Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда лексикалық және грамматикалық трансформацияның түрлерін талдау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Іс хаттарда кездесетін лексикалық және грамматикалық өзгерістер

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І. ІС ХАТТАРДЫҢ АУДАРЫЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лексикалық және грамматикалық трансформацияларды аударудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Іскери хаттардың мәні,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...8
1.3 Іскери хаттардың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 9

2 ІС ХАТТАРДА КЕЗДЕСЕТІН ГРАММАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛЕКСИКАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР
2.1 Іс хаттарда кездесетін лексикалық және грамматикалық аудармалардың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2 Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда лексикалық және грамматикалық
трансформацияның түрлерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..16
2.3 Музыкалық-поэтикалық мәтіндерді аудару кезіндегі лексикалық және
грамматикалық
трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .20

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .25
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26-30

Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі әлемдегі аударма қызметі үлкен
ауқымда және үлкен әлеуметтік мәнге ие. Аудармашы мамандығы қазіргі кезде
қажеттілікті тудырды және көптеген елдерде кәсіби аудармашылар дайындайтын
арнайы оқу орындары құрылды. Қандай да бір формада аудармалармен басқа да
көптеген кәсіптердің өкілдері де айналысады.
Аударма мәселелеріне жұртшылықтың кең топтары қызығушылық танытады.
Көптеген зерттеулер негізінде жаңа ғылыми пән - заманауи аударматану пайда
болды, [1, 9-10 б.] аударма мәселелері, тіпті көркем аударма жаңалық емес.
Оның көзі Ежелгі Римге шықты, Цицерон аударғанда сөздерді санау емес, өлшеу
керек деп тұжырымдады, сол кезде түпнұсқаға деген көзқарас кейінгі екі мың
жыл ішінде аударма практикасы мәселелерінің бірі еді. [2, 8 б.]. Сондықтан
аударма мәселелері әртүрлі көзқараспен қаралуы мүмкін.
Оқу пәні аударылатын материалды оның мазмұны, танымдық және көркемдік
құндылығы, түпнұсқа тиесілі әдебиет үшін оның сипаты тұрғысынан таңдау
болып табылады. [3,13 б.] Осылайша, біз көркем шығарманы бір тілден екінші
тілге аудару проблемасымен бетпе-бет келгенін анықтадық, сондықтан
зерттеудің өзектілігі аударма кезінде пайдаланылған аудармашылық
трансформацияларды неғұрлым толық қарау және жан-жақты зерделеу
қажеттілігімен анықталады.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі аудармашының аударманың түпнұсқаға
сәйкестігі мен барабарлығы мәселесімен бетпе-бет келуімен байланысты.
Зерттеудің теориялық негізі аударма ұғымының мәнін зерттеу және С.
Бархударов, А. Д. Швейцер, Я. И. Рецкер, В. Н. Комиссаров, Р. К. Миньяр-
Белоручев, А. В. Федоров және т. б.кең танымал лингвистер ұсынған аударма
трансформацияларының жіктелуін зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысында ағылшын тілінен қазақ тіліне аудармадағы
грамматикалық және лексикалық құрылымындағы айырмашылыққа байланысты
лексикалық және грамматикалық түрлендірулердің кейбір түрлері
қарастырылған. Ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару кезінде лексика-
грамматикалық трансформацияларды қолдану себептеріне түсініктеме беріледі.
Жұмыс нәтижелері ағылшын тілін оқыту және аударма практикасы кезінде
пайдаланылуы мүмкін.
Аударма деп біз жалпы алғанда, бір тілден, яғни түпнұсқа тілінен
белгілі бір хабарды, яғни іскери хаттарды екінші бір тілге, яғни аударма
тіліне жеткізу үдерісін түсінеміз.
Біз, болашақ аудармашылар кез келген аударма үдерісі кезінде
сөздіктерде берілген баламаларды сәтті, орынды қолдану жүзеге аспай жататын
жағдайларға жиі ұшырап жүреміз. Себебі контекстінің шарттары қатаң
орындалуы тиіс. Мұндай жағдайда аудармашылар аударманың трансформациялық
үлгісіне жүгінуіне мәжбүр болады және бұл мәжбүрлік түпнұсқа мен аударма
тілдерінің арақатынасы нәтижесінде туындаған заңдылыққа бағынады [4, 177
б.].
Біздің елде қалай сыртқы саяси қарым-қатынастар жүйесінде, солай
экономикалық даму облысында болып жатқан нағыз өзгертулер ағылшын тілдерін
үйренуге үлкен қызығушылық шақырады, көбінесе ағылшын тілін. Шетел тілін
білу шет ел фирмаларымен істік және сауда қарым-қатынастарын нығайту,
әртүрлі елдердің азаматтары арасындағы ғылыми және мәдени байланыстар үшін
қажет.
Жаңаша байланыс техникалық құралдарының дамуын озатын қазіргі заманғы
өмірдің темпы уақыт сайын біздің хат жазысуға қызығушылығымызды және хат
құруға дағдыызды жоғалтуымызға әкеледі.
Англия мен Құрама Штарттары сияқты шет елдерінде хат жазу өнеріне
мектептерде үйретеді; арнайы жәрдем құралдарын шығарылады. Көптеген жыл
ішінде сол жақта хаттың нақты анық схемасы құрылған – жекеден ресмиге
дейін. Хат құру пішіні біріккен, ал мазмұны өте әртүрлі болу мүмкін –
махаббаты туралы айтудан қызметтік бағытты сөгісуге дейін[5, 56 б.].
Кітаптың әр тарауы қысқаша кіріспеден, түсінік мәтінінен, сөздіктен,
хаттар мен тапсырмалар үлгілерінен тұрады. Қысқаша кіріпе (қазақ тілінде)
өте жеке татулық хаттан бастап ресми істік хатпен бітіріп, оқушыларды
әртүрлі мазмұнының хаттары стильдерінің мінездемелік ерекшеліктерімен
таныстырады.
Курстық жұмыстың мақсаты. Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда іс
хаттарда кездесетін лексикалық және грамматикалық өзгерістерді зерттеу
барысында мәліметтер жинақтап, тақырыптың мәнін ашу.
Курстық жұмыстың міндеттері. Жұмыс мақсатына байланысты мынадай
міндеттер қарастырылды:
- Іс хаттардың аударылуының теориялық негіздері;
- Ағылшын тіліне іскери хаттарды аудару мәселелері;
- Ағылшын тіліндегі хаттардың жазылу және аударылу ерекшеліктерін
зерттеу.
- Іс хаттарда кездесетін лексикалық және грамматикалық аудармалардың
мәнін зерттеу;
- Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда лексикалық және грамматикалық
трансформацияның түрлерін талдау;
- Музыкалық-поэтикалық мәтіндерді аудару кезіндегі лексикалық және
грамматикалық трансформацияларды анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеде, екі бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

