Әдеби мәтінді қазақ тілінен ағылшын тіліне аударудың мәселелері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Орыс тілінен ағылшын тіліне әдеби мәтінді аудару ерекшеліктері

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І. Әдеби мәтінді қазақ тілінен ағылшын тіліне аударудың мәселелері
1.1 Көркем аударматанудың теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...5
1.2 Поэзия аудармасындағы аударманың шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Көркем аудармадағы поэтика
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 15

ІІ. Әдеби мәтіндерді орыс тілінен ағылшын тіліне аударуда эквивалент
түрлерін қолдану (І.Есенберлиннің “Көшпенділер” трилогиясын аударылуы)
2.1 І.Есенберлиннің “Көшпенділер” трилогиясын орыс тілінен ағылшын тіліне
аударуда эквивалент
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..19
2.2 Әдеби мәтіндердегі ономастикалық атаулардың орыс тілінен ағылшын тіліне
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 Әдеби мәтіндегі реалий сөздердің орыс тілінен ағылшын тіліне
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..31

Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі. Көркем аударма – халықтар әдебиетін
өзара байланыстыратын, ұлттық мәдениет пен тілді байытатын баға жеткізгісіз
рухани қазына. Дегенмен ғылыми-көпшілік, танымдық, тарихи-этнографиялық
еңбектердің бәрін аудару міндет емес. Ең алдымен, оқырманға қажетті
дегендерін аудару керек.
Көркем аударма – аударматанудағы ең бір күрделі де күрмеулі сала.
Көптеген зерттеушілердің аударма теориясы тұрғысынан көркем аударманы
“Жалпы аударма” курсының дербес пәні ретінде қарастыруды ұсынатыны тегін
емес. Олай дейтіні – көркем аудармада шығармашылық белгі-сипаттарының
лингвистикалық және мәдениеттанушылық қырлары аударманың өзге түрлеріне
қарағанда айрықша бедерленіп көрінеді. Ал поэзия аудармасында тәржімешіге
мәтінді өзінше пайымдау, бажайлау тұрғысынан бөлекше жауапкершілік
жүктелетіндіктен, аудармашыдан лингвистика мен аударма теориясы саласында
жеткілікті дайындықпен қатар, әдебиетшілік, мәдениеттанушылық, стилистік
дарын да талап етіледі. Жұмыста қазақ поэзия аудармасының арғы-бергідегі
өткен жолы мүмкін болғанынша толық сараланып, теориялық тұрғыдан
таразыланды.
Кеңестік коммунистік идеологияда көркем аудармаға ерекше көңіл бөлінді.
Кейбір республикалар мұны ұтымды пайдаланды. Мысалы, Балтық жағалауы,
Грузия, Әзірбайжан, т.б. республикалар басқа тілден тікелей тәржімелеуді
қолға алды. Сонымен бірге басқа тілге үздік аударылған туындыларын бағалап
отырды. Эстонияда өзге тілге аударылған үздік шығарма аудармашысы мен басқа
ұлттың шығармасын өз тіліне шебер тәржімелеушіге жыл сайын сыйлық
тағайындалды. Ресейден бастап, бірқатар елдерде бұл дәстүрлі сипат алды.
Бізде 1983 жылы көрнекті жазушы М.Д.Симашкоға І.Есенберлиннің Көшпенділер
трилогиясы мен Ғ.Мүсіреповтің Оянған өлке дилогиясының екінші кітабын
аударғаны үшін Абай атындағы Мемлекеттік сыйлық берілді. Суреткердің қазақ
тақырыбында жазылған көптеген тілдерге аударылған туындылары еленбей, ақыр
аяғында аудармасы ғана лауреаттық атақ иеленді. Аударманы түпнұсқамен
салыстыра, сараптағанымызда, көркемділігі мен стильдік сәйкестігі жағынан
түпнұсқадан төмендігі аңғарылады.
Орыс және алыс шетел ғалымдарының әдеби байланыстар мен көркем аударма
проблемалары бойынша теориялық еңбектері кейінгі жиырма шақты жылдың ішінде
тың ізденістермен толыға түсті.
Аударма, ол, ең алдымен – халықтар арасындағы қарым-қатынастың күшті
құралы, түрлі мәдениеттердің рухани байланысының басты көзі. Аударма саласы
қай заманда да ғылымның өркендеуінің негізі болған. Бір тілдегі дүниені
келесі бір тіл арқылы ұсыну қай қоғамда да, қандай дәуірде де ел мәдениетін
дамытуға, халықтың басқа ұлттың мәдениетімен танысуына, сөйтіп, өркениеттің
жаңа биігіне қадам басуына ықпалы басым екені даусыз. Кезінде неміс ақыны
Гете аудармашыны пайғамбарға теңеген. Өйткені аудармашылар адамзат
мәдениетінің өркендеуінің әр кезеңінде елдің әдебиет пен өнерінің
бетбұрысында алғашқы жолбасшылары бола білді. Кез келген өркениетті ел
мәдени-рухани өміріндегі жетістігін сан-салалы ғылым, әдебиетімен бірге
тәржіма өнерінсіз елестете алмайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Әдеби мәтіндерді орыс тілінен ағылшын тіліне
аудару ерекшеліктерін зерттеу - жұмыстың басты мақсаты.
Аударма – лингвистика заңдылықтарына арқа сүйеу арқылы тіларалық
коммуникация міндеттерін шешетін сөз өнерінің өзгеше түрі. Көркем
аударманың жемісі ретінде зерттеу қарастыратын поэзиялық тәржіме – алдымен
әдебиеттану нысаны. Ең бастысы – бұған дейін қазақ көркем аудармасының
(рас, көбіне проза аудармасы сөз етіледі) жекелеген кезеңдері, жекелеген
авторлар аудармасы, аудармашылар шығармашылығы, сондай-ақ әдеби
байланыстар жайында зерттеулер, аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері
қазақ поэзиясының орыс тіліне аударылу проблемалары туралы қазақ поэзия
аудармасының теориялық мәселелері, бүкіл бел-белестері, поэтикасы арнаулы,
көлемді зерттеудің арқауына айналған емес.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:
–       аударманың тілді байыту тәсілдерін талдау;
–       әдеби мәтіндердің аударылу тәсілдерін анықтау;
–       аударманың әдіс-тәсілдерін сипаттау;
- Әдеби мәтіндерді орыс тілінен ағылшын тіліне аударуда эквивалент
түрлері мен оларды қолдануды зерттеу;
–      орыс тілінен ағылшын тіліне әдеби мәтінді аудару ерекшеліктерін
зерттеу.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Әдеби мәтінді қазақ тілінен ағылшын тіліне аударудың теориялық
негіздері

