайларды ұйымдастыру болып табылады. Психологиялық-педагогикалық зерттеулерге сәйкес, коммуникативтік құзыреттілік келесі компоненттерді қамтиды:
- эмоциональды (эмоциональды көмек, эмпатия, басқа адамға деген сезімталдық, бірге қайғыра алу, оның әрекетіне деген назар); - когнитивті (басқа адамның түсінігімен байланысты, басқа адамның мінезін болжай алу қабілеті, адамдар арасында пайда болған әртүрлі мәселелерді пайдалы шешу);
- мінез-құлықтық (баланың серіктесттікке деген қабілетін, қатынастағы нақтылығын, ұйымдастырушылық қабілеттерін және т.б. көрсетеді). Коммуникативтік құзыреттілік - адамға, қоғамдағы өмір ережелері мен тәртіптерін нақты орындауға мүмкіндік беретін коммуникативтік шеберлік. Компетенция термині (латын тілінен аударғанда сәйкестік) құзырлы тұлға білім мен тәжірибені игерген сұрақтар жиынтығы дегенді білдіреді. Коммуникативтік құзыреттілік:
- нақты өмір жағдайында өзінің міндеттерін шешу үшін ауызша және жазбаша түрлі байланыс құралдарын қолдануға;
- әдіскер-ғалымдардың анықтамаларын, идеяларын талдауға;
- әдептілік талаптарына сәйкес өзіндік пікірін білдіруге;
- өз пікірін айта білуге, оның ішінде басқа да пікірлермен келісе білу, қарымқатынас диалогына түсе отырып, жанжалдық ахуалдарды шешуді жүзеге асыруға;
- жалпы нәтижеге қол жеткізу үшін түрлі оқытушымен, білім алушылармен топта қарым-қатынас құруғамүмкіндік береді.
Ф.Ш.Оразбаеваның пікірінше, коммуникация сөзінің негізгі мазмұны жалпы қарым-қатынас, араласу, хабарласу, байланыс деген сияқты мағыналарды білдіре келіп, адамдардың тіл арқылы сөйлесу үдерісін, тілдесу ерекшеліктерін, тілдің әлеуметтік мәні мен қоғамдық қызметін, адамдар арасындағы қарым-қатынасты, өзара түсінушілік болып табылады.
Бұдан автордың коммуникация сөзін қатысым деп танып, қазақ тілін оқыту әдістемесінде жаңадан тілдік қатынас, тілдік қарым-қатынас, тілдесім, жазылым және т.б. терминдерін тілдік айналымға енгізгенін көреміз. К.Данцигер коммуникативтік құзыреттілік - бұл адамның коммуникативтік қызметінің мүмкіндіктеріне сай жүзеге асыра білуі. Коммуникативтік құзыреттіліктің негізі серіктесінің орнына өзін қоя білу, қарым-қатынасты әңгімелесуші қабылдайтындай әрі түсінікті етіп құра білу іскерлігі,- деп анықтаған. Біз автордың пікіріне қосыла отырып, болашақ педагогика мамандарының коммуникативтік құзыреттілігі олардың келешекте атқаратын қызметінің негізі көзі болып табылатындықтан, әрбір студенттің басқалармен қарым-қатынасқа түсуде өзінің ойын еркін, логикалық тұрғыда жүйелі жеткізе білуі, серіктесін тыңдай білуге жеткізуге болады,- деп тұжырым жасаймыз. Л.Д.Столяренко оқытушы мен білім алушылардың табысты қарым-қатынас орнатуға кедергі келтіретін бес себебін көрсеткен:
- оқытушы студенттің жеке ерекшелігін ескермейді, оны түсінбейді және оны түсінуге тырыспайды;
- студент өзінің оқытушысын түсінбейді, сондықтан ол оны өзінің тәлімгер ретінде қабылдамайды;
- оқытушының іс-әрекеті студенттің тәртібінің мотиві мен себебіне сәйкес келмейді;
- оқытушы жоғары пікірде, студенттің өзіндігін басып, оны кемсітеді;
- студент саналы түрде оқытушының талаптарын орындамайды, ол барлық ұжымнан да жауапты.
Біз автордың пікіріне келісе отырып, оқыту үдерісін субъекті мен субъектілік қатынасқа құру қажет, -деген тұжырым жасаймыз. Өйткені, болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыру үшін білім алушылардың қажеттілігін өтеу алдыға шығу керек, сонда ғана оның мамандығына деген қызығушылығы артып, оқуға ынтасы артады.
2 AҚПAPAТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ БІЛІМ АЛУШЫЛАРДА САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН БOЛAШAҚ МAМAНДAPДЫ ДАЯРЛАУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Aқпapaттық технологиялар арқылы білім алушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың қазіргі жағдайы
Зерттеу жұмысының алғашқы кезеңінде айқындалған әдіснамалық негіздері бойынша және тараудың құрылымдық логикасына қарай, бұл параграфтың мақсаты:
- Студенттік кезеңнің психологиялық ерекшеліктерін сипаттау;
- Болашақ педагогтардың әлеуметтік желілер мен ақпараттық құралдардың ықпалы арқылы салауатты өмір салтының қалыптасуын қамтамасыз етуін айқындау.
Қазақстан Республикасы халықтарының денсаулығымен байланысты мәселелер аса маңызды орынға ие болып отыр. Дені сау азаматтар - мүлтіксіз көрсеткіш және еліміздің саулығының кепілдігі. Қазақстан Республикасының Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы Кодексінде: Қазақстан азаматтарының өз денсаулығы үшін азаматтардың денсаулығын нығайтуда мемлекеттің және басқа құрылымдардың жауаптылығын анықтап отырғандығына көз жеткізуге болады [22].
Әрбір өркениетті мемлекеттің алдына қойған басты мақсаты - өз халқының денсаулығын жақсартуды қамтамасыз ету болып табылады. Еліміздің даму бағытын бекіткен Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында салауатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫНА БАУЛУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН МАМАНДАРДЫ ДАЯРЛАУДЫҢ ТEOPИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
7
1.1
Адам өмірінің сапасын жоғарылату факторлары жүйесінде салауатты өмір салтының орны
7
1.2
Ақпараттық технологиялар арқылы болашақ мамандардың құзыреттілігін қалыптастырудың педагогикалық психологиялық негіздері
11
2
AҚПAPAТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ БІЛІМ АЛУШЫЛАРДА САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН БOЛAШAҚ МAМAНДAPДЫ ДАЯРЛАУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
20
2.1
Aқпapaттық технологиялар арқылы білім алушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың қазіргі жағдайы
20
2.2
Тәжipибeлiк-экcпepимeнттiк жұмыc жәнe оның нәтижeлері
30
3
ПЕДАГОГТЫҢ АҚПАРАТТЫҚ МӘДЕНИЕТIН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
38
ҚОРЫТЫНДЫ
48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұжымының деректері бойынша, денсаулыққа әсер ететін факторлардың 50 - 60 % өмір тіршілігіне, 20 % - тұқым қуалаушылыққа, 20 % - сыртқы ортаның жағдайына, 8 - 10 % - дәрігерлік көмектің деңгейіне байланысты. Бұл деректер денсаулық үшін күрестің негізгі бағыты - салауатты өмір салтын қалыптастыруға, оны насихаттауға бағытталған шаралар екенін дәлелдейді. Салауатты өмір салтының жастар арасында қалыптасуының маңызы өте зор. Бұл бағытта жүргізілетін жұмыстар: ауру шақыратын факторлардың әсерін төмендетуге, ішімдіктің, темекінің, есірткінің зияндығына, қимыл - қозғалыстың аздығына, құнарлы тамақтанбауға қарсы жүргізілетін үгіт - насихат жұмыстарына негіз салды. Салауатты өмір тіршілігі - денсаулықты сақтаудың және нығайтудың негізгі, ол жан - жақты дамыған азаматтың қалыптасуына, оның рухани, дене дамуына әсер етеді. Осы орайда елімізде көптеген саясаттар орын алуда.