І. ІС ХАТТАРДЫҢ АУДАРЫЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Лексикалық және грамматикалық трансформацияларды аударудың
ерекшеліктері

Аударма процесі іс-қимыл алгоритмдеріне сәйкес, атап айтқанда,
трансформацияны қолдана отырып жүзеге асырылады.
Трансформация-аударманың көптеген тәсілдерінің негізі. Беруге арналған
ақпаратты сақтай отырып, бастапқы мәтіннің формальды (лексикалық және
грамматикалық трансформациялар) немесе семантикалық (семантикалық
трансформациялар) компоненттерінің өзгеруінен тұрады. [6, 231 б.]
Трансформацияларды түрлерге бөлу жөнінде әртүрлі көзқарастар бар,бірақ
авторлардың көпшілігі трансформацияның негізгі түрлері - грамматикалық және
лексикалық. Өз кезегінде бұл трансформациялар кіші түрлерге бөлінеді.
Басынан бастап, мұндай бөлу шамамен және шартты болып табылатынын атап
өту керек. Қарапайым аударма трансформацияларының түрлері практикада" таза
түрде "сирек кездеседі - әдетте олар, төменде келтірілген мысалдардан
көрініп тұрғандай, күрделі," кешенді " трансформациялардың сипатын қабылдай
отырып, бір-бірімен үйлеседі.
Ал енді аударма процесінде жүзеге асырылатын трансформациялардың
бөлінген түрлерін қарауға кірісеміз.
Мысалы, И. С. Алексееваның пікірінше, аударма барысында 4 қарапайым
түрдегі трансформациялар кездеседі:
) орнын ауыстырулар;
) ауыстыру;
) қосу;
) шамалы төмендеуі.
Т. Р. Левицкая және А. М. Фитерманның еңбектерінде аудармашылық
трансформация үш түрге бөлінеді:
1. грамматикалық трансформация. Оларға мынадай тәсілдер жатады:
ұсыныстарды ауыстыру, түсіру және қосу, қайта құру және ауыстыру.
2. Стилистикалық трансформация. Бұл категорияға синонимдік ауыстыру
және сипаттама аудару, өтемақы және басқа да ауысым түрлері сияқты
тәсілдерді жатқызуға болады.
.Лексикалық трансформация. Мұнда ұсыныстарды ауыстыру және қосу,
нақтылау және генерациялау, сондай-ақ төмендеу туралы айту қажет. [7, 263
б.]
Р. К. Миньяр-Белоручев синхронды аудармадағы трансформация әдісі
формальды-белгілік деңгейдегі операцияларға бастапқы мәтінді дайындау
мақсаты бар деп санайды. Бұл үшін көзделеді:
аудармашыда қалыптасқан семантикалық жүйелерге енгізілген сөйлеу
бірліктерін іздеумен лексикалық трансформациялар;
аударма тілінің ең көп таралған және күрделі емес синтаксистік
құрылымын ескеретін грамматикалық трансформациялар;
трансформацияның барлық ықтимал түрлерін пайдалану арқылы қол
жеткізілетін сөйлеу компрессиясы.
Грамматикалық трансформациялар, Р. К. Миньяр-Белоручев бірнеше түрге
бөлінеді:
. сөздердің кері ретіне көшу.
. Белсенді пассивті құрылымдарды ауыстыру.
. Бір құрамды сөйлемдерден толық сөйлемге көшу.
. Бастапқы берілгендерді ауыстыру.
. Сөздің бір бөлігінен екіншісіне өту.
. Күрделі синтаксистік конструкцияларды қарапайым ауыстыру. [8]
Т. Р. Казакова тілдік тұрғыдан, стандартты сәйкестік жарамсыз, бастапқы
мәтін бірліктерін аудару үшін аудармашының қарамағында лексикалық,
грамматикалық және стилистикалық тәсілдердің үш негізгі тобы бар екенін
атап өтті.
Лексикалық трансформацияларға: транслитерациятранскрипция, калькирлеу,
семантикалық модификация, сипаттама, түсініктеме, аралас (параллель)
аударма жатады.
Ол грамматикалық трансформацияға жатады: функционалдық ауыстыру және
қосу, грамматикалық трансформация, антонимикалық аударма, нөлдік аударма
және т.б. бірқатар.
Ал санына негізгі тәсілдерін стилистического түрлендіру жатқызады
ауыстыруға сөздік құрамын ауыстыруға, салауатты, ауыстыруды соқпақ (немесе
фигуралар сөйлеу), алып қоюға тасымалданатын маңызы бар қаланың, дословный
аудару (түсініктемелер немесе жоқ).
Сондай-ақ, түрлендірудің әртүрлі тәсілдері арасындағы таңдау
аудармашының бастапқы мәтіндегі аударма бірлігінің сипатына байланысты
екенін атап өтті. [9]
Келесі ғалым, А. Д. Швейцария трансформацияны төрт топқа бөледі:
1) семантикалық валенттіктің компоненттік деңгейіндегі трансформация әр
түрлі ауысымдарды қолдануды білдіреді. Бұл жағдайда морфологиялық
құралдарды лексикалық, басқа морфологиялық, синтаксистік немесе
фразеологиялық және басқалар ауыстыру.
Басқа да стилистикалық құралдарды ауыстыру, аллюзияларды (реалияларды)
ұқсас, сондай-ақ түсіндіретін, аударманы түсіндіретін және аударма
өтемақыларын ауыстыру.
3) референциалды деңгейде жүзеге асырылатын трансформациялар. Бұған
нақтылау (немесе гипонимикалық трансформация), генерализация
(гиперонимикалық трансформация), реалияларды ауыстыру (интергипонимикалық