1.1 Көркем аударматанудың теориялық мәселелері

Өркениет пен өркениеттің, халық пен халықтың танысуы, табысуы адамның
адаммен танысуы, табысуы сияқты. Олар бір-бірімен танысуы үшін бір-бірінен
ортақ белгілер табуы керек, ал сол таныстық ұзағынан болуы үшін олар бір-
бірінен өзінен таппайтын нәрселерді де табуы керек. Танысудың осындай жолы
– көркем аударма. Басқа тілде сөйлейтін басқа халықтың жан әлемін, оның
мәдениетін, атап айтқанда, көркем әдебиетін аударманың көмегі арқылы танып-
білуге болатындығын әртүрлі елдер халықтары қарым-қатынасының бүкіл тарихы
растап береді. Әрине, аударманың бәрі бірдей таным нысанын, яғни түпнұсқаны
толық бейнелей бермейді.
Көркем аударма, яғни әдеби мәтінді аудару – бір тілде жазылған
шығарманы басқа тілдің құралдарымен дүниеге қайта әкелу нәтижесі, ал көркем
аударма теориясы, іс жүзіндегі жанды тәжірибені зерттей әрі жинақтай келіп,
осы үдерістің, яғни шығарманы дүниеге қайта әкелудің сипатын, сондай-ақ
аударманың алдына қойылған міндетті орындайтын құралдардың сипатын
анықтаумен айналысады. Тарихи тәжірибе көркем аударманың бір-біріне кереғар
екі ұстанымның аралығынан табылатынын көрсетеді: аударма сөзбе-сөз дәл
шығуы, бірақ көркемдік тұрғыдан толыққанды болмауы да мүмкін, сонымен бірге
көркемдік тұрғыдан толыққанды шығуы, алайда, түпнұсқадан қашықтап кеткен
еркін баян болуы да мүмкін. Осы екі ұстанымның басын қосып, аударманың
аңсар тұтарлық үлгісі сөзбе-сөз дәл әрі көркемдік тұрғыдан толыққанды
аударма болып табылады деп пікір түюдің ешқандай қиындығы жоқ. Бірақ
аудармашы аңсар тұтатындай мұндай толық тоғысудың болуы іс жүзінде мүмкін
емес: нақты бір ойды жеткізу үшін екі тілдің әрқайсысы атымен өзгеше
құралдар қолданады. Мәтінді аудару барысында сөзбе-сөз дәлдік пен көркемдік
кемелдік ұдайы бір-бірімен шарпысып түсіп жатады. Мәселені шешудің
диалектикалық жолын іздеуге тура келеді.
Әр заманда, әр қоғамда аудармаға әр түрлі ақындардың таңдалатыны
сондықтан. Жаңалықтар да көбіне қоғамдық сұраныс соны қажет еткен кезде
жасалады. Бұл мәселенің тағы бір қыры мынада. Аударылатын туынды ұлт
әдебиетіне қажет болуға тиіс. Өзіңде бар нәрсені өзгеден іздемейсің. Демек,
аудармашы таланты оның қоғамдық сұранысты сергек сезінуінен, оқырманның
нені қажет ететінін дәл болжай білуінен де көрінеді.
Бүгінде бүкіләлемдік бәсеке қалыпты жайға айналды. Елдер бәсекесі
тілдер бәсекесіне қозғау салмай қоймайды. Қазақ тілінің сол бәсекеде шыдас
беруі үшін оның мол мүмкіндігін дәйім дәлелдеп отыру қажет. Мұның бір жолы
– көркем аударма. Бүкіл әлем кітаптан бетін әрі бұрып бара жатқан мына
заманда бізде бөлекше құбылыс бой көрсете қалады екен деп үміт етудің жөні
жоқ. Ендігі жерде Мұхтар Әуезов айтатын әдебиет әдебиет үшін деген талапты
да еске алған артық емес. Бұл ең алдымен тіл өнерінің аударма саласында
байқалса тіпті жақсы. Қазіргі аудармалар ең алдымен қазақ тілінің қамы,
болашағы үшін жасалуы керек. Аударма кітаптар арқылы қазақ оқырманы
мемлекеттік тілдің мүмкіндігін нақты көретіндей болуға тиіс.
Әдебиетте әу бастан тек сөзді ойнатуға немесе сөзбен ойнауға құрылған
туындылар да жетіп жатыр. Аударуға болады, аударуға болмайды деген ескі
даудың бір дауасы – қаламгердің туған тілдің мүмкіндігіне кәміл сенуі.
Н.Любимов аудармашы өзінің ойлағанындай нәтижеге жету үшін барша көркемдік
құралдарды жұмылдыруға тиіс дей келіп, бұған не көмектеседі деп өзіне өзі
сұрақ қояды да, былай жауап береді: “Бәрінен бұрын – орыс тілі кез келген
қиындықты еңсереді, бәрін де бейнелей алады, бәрін де жеткізе алады, бұл
тіл үшін алынбайтын қамал жоқ деген айқын сана, қаны мен жанына сіңіп
кеткен сенім көмектеседі.
Аударма сол қайталанбас дүниенің басқа тілде қайталанған нұсқасын
жасауы, яғни басқа тілде дүниеге қайта әкелуі керек. Көркем аударма
ұғымының өзі өнердің барлық түрінің ішінен тек сөз өнеріне қатысты.
Кескіндеме, мүсін өнеріне, биге, музыкаға аударма керек емес, белгілі бір
дәрежеде киноны да түсінбейтін тілде көріп, ұзын-ырғасын ұғып шығуға
болады. Ал түсінбейтін тілдегі әдеби шығарма тек әріптер мен тыныс белгілер
жиынтығы ғана. Оған жаңа өмір сыйлайтын адам – аудармашы. Бір тілде туған
өнер гүлін басқа топыраққа алып келіп қондыра салуға болмайды. Жалпы, оны
сол топырақтан суыруға болмайды. Аудармашы сол гүлдің дәнін алғандай
абайлықпен жаңа топырақта жаңа гүл өсіріп шығаруы керек. Жаңа топырақ
дегеніміз – жаңа тіл. Көбіне – атымен жаңа тіл.
Аударманың ұлттық сөз өнеріне қандайлық табиғи кірігіп кетуі мүмкін