Қазақстан Республикасының Конституциясында халықтың өз денсаулығын сақтауға құқығы бекітілген [1]. Ал Еліміздің 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына орай Тұңғыш Президентіміздің Қазақстан Республикасының болашақта гүлденуі бүгіннен басталады атты жолдауындағы 4-бөлімі азаматтарымыздың салауатты өмір сүруіне арналғаны белгілі [2]. Бұны Елбасы жолдауындағы салауатты өмір салтын ынталандыру әрқайсымызға, дұрыс тамақтануымызға, есірткі, шылым шегуді қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауымызға және т.с.с. бағытталған деген жолдарынан байқауымызға болады. Халықтың денсаулығын сақтау мен нығайту мәселесінің өзектілігі ешқашан күмән тудырған жоқ. Алайда қазіргі замандағы ұдайы өндіріс үрдісінің жағымсыз әсерінің жоғарылауымен жүретін экономика мен денсаулық сақтауды реформалау кезінде, бұл мәселе бірінші орынға шығып, денсаулық сақтау мәселесін дамытудың маңызды шарттарына айналып отыр [3]. Сонымен қатар, бұл мәселе Қазақстан Республикасының негізгі заңдылықтары мен Мемлекеттік саясатының негізгі мәселелерінің біріне айналған.
Алайда, аталған бағдарламалардың тиімділігі мен іске асырылуына қол жеткізу үшін әрбір адамның және оның отбасы мүшелерінің, кәсіптік топтар мен жалпы қоғамның денсаулығын сақтауға қызығушылығын арттыру керек. Ол үшін, ең алдымен, адамның дүниетанымы мен жеке әдеттеріне әсер ету қажет [4].
Қазіргі кезде Қазақстан халқының, оның ішінде жастардың денсаулығы төмен деңгейде. Тек, бір көрсеткіш - әскер қатарына шақырылған жастардың 50% дене дайындықтарының нашар дамуына және денсаулықтарына байланысты қорғаныс күштерінің қатарында қызмет атқаруға жарамсыз. Бұл қауыпты жағдай Қазақстан үкіметін, әскери ұжымдарды, педагогтарды, дәрігерлерді, ғылымдарды шындап толғандыруда. Қазіргі кезде бұл проблеманы шешудің негізгі жолы жастар арасында салауатты өмір салтын қалыптастыру, кеңінен насихаттау болып отыр.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы қоғамның дамуының көрсеткіші ғана емес, әлеуметтік мәдени, рухани құндылық болып саналатын денсаулық жағдайы - салауатты өмір салтына арналуы мемлекеттік стратегиялық бағдарламалар санатындағы мәселелер екендігін айқындайды. Сонымен қатар, салауатты өмір салты көп ғылымдар саласының мәселесі деп алып қарауға әбден негіз бар. Ал, медицина ғылымы тұрғысынан бүгінгі күнгі білімнің даму көзі - мәдениет деп қарастырылса, онда осы тұрғыдан білім беру процесін де салауатты өмір салтын мәдениеттің бір бөлігі және құндылықтарға қол жеткізудің құралы ретінде автордың қарастыруы, ғылыми мәселенің өзектілігін арттыра түседі. Оның ішінде жоғары оқу орындарының студенттерді - өздерінің өмір салтын ерікті таңдаушы субъект ретінде қарап, оған құндылық қатынас тұрғысынан саналы түрде мінез-құлқын өзгерту азаматтық және кәсіби позицияның көрсеткіштері ретінде алуы ғылыми мәселенің өзектілігін дәлелдейді.
Сондай-ақ, Республикамызда білім беруді ақпараттандырудың негізгі мақсаты - бұл ақпараттық технологияларды қолдану негізінде біртұтас біліми ақпараттық орта құру арқылы ұлттық білім сапасын арттыруды көздеп отыр. Жоғары оқу орнының күрделі де маңызды бір мәселесі студентті болашақ мамандығына оңтайландыру, кәсіптік біліктілігін дамыту, жоғары білім беру оқытушылары үшін алтыншы міндеттің маңызы ерекше, онда: Білім беру реформасының ойдағыдай жүргізілуінің басты өлшемі - тиісті білім мен білік алған еліміздің әрбір азаматы әлемнің кез-келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу - деп атап көрсетілді. Мұның өзі еліміздегі білім беру жүйесін әлемде болып жатқан келелі жаңалықтармен ұштастырып оқыту мақсатына байланысты еліміздің оқу орындарының алдына білім сапасына өзгерістер енгізу мәселесін міндеттейді. ЮНЕСКО-ның шешімімен әлемдік білім саласында екі маңызды бағдарламалардың өзара кірігуі нәтижесінде (Ақпарат бойынша жалпы бағдарлама және Информатика бойынша үкіметаралық бағдарлама) 2000 жылы Ақпарат бәрі үшін бағдарламасы жарық көрді [1]. Аталған бағдарламада білім беруді ақпараттандыру жүйесінде ақпараттық технологияларды әсіресе, телекомуникациялық технологияларды, электрондық оқулықтар мен кешендерді пайдаланып оқыту ерекше орын алатыны баса айтылған. Бұдан шығатын қорытынды болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы оқыту үдерісінде пайда болатын мәселелердің шешімін табу үшін кәсіби білім мен біліктілікті қалыптастыруды қажет етеді.
Қазіргі қоғамды ақпараттандыру жəне онымен тығыз байланысты білім беруді ақпараттандыру жетілгендігімен, ақпараттық жəне мультимедиялық технологиялардың кеңінен таратылуымен сипатталады. Олар ақпаратты тарату үшін жəне мұғалімдер мен білім алушылардың өзара əрекетін қамтамасыз ету үшін білім берудің қазіргі жүйесінде кеңінен қолданыс табуда. Арнайы жағдайда көптеген технологиялар оқушыларды оқыту жəне тəрбиелеу сапасын арттыруға айтарлықтай əсер ететіндігін түсіну қажет.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде бүгінгі қоғамда жастардың салауатты өмірін қалыптастыруда ақпараттық құралдардың орны ерекше екенін ескеріп, мұғалімдерді осы салада дайындаудың өзектілігінде табылады.