трансформация), сондай - ақ реметафоризация (синекдохикалық трансформация),
метонимикалық трансформация, реметафоризация (бір метафораны екіншісін
ауыстыру), деметафоризация (метафораны оның антиподымен-метафорамен
ауыстыру) арқылы аудару жатады. Мұнда аталған трансформация мен
трансформацияның сол немесе өзге комбинациясы кешенді (мысалы, конверсивті)
жатады.
4) стилистикалық деңгейде Трансформация. Бұл компрессия (эллипсис,
семантикалық керілу, артық элементтердің төмен түсуі және лексикалық ұю)
және кеңейту. [33;280]
Я. И. Рецкер, трансформацияның екі түрін ғана анықтайды:
1.сөйлеу бөліктерін немесе сөйлем мүшелерін ауыстыру түріндегі
грамматикалық трансформациялар.
2.Лексикалық трансформация мәндерді нақтылау, генерализациялау,
саралау, антонимикалық Аудару, Аударма процесінде, сондай-ақ мағыналық даму
мен тұтас қайта құруда пайда болатын шығындарды өтеу болып табылады.
В. Н. Комиссаров аударма трансформациясының келесі түрлерін бөледі:
. лексикалық: транслитерация, аударма транскрипциясы, калькирлеу,
кейбір лексико-семантикалық ауыстыру. Мысалы, модуляция, нақтылау және
генерализация;
. грамматикалық: сөзбе-сөз аудару (немесе синтаксистік түзету),
грамматикалық ауыстыру (сөйлем мүшелерін, сөз нысандарын, сөйлеу бөліктерін
ауыстыру) және сөйлем мүшесі;
. кешенді (лексика-грамматикалық): экспликация (сипаттама аудармасы),
антонимикалық аударма және өтемақы.
Л. К. Латышев аударма түрлендірулерінің алты түрін бөледі:
1.лексикалық түрлендірулер. Мұнда ол лексиканы контекстке байланысты
синонимдермен алмастырады.
2.Стилистикалық түрлендірулер. Бұл жағдайда аударылатын сөздің
стилистикалық бояуы өзгереді.
.Морфологиялық түрлендірулер. Яғни, сөздің бір бөлігін екіншісіне
түрлендіру немесе оны бірнеше тіл бөліктерімен ауыстыру.
.Синтаксистік түрлендірулер. Оларға бұл ғалым синтаксистік
конструкциялардың (сөздердің, сөз тіркестерінің және ұсыныстардың)
трансформациясын, қосалқы сөйлемдердің түр-түрінің өзгеруін, синтаксистік
байланыс түрінің өзгеруін, сөйлемдердің сөз тіркестеріндегі өзгеруін және
қосалқы бөліктердің күрделі бағынышты және күрделі сөйлемдерде қайта
орналасуын жатқызады.
.Семантикалық трансформация: бөлшектер-белгілерді ауыстыру.
.Аралас түрдің өзгеруі-конверсиялық трансформация және антонимикалық
аударма. [10;248]
Л. С. Бархударов трансформацияның төрт түрін бөліп алды. Бұл өзгерістер
(күрделі сөйлем құрауыштарының орналасу тәртібін өзгерту, сондай-ақ сөздер
мен сөз тіркестерінің орнын өзгерту); ауыстыру (компенсация, күрделі сөйлем
құрылымындағы синтаксистік ауыстыру, сөйлеу бөліктерін, сөйлем және сөз
тіркестерін ауыстыру, сөйлемді нақтылау және генерализациялау, мүшелікке
қосу және біріктіру, себептерді салдарлармен ауыстыру (және керісінше),
антонимикалық аударма); төмендеу (төмендеу) және қосу (қосу). [9]
Жіктеменің осы шолуына сүйене отырып, Лингвистикада аударма
трансформациясы түрлерінің бірыңғай жіктемесі жоқ деген қорытынды жасауға
болады. Бұл әр түрлі лингвист-ғалымдар аударма трансформациясының әртүрлі
түрлерін ерекшелейтіндігімен түсіндіріледі.
В. Н. Крупнов ұсынған жіктеу бізге неғұрлым толық жіктеме ретінде
көрінеді, оған сәйкес аударма трансформациясының мынадай түрлері
көрсетіледі: сөйлем құрылымын жалпы қайта құру, нақтылау, генерализация,
аударма кезінде мағыналық дамуды қабылдау, антонимикалық аударма, тұтас
қайта құру, атрибутивтік үйлесімдерді өтеу және аудару. Олардың әрқайсысын
талдаймыз.
Сөйлемнің құрылымын жалпы қайта құру. Сөйлемнің әртүрлі қайта құрылуы
ағылшын сөйлемінің құрылымының ерекшеліктерін тұрақты есепке алуды талап
етеді. Мысалы, ағылшын сөйлемінде мән-жайлар (ұсыныстың басқа мүшелерімен
салыстырғанда) өте қозғалмалы және ағылшын тіліндегі аудармашы осы
заңдылықты пайдалана алады және тіпті пайдалануы тиіс. Ю. М. Катцер мен А.
В. Кунин атап өткендей, орыс тілінде "сөйлемнің басында әр түрлі мән-
жайлардың шоғырлануы" мүмкін, бұл ағылшын тілінде шығарылған. Сондықтан
орыс ұсынысын ағылшын тіліне аудару кезінде ұсыныстың басында келесі
операциялар болуы мүмкін:
мән-жайлар hes been to see the play three time соңына жатқызылуы
мүмкін. - Соңғы пьесаға үш рет бардым. [10]
1) уақыт мән-жайы ұсыныстың басында сақталуы мүмкін, ал қалған мән-
жайлар оның соңына қойылуы мүмкін.
WHEN the two men had gone she looked through the photographs again
before putting them back. - Ер адам кеткен кезде, Джулия фотосуреттерді
орнына қоюға дейін қайта қарады.