екендігін зерттеуші көп уақыт Асан Қайғы толғауы делініп келген өлеңнің
(“Таза, мінсіз асыл тас”) ХІХ ғасырдағы орыс ақыны Юлия Жадовскаядан Ахмет
Байтұрсынов жасаған аударма болып табылатынын [4] мысалға келтіре отырып
дәлелдейді. Мұның өзі аударманың керемет мүмкіндігіне де нақты айғақ.
Аударма – уақытқа тәуелді өнер. Ешкім де барлық замандарға бірдей жарай
беретін аударма жасай алмауы мүмкін. Сондықтан да әр дәуір өз аудармасын
талап етеді делінеді. Аудармашы өз тіліндегі оқырман үшін жазады. Ол ұлттық
өлең мектебінде тәрбие алған оқырманның түсінік-пайымын, таным деңгейін,
талғамын, қалыптасқан дәстүрлерді ескермей отыра алмайды.
Әдебиет - өнер пәні. Әдебиет пәні арқылы оқушылардың рухани
дүниесі байиды, туған тілін сүюден елін, адамзатты құрметтеуге
дейінгі сезімдері тәрбиеленеді. Әдебиет арқылы оқушылар алдында еліміздің
тарихы, оның ғасырлар қойнауында қалған сөз сандығы ашылады, солар арқылы
халық арманы, қиялы, болашақтан күтер үміті, ақ сенімі көрінеді. Әдебиетті
оқытудың басты мақсаты- оқушыларды сөз өнерінің қыр-сырымен таныстыру,
халық даналығы, халық өсиеттерінен нәр алғызу, кітапқа деген ынтасын ояту,
халықтың рухани байлығы - әдебиетін жан-жақты игерту, сол арқылы
парасаттылыққа , имандылыққа , инабаттылыққа, сұлулыққа тәрбиелеу.
Әдебиетті оқыту көркем шығарманы оқудан басталады. Көркем шығарманы
оқу үйде, сыныпта жүргізіледі. Көркем туындыны оқуда мәнерлеп оқу, әр сөзді
айқын, түсінікті оқу, жинақы оқу, дауыс естілімінің де ашық болуы талап
етіледі. Оқушыны көркем мәтіннің оқу түрлеріне дағдыландыру керек. Көркем
мәтінді оқу түрлерін жіктеп ажыратамыз:
1) көркем мәтіндегі жазушы ойын мұғалім көмегімен аңғара оқу. Оның
мән-мағынасын тұшына, түсіне оқу. Қиын, түсініксіз образды, айшықты
сөздерді ұғына оқу, яғни лингвистикалық түсіндірмелі оқу;
2) таңдап оқу. Белгілі мақсатпен қойылған сұрақтарға жауап іздеп, тіл
көркемдігін дәлелдеу, портрет, пейзаж, образды табу;
3) іштен оқу немесе өздік оқу. Іштен оқудың оқушыны жеке, өз
бетімен жұмыс істеуге баулудағы маңызы ерекше зор. Ойлану, өз бетімен
іздену, жауап табу, дербес белсенділігін арттырудағы іштен оқудың атқарар
рөлінің ерекше екендігі;
4) рөлге бөліп оқу. Рөлге бөліп оқу таным белсенділігі, қызығушылығын
арттыруда, қабілеттерін дамытуда, сабақтың эмоциялық, психологиялық мәнін
нәрлендіруде пайдалы;
5) хормен оқу. Оқу техникасын жетілдіру, мәнерлі, айқын оқу, көркем
мәтінмен жұмыс істеуге баулу бүкіл сынып оқушыларын көркем оқуға
ұйымдастыруда тиімді;
6) ұжымдық оқу. Әсіресе, даралап оқытуда тиімді. Оқу техникасына,
мәнерлеп оқуына қарай, оқушыларды топқа бөле отырып, мұғалім ұжымдық оқуды
тиімді ұйымдастырса, көркем мәтінді тез меңгертуге ықпал жасайды, мәтінді
оқуға деген оқушы ынтасын арттыруға әсер етеді;
7) жұптық оқу. Жұптық оқудың тиімділігі, біріншіден өз беттерімен
оқу техникасын жетілдіру дағдыларын дамытады, екіншіден ұқыпты тыңдай
білуге, бір-бірінің жұмысына талдау жасай білуге икемдейді;
8) мәнерлеп оқу. Мәнерлеп оқу-әдебиетті оқытудың басты
әдістемелерінің бірі. Мәнерлеп оқудың мақсаты:
а) оқушыларға көркем туындының эмоциялық-эстетикалық әсерін
сезіндіру;
ә) көркем мәтінге жан беру, әр сөздің мәні мен мағынасын, сөз
бояуларының нақышын сезе білу;
в)көркем мәтіндегі айтар ой мен поэтикалық көркемдікті өздеріне
болжату, түсіндіру, мәтінді талдау дағдыларын дамыту.
Әдебиет сабағының күре тамыры көркем мәтінмен жұмыс істеу деп
санаймын. Оның ерекшелігі сол - ол оқушының жүрегіне, сезім қылына әсер
етуі. Оқушылармен бірге көркем шығармамен жұмыс істей отырып, олардың
ойлауына, толғауына, пікір айтуына ықпал жасаймын. Оқушылар көркем
шығарманы оқып біткен мерзімде, ауызша, жазбаша сұрақтар арқылы мазмұнын
айтқызамын, өзіне ұнаған бір эпизодты қысқаша баяндатамын, бір кейіпкердің
іс-әрекетінен мысалдар келтірткіземін, ең негізгі деген жерлерден үзінді
жазып, Ол қай оқиғадан алынды, кімнің сөзі? деген сұрақтарға жауап
аламын, әр түрлі әдеби ойындарын жүргіземін.
Көркем мәтінді талдау шығармашылық жұмыстарды талап етеді. Көркем
мәтінді оқыту мен талдауда оқушының мәтін мазмұнын меңгеруіне көңіл бөлу
керек. Көркем шығарманы оқығанда, оқушылардың ол туралы өзіндік әсері,
пікірі туындайды. Оқушылардың зейіні, есте сақтау, қабылдау қасиеттеріне
қарай мұғалім мәтінді тұтастай емес, ең негізгі басты мәселелерін ғана
мазмұндатып, оны меңгеруді одан әрі жалғастырғаны тиімді болады. Үзіндіні