Зерттеу мақсаты - Студенттер арасында ақпараттық құралдар арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыруды қамтамасыз ететін мұғалімдерді дайындауды ғылыми негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
oo студенттердің өмір сүру сапасын жоғарылату факторы ретінде салауатты өмір салтының теориялық-әдіснамалық негіздерін зерттеу;
oo салауатты өмір салты түсінігін ашу, құрылымын талдау;
oo ақпараттық құралдар көмегімен студенттердің өз денсаулығын бағалау мен салауатты өмір салтын ұстану бойынша мінез-құлқын талдау;
oo студенттердің салуатты өмір салтын ұстануда көзқарастарын талдау әлеусеттік сауалнама жүргізу;
oo әлеуметтік сауалнама нәтижелерін зерттеу;
oo заманауи қазақстандық қоғамда студенттер арасында салауатты өмір салтына құндылық қатынастарын қалыптастыру болашағын анықтау.
Дипломдық жұмыстың пәні - студенттердің салауатты өмір салтына құндылық бағдарын қалыптастыру жүйесі.
Дипломдық жұмыстың объектісі - салауатты өмір салты.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Философиялық, психологиялық және педагогикалық ғылымдардың жеке адамды дамыту туралы ілімдері, салауатты өмір салтын жеке тұлғада қалыптастыру туралы психологиялық-педагогикалық тұжырымдамалары, сана мен іс-әрекет бірлігі принциптері, таным теориясы, теория мен тәжірибе арасындағы байланыстар туралы қағидалар, денсаулық сақтау технологиялары.
Зерттеу әдістері. Зерттеліп отырған мәселе бойынша философиялық, психологиялық, медициналық әдебиеттерді талдап, зерттеу, жүйелеу, бақылау, пікірталас, сауалнама, тест алу, эксперимент нәтижелерін өңдеу және қорытындылау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ АЛУШЫЛАРДЫ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫНА БАУЛУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН МАМАНДАРДЫ ДАЯРЛАУДЫҢ ТEOPИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Адам өмірінің сапасын жоғарылату факторлары жүйесінде салауатты өмір салтының орны
Салауатты өмір салтын қалыптастыру және халықтың денсаулық жағдайын сақтау мен нығайту саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру, денсаулық сақтау саласының басты міндеттерінің біріне жатады [5].
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, әлемде әрбір жеке адам мен жалпы қоғам өмірінде денсаулықты бағалау бойынша елеулі өзгерістер байқалып отыр. 1948 жылы Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымы денсаулыққа аурушаңдық немесе физикалық ақаудың жоқтығы ғана емес, толық физикалық, психикалық және әлеуметтік саулығындағы күйі деген анықтама берген болатын. Осының барлығы сырқаттанушылық пен денсаулықты медициналық мәселе ғана емес, жалпы әлеуметтік мәселе деп санауға бастама берілген. Денсаулықтың психикалық және физикалық ахуал көрсеткіштерін әлеуметтік саясаткерлер қоғам мен оның жеке бөліктерінің өмір сапасы дәрежесінің кумулятивті индикаторы ретінде қарастыра бастады [6]. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы көбінесе халықтың денсаулық жағдайы арқылы анықталады. Бұл жағдайда денсаулық тіршілік етудің мақсаты ретінде ғана емес, күнделікті өмірдің көзі ретінде қарастырылуы керек. Сондықтан ДДСҰ-ның жалпы бағдарламасында алдағы кезеңге адам денсаулығы оңтайлы әлеуметтік-экономикалық дамудың және дамудың басты мақсаты деп анықтаған.
Қазіргі кезде білім беру мекемелерінің алдында тұрған міндеттердің бірі - жас ұрпақтың салауатты өмір сүруге көзқарасын қалыптастыру, олардың денсаулығын сақтауға, қоршаған ортасын таза ұстауға жəне жоғары, сапалы білім алып, сол білімді келешектегі өмірінде пайдалана білуге тəрбиелеу. Өмір салты мен денсаулық арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты ұғымын құрастырады. Салауатты өмір салтын насихаттауда, салауатты өмір сүру мəдениетін қалыптастыру мəселелерін жетілдіретін, осы саладағы басымдылықтарды анықтайтын ғылым да, өскелең ұрпақты оқыту, тəрбиелеу формалары мен жаңа əдістерді ұстанатын білім де қажет. Жоғарғы оқу орынның студенттері салауатты өмір салтын қалыптастыру туралы алған білімдерін болашақта алдарында тəрбиеленетін өскелең жастардың денсаулығын сақтап қалуға берік тірек болады.
Салауатты өмір салты дегеніміз - бұл жеке адамның тіршілік етуге бағытталған мүмкіндіктерін қалыптастыру. Біздің ойымызша, адамның əлеуметтік - психологиялық жəне биологиялық жақтан салауатты өмір салтын қалыптастыруға мына жағдайлар негіз бола алады:
- белсенді қозғалыс нəтижесінде дене шынықтыру немесе спортпен шұғылдану;
- дене еңбектің гигиеналық талаптарын жүзеге асыру;
- жеке жəне əлеуметтік гигиеналық талаптарын жүзеге асыру;
- қарым - қатынас жəне экологиялық мəдениетке жету;
- дұрыс жыныстық тəрбие алу;
- зиянды əдеттерден аулақ болу.
Салауаттану мәселесін талқылай отырып, ғалымдар салауаттану кешенді ғылым деп қарастыруда. И.И.Брехман өзінің еңбегінде, салауаттану денсаулыққа экологияның, биологияның, медицинаның, педагогиканың және басқа да ғылымдардың қосатын үлестерін "синтездеп", денсаулыққа тіке жол салуы керек деген тұжырым айтады.
В.Д.Санькин және В.В.Зайцев салауаттануды физиологияға, гигиенаға, психологияға, педагогикаға, антропологияға, сондай-ақ адамның физикалық және психологиялық қабілеттіліктерін, олардың даму заңдылықтарын, сонымен қатар физикалық, психологиялық және адамгершілік-рухани денсаулығын нығайту мақсатындағы оларды жетілдірудің тәсілдерін зерттейтін басқа да адам жөніндегі ғылымдарға негізделген, адам денсаулығы және дені сау адам жөніндегі кешенді ғылым деп түсінеді.
Салауаттану негізінен қазіргі таңда қалыптасу сатысында. Қалыптасуының алғашқы кезеңдерінде салауаттану гигиенамен және саналогиямен жарыса дамыды деуге болады. Салауаттанудың даму және қалыптасу кезеңдерін зерттеген еңбектерге сүйене отырып, даму тарихына мына нұсқа бойынша шолу жүргізуге болады.
Салауаттанудың даму кезеңдері.
I кезең - классикалық кезең адам денсаулығының маңыздылығы, оны алдын ала сақтау қажеттілігі жөніндегі ой-пікірлердің дамуы. (Гиппократ, Әбу Әли Ибн-Сина және тағы басқа).
II кезең - клиникалық медицина тәжірибелерінің қорытындысы - адам организмінің ауру түрлерінің, олардың себептері, емдеу жолдарының зерттелуі, сауықтыру мүмкіндігінің анықталуы.