1.2 Іскери хаттардың мәні, түрлері

Қызметтік хаттар. Хат анық, айқын қатесіз жазылуы тиіс. Қағаз үнемдеу
келіспейді. Сыймай қалған сөйлемге бетті арнаған дұрыс, тасымалдың қажеті
жоқ. Маңызды хаттарды бүктемей, үлкен конвертке салған дұрыс. Хат мерзімін
толық көрсету керек. Цифрмен қысқа көрсету алушыны уақыт мерзімін
жаңылыстыру мүмкін.
Мемлекеттік қызметшінің әр түрлі кәсіби сұрақтарды шешудегі адалдығы
мен әділдігі, қайырымдылығы мен байсалдылығы, әріптестермен өзара қарым-
қатынаста да, жұмыс барысы немесе жеке мәселемен келген сырт адамдармен
қатынаста да маңызды роль атқарады. Қызметтік этика қазірде мемлекеттік
қызметшінің жеке бас сапасы ретінде ғана емес, оның кәсіптік қасиетін
білдіретін деңгейіне көтереді.
Ресми хаттар белгілі бір ортаның атқаратын жұмыстарына байланысты
мәселелер жазбаша карастырылады. Олар ресми түрде мекеменің атынан жазылады
және қызметтен тыс мәселені қозғамайды.
Қызметтік жеке хаттар. Бұл хаттардың ерекшелігі айтылатын мәселе
өрісінің кеңдігі жоне қызметтен тыс мәселелерге де арналатындығы. Дегенмен
де қызметтен тыс мөселелер, адамның өз қызметімен, үйымның атқаратын
қьтзметімен шеше алатын моселелер орісімен тікелей байланыста болады. Бүл
хаттар жеке тұлға атынан жазылады[11, 79 б.].
Ұсыныс хаттар. Бұл хаттар бір мақсатта ғана жазылады: қызметқерді
белгілі бір орынға, қызметке ұсыну жөнінде басшыға ұсыныс жасау. Аталған
қызметкердің сол орынға лайық екендігіне қепілдеме беру. Хат ресми, өзіне
тән қүрылымы сақталып жазылады. Бұл хатқа үсыныс жасаған тұлға ғана қол
қояды.
Сұраныс хаттары. Бұл хаттар да бір ғана мақсатпен жазылады: мекемеден
кереқті ақпаратты немесе белгілі бір кұжатты жіберуін сүрау. Сұраныс хатқа
мекеменің жауапты адамы қол қояды.
Шағым хаттар. Белгілі бір мекеменің немесе мекеме қызметкерлерінің
заңсыз іс-әрекетін көрсету, соған орай шара қолдануды сүрау мақсатында
жазылады. Хат мазмүнының неғізгі құндылығы онда көрсетілетін фактілерге
байланысты. Шағым хатқа шағым беруші адам, кейде хат мазмүнына байланысты
мекеменің жауапты қызметкері де қол қояды.
Циркуляр хат. Ведомстволық жағынан бағынышты барлық мекемелерғе бір
мезгілде жөнелтілетін хат. Олар негізінен тапсырма беру сипатында болады.
Жолдама хаттар. Құжатпен бірге жіберілетін қосымшаның немесе
қосымшадардың құрамы, мазмүны, көлемі, саны жайлы мәліметтер көрсету үшін
жазылады. Бұл хаттар өрсетілген ақпараттың долдігімен ерекшеленеді. Жолдама
хатқа мекеме басшысы қол қояды. Хатты жазып отрығнада онда келтірілетін
фактілер мен айтылатын мәселенің маңыз, мазмүнына ғана емес, өзіңіздің оны
қалай беріп, жеткізіп отырғандығьщызға да назар аударыңыз. Әрбір хатты
жазғанда қалыптасқан стильдік нормадан ауытқьшаған жөн.