мазмұндағанда, оқушыларды мүмкіндігінше жазушы тілімен мазмұндатуға
икемдеу керек. Оқушыларды әңгімелеу, мазмұндау кезінде жиі мәтінге
үңілдіріп, кейбір негізгі мәселелерді мәтінге жуық айтуды талап етемін.
Көркем шығарманы үйге тапсырма ретінде бергенде, түсініксіз сөздерді,
сөйлемдерді оқушылардың алдын ала белгілеп келуін талап еткен жөн. Сабақ
барысында шығарманың мазмұнына талдау жұмысын жүргіземін. Күрделі,
түсініксіз сөздерге түсінік беремін. Мысалы: қыстау, атан, шам, ру, шариғат
бұйрығы, ердің құны. Кейбір диалогтерді оқи отырып, ең басты мәселелерді
түсіндіремін.
- Арысыңды, ендеше, арыстан жеді (Бөжейдің сөзі).
- Ақ қарамды тексермедің бе, өңшең қан жұтқан қара бет?! (Қодардың
сөзі).
Әдеби талдаудың басты мақсаты-оқушылардың өзіндік қабылдауларын, пікірін
әдебиеттану ғылымының талабына сай ғылыми арнаға бағыттау болып табылады.
Көркем шығарманы талдаудың ғылыми жүйесін жасаған әдіскер ғалымдар:
Ә. Қоңыратбаев, Ә.Көшімбаев, Ә. Дайырова, Т. Ақшолақов, т.б. Көрнекті
әдіскер, ғалым Төлеутай Ақшолақов көркем шығарманы талдау мәселесіне таза
әдеби - эстетикалық жолмен қарауды ұсынды . Біз шәкірттерді сөз сырына
бойлатуымыз керек. Бүкіл кілт - осында. Өйткені, көркем әдебиетте сөз
-мазмұн да, форма да. Шәкірттерді сөздің алуан сырына үңіле білуге үйрету -
әдебиет шығармасын танытудың басты жолы. Ақын шығарма құрылымында сөздерді
қандай кәдесіне жарата білген, сөз кірпіштерін қаншалықты қиыстыра қалай
білген, шығарманың бүкіл бітімін қалай сомдаған, қандай жаңа поэтикалық
жаңалықтар әкелген, қандай сом образдар жасаған, мұғалім осыған үнемі,
сабақ үстінде, сабақтан тыс уақытта шығармашылық тапсырмалар беру арқылы
үйретіп, баулып отырса, шәкірттер өнер туындысының қадыр қасиетін танумен,
астарлы сырына үңіле білумен қатар, жазушы стилін, шығарма стилін аңғарар
еді.
Тегінде, баланы өздігінен жұмыс істеуге, өздігінен білім алуға
үйрету -ең ұтымды жол (1,92бет).
Ахмет Байтұрсынұлы шығарма тілін ақын тілі және әншейін тіл деп
жіктей келіп: Бұл екі тілдің арасындағы айырмасы мынау: әншейін тіл
көбінесе сөздің дұрыстығын, анықтылығын, тазалығын дәлдігін талғайды.
Ақын тілі сөздің дұрыстығының, тазалығының, дәлдігінің үстіне көрнекті,
әуезді болу жағын талғайды деп жазады (2,127бет).
Көркем туындының құрылысы әртарапты көптеген компоненттердің
бірлігінен тұрады. Олар көркем шығарма тілінің заңдылығына бағынады және
тілдік жүйе түзеді. Осы жүйені жасайтын жазушының өзі. Осыдан автор
бейнесі мәселесі туындайды. Автор бейнесі-көркем әдебиет тілінің ішкі
сапалық қасиеттері мен заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін
категориялардың бірі әрі негізгісі болып табылады. Автор өзі жазып отырған
шығарманың өн бойында ойы мен идеясын, көзқарасын, психологиясын танытып
отырады, яғни әрбір көркем шығарманы оқығанда автор бейнесін де байқауға
болады. Көркем мәтінде жазушы өз идеясын, көзқарасын жеткізуде оқырман
қажетіне жарайтындай, түсініп оқитындай тілдік бірліктерді қолданады.
Көркем мәтінді талдауда композиция, сюжет, жазушы стилі, көркем
туынды негізінде жатқан идея, оның көтерген мәселесі ерекше назарға
алынады. Әдеби талдау арқылы оқушылардың әр түрлі реңдегі эмоциясына,
сезіміне әсер етеді, ойларына ой, пікірлеріне пікір қосып, бүкіл жан
дүниесін оятады.
Көркем мәтінді терең түсіну, талдауда әңгімелеудің де маңызы ерекше
деп санаймын. Әңгімелеу әдісінің тәжірбиемде қолданып жүрген мынадай
түрлері бар: мәтінге жуық, көркем мәтін ізімен әңгімелеу, оқушының өзіне
ұнаған эпизодын, әсерін әңгімелеу, шығармашылық жолмен әңгімелеу болып
табылады. Мәтінге сәйкес әңгімелесу баланың еске ұстау қабілетіне әсер
етеді, зерделілікке, ұғымдылыққа, алғырлыққа баулиды. Сондай -ақ ең
бастысы, оның сөздік қорын, тіл байлығын, өз сөйлеу тілінде пайдалануға
үйретеді. Көркем мәтінді дұрыс, нақты түсінуге жетелейді. Тұжырымды
әңгімелеудің өзіндік басты ерекшелігі - оқушылар ең басты, негізгі
мәселелерді бөліп алып, тиянақты, қысқа ғана айтулары керек. Әңгімелеудің
бұл түрі оқушыларды нақты сөйлеуге , ойын шашыратпай, қысқа ғана,
негізгісін айтуға баулиды. Шығармашылықпен еркін әңгімелеу оқушылардың
қиялын, арманын ойын дамытады, қабілетіне әсер етеді. Оқушылар мәтіннен
негізгі ұғымды толық меңгеріп, талдау жұмысы жүргізілгеннен кейін, осы
әңгімелеуді орындауға болады. Оны барлық баладан талап ету де міндетті
емес. Оқушылардың өз тілегі, ынтасын ескерген жөн. Шығармашылықпен
әңгімелеу көркем мәтін негізінде жатқан авторлық ойдан ауытқымау керек,