III кезең - гигиеналық медицина тәжірибелерінің қорытындысы. Ауру түрлерінің алдын алу мүмкіндіктеріне байланысты әлеуметтік, гигиенелық, психологиялық деңгейде денсаулықты сақтау және нығайту іс-әрекеттері жүйесін жасау жөніндегі ғылыми түсініктер дамиды.
IV кезең - саналогия ілімінің дамуы. Организмнің ауру түрлеріне қарсы күресудегі мүмкіндіктері мен күресу тәсілдері анықталады.
V кезең - салауаттану - дені сау адамның денсаулығын сақтаудың, нығайтудың заңдылықтарын, тәсілдері мен тетіктерін зерттеу жөніндегі ғылым. Кезінде Әбу Әли Ибн-Сина (980-1037ж.) өзінің "Дәрігерлік ғылым ережелері" еңбегінде, ұзақ өмір сүрудің тиімді жолы, ауруды емдеу жолы емес, денсаулықты сақтау мен нығайту екенін атап көрсеткен болатын.
Алайда медицинада дені сау адамдардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды емес, көп жағдайда ауруды емдеуге, сауықтыруға көңіл бөлінді.
XX ғасырда туындаған экологиялық қолайсыздық, тиімді өндірістік технологияның дамуы, жұмыссыздықтың көбеюі немесе әлеуметтік теңсіздік, тағы басқа нысандық факторлар адамның түрлі психикалық адамгершілік - рухани және тағы басқа күйлерінің тепе-теңдігінің бұзылуына себепші болды. Адамның өмір салтынан туындайтын осы себептерге байланысты қоғамда адам өлімі, психикалық күйзелістер, ауру түрлері жоғары көрсеткішке жетті.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бастап елдің алдында жаңа басымдылықты мәселелер туындады. Соның бірі - халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту. Нарықтық экономикаға көшу ауқымды әлеуметтік-экономикалық қайта құрулармен қатар жүрді. Елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және экономикалық өсімнің жоғары қарқынын қамтамасыз ету тиімді әлеуметтік саясатты қажет етеді.
Өткен ғасырдың соңғы жылдарынан бастап адам дамуының мәселелері кеңінен қарастырыла бастады. Экономиканың адам қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы әртүрлі аудандардағы халықтың өмір сүру деңгейлерін теңестіру және жоғарылату мәселелерін туғызады. Елбасының Қазақстан - 2030 жолдауында ұзақ мерзімді басымдықтардың бірі - Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты тармағында, ...азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сай болуы және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін азаматтарымызды салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Сонымен қатар, бұл стратегиялық бағдарламада: Салауатты, әрі гүлденген экономика құрмайынша біз қуатты мемлекет пен қарулы күштер құра алмаймыз, демографиялық, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді шеше алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадір-қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз- деп Елбасы ойын түйіндейді.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша, денсаулыққа әсер ететін факторлардың 50-60 % өмір тіршілігіне, 20 % - тұқым қулаушылыққа, 20 % - сыртқы ортаның жағдайына, 8-10 % - дәрігерлік көмектің деңгейіне байланысты. Бұл деректер денсаулық үшін күрестің негізгі бағыты - салауатты өмір салтын қалыптастыру, оны насихаттауға бағытталған шараларды ұйымдастыру екендігін дәлелдейді. Әсіресе бұл мәселе созылмалы аурушаңдыққа шалдықпаған азаматтарға байланысты. Себебі дені сау адамдар мемлекеттің генетикалық, экономикалық және зиялы күш-қуатын іске асыруда шешуші орын алады. Сонымен қатар, халықтың бұл бөлігі, денсаулық сақтау саласының назарынан тыс қалып қана қоймай, өз денсаулық жағдайына мән бермейді, алдын-алу шараларына немқұрайлы қарайды. Клиникалық медицинаның әрі қарай дамуы мен денсаулықтың негізгі көрсеткіштерінің жақсаруы, денсаулық сақтау профилактикалық бағыт алуынсыз іске аспайды. Отандық және шетелдік тәжірибе көрсеткендей, тұрғындар арасында медициналық және гигиеналық білімді насихаттау сырқаттанушылық пен өлім деңгейінің төмендеуіне және дені сау ұлт тәрбиелеуге септігін тигізеді.
Осы тұрғыда елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасында: Жеткілікті құралдар болмай тұрған жағдайда, ауруларға қарсы күрес, денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз - азаматтарымызды салауатты өмір салтын әзірлеуден басталады, - деп атап көрсетті. Сондықтан, бүгінде салауатты өмiр салтын қалыптастырудың әлемдiк жаңа технологияларын, тәсiлдерiн және әдiстерiн пайдалана отырып, адамның денсаулық әлеуетiн сақтау мен дамытуды белгiлейтiн факторларды (табиғи, экономикалық, әлеуметтiк, экологиялық, мәдени) күшейту жөнiндегi сектораралық кешендi өзара iс-қимылдар жүзеге асырылуда: салауатты өмiр салты дағдыларын үйрету және дағдыландыру үшiн 1998 жылдан бастап бiлiм беру жүйесi ұйымдарының барлық деңгейлерiнде "Валеология - Қалай сау болу керек" пәнi факультативтiк сабақ ретiнде енгiзiлдi; Салауатты өмір салтының кешенді бағдарламасы, Салауатты өмір салты мен дұрыс тамақтану концепциясы, ҚР медициналық профилактика мен салауатты өмір салтын қалыптастыруды жетілдіру бойынша іс-шаралар туралы бұйрығы, Республикада денсаулықты нығайтудың аудандық (қалалық) орталықтарын құру туралы, Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындау туралы, Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындауға Мемлекеттік тапсырыс туралы және басқа да құжаттар қабылданды.
Бұл құжаттардың ішіндегі маңыздысы - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 30 маусымдағы N 905 қаулысымен "бекітілген" "Салауатты өмір салты" кешенді бағдарламасы, оның мақсаты - халықты сауықтыру және орташа өмiр сүру ұзақтығын ұлғайту болып табылса, ал негiзгi мiндеттерi - салауатты өмiр салтына, денсаулықты нығайтуға, халықтың денсаулық әлеуетiн дамытуға және денсаулық сақтау мәдениетiн қалыптастыруға жәрдемдесу; салауатты өмiр салтын қалыптастырудың кешендi, үзiлiссiз және орнықты жүйесiн құру деп белгіленген. Осы бағытта жүргізілетін іс-шаралар ауру шақыратын факторлардың әсерін төмендетуге және ішімдіктің, темекінің, есірткінің зияндығына, қимыл-қозғалыстың аздығына, құнарлы тамақтанбауға қарсы жүргізілетін үгіт-насихаттау жұмыстарына бастау болды.
Адамдардың анатомо-физиологиялық ерекшеліктері организмнің жағымсыз әлеуметтік, экологиялық факторлар кешеніне оқу мен жұмыстың гигиеналық жағдайларының бұзылыстарына, мінез-құлықтың жағымсыз стереотиптеріне жоғары сезімталдығын анықтайды. Денсаулықтың бұзылуына туа біткен бейімдеушіліктің іске асу қаупі жоғары. Азаматтардың денсаулық жағдайының ауытқуларының қалыптасуына биологиялық қауіп факторлары, қоршаған орта жағдайы, әлеуметтік-гигиеналық жағдай және салауатты өмір салтын ұстануға психологиялық бағыт болмакуы әсер етеді.