Іс хаттардың құрылымы

Барлық хаттар – татулық, ресми-тұрмыстық және істік мыналардан тұрады:
1) Жіберушінің мекен-жайы (хатқалтадағы қайталанылатын мекен-жайы)
2) Хат жазудың мезгілі;
3) Қабылдаушының аты мен мекен-жайы (ішкі мекен-жай)
Осы мекен – жай істік хат-хабарда бар.
4) Амандасу немесе қатынасу;
5) Азат жолдарға бөлінген хат мәтіні;
6) Сыпайылықтың қорытынды формуласы;
7) Қолы;
8) Хатқалтадағы мекен-жайы.
Жіберушінің мекен-жайы немесе бланктың тақырыбы
Жіберушінің мекен-жайы беттің оң жақ үстіңгі шетінде, үстінгі шетінен 1
– 1,5 см шамасында орналасады. Мекен-жай (белгіленген қатарда): хат
жіберуші иесінің нөмірін, көше мен қаласының, штаты (егер хат АҚШ-на
жіберілсе) мен елінің атауын қосады.
Мекен-жайда қысқартулар қолданылмайды, штаттар (АҚШ) атауларынан басқа.

Датаны бір жол жіберіп мекен-жайының астына жазады.
Айларының атауларын қысқартуға және жұрнақтарды (-st, - rd, - th)
сандықтармен пайдаланудың қажеті жоқ. Сан мен жыл арасында үтір қойылады.
Дұрыс емес:March 1st, July 3rd, August 11th.
Дұрыс: February 1, 2001, march 3, 2002, June 10, 2002.

Rular Route 2, Box 39 Waterville, 1436 Cherry Boulevard Granville,
Minnesota August 28, 2001 Ohio October 4, 2001

Амандасу немесе қатынасу оң жақ үстіңгі шетінде мекен- жайынан 1-1,5 см
жібюеріліп беттің сол жағында жазылады.
186 Laring Avenue
Bufallo, New York
July 16, 20___
Dear Kate,

Амандасу маңызды деңгейде сіз бен сіздің хат жіберген тұлғаңыз
арасындағы құрылған қарым-қатынастарға байланысты. Егер мекен-жай иесінің
тегі белгісіз болса, Dear Sirs немесе dear Sirmadam деп жазуға болады.
Амандасу немесе қатынасудан кейін көбінесе үтір (қазақ тілдерінде сияқты
леп белгісі емес), АҚШ-нан адрес иесімен хат жазысуда – қос нүкте немесе
қос нүкте және сызықша (Gentlemen: -) қойылады[5, 159 б.].
Төмендегі таблицада ағылшындар және американдықтармен жеке хат жазысуда
пайдаланылатын араласулар келтірілген.

English American
Formal

Personal
letters
Dear Mr. Brown, My dear Mr Brown,
Dear Miss Smith, My dear Miss Smith,
Dear Mrs Stokwell My dear Mrs Stokwell.
InformalDear Jonh,
Dear Mary
To closeMy dear Jane, Dear Jane,
friends My dear Max, Dear Max,
My dear Miss Brook. Dear Miss Brook

Хаттарда Dear friend немесе Friend George сияқты қатынасуларды
пайдаланудың қажеті жоқ. My dear Bob қатынасуы dear Bob-0а 0ара5анда
формалдық және адал болып табылады.
Хат мәтіні
Хат мәтінінде әр жаңа ойды жаңа жолдан бастаңыз. Хаттарда келесілер
сияқты қысқартылған формаларды пайдаланудың қажеті жоқ:
I’m - I am-ның орнына,
Can’t - can not – тың орнына,
Haven’t - have not-тың орнына,
I’ll - I will-дың орнына және т.б.
Сыпайылықтың қорытынды формуласы
Сыпайылықтың қорытынды формуласы сыпайлы түрдегі қоштасу болып
табылады. Ол қол қойылған жердің алдында бөлек жолда орналасқан. Хаттың
басындағы қатынасу сияқты, қорытынды формуласы хаттың жалпы екпініне және
сіздің хаттың жіберілген тұлғамен қарым-қатынастарыңызға байланысты,
бірінші сөзді әрқашан басқы әріптен жазады, фразаның аяғында үтір қойылуы
қажет. Төменде сыпайылықтың ағылшын мен американдық формулаларының үлгілері
келтірілген. Ағылшын хаттарын қазақ тіліне аударғанда Сіздің бұрмалауыңыз
қорытынды формуласы келтіріледі[6, 123 б.].
Татулық хат жазысу Туысқындарымен және жақын достармен
хат жазысу
Sincerely yours Yours affectionately
Yours very sincerely Affectionately
Sincerely Lovingly yours
Yours cordially Always yours
Most cordially yours Love
Always Sincerely yours As ever
Yours

Егер сіз хаттың баспалдақ формасын пайдалансаңыз, өз қолыңызды бір
интервал төмен және сыпайылықтың қорытынды формуласының басынан аз ғана
оңға қойыңыз.
Хаттың азат жолы жоқ формасында сыпайылық формуласының алғашқы әрібінен
төменірек қол қойыңыз. Қол қойғаннан кейін ашқандай тыныс белгілерін
қоймайсыз. Туысқандарыңыз бен достарыңызға хат жіберер кезде өз атыңызды
жазыңыз.
Келесі ережелерді сақтаңыз:
- Арқашанда қаламмен қол қойыңыз;
- Қолыңыз жеткілікті анық болу қажет, қабылдаушы кім екенін түсіну
үшін.