қайта сол ойды дамыту қажет. Көркем мәтінді бірінші не екінші жақта
әңгімелеуде, автор баяндауын өзгертіп, мәтін мазмұны, негізгі айтар ойы
өзгертілмейді. Тек бірінші жақта жазылса, оны үшінші жақта әңгімелеу талап
етіледі. Әңгімелеудің бұл түрінің маңыздылығы оқушының тілін дамытады,
кейіпкерлер іс -әрекетін түсінуге, талдауға баулиды. Әсіресе, бас кейіпкер
атынан сөйлеу қызықты да, күрделі де болып келеді. Бұл жұмыста оқушылар
кейіпкер іс-әрекетін тереңірек түсінеді, өз сезімін, толғанысын да арқау
етеді.
Көркем шығармадағы кейіпкерлердің орнын, ой-мақсатын оның сөйлесу тілі
арқылы айқындауға болады. Көркем шығармадағы сюжет пен композициядан
бастап, әрбір деталь, көркемдік тәсіл белгілі бір ойға, мақсатқа
құрылады. Көркем мәтінді талдауға байланысты оқушы дағдысы, икем
машықтарына қойылатын талаптар, осыған байланысты істелетін жұмыстар:
а) Өз бетімен, жеке талдау. Мұндай талдауда мұғалім талдау сұрақтарын,
тапсырмалар береді. Сондай-ақ, көмек-карточкалар ұсынылады.
ә) Ұжымдық талдау. Ұжымдық талдау мұғалімнің басшылығымен жүргізіледі. Ол
оқушыны көркем туындыны қабылдау, бағалау жұмыстарына баулиды, бірігіп бір
пікірге келуге, қорытынды жасауға жетелейді. Ұжымдық талдау сұрақ-жауап,
мәтінмен практикалық жұмыс, пікірлесу, әдеби айтыс негізінде жүзеге
асады.
Көркем мәтінді талдаудың жолдары мен бағыттары Рәбиға Сыздықова
мен Бердібай Шалабай еңбектерінде жан-жақты сараланады. Ғалымдар
көркем мәтінді талдаудың жолы мен жүйесін айқындайды.
Көркем мәтіннің негізгі белгілеріне байласым, тұтастық және
эмотивтілік жатады. Байласым- лингвистикалық ұғым, ал тұтастық-
психолингвистикалық ұғым. Байласым көмегімен мәтін құрылысының
феномендері талданады, ал тұтастық ұғымы арқылы мәтіннің терең қабатындағы
орналасқан әрекеттері түсіндіріледі (3, 8 бет).
Көркем шығармаларды оқытудың тиімді де өнімді жолдарын іздеудегі әйгілі
ұстаз, әдіскер Қанипа Омарғалиқызы Бітібаеваның еңбегі зор. Әдіскер
ұстаздың қаламынан М.Әуезов шығармашылығын оқыту мәселесіне байланысты үш
кітап жазылған. Оқулықта... талдаудың бір түрі-образдық талдау жүйесі
негізге алынған. Көркем шығарманы талдау жүйесі, ең алдымен алдымен
көркем туындыда жазылған, баяндалған оқиғалардың тарихи негізіне назар
аудартады. Мұғалімнің түсіндірме әңгімелерінен кейін, мәтінді мәнерлеп
оқып, мазмұнымен танысу, мәтінді бөлшектерге бөліп, ат қою, әр бөліміне
жоспар құру, құрылған жоспар бойынша тірек сөздерді қолданып мазмұндату,
шығарманың басталуы, шығарма ішіндегі уақиғалардың байланысы, уақиғаның
шарықтау шегі, шешімі айқындалады. Әр шығармадағы адам тағдыры жеке
кейіпкерлер арқылы пайымдалып, іс-қимылы, мінезі, қылығы, әрекеті
айқындала түседі. Кейіпкерді танытатын, айқындап, даралап беретін негізгі
элементтер: портрет, іс-қимыл әрекеті, тілдік көрінісі, көркемдік
детальдар, суреттеме, кейіпкерлер диалогы, жанама сипаттамалар, кейіпкердің
өзара қарым-қатынасы, қақтығысы, күресі т.б. Кейіпкерді талдап, тану
барысында оқушы көркем шығармадағы кейіпкердің жүйесін нақтылайды, өзара
байланысын, жазушының әр кейіпкерге қандай сипаттама бергенін, портретін,
кейіпкерлердің диалогтары арқылы олардың мінезін ерекшелеп айқындап,
негізгі орталық тұлғаны анықтайды (4, 62 бет).
Оқушы көркем мәтінді талдай білу арқылы нақты, дәлелді сөйлеуге
дағдыланады, сөз құдіреті мен қасиетін ұғынады. Сол себептен, ең алдымен
көркем тілмен сөйлеуге талаптандыру керек. Әр сөйлемнің негізінде нақты
ой, сол ойды анық, айқын кестелейтін сөз оралымдары болу керек.
Күнделікті пайдаланатын тілді жақсы меңгерген баланы оны кестелеп, әдемілеп
қолдануға дағдыландыру керек. Мағынасыз сөздер, шұбалаңқы сөйлемдер,
айтатын ойын нақтылап беруге шорқақтық көркемдеп сөйлеуге зиянын тигізеді.
Сондықтан көркемдеп сөйлеуді әр сабақта жүйелі түрде жүргізген тиімді
болмақ. Көркем сөйлеу оқып отырған көркем шығармаға да тікелей байланысты.
Оқушыларды әңгімелеу, мазмұндау кезінде жиі мәтінге үңілдіріп, кейбір
негізгі мәселелерді мәтінге жуық айтуды талап ету-осы көркемдеп сөйлеуге
баулудың басты жолы. Көркем сөйлеудің негізгі белгілері топтар, фигуралар
түрін меңгерту, теңеулер мен баламаларды сөйлемде жиі қолдану болмақ.
Көркем мәтінді оқу барысында керекті дәйектемелерді ала білуге, бейнелі
оралымдарды теріп алуға баулу. Көркем шығарма тілін талдауда жазушының
суреткерлік шеберлігін, эстетикалық мүмкіндігі, тілдік құралдарды
поэтикалық деңгейге сай қолданылуы, сөздің, фразаның құдіретін дұрыс
танытады.