Салауатты өмір тіршілігі - денсаулықты сақтаудың және нығайтудың негізі, ол жан-жақты дамыған азаматтың қалыптасуына, оның рухани, дене дамуына әсер етеді. Салауатты өмір салтының жастар арасында қалыптасуының маңызы өте зор. Салауатты өмір салтын қалыптастыру, ең алдымен, бұл мәселені тарихи, педагогикалық тұрғыдан талдауды талап етеді. Ертеден денсаулық пен салауатты өмір салтын сақтау туралы ғылымның пайда болуы адамзат тарихының тереңіне бойлап келеді. Тарихи деректерді сараптасақ, адамзат қоғамы пайда болған алғашқы өмір сүру кезеңінде-ақ дене тәрбиесіне көңіл бөлініп, оны еңбек пен тұрмыстық өмірдің шарты ретінде қарастырған. Алғашында дене тәрбиесі ұйымдасқан ойындар мен ойындық-қимыл қозғалыстар түрінде көрініс берді. Бұл кезеңдегі ойындар мен денешынықтыру жаттығулары қарапайым болғанымен, олардың адамды қалыптастыруда тәрбиелік маңызы зор болды.
1.2 Ақпараттық технологиялар арқылы болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастырудың педагогикалық психологиялық негіздері
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан дағдарыстан кейінгі дүниеде: болашаққа интеллектуалдық секіріс тақырыбындағы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің студенттеріне оқыған дәрісінде: Ұлттың үміті - сендерсіңдер, саналы, сапалы, білімді де белсенді жастары бар елдің қашанда еңсесі биік, болашағы зор болмақ. Сондықтан, елдің ертеңгі бақыты сендердің қолдарыңда - деп атап көрсетті [7]. Бұл міндетті жүзеге асыруда ақпараттық технологиялар негізінде болашақ педагогика мамандарының коммуникативтік құзіреттілігін қалыптастырудың мақсатына бағыттау қажеттігі айқындала түседі. Қоғамның әлеуметтік тапсырыс талаптарына сай болашақ педагогика мaмaндapын даярлауда білім беруді жаңа сапалық деңгейге жеткізуде ақпараттық технологияларды тиімді пайдалану олардың білім алуда өздігінен ізденуге, білімді игеруге даярлау қажеттігін туындатады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында Республикадағы әлеуметтік, саяси-мәдени жағдайларға кеңінен талдау жасап, елдің негізгі даму басымдықтарын атап көрсетті. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына қосылуына қол жеткен нәтижелері мүмкіндік туғызады. Елімізде кәсіби бағдар берудің жаңа жүйесін жасау, бәсекеге қабілетті және құзіретті маман дайындау бүгінгі күннің талабы. Мұндай маман дайындау үшін білім беру үдерісін белсенділендіру, оқытудың жаңа формалары мен әдіс-тәсілдерін, технологияларын жетілдіру қажет. Оқыту үдерісін белсенділендіру - берік те, тиянақты білім берудің жолдарын қарастыру, студенттердің шығармашылық ойлауына, ізденуіне мүмкіндік жасау, оларды келешек мамандығына қызықтыра алу, оларды өздігінен жұмыс істеуге бағыттап ұйымдастыру қажет, - деп көрсеткен болатын [8]. Бұдан білім беру саясатының келелі мәселелері - болашақ педагогика мaмaндapын даярлаудың сапасын жақсарту, біліммен қамтамасыз етудің ғылыми-әдістемелік жүйесін түбегейлі жаңарту, оқытудың формалары мен әдістерінің түрлерін өзгерту, ақпараттық технологияларды жоғары деңгейде пайдалану, қазіргі қоғамның сұранысына жауап беретіндей білімдегі жаңашылдықты саралау, білімді жетілдіру үдерісіндегі үздіксіздікті қамтамасыз етуде оның рөлін арттыру болып табылады. Гегельдің пайымдауынша, тілдік таңбаның ақиқатты, нақтылы терістілігі болып, интеллигенция табылады, өйткені оның арқысында ол әлдебір сыртқыдан ішкіге айналады және енді бұл қайтадын өзгертілген формада сақталады. Сөз сондықтан бар болмыс, тірілген ой бола бастайды. Бұл бар болмыс біздің ойларымыз үшін абсолютті қажет. Осында ішкі сыртқылық тек жалғыз анық дыбыс, сөз болып табылады [9].
Сонымен, философтың пікірін түйіндейтін болсақ, сөз ойдың ең лайықты, ең ақиқатты болмысы болып табылады. әл-Фараби: Мына екі затты орындау қажет: олардың әріптерінен бұрын тіпті естілмеген сөздер құрылады немесе басқа сөздердің идеясына нұсқай отырып, осыған дейін пайдаланылған сөздерді қолданады. Мүмкін бұл жалпыға мәлім шығар, бірақ та бұл ережелерге идеяларға жақын болатын және бірінші идеялардың қайсысы сөз тіркесу ережесіне сәйкес келетін атаулар беру керек. Олардың тілі өнер сияқты болып табылады: сөз арқылы үйретуге және үйренуге болады және айтылғандардың көпшілігін анықтауға болады. Егер де оларда ортақ түсініктер мен ережелер болса, оларды жазу арқылы өз әріптерін жазады және оларды сөз арқылы оқуға және оқытуға және айту үшін олардың бәрі қабылданған және қажетті. Осы ережелерді білдіретін сөздер екінші жағдайдағы сөздерге жатады. Бірінші сөздер - бірінші жағдайдағы сөздер, екінші жағдайдағы олар нұсқайтын идеялардан алынған. Осылайша адамдар төрт өнерді игереді: риторика, поэзия, тіл білу өнері және жазу өнері [10]. Бұдан шығатын қорытынды автордың айқындаған төрт өнері коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастырдың негізгі көрсеткіштері болып табылады. Сондықтан да біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда басшылыққа алуды жөн көрдік. Философ Б.Рассельдің пікірінше, тілдің басты мақсаты - қарым-қатынас болып табылады, осы мақсатқа қызмет ету үшін ол сөйлеушінің өзі ойлап тапқан жеке ара диалект емес, халықтық болуы тиіс. Сөздің нені белгілейтінін білудің екі тәсілі бар: біреуі - сөздің мәнін басқа сөздер көмегімен анықтау жолымен, бұл вербальдық анықтама деп аталады; екіншісі - сөздің ол белгілейтін объектісі дер кезінде жиі естілуі, бұл көрнекі анықтама деп аталады [11].