Yors very sincerely, Always yours,
James Corbold Dick

Sincerely yours, Sincerely,
Robert Anderson
(Miss) Agnes Jones

- Қолыңыздың қасына лауазымыңызды жазу қажет емес.
186 Laring Avenue
Heading Bufallo, New-York
(бланкттың атауы ) July 16, 2001

Solutation
(амандасу немесе Dear Kate,
қатынасу )

We were glad when the postman left us your letter
today. Although you have been away only three days,
it seems like thirty.
Body of the letter My parents and I are pleased that you are having
(хат мәтіні) a good time and a complete rest.
Bob was over for supper last night. He has had a

Course in camp cooking and grilled a steak for us.
Bob says that he will write you a letter tomorrow.
Have a good time
Сomplimentary close
(сыпайылықтың Lovingly, yours
қорытынды формуласы)
Signature
(қолы) Ruth

2. ІС ХАТТАРДА КЕЗДЕСЕТІН ГРАММАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛЕКСИКАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР

2.1 Іс хаттарда кездесетін лексикалық және грамматикалық аудармалардың
мәні

Кез келген тілде басқа тілдерге де ортақ грамматикалық ортақ
әмбебаптықтың болуы - заңды құбылыс. Дей тұрғанмен тұпнұсқа тіл мен аударма
тілде грамматикалық сәйкестіктердің болуы сиректеу кездеседі, Осыдан келіп
аударуда морфология, синтаксистік құрылысқа байланысты міндеттер туады.
Тілдердің грамматикалық құрылысындағы айырмашылықтарға аударма теориясында
ерекше орын берілуі де осыдан.
Тұпнұсқаның грамматикалық формасын өңдеу, реттеу аударманың мақсатына
жатпайды. Аударманың мақсаты - тұпнұсқаның аударма тілге сай келмейтін
грамматикалық формаларын жеткізу. Бұл жерде басты шарттың бірі сол,
түпнұсқадағы грамматикалық формалардың өзгешелігі белгілі бір стильдік
қызмет атқару керек. Мұндай ерекшеліктерге, мысалы, грамматикалық
формалардың ықшамдылығы, сөйлем құрылымындағы, синтаксистік күрделі
бірлікті құрастырушы сыңарлар арасындағы жарыспалылық, белгілі бір сөз
табын неғұрлым жиі қолдану т.б. сипаттар жатады. Осы сияқты грамматико-
стилистикалық бірліктерді аудару не болмаса аударма тілде бар аналогиялық
құралдарды қолдану жолымен жеткізу аударманың міндеті болып табылады.
Жат тілдегі кейбір өзгеше грамматикалық құрылымдарды игеру қиын болуы
мүмкін. Алайда осы сияқты тұлғалардың аударма тілге белгілі бір схема
арқылы жететіні де болады.
Мысалы: I knew that you will come деген ағылшын тілінің сабақтас
құрмалас сөйлемінің бағыныңқы компоненті (that you will come) қазақ
тіліне көбіне тура толықтауыш болып аударылады. Мұндағы ерекшелік сол,
қазақ тілінде толықтауыш бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем жоқ. Бұл
сияқты грамматикалық сәйкессіздіктерді аудару, әдетте, сөз тіркесі, сөйлем
шегінде ғана жүзеге асады.
Бұдан аударманы үлгі қалыпқа көнеді деген ұғым тумасқа керек, өйткені:
Біріншіден, әр тіл үшін басқа тілмен салыстырғанда мұндай
ерекшеліктердің болуы әрқашан шектеулі екен;
Екіншіден, бұл сияқты құрылымдарды жеткізуде, әрине, қатып қалған
стандарт жоқ, аудару өзгермейтін, тұрақты бір рецептке жүгінбейді. Мұндайда
да мүмкін болатын нұсқалардың бірін таңдап алуға тура келеді. Грамматикалық
балама таңдау да сол сөйлемнің басқа сөйлемдермен қарым-қатынасы, мәтіннің
жанры, типі, стилі сияқты жайттарға байланысты болады. Мұны тәптіштей айтып
отырған себебіміз - шетел тілін үйретуге арналған оқулықтарда, салыстырмалы
грамматикаларда кейбір грамматикалық құрылымдар белгілі бір үлгі қалыппен
аударылады деген пікір орнығып, қалыптасқан. Әрине, бірыңғайлықтан аулақ
болуымыз керек, дегенмен аударма жүзесінде кейбір жиі кездесетін, типтік
мәні бар тәсілдер мен оның нұсқаларын белгілеуге мүмкіндік бар.
Бір тілден екінші тілге аудару мәселесін қарастыруда басты назарды әр
тілдің өзіне тән ерекшелігі бар грамматикалық құбылыстарға аудару керек.
Дегенмен ортақ грамматикалық сипаттары бар тілдердің аударма тілден
өзгеше грамматикалық құрылымдарын аударма тілге қалай жеткізудің типтік
жолын, мүмкіндігін табуға болады. Әрине, бұндайда әр тілдегі
ерекшеліктердің көрінісін есепке алып отыру керек болады. Мәселен, қазақ
тіліндегі етістіктің сыпат санаттары ондай санат жоқ түркі тілдеріне (соның
ішінде қазақ тіліне) қалай аударылатыны, қазақ тілінің оны жеткізе алатын
мүмкіндігі қандай дәрежеде екенін назарда ұстау керек болады. Бұндай сәтте
нақты бір тілдің (бізше, қазақ тілінің) басқа тілдегі өзгеше грамматикалық
құрылымдарды жеткізе білу мүмкіндігі, ол өзгешеліктерге белгілі бір сәйкес
элементтерге сүйену керек. Аударманың жадында болатын бір нәрсе - ол
сәйкестіктердің тек формалық қана сипатына сене бермеу. Мәселен, түпнұсқа
тілдегі морфологиялық құралдар (жалғау, көмекші сөз, шылау т.с.с) арқылы
берілген мағынаны бара-бар етіп аудару үшін лексикалық бірлік іздеуге
немесе синтаксистік бірлікпен мағынаны толыққанды етіп беруге тура келуі
мүмкін [10].
Аудармада тілдік жүйенің әр деңгейінің (лексикалық, морфологиялық,
фонетикалық, синтаксистік) бір-бірімен тығыз байланысты екені ерекше
көрінеді. Мәселен, He intends to make it деген сөйлемді Ол бұны істемек
деп аударамыз. Байқап тұрғанымыздай, intends деген лексикалық сөз
қазақшаға -мек жұрнағы арқылы аударылып жүре береді. Лексикалық бірлік пен
морфологиялық тұлғаның байланысы көз алдыңызда.
Ешқандай теория, соның ішінде аударма теориясы да, типтік құбылыстарды
жинақтаусыз іске аспайды. Алайда сол жинақтаулардың өзі де материалдың
көлеміне, қандай тұсқа қолданылуына байланысты айқындалады, жіктеледі.
Тілдің (тұпнұсқа және аударма тілдің) өзіндік ерекшеліктерін әрқашан
назардан тыс қалдырмау керек. Міне, сондықтан да тұпнұсқа тілінің
грамматикалық құбылысын басқа тілге жеткізудің қолда бар мүмкіндіктеріне
байланысты қолданылатын жинақтаушы мәні бар қағидалар жеке жайттарды
тексеруге, зерттеуге байланысты.
Грамматикалық құбылыстарды аудармаға теліп қарағанда кейбір заңдылықтар
мынаған келіп саятын сияқты.
Дәлме-дәл формальды - грамматикалық тұрғыдан аудару тұлғалық-формалық
сәйкестіктердің болмауына байланысты көбіне мүмкін болмай қалады.
Грамматикалық тұлғаны сол қалпы грамматикалық тұлғамен аудару көбіне
аударма тілдегі сөздердің тіркесу заңдылығына сай келмеуі мүмкін, ал кейбір
жағдайда тіларалық тепе-теңдік (формалық тепе-теңдік) стильдік тұрғыдан
басқаша болып шығады. Әсіресе тұпнүсқа мен аудармадағы сөйлемдердің орын
тәртібі мен саны, грамматикалық санаттары, негізгі мағынасы сайма-сай келуі
сирек кездеседі. Мысалдар:

And all for some reason sighed –
Неліктен екені белгісіз, бәрі де күрсінді.

Байқап, отырғанымыздай, дәлме-дәл аударма. Дегенмен бұл аудармадан
айырмашылықтарды да байқауға болады: for some reason - неліктен екені
белгісіз, ағылшын тілінің бір формасы қыстырмалық ораммен беріліп отыр.
Тұпнұсқада бұл сөз формасы басқа сөйлем мүтелерімен синтаксистік байланыста
тұр.
Формалық-грамматикалық тепе-теңдік деген нәрсе аудармада тіпті өте
сирек болады екен. Түпнұсқа мен аударма тілдегі грамматикалық
айырмашылықтардың болу жағдайлары. Түпнұсқа тіл мен аударма тілдің арасында
болатын айырмашылықтардың үш типі бар:
1. Түпнұсқа тілде кездесетін элементтерге аударма тілде формалық-
грамматикалық сәйкестіктердің болмауы. Мысал ретінде қазақ тілін тұпнүсқа
тіл деп алсақ, ол тілдегі етістіктің вид категориясы, род категориясы, сын
есімнің қысқа формасы т.с.с.
2. Керісінше, аударма тілде бар элементтер түпнұсқа тілде болмайды.
Бұған қазақ тілінен қазақ тіліне аударуда кездесетін қазақ тіліндегі
етістіктің нақ осы шағы, бұрынғы өткен шағы, өзгелік етіс, тәуелдік жалғау
т.с. жатқызуға болады.
3. Аударма тіл мен түпнұсқа тілде формалық-грамматикалық
жағынан бір-біріне сай келетін элементтер болғанмен аудару үстінде олар
қызметтері жағынан әртүрлі болып келуі мүмкін [11].
Екі тілдің синтаксистік икемділігін қолдану. Қай тілде болсын
синтаксистік құрылымдар екі қабатқа - беткей құрылым және терең құрылымдық
қабаттарға – бөлініп жүр-түсіндіре кетейік. Мәселен :

Құрылысшылар үй салды ( Workers built the house.)
Үй құрылысшылармен салынды ( The house is built by workers.)
Үйді салған қүрылысшылар... (Workers who built the house... ) деген
сияқты синтаксистік түзілімдердің беткей құрылымы әртүрлі болғанмен терең
қабаты, яғни мағыналық жағы бір-біріне жуық жатыр. Аударуда, әрине, осы
терең құрылым (мағынасы, мағлұматтың мәні) өзгеріссіз қалу керек. Бірақ
бұдан беткей құрылымды (формалық, грамматикалық) елемеу керек деген сөз
тумасқа керек, өйткені сыртқы форманың да стильдік рөлі болуы мүмкін.
Ырықсыз (пассив) құрылымды сөйлемдер ауызекі сөйлеу тілінен гөрі кітаби-
жазба стильде көбірек тараған. Сондай-ақ қазақ тілінде баяндауыштық орын
тәртібінің өзгеруі басқа стильден гөрі ауызекі сөйлеуге, поэзияға тән десек
болады.
Аударма үдерісінде назар аударатын синтаксистік құбылыстар,
бағамдауымызша, төмендегідей. Ескерте кетер бір жайт, дәл бұл мәселені біз
түгендеуді мақсат тұтпадық, мақсат оқырманға бағыт беру, ой салу болды.
Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі шартты түрде болса еркін екені
белгілі, ал қазақ тіліндегі сөйлемнің әр мүшесінің белгілі бір қалыпты орны
бар. Сондықтан ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуда әрқашанда орын
тәртібің өзгертуге тура келіп отырады.
Байқап тұрғанымыздай, бұл тәсілде де стиль басты бағдар болуы керек
скен. Аударуда тыныс белгілерін сақтау көбіне әріпқойлыққа жатқызылып жүр.
Алайда аударматанушы Ә. Сатыбалдиев аударуда тыныс белгілеріне айырықша
көңіл бөлудің қажет екенін қисынын дәлелдейді.
Өйткені тыныс белгілері автордың өзіндік стиліне, сөз саптау
ерекшелігіне, кейіпкердің характері, беруге түпнұсқаның ырғағына қызмет
етіп тұруы мүмкін.
Аударуда грамматикалық вариантты таңдап алу. Қай тілді алсақ та, кейде
бір мағына-мазмұн әр түрлі грамматикалық варианттар арқылы да беріледі.
Айталық, қазақ тіліндегі қаладан шықты, қала маңынан шықты, қала жақтан
шықты деген сияқты сөз тіркестер контекске қарай бір ғана мазмұнға ие
болып тұруы мүмкін. Сол сияқты Тегінде, біреуді жамандағанда үйіп-төге
бермей, шектен шықпаған жөн ғой, Тегінде, біреуді жамандағанда да шектен
шықпай, барды-жоқты үйіп-төге бермеген жөн ғой деген сияқты сөйлемдер әр
түрлі ретте тұрғанмен, мазмұны өте ұқсас.
Грамматикалық синонимдер бірыңғай мағына-мазмұн береді дегенімізбен,
олар стильдік тұрғыдан бірдей бола бермейді, бірін-бірі әрқашан ауыстыра
бермейді. Бұл тәріздес синонимдердің бір ғана вариантын таңдап алу не
керекті мағынаны анықтайтын тар көлемді контекске, не тілдік стиль жүйесін
анықтайтын кең көлемді контекске байланысты [12]. Салыстырыңыз: Тегінде
біреуді жамандағанда барды-жоғы үйіп-төге бермей, шектен шықпаған жөн.
Тегінде, біреуді жамандаған екенсін, сонда да барды-жоқты үйіп-төге бермей,
шектен шықпаған жөн деген синонимдес сөйлемдерді алайық. Бірінші
вариантында ақыл айтып қана тұр, ал екіншісінде жамандама деп тұрған жоқ,
бірақ шамасын біл деп тұр. Бұл - тар көлемді контекске байланысты
құбылыс, айтылатын дәл мағыналық реңкті аша түсу үшін керек заңдылық. Енді
кең келемді контекске келейік:
Алтын қылыштан құраған үйеңкі артық -
Алтын қылышпен солыстырғанда құраған үйеңкі артық;
Қағазыңыз бар ма? – Қағазыңыз бар, ә?
Грамматикалық варианттардың синонимдігі көбінесе конструкцияны тұтас
алғанда көрінеді. Мәселен, жаңағы қала, қала жақ, қала маңы деген сөз
формалары жеке алсақ синоним емес.

2.2 Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда лексикалық және
грамматикалық трансформацияның түрлерін талдау

Аударма - бұл бір тілді басқа тілде айтудың толық және нақты мағынасы.
Аударма-өмір бойы үйренуге болатын өнер. Ойды бір тілден екінші тілге
аудару арқылы жүзеге асырылатын құралдар грамматикалық трансформация деп
аталады [13, 207 б.]. Бірақ аударманың міндеті-ойдың дәл берілуі ғана емес,
оның стилистикалық безендірілуі. Оны шет тіліне берудің нысаны да маңызды.
Бұл жерде ең үлкен проблема пайда болады - тілдерді аударуда қолданылатын
ішкі құрылымдардың сәйкессіздігі, яғни грамматикалық трансформация
қажеттілігі. Бұл сәйкессіздіктер абсолютті болуы немесе пікірдің бір
бөлігіне ғана қатысты болуы мүмкін. Абсолюттік сәйкессіздіктің мысалы -
тілдердің бірінде грамматикалық форманың болмауы. Кейде бір тілдің
грамматикалық санаты басқаларға қарағанда әлдеқайда кең. Ал санат бар,
бірақ ішінара ғана сәйкес келеді [5, 58 б.].
Аударма жасай отырып, біз грамматикалық және лексикалық
трансформацияларды бөліп бере аламыз. Бірақ біз сөздің грамматикалық
өзгеруін және оның формаларын Өзгертуді бастаймыз, онда жеке және сөз
құрушы трансформацияларды қарастыру керек. Бұл мақалада ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.