1.2 Поэзия аудармасындағы орыс тілінен ағылшын тіліне әдеби мәтінді
аударудың шарттары мен түрлері

Поэзия аудармасына қойылар талаптарды айтқанда алдымен ауызға алынатыны
сөзбе-сөзділіктен қашу, жолма-жолдылықтан қашу, шығармашылық еркіндікке
құлаш ұру сияқты болып келеді. Бірақ, осы айтылғаннан өлең аудармасында
сөзбе-сөздік дәлдік, жолма-жолдық көркемдік болуы мүмкін емес деген ой шыға
ма? Шықпайды. Бәрі де таланттың қолында. Шын талант өзге біреу сірестіріп
қоятын сөзбе-сөзділіктің өзін сырлы сұлулыққа суара алады, шын талант өзге
біреу жабыстырып қоятын жолма-жолдылықтың өзін жарасымды жымдастырып
жібереді. Бұл орайда Ғали Орманов аударған Пушкиннің “Қысқы жол” өлеңі
нақты мысал бола алады.

Сквозь волнистые туманы
Толқынға ұқсас тұманнан
Through wavy fogs

Пробирается луна,
Ай ақырын шығады;
The moon makes the way

На печальные поляны
Төңірекке мұңайған
On sad glades

Льет печально свет она.
Мұңды сәуле құяды.
Pours it is sad light it.

По дороге зимней, скучной
Қысқы жолда жабырқау
On road winter, boring

Тройка борзая бежит,
Келеді аттар бұлдырап;
The three fleet runs

Колокольчик однозвучный
Жалғыз үнмен қоңырау
Hand bell monotonous

Утомительно гремит
Қажытады сылдырап.
Tiresomely rattles

Адамды түсіну қандай қиын болса, оның жазғанын түсіну одан да қиын.
Иржи Левыйдың: “Дұрыстап оқу – жұмыстың жартысын жасап тастау” деген сөзі
бар. Аударылатын мәтіндегі өмір болмысын дұрыс әрі терең түсіну –
аудармашыға қойылар басты талап.
Аудармадағы ағаттықтардың, қателіктердің, кемшіліктердің әр кезеңдегі
сипаты әр түрлі. Тәржімешінің когнитивті тәжірибесінің жетіспеуінен
жіберілетін кемшіліктің бірі – тастап кету. Семантикалық деңгейдегі
қателіктер өзгеру, ауысулардың, яғни трансформацияның дәл ұғынылмауынан
орын алады. Олақтық, салақтықтан кететін қателіктерге де тиісінше көңіл
бөлінді.
Өлең аудармасының өнері дегеніміз бір тұста ұтып, бір тұста ұтылып
жүріп барып шығармашылық жеңіске жету. Әр жол сайын дөп табамын, әр жол
сайын дәл түсемін деген адам дәл сол жолдарда тауып кеткендей болып
көрінгенімен, шығарманы тұтастай алып қарағанда өлеңдік өзегінен айырылып
қалып жатады. Белгілі бір дәрежеде “құрбандықтарға” саналы түрде
бармайынша, шын мәніндегі көркем аудармаға қол жеткізу қиын. Ол үшін
аудармашы өзі қолға алған шығармадағы тастап кетуге, алмастыруға болатын
тұстарды бар жан-жүрегімен, бар ақыл-ойымен, бүкіл болмыс-бітімімен
сезінуге тиіс. Ең бастысы – нақпа-нақ білуге тиіс. Түйсікке сене беру,
шабытқа арқа сүйей беру түптің түбінде бір опындырмай қоймайтыны сөзсіз.
Абзалы, аудармашының ақын ғана емес, тарихшы, этнограф, тілші, сыншы,
мәдениеттанушы болып жатқаны керек. Аудармашылық өнер мен ғылымның арасында
тұруға тиіс дейтініміз де сондықтан.
Реалиялар аудармаларына да назар салынған. Ең алдымен түпнұсқаның рухын
дәл табу, негізгі айтар ойын дәл аңдау, басты бейнелерін дәл жеткізу шарт.
Қалғаны – екінші қатардағы нәрселер. Тіпті бір қарағанда реалия сияқты
көрінетін сөздердің, атаулардың өзі шындап келгенде өлең өрнегін айшықты
ете түсуге, дыбыс үндестігін күшейту арқылы әсерді арттыруға қызмет етіп
қана тұрғанын көреміз.
Аудармадағы ағаттықтардың типологиясы екшеледі. Тіларалық омонимдер,
идиомаларды берудегі қиындықтарды айтпағанда, отызыншы-қырқыншы жылдарға
дейін мәтіннің мәнін дәл ұқпаудың өзі жиі кездесіп тұрды.
Абайдың Пушкин романынан жасаған нұсқасының жанрлық табиғаты жөнінде
қазақ әдебиеттануында едәуір материал қордаланып үлгерді. Абай жасаған
асыл нұсқаның белгілі бір анықтаманың аясына сыя қалмайтыны, қатқан қалыпқа
дәл түсе қоймайтыны – ақын ұлылығының тағы бір айғағы. Шериаздан
Елеукеновтің: “Хаттарда” аударма атаулының бар түрі кездеседі. Дәлме-дәл
яки бара-бар, еркін тәржіма және сарындастық тәржімаға қатысты шамалы
еліктеу, дербес шығармаға тән қасиеттер түгел ұшырасады” [12, 247 б.] деуі
сондықтан. Қалай болғанда да Абай Пушкиннен атымен аударма жасамаған деудің
реті келе қоймайды. Абайдың Пушкиннен сөздің бүгінгі мағынасындағы аударма
жасамағандығы – басы ашық жай. Абай өзінің “Евгений Онегинін” туындатқан.
Қалай туындатқан? Біздің пікірімізше, Абай өзінің “Евгений Онегинін”
негізінен алғанда аудармалық лирика тәсілімен туындатқан. Түпнұсқаға
шығармашылық еркіндікпен қараған, кейіпкерлер болмысына өз байыптамасын
жасаған, туындының табиғатын қазақ реципиентінің қабыл алуына лайықтап
келтірген.
Абайдың “Евгений Онегиннен” аудармаларында ақынның сөз сәйкестігінің
де, бейне баламалылығының да, уәзін, екпін, ұйқас, интонация барабарлығының
да үздік үлгісін жасағандығына мына жолдарды орысша-қазақшасымен текшелеп
қойып шыққанда да көз жетеді.