Бұдан шығатын қорытынды алдымен болашақ педагогика мaмaндapыныңкоммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда осы екі анықтаманы да қолдану қажет, - деп санаймыз. Г.Лейбництің пайымдауынша, ғылымды үш деңгейге бөліп, оның бір деңгейі - --сөз‖ дегенді білдіретін логика немесе ғылым. Ал, біздер бір бірімізге ойларымызды жеткізу үшін, сондай ақ, оларды меншікті падалану үшінбелгілеу мақсатында біздің идеяларымыздың белгілерін мұқтажбыз. Логиканы сөзге және біздің ойымызды түсіндіруге қатысты түсіну қажет. Сөздерді түсіндіре отырып, бұл сөздіктерден көрінетіндей ғылымға саяхат жасау қажеттігін айта келіп, терминдерге анықтама беру керек, - деп тұжырым жасаған [12]. Дж. Локк тілдің басты үш мақсатын көрсеткен. Олар:
- біріншіден, бір адамның ойларын немесе идеяларын басқаларға хабарлау;
- екіншіден, бір мақсатқа барынша оңай және тезірек жету;
- үшіншіден, заттар туралы білімдерін жеткізу [13].
Бұдан шығатын қорытынды болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда осы үш мақсаттың орындалуы тиіс. Өйткені, оқыту үдерісінде жаңа білімді меңгертуде басқаларға ойын коммуникативтік құзыреттілік тұрғысынан жеткізу қажет. Сонымен қатар, сабақтың мақсатына жетудің барынша тиімді жолын іздестіре білу арқылы жаңа білімнің күнделікті тәжірибеде қолдану мүмкіндігін қамтамасыз етері сөзсіз. Жоғары білім беру жүйесінің негізгі мақсаты - осы заманғы компьютерлік, ақпараттық технологияларға негізделген, барынша сапалы кәсіптік білім беру арқылы біліктілігі жоғары және бәсекелестіктің мықты тегеурініне төтеп бере алатын мамандарды даярлау үдерісін жоғары қарқынмен жүргізу болып табылады. Қазіргі қоғамдық өзгерістердің қарқындылығы жаңа сипаттағы мамандарды қажет етіп отыр. Бұл мамандар үнемі өзгеріп отыратын әлеуметтікэкономикалық үдерістерді талдай білуге, нарықтық бәсеке жағдайына сай шешімдер қабылдап, жүзеге асыра білуге тиіс. Қазақстан Республикасында білім беру жүйесіндегі реформалау үдерісі оның мазмұны мен сапасын арттыру, білім берудің ұлттық үлгісін жетілдіру, ақпараттық технологияларды ендіруге байланысты жаңаша педагогикалық көзқарасты қажет етеді.
Дүниежүзі қоғамдастығы ақпараттық технологиялық дәуірде өмір сүруде, сондықтан да болашақ мамандарды даярлауда ақпараттық технологияларды игерген мамандарды даярлау бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Ақпараттық технологиялар арқылы болашақ мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру үшін білім беру жүйесіне қатысты жоғары мектепте білім берудіақпараттандыру, педагогикалық қызмет шеберлігін бастаудың алғашқы тәжірибесіне, ақпараттық технология мәселесі бойынша ғылыми-әдістемелік және ғылыми-зерттеу жұмыстары тәжірибесін жасауды қажет етеді. Онда болашақ мұғалімге арнайы және кәсіби білімі мен біліктілігін қолданып жұмыс істеу қажеттігі көрсетіледі. Ақпараттық технологияларарқылы болашақ педагогика мaмaндapының кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың негізгі теориялары мен тұжырымдарына тоқталып талдау жасайық. В.А.Сластениннің пікірінше, --мұғалім жұмысының кәсіби шешуші белгісі болып - кәсіби-педагогикалық бағыттылығы болып табылады [14].
Біз автордың пікіріне қосыла отырып, ақпараттық технологияларды пайдалану негізінде болашақ педагогика мaмaндapының коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда компьютерді, электрондық оқулықты, интерактивті тақтаны білім беру саласында пайдалануды жетік меңгертуге баса назар аудару қажет,- деп санаймыз. Зерттеу жұмысы барысында - оқыту педагогикасы мен әдістемсі‖ мамандығын таңдап, педагог болғысы келетін жоғары оқу орны студенттерінің барлығы берілген нақты жағдайларда және педагогикалық қызметке бағытталған дайындығы бірдей дәрежеде болуы мүмкін емес. Сондықтан да болашақ педагогика мaмaндapыныңақпараттық технологияны пайдалануға бейімделген кәсіби дайындығының жүйесіне мыналарды жатқызуға болады:
а) психологиялық дайындық, яғни педагогикалық қызметтегі ақпараттық технологияны пайдалануға бағытталған әртүрлі дәреженің қалыптасуы мен осы білім аймағында өз білімін жетілдіру қажеттілігімен компьютермен жұмыс істеу қызығушылығының бар болуы, кәсіптік ойлау қабілетін дамыту;
б) ғылыми-теориялық дайындық, яғни педагогикалық оқу орындарында ақпараттық технологияны пайдалану жағдайында кәсіби қызмет үшін қажет арнайы білім мен психологиялық-педагогикалық біліктілік қажет;
в) практикалық дайындық, яғни ақпараттық технологияны пайдаланудың кәсіби іскерлігі мен біліктілігінің деңгейіне қойылатын талаптардың қалыптасуы;
с) психологиялық және физикалық даярлығының белгілі бір мамандығы бойынша педагогикалық қызметті игеру үшін сәйкес алғы ерекшеліктері бар болуы, жеке тұлғаның кәсіби мәнді сапасының қалыптасуы, ақпараттық қоғам жағдайында педагогикалық қызмет етуге болашақ маманның денсаулық жағдайы мен физикалық даму талаптарының сәйкестігі.
Жоғарыда көрсетілген кәсіби қызметтерді орындау барысындағы даярлық түсінігінен, сонымен қатар оқу-тәрбие үдерісінде ақпараттық технологияны пайдаланып, болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін дамыту қажет, - деп есептейміз. Психологиялық сөздікте: құзыреттілік жеке тұлғаның қоршаған ортадағы адамдармен тиімді қарым-қатынас жасай алу қабілеті, - деген түсінік берілген [15]. А.Р.Вербицкийдің ойынша, психология жиі себептердің екі тобына бөлінетіндігін айтады, яғни танымдық себептер және жетістікті себептер. Оқутанымдық және ғылыми-зерттеу қызметтеріндегі бірінші топтқа ішкі себептерді жатқызса, екінші топқа - мақсатқа жету үшін студенттердің оқутанымдық іс-әрекетін жатқызған. Бірінші жағдайда студентті оқу-танымдық және ғылыми-зерттеу қызметі үдерісінің өзі қызықтырса, екіншісінде сол жеткен жетістіктерге қандай баға берілгендігі жайлы қызығушылық туады. Табысқа ұмтылу және сәтсіздіктен қашу - жетістікке жету себебінің негізі, - дейді [16].
Бұдан шығатын қорытынды болашақ маман ретінде оның коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда осы екі себеп те тікелей қажет, - деп санаймыз. Өйткені, кәсіби маман болу үшін белгілі оқу жоспарына сәйкес меңгеретін пәндік білім мазмұны оқу танымдық себепке жатса, екінші осы мамандық аясында олардың жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстары: курстық, дипломдық, ғылыми жоба және т.б. айналысуын екінші себепке жатады. Өзінің қалаған мамандығының иесі болуға ұмтылуындағы жетісітігі немесе тұлғалық іс-әрекеті десек те болады. Психология ғылымында тұлғаның іс-әрекеттік негізгі сипаттамалары заттылық пен субъектілік болып табылады. Заттылықтың өзіндік ерекшелігі сыртқы әлемнің объектілері субъектіге тікелей емес, іс-әрекет үдерісінің барысында өзгертілетін күйінде әсер етуінде. Заттылық бұл адамның ісәрекетіне ғана тән және ең алдымен тіл, әлеуметтік рөлдер, құндылықтар ұғымдарында көрінуден байқалатын сипаттама.
Субъектілік дегеніміз - адамның өзі белсенділігінің, сыртқы әлемді, ақиқат дүниені өзгертудің қайнар көзі екенідігін білдіреді. Субъектілік іс-әрекеттің тұлғалық мағынадағы бағытылығы мен таңдаулылығын анықтайтын (яғни адамның өзіне іс-әрекеттің маңыздылығын) пейілдер, қажеттілікліктер, түрткілер, бағдары, қатынастарынан және мақсаттарынан байқалады. А.Г.Ковалев психологиялық тұрғыда іс-әрекеттің төрт құрылымды бөліктерін бөліп көрсеткен. Олар: бағыттылық, қабілеттер, мінез бен өзін-өзі бақылау.
Бағыттылық бұл - тұлға мінез-құлқының негізгі бетбұрыстарын көрсететін, тұлғаның тұрақты талғамы мен түрткілерінің (қызығушылықтар, идеалдар, бағдарлар) жүйесі. Бағыттылығы айқын адам еңбекқор, алға қойған мақсатына ұмтылғыш болып келеді. Қабілеттер - іс-әрекеттің табыстылығын қамтамасыз ететін жеке даралық психологиялық қасиеттер. Мінез - адамның адамгершілік - өнегелі және ырықты қасиеттерінің жиынтығы. Өзін-өзі бақылау - бұл өзін тұлға ретінде ұғынумен байланысты өзін-өзі реттестіру қасиеттерінің жиынтығы. Осы бөлік басқа бөліктерден жоғары тұрады және олардың үстінен бақылау жасайды: іс-әрекетті күшейту немесе әлсірету, әрекеттер мен қылықтарды түзету, іс-әрекетті алдын ала жоспарлау және т.б. [17]. В.Н.Мясищевтің пайымдауынша, тұлғаның қатынасы - бұл тұлғаның тәжірибеге сүйенген ақиқаттың түрлі жақтарымен белсенді, саналы, интегралды, таңдамалы байланысы, болып табылады. Автордың ойынша, қатынас бұл қатынастардың жүйесі ретінде көрінетін тұлға жүйесін құрастырушы элементі болып табылады [18].
Бұдан тұлға қатынастарының өзі тұлға бүтіндей қоршаған әлеммен және басқа қоғаммен байланысты қоғамдық қатынастар әсерінде қалыптасатынын көреміз. В.С.Мерлиннің тұлға тұжырымдамасындағы қатынас ұғымы орталық және жетекші рөлдерді иеленді. Тұлға қасиеттерін сипаттайтын қатынас адам қатынасын сипаттайтын басқа психикалық қасиеттер мен құбылыстардан ерекшеленетінін атап өткен. Олар:
- біріншіден, тұлға қасиеттерін анықтайтын қатынастар, сананың жеке жақтарының емес, бүтіндей сана ретіндегі қатынастары. Мысалы: байқампаздық, эмоциялық, зейінділік - сананың жеке қатынасының қасиеттері.
- екіншіден, тұлға қасиеттерін сипаттайтын қатынастар қандай да бір объектіге, санадан тыс нәрсеге қатынасын - еңбекке адамдарға, ұжымға, заттарға т.б. қатынастарын анықтайды.
- үшіншіден, тұлға қатынастары жоғарғы дәрежеде қоғамдық еңбек ісәрекетіндегі ерекше мәнге ие, ақиқаттың нақты жағына арналған жоғары деңгейде жалпыланған қатынастарын анықтайды [19].
А.Н.Леонтьевтің тұжырымдамасы бойынша, бірінші орынға субъектінің ісәрекет категориясы иеленеді, тұлғаны психологиялық талдаудың бастапқы бірлігі, оның әрекеті немесе операциясы не осы функциялардың блогы емес, дәл осы субъектінің іс-әрекеті болып табылады, соңғылары тұлға емес ісәрекетті сипаттайды [20].
Бұдан автор іс-әрекетті тұлғаны психологиялық талдаудың бірлігі ретінде қарастырғанын көруге болады. Сонымен тұлғаның дамуы, бір бірімен иерархиялық қатынастарға түсетін, көптеген іс-әрекеттердің өзара әрекеттілік үдерісі түрінде көрінеді. В.А.Ядовтың тұлға тұжырымдамасы бойынша, алға топтық қарым-қатынас жағдайы шығады. Бұл ситуациялар неғұрлым тұрақты, өйткені топтың негізгі талаптары топтық мінез-құлық нормаларында бекітілген, ұзақ уақыт бойында өзгеріссіз сақталады [21]. Болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда топтық қарым-қатынастың рөлі жоғары екенін ескере отырып, оқыту үдерісінде топтық тапсырмаларды орындату мен тілдік жаттығуларды ұсынуда басшылыққа алыну қажет деп санаймыз. Қ.Б.Жарықбаев: қарым-қатынас біріккен іс-әрекет қажеттілігін туғызатын, адамдар арасындағы байланыстың дамуын орнататын күрделі көп жоспарлы үдеріс. Адамдардың танымдық хабарлар алмасуы, өзара түсінісуі, бір-бірін қабылдауы.
Қарым-қатынастың үш жағы бар - интерактивті, коммуникативті, перцептивті. Қарым-қатынас деңгейлері - мезо, макро, микро, стандартты, шаблонды, жабайы, рухани, іскер, ойын т.б. Қарым-қатынас түрлері - әлеуметтік, бағдарлаушы, топтық, топаралық, және т.б. Адамдар арасындағы қарым-қатынас жасау да аса қажетті шарттардың бірі - сөйлеушілердің өз ой пікірлерін өзгелерге, тыңдаушыларға қалайда жеткізіп, оларға әсер етуді көздесе, ал тыңдаушылардың қарым-қатынас орнатудағы сөйлеуші жақтың ой пікірін дұрыс ұғынып, оны іс жүзіне асыра білу мәдениеттілігіне байланысты. Бұдан шығатын қорытынды қарым-қатынас жасау арқылы адамдардың өмір тәжірибесі, іс-әрекеті, теориялық ой пайымдары дамиды. Бұл өз кезегінде қарым-қатынастың үнемі екі жақты үдеріс екенін көрсетеді. Қарым-қатынас жасауда адамдар өзара тілдесу арқылы бір біріне білдірмек болған ойынжеткізіп пікір алмасатынын көз жеткізуге болады. Ә.Алдамұратов тілдің үш түрлі қызмет атқаратынын айта келіп оларға жеке жеке тоқталып өткен.
Бірінші, адамзаттың қоғамдық тәжірибесі. Бұл қызмет адамның тіл арқылы білімді меңгеріп, дүниені танып білуін қамтамасыз етеді.