Но так и быть. Судьбу мою
Не болса да өзімді
But well. My destiny

Отныне я тебе вручаю
Тапсырдым сізге налынып
Henceforth I hand over to you

Перед тобою слезы лью
Толтырып жасқа көзімді
Before you tears I pour

Твоей защиты умоляю
Есірке деймін жалынып
Your protection I beg

Абайдағы нақтылық, сәйкестік назар аударарлық. “Кто ты, мой ангел ли
хранитель” – “Шыныңды айт, кімсің тербеткен, Иембісің сақтаушы?”, ал
ағыолшынша аудармасы: Who you, whether wash an angel the keeper? “Ангел-
хранитель” ұғымын дәл осылайша жатық жеткізу церковнославянизмдер табиғатын
тамыршыдай тап басып танудың жемісі. “Или коварный искуситель” – “Әлде
азғырып әуре еткен, Жаумысың теуіп таптаушы”. “Искушение” ұғымын “ азғырып
әуре ету” деп алған Абай “коварный” сөзінен сол “искусительдің” тұлғаны
“теуіп таптайтын” сұмдығын сезіндіреді. “Мои сомнения разреши” – My doubts
resolve – “Шеш көңілімнің жұмбағын”, “Быть может это все пустое” -
Perhaps this all empty – “Әлде бәрі алданыс”. Эквивалентті дейсіз бе,
эквиритмді дейсіз бе, адекватты дейсіз бе, дәлме-дәл дейсіз бе, жолма-жол
дейсіз бе, тіпті сөзбе-сөз дейсіз бе – жалпы, аударма теориясындағы
талаптардың бәріне бірдей жауап бере алатын шумақтар. Ал енді “Обман
неопытной души...” Deceit of inexperienced soul деген жолдан “Жас жүрек
жайып саусағын, Талпынған шығар айға алыс” деп шығаруға тіпті айтар сөз
жоқ.
Абайдың алыптығы Лермонтовтан аудармаларынан тіпті бөлекше көрінеді.
Ақын атамыз қазақ поэзия тәржімесінің шыңға шыққан шедеврлерін тап осы
Лермонтовтың өлеңдерін аудару арқылы жасаған болатын. “Қараңғы түнде тау
қалғып” – аудармадағы көркемдіктің, бейнеліліктің, әуезділіктің, дәлдіктің
эталоны. Лермонтовтағы “тау шыңдарын” “тауға” түсіріп, асқақтаған шыңы жоқ
Шыңғыс тауына келтіріп, “аңғарды” жазық “далаға” ауыстырып, Қарауылдың
айналасына айналдырып жіберген данышпандығының арқасында Гете картинасы
қазақ жеріне көшкен де қойған. Тегінде, Абайға Пушкиннен гөрі Лермонтов
жақынырақ болған деп айтудың реті бар. Абай өз жанының қажетін Лермонтовтан
көбірек тапқандай. Мұның өзі оның Лермонтов өлеңдерінің денін таза аударма
күйінде шығаруынан, ал Пушкинге келгенде еркіндікке дес беріп, өз бетінше
пайымдама жасауға, кейіпкерлердің мінез бітімін, кісілік болмысын өз
қалауынша өзгертуге бейімдігінен де көрінеді. Пушкинге Абай жарыса сөйлесе,
Лермонтовқа қосыла сөйлейді. Қазақ поэзиясы көркемдік нақтылық, бейне
дәлдігі сипаттарына ие болғаны үшін Абай аудармаларына да қарыздар.
Ұлттық мәдениеттердің бетбұрысты белестерінде аударманың алар орны арта
түседі. Қазақ қауымы үшін осындай белес – Абай дәуірі. Академик Сейіт
Қасқабасов дәуірге, қоғамға сәйкес белгілі бір жанрлар актуальды сипат
алып, басым түсіп жататынын айта келіп, “Мысалы, ХҮ-ХVІІІ ғасырларда қазақ
қоғамы мен тарихы үшін елді қорғау, жауға тойтарыс беру аса маңызды
саналды”, “Сол сияқты ХІХ-ХХ ғасырларда ақындар айтысы, лирикалық жанрлар
шыға бастады. Олардың басты функциясы – эстетикалық болды, бірақ басқа
сипаттарын да жоғалтқан жоқ” деп көрсетеді. Яғни, сол тұста сыртқы жаудан
тыншу тапқан қазақ елі өз ішіне үңілуге, адамның жанына бойлауға, сезім
жайын ойлауға мүмкіндік алған еді. Абай аудармалары қазақ тілінің ғажап
мүмкіндігін көрсетіп берді. Абай өз өнегесімен қазақ әдебиетінің іргесін
жоғарырақ түріп, түндігін толығырақ аша алды: мұнан былай ұлттық сөз
өнерімізге сырттан самал да көбірек есетін, төбеден күн нұры да көбірек
түсетін болды.

1.3 Көркем аудармадағы поэтика мәселелері

Аударма өлеңге де қойылар басты талап – түпнұсқаның әсерін жасау. Ол
әсерге аудармашының қалай қол жеткізетіні – бөлек мәселе. Поэтика
мәселелерін талдаған бұл тарауда аудармашы түпнұсқаны өзге тілде орындауы
үшін аспапты, яғни тілді, сол тілдегі көркемдік құралдарды ауыстыратыны
нақты мысалдармен көрсетіледі. Бұл істе түсіну, зерттеу (идентификация) мен
өзектен өткізудің (эмпатия) орны үлкен. Қазақ аударма өнерінде герменевтика
мәселесінің әлі күнге шешілмегені алаңдатарлық. Тәржіменің талайында
қателіктердің біразы мәтіннің мәнін түсінбеуден кететіні өкінішті. Мәтінді
ғылыми, яғни филологиялық тұрғыдан талдау әлі де әлсіз. Аудармашылардың
көбінде тәржіменің түпмақсаты жөнінде ұғым-түсінік дұрыс қалыптаса
қоймаған. Қазақтың өз өлеңінен түк те аумайтын, өлең өлшеміне, уәзініне
әкелер соны бояуы, жаңа үні жоқ аудармалардың түгелдей дерлік орысша
білетін ұлтқа тигізер пайдасы шамалы. Тарауда қазақтың өлең құрылысына
аударма арқылы келген жаңалықтар да талданды.
Бұнда пішін мен мазмұн бірлігіне қол жеткізу, эвфонияны қалпына
келтіру, бунақ, буын, ұйқас, ырғақ, метафора, перифраз, идиома, интонация
құбылыстары әртүрлі ақындар аудармалары арқылы көрсетілді.
Тілдің өзіндік сипатына байланысты тәржіменің түпнұсқадан да асып түсуі
мүмкін деген ой ортаға салынып отыр. Мәселе мынада. Өлең – өлшемге байлаулы
өнер. Ақ өлеңнің де өзінің ішкі ырғағы бар. Ақын қай шумақты құрағанда да
ырғаққа, ұйқасқа, буынға, бунаққа қарамай тұрмайды. Соған орай оның өз
ойын, өз образын, өз бояуын дәйім дәл өзінің көздегеніндей етіп жеткізе
алмауы әбден мүмкін. Мұның өзі ең мінсіз деген шығармалардан да табылуы
мүмкін. Сол ойдың, сол образдың, сол бояудың өзге тілдегі өзге ырғаққа,
өзге ұйқасқа, өзге буынға, өзге бунаққа түпнұсқадағыдан гөрі әуездірек,
әрлірек болып түсуі де мүмкін.
Өлең поэтикасы мәселесінде пішін мен мазмұн бірлігінің маңызы үлкен.
Белинский аудармашы талантын пішінді дәл табу таланты деп атаған болатын.
“Ұлттық пішін дегеніміз халықтық ойлау машығының көркем бейнелерде көрініс
тапқан тұтас жүйесі. Ол әрбір халықтың тарихының, тұрмысының, сенім-
нанымының, әдет-ғұрыптарының, үйренген үрдістерінің, талғамының
ерекшелігінен құралады. Аудармашының еңсеруіне тура келетін қиындықтарының
ең үлкенінің бірі ұлттық пішіннің ерекшеліктерін дәл ұстай білу, соны өзге
тілде жеткізе білу”.
Пішін мен тілді бөлек-бөлек қарастыру қисынға келмейді. Пішін – кең
ұғым. Тіл көбіне-көп пішінге қызмет етіп қана қоймайды, пішінді құрайды да.
Кешегі кеңес әдебиетінде шығарманың көркемдік пішініне көңілдегідей мән
берілген жоқ. Қит етсе қоғамның қынынан формализм деген айыптың алдаспаны
суырылып шыға салатын. Социалистік реализм әдісін ұстанатын ақын-жазушылар
өздерінің төл туындыларында қолдана бермейтін, қолдана қалса идеологиялық
билік, әдеби сын тарапынан қолдала бермейтін тәсілдерді аударма жасау
арқылы пайдаланып жататын. Кейін әуелде аудармалар арқылы көз үйренген
көркемдік шешімдер, аударма арқылы құлаққа сіңісті бола бастаған дыбыстық
үйлесімдер бірте-бірте төлтума шығармаларға да ауысатын.
Пішіндік ізденістер қазақ поэзиясында негізінен екі кезеңде бөлекше бой
көрсетті, сол екі кезеңнің екеуі де бір есіммен – Маяковский есімімен
байланысты. Алғашында – Маяковскийге еліктеп жазылған өлеңдерде, кейінірек
– Маяковскийден жасалған аудармаларда. Маяковскийдің өзі өлеңдерінің
аудармасы тәржімешілерге қиындық келтіретінін жақсы білген. Білгендіктен
де: “Менің өлеңдерімді аударудың айрықша қиындығы мынада – мен өлеңге
қарапайым, ауызекі сөйлеу мәнерінің сөз саптауын енгіземін, мысалы,
“светить – и никаких гвоздей” дегенді аударып көріңізші, ара-тұра бүкіл
өлең кәдімгі әңгімелесу сияқты болып кетеді. Мұндай өлеңдер тілдің жүйесін
тұтастай түйсіне алғанда ғана түсінікті әрі тапқыр болып көрінеді”, деп
айтып кеткен. Алайда, аудармашыларымыз Маяковский өлең жолдарын сатылап,
баспалдақтап құрады екен деп, қазақтың қара өлең жолын беталды бөлшектеп,
мағынасын шашыратумен Маяковский поэзиясының сыртқы формасын сақтауға
болмайтындығы, өлең жолын сатылауды сөз мағынасы көрінеу керек етіп тұруы
керектігі, ішкі, сыртқы форма сонда ғана табысатындығы жөніндегі тілек-
ескертпелерді терең пайымдай алған жоқ.
Қай жанрдағы шығарманың да ажарын ашатын, көркем мәтіннің мәйегіндей
болып тұратын сөз саздылығы – аударманың да басты шарттарының бірі. Сол
жолдағы стилистикалық айшықтардың арасында аллитерацияның алар орны үлкен.
Дауыссыз дыбыстардың қайталануынан туатын бұл әсерді жөнімен пайдалана
білсе, автордың өзіндік өрнегін де әдемі танытуға болады. Әрине,
аллитерацияны қалайда аллитерациямен немесе ассонансты қалайда ассонанспен
беруге ұмтылудың тіпті де қажеті жоқ.
“Сөз сазының, өлеңдегі дыбыстар үндестілігінің біздің эмоциямызға әсер
күші қай кезде де ерекше”.   Поэзиядағы әуезділікті (звукопись) өлең
мағынасынан тіпті де бөліп алуға болмайды. Былайша қарағанда әуезділіктің
өзінде, әрине, нақты мағына жоқ, сөйте тұра ол мағынаны эмоциялық-
эстетикалық тұрғыдан айшықтап, мағыналық категорияларын айқындай түседі.
Аударылған туындылардағы фразеологизмдер арқылы да тіл байып отыратынын
ескерілген жөн. Әрине, ана тіліміздің табиғатына жат ұғымдардың, қазақы
фразеологизмнің болмысына үйлеспейтін орамдардың жөні бөлек. Біз әдетте
орыс тілінен аударма әсерін Абай тәржімелерінен ғана іздеп жатамыз. “Абай
өлеңдерінде кездесетін кептерше сүйінісу (“ворковать как голубки”), салқын
тарту (“постывать”), тактісіне билеу (“отбивать такт”), бір сағаттан бір
сағат (“от часу на час”) деген тіркестер де қазақ тілі үшін жаңа: олар орыс
тілінен калькалау (сөзбе-сөз аудару) жолымен жасалғандар. Бір ғажабы –
бұлардың бәрі тек аударма үстінде емес (олар да бар), Абайдың төл
өлеңдерінде де қолданылған! Айталық, салқын тарту деген тіркес Абайда:
Дүниедегі қызықтың бүгін бәрі Саған салқын тартқандай, сен бір кәрі – деген
өлең жолдарында кездессе, бұл жолдар Лермонтовтың: Пускай теперь прекрасный
свет Тебе постыл – ты слеп, ты сед – деген жолдарының аудармасы. Кептерше
сүйінісу (Абай жинақтарының барлық басылымдарында сүйеніскен деп жазылып
жүр, біздіңше, сүйініскен болуы керек, оны Абай орысша ворковать дегеннің
аудармасы етіп алған) деген тіркес те аударма өлеңінде кездеседі, ал
қалғандары (мүйіз шығу, тактісіне билеу, бір сағаттан бір сағат) Абайдың
төл өлеңдерінде. Бұл – Абайдың орыс тілінің көркемдік дүниесін
творчестволықпен игергендігінің белгісі”. Ақынның аударма өлеңдеріндегі жас
бұлт, кәрі жартас, тентек өмір, салқын өмір, қараңғы өмір, өткен күннің
улары, көңілдің ауыр жүгі деген тіркестер — жаңа фразалар.
Абай – перифраздың да шебері. Оған да әсер еткен – аударма. Әсіресе,
Лермонтовтан аударылған өлеңдерде ақын перифраздың неше түрін көрсетеді.
Қараңғы көңіл, көңілдің жүгі, улы сусын, жанға түскен жара, жалтаңдаған жас
жүрек, жүйрік уақыт, үміттің нұры, еркелі қол, асау өмір, тентек өмір,
жабырқаңқы сөз, тәтті үн, нәпсінің сынған қайғысы, асау той, тентек жиын...
осылай кете ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.