Екінші, тілдік қатынас нәтижесінде адамдар тілдесіп, бір бірімен түсініседі. Тілдің мұндай қызметін ғылыми атауда коммуникативті қызмет деп атайды.
Үшінші, әрбір адамның өз мінез құлқы мен ісәрекетіндегі даралық тәжірибелерді күнделікті тіршілікте қолданып отыруы, сөйтіп сыртқы орта мен жағдайлардың өзгеруіне бейімделуі.
Адам өзінің тәжірибелерін ғана емес өзгелердің де тәжірибелерін қолданады,алға қойған мақсат міндеттерін шешеді. Мұндай әрекеттер ақыл ойымен байланысты. Мұның бәрі тіл адамның ақыл ойының әрекеттеріндегі қатынас құралы екендігін тағы бір қырынан ашып көрсетеді. Бұдан автордың адамдар арасындағы қарым-қатынас жасау нәтижесінде болмыс пен оқиғалар туралы жаңа мағлұматтарды меңгереді, білімін өсіреді, өздерінің әлеуметтік тарихи тәжірибелерін өсіреді,- деген тұжырымын көреміз.
Болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда оқытушының ең ұстанымды міндеттерінің бірі - қарым-қатынастың жоғары деңгейіне сай қабілеттер мен білімді игере алатындай жағдайларды ұйымдастыру болып табылады. Психологиялық-педагогикалық зерттеулерге сәйкес, коммуникативтік құзыреттілік келесі компоненттерді қамтиды:
- эмоциональды (эмоциональды көмек, эмпатия, басқа адамға деген сезімталдық, бірге қайғыра алу, оның әрекетіне деген назар); - когнитивті (басқа адамның түсінігімен байланысты, басқа адамның мінезін болжай алу қабілеті, адамдар арасында пайда болған әртүрлі мәселелерді пайдалы шешу);
- мінез-құлықтық (баланың серіктесттікке деген қабілетін, қатынастағы нақтылығын, ұйымдастырушылық қабілеттерін және т.б. көрсетеді). Коммуникативтік құзыреттілік - адамға, қоғамдағы өмір ережелері мен тәртіптерін нақты орындауға мүмкіндік беретін коммуникативтік шеберлік. Компетенция термині (латын тілінен аударғанда сәйкестік) құзырлы тұлға білім мен тәжірибені игерген сұрақтар жиынтығы дегенді білдіреді. Коммуникативтік құзыреттілік:
- нақты өмір жағдайында өзінің міндеттерін шешу үшін ауызша және жазбаша түрлі байланыс құралдарын қолдануға;
- әдіскер-ғалымдардың анықтамаларын, идеяларын талдауға;
- әдептілік талаптарына сәйкес өзіндік пікірін білдіруге;
- өз пікірін айта білуге, оның ішінде басқа да пікірлермен келісе білу, қарымқатынас диалогына түсе отырып, жанжалдық ахуалдарды шешуді жүзеге асыруға;
- жалпы нәтижеге қол жеткізу үшін түрлі оқытушымен, білім алушылармен топта қарым-қатынас құруғамүмкіндік береді.
Ф.Ш.Оразбаеваның пікірінше, коммуникация сөзінің негізгі мазмұны жалпы қарым-қатынас, араласу, хабарласу, байланыс деген сияқты мағыналарды білдіре келіп, адамдардың тіл арқылы сөйлесу үдерісін, тілдесу ерекшеліктерін, тілдің әлеуметтік мәні мен қоғамдық қызметін, адамдар арасындағы қарым-қатынасты, өзара түсінушілік болып табылады.
Бұдан автордың коммуникация сөзін қатысым деп танып, қазақ тілін оқыту әдістемесінде жаңадан тілдік қатынас, тілдік қарым-қатынас, тілдесім, жазылым және т.б. терминдерін тілдік айналымға енгізгенін көреміз. К.Данцигер коммуникативтік құзыреттілік - бұл адамның коммуникативтік қызметінің мүмкіндіктеріне сай жүзеге асыра білуі. Коммуникативтік құзыреттіліктің негізі серіктесінің орнына өзін қоя білу, қарым-қатынасты әңгімелесуші қабылдайтындай әрі түсінікті етіп құра білу іскерлігі,- деп анықтаған. Біз автордың пікіріне қосыла отырып, болашақ педагогика мамандарының коммуникативтік құзыреттілігі олардың келешекте атқаратын қызметінің негізі көзі болып табылатындықтан, әрбір студенттің басқалармен қарым-қатынасқа түсуде өзінің ойын еркін, логикалық тұрғыда жүйелі жеткізе білуі, серіктесін тыңдай білуге жеткізуге болады,- деп тұжырым жасаймыз. Л.Д.Столяренко оқытушы мен білім алушылардың табысты қарым-қатынас орнатуға кедергі келтіретін бес себебін көрсеткен:
- оқытушы студенттің жеке ерекшелігін ескермейді, оны түсінбейді және оны түсінуге тырыспайды;
- студент өзінің оқытушысын түсінбейді, сондықтан ол оны өзінің тәлімгер ретінде қабылдамайды;
- оқытушының іс-әрекеті студенттің тәртібінің мотиві мен себебіне сәйкес келмейді;
- оқытушы жоғары пікірде, студенттің өзіндігін басып, оны кемсітеді;
- студент саналы түрде оқытушының талаптарын орындамайды, ол барлық ұжымнан да жауапты.
Біз автордың пікіріне келісе отырып, оқыту үдерісін субъекті мен субъектілік қатынасқа құру қажет, -деген тұжырым жасаймыз. Өйткені, болашақ мамандардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыру үшін білім алушылардың қажеттілігін өтеу алдыға шығу керек, сонда ғана оның мамандығына деген қызығушылығы артып, оқуға ынтасы артады.
2 AҚПAPAТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ БІЛІМ АЛУШЫЛАРДА САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН БOЛAШAҚ МAМAНДAPДЫ ДАЯРЛАУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Aқпapaттық технологиялар арқылы білім алушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың қазіргі жағдайы
Зерттеу жұмысының алғашқы кезеңінде айқындалған әдіснамалық негіздері бойынша және тараудың құрылымдық логикасына қарай, бұл параграфтың мақсаты:
- Студенттік кезеңнің психологиялық ерекшеліктерін сипаттау;
- Болашақ педагогтардың әлеуметтік желілер мен ақпараттық құралдардың ықпалы арқылы салауатты өмір салтының қалыптасуын қамтамасыз етуін айқындау.
Қазақстан Республикасы халықтарының денсаулығымен байланысты мәселелер аса маңызды орынға ие болып отыр. Дені сау азаматтар - мүлтіксіз көрсеткіш және еліміздің саулығының кепілдігі. Қазақстан Республикасының Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы Кодексінде: Қазақстан азаматтарының өз денсаулығы үшін азаматтардың денсаулығын нығайтуда мемлекеттің және басқа құрылымдардың жауаптылығын анықтап отырғандығына көз жеткізуге болады [22].
Әрбір өркениетті мемлекеттің алдына қойған басты мақсаты - өз халқының денсаулығын жақсартуды қамтамасыз ету болып табылады. Еліміздің даму бағытын бекіткен Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында салауатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz