МЕМЛЕКЕТТІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
МЕМЛЕКЕТТІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.1
Мемлекет түсінігінің жалпы сипаттамасы және оның ерекшеліктері
9
1.2
Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық зерттеу
18
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ..
41
2.1
Қазақстан Республикасы Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет ретіндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
41
2.2
Шетелдердегі мемлекеттер нысандарының сан түрлілігі ... ... ... ... ...
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
70
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанының ерекшеліктері мен теориялық негізі деп аталады. Жұмыс тақырыбым өте қызықты да күрделі болып табылады. Мемлекет нысаны бұл мемлекет және құқық теориясының әлі де зерттелуді талап ететін мәселелерінің бірі.
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекет дегеніміз басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Қысқаша айтқанда белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, саяси билік ұйымы. Мемлекет қоғамның негізінде пайда болады және сол мемлекет құрған ұйымдардың бірі болып саналады. Ал қоғам өзегі - адам, әрқайсысы бір бірімен тығыз байланысты.
Кез келген мемлекет әлеуметтік бағыттырынан басқа сыртқы белгілерімен де сипатталып, оның жиынтығын нысандар құрайды. Мемлекет нысаны дегеніміз мемлекеттің қалай құрылғандығы және мемлекетті кім қалай басқарады, ондағы мемлекеттің құрылымы қалай қызмет істейді, ол аумақ тұрғындары қалай біріккен, қандай әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді. Егер мемлекеттің негізі санаты, мемлекеттің басты заңдылық неге байланысты екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты - қоғамда кім және қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді.
Мемлекет нысаны оның негізгі үш элементінің бірлестігі: басқару нысандары, мемлекеттік құрылыс нысандары және саяси режим. Бұл жиынтық мемлекеттің құрылымы және ұйымдастырылуы жақтарының негізі болып табылады.
Мемлекеттің басқару нысандары мемлекет үшін аса маңызды мәселе болып табылады. Басқару нысандары мемлекеттің Ата заңына яғни Конституциясына негізделуі тиіс. Басқару нысаны мынадай негізгі түрлерге бөлінеді: монархия және республика. Басқару нысаны төмендегідей мәселелерді түсінуге мүмкіндік береді:
мемлекеттің жоғарғы органы қалай құрылады;
жоғарғы және басқа мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастар;
жоғарғы мемлекеттік органдардың азаматтардың құқығы мен бостандығын қамтамасыз етуі.
Мемлекет құрылыс нысаны дегеніміз мемлекеттің ішкі құрылымын, ондағы ұлттық-мемлекеттік, аумақтық-мемлекеттік құрылулар мен бірліктің болуы тұрғысынан ашатындығында орталық мемлекеттік билік пен мемлекеттің барлық құрамдас бөліктерінің биліктері арасындағы ара қатынасты көрсетеді. Мемлекеттің құрылыс нысанының екі түрі бар:
1. Жай (Унитарлы мемлекеттер)
2. Күрделі (Федерация және Конфедерация)
Мемлекеттік достық немесе мемлекеттік аралық бірлестіктер мемлекеттік құрылым нысандарына жатпайды бірақ мемлекет және құқық теориясының институт шеңберінде қарастырылады және зерттеледі.
Саяси режим дегеніміз оның мәндік-мазмұнды жағының көрінісін, мемлекеттің пайдаланып жүрген басқару, ылғал әдістерінің жиынтығын, мемлекет құрлымын оның басқа жағын сипаттайтын жиынтық түсінік ретіндегі мемлекеттік нысанның тағы бір компоненті болып табылады. Бұл нысанның екі түрі бар: демократиялық және антидемократиялық.
Саяси бостандық дәрежесі мемлекеттік механизмнің түрлі буындары арасындағы қарым-қатынастарын, бір жағынан, олардың арасындағы да, екінші жағынан партиялар мен халықтың арасындағы өзара қарым-қатынастың моральдық-психологиялық ахуалы туралы пікір айтуға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс барысында мемлекет нысанының әрбір түрлеріне тоқталып, мағынасы ашылады.
1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясының 2-бабында көрсетілгендей Қазақстан Республикасы Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет болып саналады [1]. Президенттік басқару әр елде әр түрлі болады. Басқару нысанының бұл түріне тән ерекшеліктер:
1. Президентті Парламентсіз сайлау (халық сайлауы);
2. Үкіметтің Парламенттің алдында емес, Президенттің алдындағы жауаптылығы;
3. Парламенттік республикаға қарағанда, мемлекет басшысының өкілеттігінің көбірек кеңдігі.
Сондықтан да кез келген мемлекет құқықтық құрылым ретiнде белгiлi бiр басқару нысандарының болуын қажет етеді, бір-бірімен тығыз байланысты. Адамзат қоғамы дамып, өскен мемлекеттiк құрылым күрделенген сайын мемлекеттi басқарудың нысандыры да күрделене түседi. Қазiргi қалыптасқан бiз бiлетiн мемлекеттердiң басқару нысандары, құрылым нысаны сан түрлі болып келедi. Егер мемлекеттi басқарудың нысаны ұтымды болатын болса мұндай мемлекеттiң болашақта қалыпты да қарқынды дамуына үлкен мүмкiндiк туындайды. Мемлекеттiң нысаны осы күнге дейiн өзiнiң өзектiлiгiн яғни, актуальдығын жоғалтқан жоқ деп айтуға болады.
Мемлекетіміздің Республика екендігі атынан анық болса, ал унитарлы екеніміз Конституциямыздан айқын. Бұл терминнің астарында не жатқанын зерделеп, маңызы мен ерекшеліктерін түсінуге күш саламыз. Қазақстан Республикасының тәуелсіз алғаннан кейін мемлекеттік саясатымызда және мемлекеттік құрылымда елеулі өзгерістер болды. Жоғарыда қарастырылған жағдайларды өзімнің еңбегімде ашып көрсетемін.
Мақсаты: Құқықтық тұрғыдан мемлекеттi нысандарының түсiнiгi мен мазмұнын оған байланысты құқықтық және теориялық мәселелерді қарастыруды, шетел мемлекеттерінің нысанының ерекшелігін талдап және де сол мемлекеттердің билік ету ерекшеліктері мен жетілдіру бағыттарын ашуды өзiме мақсат етiп отырмын.
Міндеті: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаттарына жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
Жалпы мемлекет түсінігі мен мемлекет нысанының түсінігін ашу;
Мемлекет нысаны мазмұны мен элементтерін анықтау;
Қазақстанның мемлекет нысанының қалыптасуы мен дамуының және оның жетілуінің мәселеріне тоқталу.
Шетел мемлекеттерінің унитарлы, конфедерациялық, федерерациялық түсінігін ашу.
Теориялық маңыздылығы. Таңдап алынған зерттеу тақырыбы төңірегінде шетелдік және қазақстандық заңгерлердің еңбектері басшылық. Соның ішінде дипломдық жұмыста ресейлік заңгер ғалымдардың, мысалы Чиркин В., Звиревич В.Т., Исаков В.Б., Бабаева В.К., Наумова С.Ю., Мордовца А.С., Касаева Т.В., Колотов А.Ф., Симонов В.Н., Скуратов И.В., Субботин А.Л., Матвеева А.Г. еңбектері пайдаланылды.
Ал Қазақстандық заңгер ғалымдардың ішінен С. Өзбекұлы, Ө. Қопаев, Ғ.С. Сапаргалиев, Қ.Д. Жоламан, А.М. Каратаева, М.М. Қарасартова, Е. Өміржанов, Е.Б. Ахметов, Т. Ағдарбеков, У.Ш. Шапақ, Ж.Р. Темірбеков, М.Т. Баймаханов, С.Т. Молдабекова, А.Қ. Мұхтарова, С.К. Амандықова, А. Турлаев, Н.Ж. Сарсенбеков, С.А. Табанов, Д.Д. Түркбенбаева, Г.Н. Жарылғасымова, К.Т. Байжанова, Қ.И. Оспанов, Б.Ж. Қуандықов, М.Т. Габдуалиев, М.М Кожухова, Ж.Т. Мусаева, М.А. Сейдинова, Е.К. Нұрпейсов, А.К. Абельдинов және тағы да басқалардың зерттеу жұмыстары қарастырылды.
Зерттеу объектісі. Қазақстан және шетел мемлекеттерінің нысанының қалыптасуының түсінігі мен ерекшеліктерін қарастырып, олардың қызметін айқындап ашу.
Зерттеу пәні. Мемлекет пен құқықтың пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі түсініктерінің жүйесі болып табылады. Ең негізгісі мемлекеттің нысанының түсінігі, сипаттамасын және мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін факторлар мен мемлекеттің мәні және шетел мемлекеттерінің нысанын ерекшетіктерін талдап және де сол мемлекеттердің билік ету ерекшеліктері мен жетілдіру бағыттарын ашып көрсетіп, оны қарастыру.
1. МЕМЛЕКЕТТІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Мемлекет түсінігінің жалпы сипаттамасы және оның ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 91-бабының 2-тармағына сәйкес мемлекеттің біртұтастығы мен аумақтың тұтастығы атап көрсетілген. Біртұтас мемлекет ретінде Қазақстан Республикасы өзіндік мемлекеттілігі жоқ әкімшілік аумақтарға бөлінген біртұтас, саяси біртекті құрылым болып табылады. Қазақстан біртұтас мемлекет ретінде біріңғай азаматтықтың, біріңғай мемлекет аппарат құрылымының болуымен, айтып кеткендей әкімшілік-аумақтық құрылыстың иерархиялық, заңдылықтың біріңғай жүйесімен, біріңғай сот жүйесімен сипатталады [1].
Осы баптың мазмұнын ашу үшін мемлекеттің шығу тарихының мазмұны мен мемлекет нысанына түсіндірме беремін.
Мемлекеттің пайда болуының өзінің сипаты мен бағытталуы мен ерекшелігіне қарай нысанын қажет етпеген мемлекет болғанға дейінгі басқа нысанадарды пайдаланып келген алғашқы қоғамның даму кезеңдерімен тікелей байланысты. Экономикалық және басқа салаларының өте төмен деңгейде ерекшелентін алғашқы қауымның объективті түрде қарағанда мемлекеттің деңгейіне өсуі еді. Олар жануарлар әлемінен енді ғана бөлініп шыққан өздерінің өткен өмірінің ашық та, анық таңбасы бар жағдайды бірден бағдарлай немесе іс-әрекетінің аяғы неге апарып соғатындығын да болжай алмайтындығымен cипатталатын.
Алғашқы қауым қалыптасуы, оның тіршілік ету үшін шағын отбасылық топ болатын, қауым болу үшін көбірек топтасуы кажет еді. Алғашқы қауымдық созылуы еңбек құралдарының жетілуіне байланысты, оның сапа жағынан өзгеруінің алғышарттары туындады. Еңбек өнімділігінің сапалануы мен мәдинеттілік, адамгершілік дами бастады. Алғашқы қауымдағы құрылыста сапалы жаңа өндіріске көшу себебі, қоғамда еңбектің бөлінуі, әйел мен еркектің қызметі олардың табиғатына қарай жүзеге асты.
Қоғамның кез келген түрінде оның саяси негізі көзі билік болып тұрады. Қоғамдағы негізгі сұрақтар жасы үлкен мүшелердің отырысында шешілді, қаралды. Ерекше қасиеттер мен тәжірибеге ие болған халықтың даусы сайланатын рубасылар ақсақалдар кеңсесінде туындаған сұрақтарды қарап, шешім қабылдап отырған. Осы уақыттағы билік біртұтастыққа ие бола бастады. Алғашқы қауымдық құрылыстың экономикалық тірегі өндірістік қатынастар қамтыды. Даму жағынан өндіргіш күштерінің өте төмені жеке меншіктің дамымауы адамдар тіршілігіне қажетті азық-түлік пен киім кешікті ала алмады. Соның нәтижесінде адамдар бірігіп еңбек ете бастады. Өндіргіш күштердің дамуына зор үлескен қосқан факторларды атап өткен абзал.
Мемлекеттің пайда болуының үш қоғамдық еңбек бөлінісінің болуымен сипатталады. Алғашқы да егіншілікен мал шаршалық бөлініп шыға бастады. Жануарлар қолға үйретілді, кейінірек оларды бағып өсірі арқылы малшы тайпалар жабайылардың тобынан бөліне бастады. Қоғамның келесі еңбек бөлінісінің түрі егіншіліктен қол өнердің бөлініп шығумен ерекшеленеді, адамның жұмыс күшінің құндылығы арта бастады. Үшіншісі саудагерлердің пайда болуы, өздері өндірумен айналыспайды бірақ тұтынушыларды тәуелділі етіп қояды. Бұл жағдай алғашқы қауымның ыдырауына әкеп соқты. Содан бастап мемлекет деген ұғым пайда болды [2, 44-45 б.].
Топтар-туыстық қатынастар тобынан тұрды, ал туыстық қатынасы жоқ адамдарда бір-біріне сенімсіздігі пайда болды. Уақыт өте келе қоғамның негізін салған рудың адамдары бөлектене бастады. Құрал-саймандардың жетілуіне байланысты еңбек өнімділігіде өсті артық өнім жеке адамдардың меншігіне айналды. Рудың басқару жүйесі: ру мүшелер даусы тең болды, рудың жалпы жиналысында шешім қабылданатын, ру басшысында әскер басын сайлау құқығына ие болды сондай-ақ олардың қызметіне бақылау жүргізіп отырады. Тақыр жерде мемлекет пайда болған жоқ, ол рулық басқарудың жалғасы болып табылады. Олардың арасындағы жақсы жаңалықтан кенде емес, кейбір институттармен сабақтастығы анық көрінеді.
Біртіндеп қоғамның негізін салған рудың адамдары бөлектеніп шыға бастады. Ол үшін олардың мынандай ерекшеліктері болуы керек болды:
1. Сол кездегі іс-әрекеттің негізгі саларын қамтуға мүмкіндік беретін қоғамдық өмірдің өзіндік ортақ шаруалықтың жүргізе асыратын, ұжым мүшелерінің қажетін қанағаттандыру;
2. Туыстық жағынан аса жақын емес мақсат, мүдделері жақын емес, айтарлықтай ұйымшылдық көрсетіп, қауіп қатерден бірлесіп қорғануы керек еді;
Осыған сәйкес ру басқару жүйесі құрылды: ру тіршілігінің негізгі мәселеріне ру мүшелерінің даусы тең болды, рудың жалпы жиналысында бәрі шешіліп қаралатын.
Жалпы жиналыста қандай да бір қоғамдық міндет жүктелген ру басшысын, әскер басын және басқа адамдарды сайлайды, сондай-ақ олардың қызметіне бақылауды жүзеге асырады. Экономика саласында болған өзгерістердің маңызы айрықша еді. Күннен күнге өндіргіш күштер жетіліп, біртіндеп басқарудың рулық ұйымы мен қоғамдық жаңадан тірлік ету жағдайында қайшылықтар кездесе бастады. Оның өзгерген жағдайын ескере алатын жаңа ұйымға, мемлекетке жол беру керек болды.
Экономикалық жағдай рулық-қауымда билікті құруға мүмкіндік бермеді. Сондықтан қоғамға әрбір мүшелерін ерекшелендіретін өкімет керек болды. Бірінші жағынан үстем таптың мүддесін қорғай отырып, екінші жағынан экономикалық тәуелділікті жою үшін органдар құруды талап етті. Қоғамнан бөлініп шыққан мұндай органға мемлекет жатады. Мемлекеттің алғашқы құрылымнан айырмашылығы өкімет, қоғамдық жұмысты атқаратын барқарумен айналысатын арнайы органдарының болуы. Көріп отырғанымыздай, алғышқы қауымдық қоғам дамуының, әрекет етіп отырған барлық факторлардың - объективті және субъективті, маңызды және екінші кезектегі - жиынтығы мемлекттің пайда болуына алып келеді. Жалпылама түсіндіргенде мемлекеттің пайда болуы теориясының қысқаша мазмұны осылай, бірақ әр мемлекеттің пайда болуының өзіндік тарихы және ерекшіліктері бар [3, 19-35 б.].
Заң ғылымдарында ең бір өзекті мәселелердің бірі болып мемлекеттің билік мәселесі яғни мемлекеттің өзі болып табылады. Мемлекеттің мәніне қатысты түрлі көзқарастардың, теориялар мен тұжырымдамаладың бар екені белгілі. Олардың ойларының ортақ пікірі болып мемлекеттің дербестікке, егемендікке ие саяси институт, саяси ұйым болып табылуы.
Егер саяси пікірдің классиктерінің идеяларына жүгінсек онда саяси теорияның негізін қалаушы Аристотельдің теориясына тоқталуы керек. Аристотельдің пікірінше мемлекет - бұл адамдардың белгілі бір әдістермен тәсілдермен өзара ықпалдаса отырып, адамдардың көпшілігі болып табылады және өмірдің қажеттіліктері үшін пайда болған ерекше түрдегі ұжым ретінде түсіндіреді. Аристотель мемлекеттің келбетіне оның барлық мүшелерінің мемлекеттің тұтастық қырын бөліп көрсетті. Оның ойынша Мемлекеттің бірлігі үнемі күшейе берсе, мемлекет болудан қалуы анық. Егер ол бірлікке ұмтыла берсе мемлекеттен отбасы құрылып, ал отбасынан жеке бір адам қалдмайды ма? [4, 105 б.]
Осы жерде Аристотельдің ойына келіспеймін себебі Бірлігі бар ел озады, бірлігі жоқ ел тозады деген атам қазақ, бұл тарих - заң болып саналады. Сондықтан да мемлекет бірлігі - еліміздің кілті, ең басты мәселесі. Қазақ әлсіресе - алауыздықтан әлсіреген, күшейсе бірлікпен күшейген. Үйдің берекесі қабырғасының қиюымен емес, отбасындағы сыйластық пен татулықпен келеді, мемлекет те солай.
Цицеронның пікірі бойынша, мемлекет дегеніміз - адамдардың одағы, яғни ортақ құқық және ортақ пайда беретін, осы тұрғыдан біріккен одақ деп қарастырады. Аристотель секілді Цицерон да мемлекетті анықтауды халықтың жетістігімен байланысты екеуінің теориясы түсініктерінше мемлекет көне игі жағдай. Цицерон былай дейді: Егер барлығына ақыл мен рух тұрғысынан қарайтын болсақ, барлық қоғамдық байланыстармен салыстырғанда біздің әрқайсымыз үшін мемлекетпен байланысымыз ең бір маңызды, неғұрлым қымбат болып табылады. Бізге ата-анамыз, балаларымыз, туыстарымыз, достарымыз қымбат, алайда бір ғана отан барлық адамдардың бүкіл байланыстарын қамтиды. Цицерон адамзаттық тіршіліктің бірнеше сатыларын анықтайды, ең маңыздысы ретінде азаматтық қауымды есептейді. Оның Міндеттер туралы трактатында барлық азаматтарды біртұтастыққа құрайтын азаматтық қауым мемлекет ретінде анықталады [5, 99 б.].
Қазақстандық ғалым Ғ.С. Сапарғалиев мемлекетті бәрінен бұрын оны зайырлық тұрғысынан қарау керек деген. Мұны да жоққа шығара алмаймыз.
Мемлекетті сипаттау кезінде әр түрлі көзқарастар бар. Бір-біріне қайшы келетін екі түрлі көзқарасқа келсек: марксистік және таптық теория. Марксистік экономикалық теория, саяси идеялар пайда болуына және одан кейінгі дамуына, ерешеленуне серпін берді. Белгілі бір класс индустриялды қоғам құрылымынан алынғандай саналады. Осыған орай, олардың оппозициялық саясат өте мәнді деп есептелінеді. Екінші тұжырымдама мемлекеттің ортақ мақсаттрына жетуі, мемлекет пен халықтың, әлеуметтік топтардың арасындағы қарым-қатынасын белгілеу болып табылады. Ғ.С. Сапарғалиев аталып кеткен яғни жоғарыдағы теориялар мен тұжырымдамаларды жоққа шығармайды. Мемлекеттің көп қырлығына байланысты түсінігі мен әлеуметтік жағдайына талдау қажетті [6, 46-47 б.].
Қазақстандық ғалымдар С. Өзбекұлы мен Ө. Копабаевтың Ө.Ш.Жалаири пікірінше мемлекет арнайы бір кеңістіктегі таптық қоғамда билік жүргізетін, арнайы адамдардың құқытық негіздерін ұйымдастыратын саяси жүйе. Қазіргі мемлекеттердің мәні мен түсінігі анық ашу өзекті мәселе болып табылады. Мемлекет әр қашанда тарихи түрде дымып, функциялары да соған сәйкес өзеріп отырады. Мемлекетті анықтауда өз теориясында егемендік, егеменді билік ұғымдарын қолданады. Егемендік - мемлекеттің тұрақты және абсолютті билігі деп санайды. Мемлекетті саяси одақ немесе қауымдастық ретінде емес, егемен билікті тікелей жүзеге асырушы ретінде ұғынады [7, 69 б.].
Еуропалық ортағасырлық дәуірде бірқатар ойшылдардардың мемлекет туралы еңбектері бар. Мысалы Фома Аквинский оның ойынша мемлекет көл өнершілермен, жер өндірішілермен, солдат мен саясаткерлердің саяси қауымдастығы. Фома Аквинский үшін мемлекет жаратушы билік етуші болып табылатын құдай болып есептелінетін әлемдік тәртіптің ажырамас жағдайы. Мемлекетті қасиетті объект деп есептеу үшін осы көзқарас жеткілікті себебі, мемлекеттердің көптігі жағдайында қасиеттілік белгісін байқау мүмкін емес.
Осы көзқарастарында Джон Локта Басқару туралы екі трактат еңбегінің өзінің көзқарастарын нақты түсіндірген: мемлекет ұғымының астарында демократия немесе басқарудың басқа формасы емес, латын тілінде civіtas сөзімен анықталған кез келген қауымдастықты түсінемін, біздің тілімізде community адамдардың нақты осындай ұғымды білдіреді деген екен.
И. Кант Ғұмырлық әлемге атты философиялық жобасында мемлекет орналасқан жер секілді мүлік емес, мемлекет өзін өзі басқаратын өзіне иелік ететін адамдар қауымы деген [8, 260 б.].
Мемлекет жария билікті жүзеге асырушы саяси ұйым болуы, мемлекетте түрлі ұйым болуы мүмкін бірақ мемлекет ерекше ұйым болып есептелінеді, неліктен деген сұрақ туындаса ол барлық қоғамды қамтитын, қоғам үшін және қоғам атынан қызмет ететін саяси ұйым. Басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға бағынышты емес. Мемлекеттің мәні оның мазмұнын, мақсатын бағытын анықтайды. Сонымен мемлекеттің қоғам өмірінен тікелей және жанама әсер ететін саяси ұйымдардан ажырататын белгілерінің бірі басқа мемлекеттерден тәуелсіз болуы. Мемлекеттің органдары болады, сыртқы жаулардан сақтану қарсы барлау жүзеге асырылады. Мемлекет органдарының және оның қызметін атқаратын, қаражаттандыратын оның арнаулы материалдық қорының болуы.
Қазақстанның аумағында мемлекеттің пайда болуын айтатын болсақ, табиғи-географиялық, топырақ-климаттық жағдайлары, аумақтағы халықтың ерекшеліктері, алғашқы қауымдық құрылыста және одан кейінгі кезеңдерде басқару нысаны қалыптастыратын, дамытудағы, тіршілік етуге әсер етті. Қазақстан аумағында көптен миграциялық тасқындардың түйіскен жерінде, халықтың жер аударылуы жолында болғандығыныңда әсері болды. Осының барлығы аталған аумақта мемлекеттіліктің пайда болуының бірқатар ерекшеліктерінің болуына алып келді.
Қазақ даласы бірнеше халықтың (сақтар, үйсіндер, хундар, сарманттар және т.б.) мекені болғандықтан, бірі екіншісін қуып шығып, өздері келімсектердің шабуылына ұшырап жатты. Кейде, мемлекеттің бір халықта пайда болған нышаны соғыстан немесе тағыда басқа жағдайлардың салдарынан жойылып кетті, бірақ белгілі бір уақыт өткеннен кейін басқа да халықтарда пайда болды.
Дамудың мемлекеттік сатысында жеткен көршілері жаулап алған алғашқы қоғамдық құрылыстың сатысындағы кейбір тайпалар мемлекеттілікке өз еркінен тыс ұмтылады. Мысалы, Александр Македонскийдің парсы пашалары Кирдің, Дарий I-дің әскери шабуылына ұшырады: олардың толық немесе жартылай жаулап алуы, жаулап алушылардың басқарудың мемлекет нысанын енгізумен жүргізілді. Тәуелсіздікті алған бұл тайпалар, мемлекетке дейінгі нысанға қайта оралу мүмкіндігіне ие болды.
Қазақстан аумағында мемлекеттің пайда болуы мұнда мемлекеттің рөлінің күштілігімен сипатталатын азиялық тәсіл сияқты тарихи формацияның бекуімен байланысты. Қазақстан жерінде мекендеген тайпалар мемлекеттің құрылуының тағы бір ерекшілігі армияның үлкен болуына байланысты. Қуғын-сүргін мәжбірлеу механимінде басты орын алды.
Пайда болған мемлекеттер шығыстық деспоттық үлгісімен құрылды және өзінің қол астындағы азаматтарға айтарлықтай билік жүргізетін. Олар негізен әр алуан шығыстық нысанда монарх (қағанат, халифат, сұлтан) еді. XIV-XV ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында тұрақтап қалған қазақ халқы қалыптасқан кезде хандық билік нысанындағы феодалдық мемлекет орнықты [9, 23-24 б.].
Мемлекет - қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың топтардың, таптардың қатынастарын реттейтін заңдарды қабылдайтын саяси ұйым.
Мемлекет - басқару фунциясын орындайтын және соның көмегін тіршілігін қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышшарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне сондай-ақ аса мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекеттегі экономикалық дамудың, саяси, әлеуметтік, рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызы мәселеріне қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына белсене әсер ете алады.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті анықтауда өзінің айқын көрінісі бар. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың күрделігі мен аспектілеріне қарай оның бір жақты болуы мүмкін емес, себебі ол бірнеше қабатты қамтиды.
Мемлекет мынандай қызметтер атқарады: шаруашылық жүргізу, меншік мәселелерін реттеу жер бөлу алым салық, адамдардың құқықтық жағдайын белгілеу, бүкіл қоғамды қамтып ол қоғамның атынан оның ішінде және сырттында қызмет етіп, қоғам үшін қызмет атқаратын ұйым [10, 35 б.].
Әр халықта мемлекеттің пайда болуының ерекшеліктері бар. Әр халықтың нақтылы тарихи тұрмыс жағдайы қоғамдық өмірдің рулық жүйесінің ыдырауынан мемлекеттің пайда болуы әсер етпей қоймады. Ф. Энгелсь Шартты түрде мемлекеттің пайда болуының батыстық және шығыстық модельдері бар деп түсіндіреді.
Батыстық модель туралы Ф.Энгельстің Отбасының жеке меншіктің шығуы туралы еңбегінде монографиялық және оқу әдебиеттерінде толығымен көрсетілген, олардың әрқайсысы оның процесске шешуші ықпал ететін түрлі факторларының болуы. Тап күресінің теориясы мемлекеттің пайда болуын ықпал турғысынан қарағанда Афинынын тәжірбиесі ерекше, Ф.Энгельстің сөзімен айтқанда рулық қоғамнын ішінде қарама-қайшылықтан пайда болған. Жеке меншік пайда болуы таптар мен әлеуметтік топтартарды алдын-ала анықтап, жіктеді одан қанаушылық басталды. Топтардың экономикалық үстемдігі нық және тұрақты болуы үшін мемлекет құрып, саяси үстемдігін нығайтқан. Өзге факторлардың сырттан жаулап алу, тайпалық аразшылық және соғыс болуына байланысты экономикалық факторлардың басымдығына көлеңке түсіре алмады.
Бұл процесс Римде рулық қоғамды біртіндетіп келімсектер көбейе бастады. Римдіктер олармен араласып сіңіп кетуден сақтана бастап жеке бір аристократияға айналды. Осының барлығы олардың ызасын тудырып құқығы үшін күресуге итермеледі.
Мемлекеттің пайда болуының шығыстық модельінің көптеген белгілері мен азиялық және африкалық тайпалармен тән климаттық жағдайлармен сипатталды. Бұл модельде егін шаруашылығы массивтерін игеруге деген қажеттілігін ирриграциялық жұмыстарды жүреге асыру анық сезілді. Мұндай жұмыс көлемін жекелеген отбасылар қауымды атқара алмайды, тек материалдық кадр басқада ресурстары бар мемлекет деп аталатын қуатты ұйымның ғана қолдарынан келеді. Сондықтан біраз уақыт бойы жерге қоғамдық меншіктер сақталып келіп мемлекеттің меншігіне айналды. Батыстық модельмен салыстарғанда жеке меншік пайда болуының басымдық жағдайы болмады. Мемлекеттің рольдық артуына байланысты обьективті мемлекет қиындықтарды депоттық бағытты қолданды. Ол мәжбірлеу апаратынан қарулы күштерге бюрократиялық шенеуліктерге сүйенді, бұлардың алдында көптеген адамдар өз-өзін құқықсыз сезінді, олардың тағдыры мемлекеттке тәуелді, заң жүзінде солардың қолдарына болды. Қатыгездік, шығыстың жауыздығы билік жұмысына өзінің ізін қалдырды. Сөйте тұра мемлекет басқа әлемнен тұйықталып өзге бағытты ұстанды: басқалармен ақпараттарды алмасу жоқ еді, соның нәтижесінде әрбір режим ешкім қарым-қатынаста болмады [11, 156-157 б.].
Мемлекет - қоғамның ресми өкілі. Қоғамның, елдің мүдессін көздей алды ма жоқпа? - бұл мәселені алдын-ала шешіліп қойған. Қоғамда жұмыс істеп жатқан ұйымдар қоғамның еркі мен мүддесін білдіруші екендігін барлық деңгейде көрсете алам дегенге олардың батылдығы жетпеді, мемлекеттің ғана негізі бар. Мемлекеттің қасиеттерінің молдығында дау жоқ.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысанының ықпал етуінің міндеті болып табылады. Мемлекеттің алдына қойған міндетті құқықсыз шешу мүмкін емес. Егер мемлекетттің аумағында орналасып қызмет атқаратын ұйымдар бірлестіктер мен құрылымдар құқық шеңберінде әрекет ете отырып құқық заңын сақтауы қажет болса, онда құқық мемлекетінің қызметі басқа болар еді. Мемлекет қоғаммен қарым-қатынаста өзінің қызметіндегі демеу болатын құқық бастауына сүйенді.
Академик М.Т. Баймахановтың пікірі бойынша этатистікке қоғамдық қатынастардың императивтік әдістерімен сипатталады. Осы жерде императивтік норма - заңмен белгіленген және құқық субъектісі үшін міндетті, бас тартуға жол берілмейтін өктем тапсырмалар болып табылады. Яғни этатистікке мемлекеттердегі азаматтардың, қоғамдық бірлестіктердің бостандықтары мен бірлестіктердің жоққа шығарылуы. Тоталитарлы және авторитарлы режимнің түрлерінің барлығы жатады [12, 46 б.].
Ал құқықтық мемлекет құқықтың артықшылық идеясын қалыптастыра отырып, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз бере отырып оған кепілдік беру. Мемлекет функцияларын жүзеге асыру үшін мемлекет механизмі аталатын арнаулы мемлекеттік аппарат құрылады. Мемлекет механизмі дегеніміз мемлекеттік ұйымдардың жүйесі, олар арқылы мемлекеттік билік жүргізіледі, қоғамды басқару қамтамасыз етіледі. Ол билік өкілеттігінің болуымен сипатталатын және белгілі бір құрылымы бар күрделі мемлекеттік органдардың жүйесінен тұрады. Негізінен олар құқықтық тәртіпті жүзеге асыратын мемлекеттің ішкі қауіпсіздігін, сыртқы тәуелсіздігін қорғайтын органдар.
Мемлекет механизімінің өзіне тән белгілері бар:
1. реттелген мемлекеттік органдар;
2. бірлігін қамтамасыз ететін алдына қойған мақсаты;
3. негізі элементі ретінде мемлекеттік органдардан тұрады.
Мемлекеттің әлеуметті тағайындалуы, оның қызметінде функциясында көрініс табады. Мемлекет функциясы - нақтылы тарихи кезеңде, өзінің алдында тұрған қоғам өмірінің маңызды аясындағы нақтылы стратегиялық мақсатқа жетуге арналған қызметтің ең маңызды бағыттары. Мемлекет дәстүрлі түрде ішкі және сырты функция болып бөлінеді. Ішкі функция - мемлекет ішкі қызметтерін шешіп қызметінің басты бағыттары, елдің ішкі өмірін қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекеттің келесідей функцияларына: әлеуметтік қорғау, салық салу, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету, экологиялық, мәдиниеттік, экономикалық реттеу, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету және тағы да басқа функцияларын жатқызамыз. Сыртқы функцияға мемлекеттік саяси жағдайы басқа мемлекеттермен қарым-қатынасында көрініс табады. Бұл функция түріне: елдің қорғанысы, бейбіт тәртіпті сақтау, басқа мемлекеттермен одақтасу жатады, қарулы күштерді барлау, ақпарат органдары.
Мемлекет функциясын жүзеге асыру үшін мемлекет механизмі аталатын мемлекет апараты құрылады. Мемлекеттің көп қырлы қызметі сипаты мен табиғаты, функциялары мен өкілеттіктері ерекшеленетін мемлекеттің құрылымдар жүйесін жүзеге асырады. Мемлекеттің мұқтаждығын қанағаттандыруға олардың алдында тұрған міндеттерді шешу. Мемлекеттің алдында тұрған міндеттерді орындау, функцияларын іс жүзінде жүзеге асыруға құрылған, ұйымдастырушылық қызметінің жүйесі. Мемлекет механизімі шынайы ұйымдастырушылық және материалдық күш, билікті жүзеге асырады және белгілі бір саясатты жүргізе отырып қызметін атқарады. Мемлекет механизмі - бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың жүйесі.
Мемлекеттің рулық басқару ұйымынан басты айырмашылығы онда арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының болуына немесе оқу және монографиялық әдебиеттерде атайтындай, жария-биліктің болуы. Бұл жердегі әңгіме қоғамнан бөлініп шыққан, басқару негізгі жұмысына, мамандығына айналған, қатары біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы. Басқарушы адамдарыың мұндай ерекше тобын алғашқы-рулық басқару ұйымы білген емес. Ол тек қана басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе олар мемлекеттің үлкен механизмін іске қосады. Нәтижесінде мемлекеттің барлық халқы бір жағынан басқарылатындарға, екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі мамандарға бөлінген сияқты. Сөйте тұра екіншілерінің біріншісіне қатысты басқару функцияларын емес, сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету шараларын жүзеге асыруына қақысы бар.
Мемлекеттің қоғамдық ұйымдардан айырмасын білуге көмектесетін, өзіне тән негізгі белгілері болады және олар келесідегідей:
Ең біріншісі мемлекеттің тұтас аумағы болады, осы аумақтағы өмір сүретін адамдар Конституцияларына сәйкес құқықтары мен міндеттерін пайдаланып сол аумақтың яғни мемлекеттің азаматтарына айналады, бүкіл қоғамның ресми өкілі ретінде халықты азаматтық тұрғыда біріктіреді.
Екіншіден мемлекеттің қоғамның қызметіне басқаруға құрылған мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заң шығару, заңды атқарушы және сот органы жатады. Мәжбүрлеу органдарына заңды атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады.
Үшіншіден тек мемлекет қана отан қорғауға және әлеуметтік қажеттілік үшін өз азаматарынан және халықтан салық жинайды. Мемлекеттің ерекше белгілерінің бірі азаматтардың аумақтық бөліністерге бөлінуі бірқатар мемлекеттермен байланыс орнатуы. Осыған байланысты адамның қандай мемлекетке жататындығын білуге болады.
Мемлекетің басқа ұйымдардан айырмашылығы егемендік сияқты белгілерімен ерекшеленеді. Бұл белгінің екі элементі бар ең біріншісі: үстемдік - өз аумағында жұмыс істеп тұрған бірлестіктер ұйымдар тұрғалар мемлекеттің басымдылығын мойындай отырып олар мемлекеттің бұйрығын орындауға, тәртіпті сақтауға әрі бұзбауға міндеттенеді. Егемендік белгісінің екінші құрамдас бөлігі тәуелсіздік оның мәнісі мемлекет өзінің тактикалық жолын өзі таңдайды, ешкімді арластырмайды ішкі және сыртқы саясатты өзі жасайды.
Сонымен қатар:
Тек мемлекет қана халықты біріктіріп және оның атынан шығады;
Мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер шығарады, солардың көмегімен қоғамда тәртіп орнатады;
Мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.б.) бөлінеді;
Басқа мемлекеттерден тәуелсіз, қоғамның ең жоғарғы билігін өз қолында ұстайды.
Билеуші органдарының болуы, тек қана басқару ісімен айналысатын арнайы қызметкерлері болады. Қоғамда тәртіп сақтау үшін мемлекетте әскер жасағы құрылады. Сыртқы күштердің ықпалынан қорғануға қарсы барлау ұйымдастырылады.
Мемлекет заңдар мен нормативтік-құқықтық актілер шығара отырып қоғамда мемлектің ішінде тәртіп орнатады
Мемлекеттің шекарасы анық белгіленге аумағы болады. Сол аумақта құрылады, билек етеді. Өз аумағын күш қуаттылығын сақтау үшін тынымсыз әрекет етеді [13, 50-65 б.].
Мемлекеттің ерекше белгілерінің бірі ол халықтан салық жинауға мәжбір болуы. Себебі, салық ол мемлекеттің өмір сүруіне тіршілік етуінің экономикалық жағдайы, салықсыз ол күн көре алмайды, қаржының жетіспеуінен мемлекет жағдайы қиындайды. Салықты Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары сонымен бірге азаматтығы жоқ азаматтарда төлейді. Салықтан түскен қаржыға мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси қаржыларандыруға білім беріге, денсаулық сақтауға, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге құқық пен құқықбұзушылықтың алдын алу, күресу үшін қамтамасыз етуге пайдаланады.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысаның, реттеуді жүзеге асыруы оның міндетті белгісі болып табылады. Олардың алдында тұрған міндетті құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында орналасып, жұмыс істеп тұрған басқа ұйымдар, құрылымдар құқық шеңберінде әрекет етіп, заңдар мен басқа да құқықтық нұсқауларды орындауы қажет болса, онда құқық аясындағы мемлекеттің қызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелігімен сипатталады және әр алуан болады: бұл айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқықшығармашылық монополиясы, сондай-ақ құқық қорғау, қамтамасыз етіп, кепілдік беретін функциялары бар. Мемлекет қоғамдағы негізгі өзара қарым-қатынаста қызметіндегі басты демеу болып отырған құқық бастауына сүйенеді.
Сонымен, Мемлекет дегеніміз бұл - адамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне тән саяси ұйым:
қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың, таптардың және басқа да әлеуметтік субъектілердің қатынасын реттеп, бағыттау, олардың бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген;
оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар жүйесі және биліктің ұйымдастырушылық құралдары бар;
тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субъектілері қамтамасыз ететін құқықтық-мәжбүрлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып, нақтылай отырып, әрбір белгі соғылған белгілерге егжей-тегжейлі тоқталып, оның мазмұнды және мәнді сипаттамасына тереңірек үңілу үшін келесі бөлімге көшейік [2, 99-106 б.].
1.2 Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық зерттеу
Мемлекет нысаны - қоғамда кім және қалай басқарады, қалай ұйымдасқандығын және ондағы мемлекеттік билік құрылымы қалай басқару ісін жүргізетіні, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккендігін әртүрлі аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді.
Философия негізі бойынша нысан категориясының 3 мағынасы бар:
1. Бір нәрсенің әртүрлігі ретінде (пролетариат диктатурасың нысандары);
2. Бір нәрсенің сыртқы көрінісі (сыртқы нысан);
3. Бір нәрсенің құрылым жолы ретінде (ішкі нысан).
Заң ғылымдарында мемлекет нысаның түсінігіне және мемлекет нысаның топтастыруға байланысты теориялар, көзқарастар көп. Саяси билікті ұйымдастырудың үш элементі басқару, мемлекеттің құрылу нысанымен саяси режиммен біріктіріліп қарастырылады. Кейбір авторлар мемлекет нысанын тар және кең мағынада түсіндіреді. Тар мағана болса мемлекет нысанын басқару нысаны ретінде көрсетеді. Ал кең мағынада басқару нысаны құрылым нысанынын, ал саяси режим мемлекеттің мәнін сипаттайтын құбылыс ретінде түсіндіріледі.
Заң әдебиеттерінде келесі бір көзқарас бойынша мемлекет нысанын ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Социалистік мемлекетке қатысты алатын болсақ ішкі нысан социалистік демократия деп түсіндіріледі. Сыртқы нысан саяси биліктің ұйымдастырылуы болып саналады [14, 25 б.].
Сонымен, мемлекет нысандарының элементтеріне мыналар жатады:
Басқару нысаны - жоғарғы мемлекеттік биліктің, органдардың құрылуы мен ұйымдасуының тәртібі мен олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-қатынастарын сипаттайды. Мемлекет нысанының ерекшелігіне байланысты дүние жүзінде басқарудың екі нысаны бар: монархиялық және республикалық.
Мемлекеттік құрылым нысаны - мемлекеттің аумақтық құрылысын, мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатнастары туралы ұғым. Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне мыналар жатады: унитарлық, федеративтік жөне конфедеративтік мемлекеттер жатады.
Саяси режим - мемлекеттік билікті іске асырудың жолдары мен әдістерінің жалпы жиынтығын көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне байланысты демократиялық және антидемократиялық болып бөлінеді.
Мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен байланысты екені мәлім. Сондықтан, мемлекеттің әрбір нысанының көптеген түсініктер бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш элементтерінің біреуі бірінші орында. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі - Ресей Федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаны бәріне мәлім. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін істелген саясат болып таблады.
АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау негізгі мақсаты болатын. Фашистік режим құрылған кезден бастап мемлекет нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы, әлеуметтік жағдайы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді. Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті органдарының құрылуымен және олардың қарым-қатынастары қандай қағидамен қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды элемент болып табылады, басқару нысанын пайымдағанда мемлекеттің жоғарғы биліктің ұйымдастырылуы деп түсінеміз. Оның жоғарғы органдарының ұйымдастырылуы құрылу тәсілі, өкілеттік мерзімдері, халықпен қатынасу түрлері туралы сөз болады.
Әртүрлі формадағы мемлекеттер көптеген нысандармен қоршалып, әртүрлі нысандағы мемлекеттер кездеседі. Құл иелену кейпіне монархиямен ертедегі шығыс деспотиясы - Египет, Вавилон, Ассирия, Қытай, Индия, империя кірсе, республика кейпіне - республикалар яғни аристократиялық, демократиялық, мысалы Афин мемлекеті сай келеді. Феодальдыққа - монархиялар ерте феодальдық, бөліну кезіндегі монархия, абсолюттікі монархиялар жатса, ал буржуазиялық түріне - демократиялық республикалар парламенттік, президенттік, аралас және конституциялық (шектелген) монархиялар жатса, социалистік - Париж Коммунасы, Кеңес республикасы және халықтық демократия республикалары жатады.
Екінші жағынан, белгілі тарихи кейіптегі мемлекеттердің кейбір нысандары тек солардың өзіне ғана тән болады екен, айталық сословиялық - өкілетті монархиялық басқару нысаны, феодальдық мемлекеттің белгілі дамуы кезеңіне жатады, ал парламенттік монархия және демократиялық республика тек буржуазиялық кейіптегі мемлекеттерге тән [15, 35-42 б.].
Басқару нысаны мемлекетті сипаттайтын басты көрсеткіштердің қатарына жатады. Ол бағыт таңдау мен мемлекеттік саясат басымдылығына ие және оны жүзеге асырудың тәсілдеріне, және оның халыққа түсінікті болуына айтарлықтай ықпал етеді.
Басқару нысаны монархия және республика екі түрге бөлінеді. Монархия басқарудың нысаны ретінде мемлекетте бір адамның монархтың қолында жоғары биліктің реалды шоғырлануымен немесе жоғары прерогативтің шексіз құқықтың тек кейбір нақтылығымен сипатталады. Монархия жоғарғы билік бір адамның қолында болады және әкеден балаға немесе туысынан көшуі яғни бұл билік мұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі деп танылады. Сондықтан оның билігі - мұралық билік болып табылады.
Тақтың көшуiнiң үш әдiсi бар: шығыс мемлекеттерiнде тақ тек ер адамдарға берiлсе, ал көпшiлiк Еуропа мемлекеттерiнде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да берiле бередi (Дания, Англия). Монархиялық басқару озбырлықпен және қинау жолмен де көшуi мүмкiн: Наполеон, Каролингтердiң тұқымдары, Вильгельм Оранский. Монархияның көшуiнiң үшiншi түрi ол бiрнеше ақсүйектердiң тұқымдарынан монарх таңдалып, сайланады екен (Малайзия). Тарихта мемлекеттік билікті екі монарх та басқарған болатын (Спарта) [16, 55 б.].
Сонымен, монархтың билiгi көбiне мұрагерлiк билiкке жатады, ол өзiнiң басқару жүйесінде құдайдан басқа ешкiмнiң алдында жауапты емеспін деп санайды, ол мемлекеттiң басшысы болып саналады, ол әскер басын өзі басқарады, мемлекеттiң атынан шарт құрады. Монархтың бiрнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асырау мемлекеттiң мiндетi деп есептелінеді. Мысалы, 1660 жылдан бастап Англияның королiне цивилдiк қағазбен парламент мұқтажына керек ақшаны беретiн болды. Корольдi асырау мемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер корольден және монархиялық басқару жүйесінен бас тартқысы келмейдi.
Монархия мемлекеттіліктің дамуының пайда болған кезінен бастап бүгінге дейін мемлекетпен бірге келе жатыр тіптен алғашкы қауымдық-рулық басқару жүйесінің негізінде құрылған мемлекеттер де монархияның нысаны болған. Тарихтың келесі кезендерінде монархия сақталды, ол өзінің өміршендігімен жаңа әлеуметтік, саяси жағдайларға және көптеген өзгерістерімен таныды. Ежелгі монархия бір басқа да, орта ғасырлық монархиялар мүлдем басқа бүгінгі күннің монархиясы - бір басқа.
Бүгінгі күндегі басқару нысандағы монархиялық түрін пайдалану, басқарудың осы нысанындағы көптеген елдердің демократияны дамытудағы табыстары монархияның пайдалы потенциалды және ол халықтың белгілі бір тобының қолдауына ие болып келе жатқаныдығын дәлелдейді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, басқару нысаны ретінде монархия мына төмендегі ерекшеліктерге тән деп айтуға болады:
монарх (король, император, патша, хан, шах) бейнесінде мемлекеттің дара басышысының болуы;
монархтың өзінің функциясын, қызметін мұралық жолмен, туыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
МЕМЛЕКЕТТІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.1
Мемлекет түсінігінің жалпы сипаттамасы және оның ерекшеліктері
9
1.2
Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық зерттеу
18
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ..
41
2.1
Қазақстан Республикасы Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет ретіндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
41
2.2
Шетелдердегі мемлекеттер нысандарының сан түрлілігі ... ... ... ... ...
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
70
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанының ерекшеліктері мен теориялық негізі деп аталады. Жұмыс тақырыбым өте қызықты да күрделі болып табылады. Мемлекет нысаны бұл мемлекет және құқық теориясының әлі де зерттелуді талап ететін мәселелерінің бірі.
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекет дегеніміз басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Қысқаша айтқанда белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, саяси билік ұйымы. Мемлекет қоғамның негізінде пайда болады және сол мемлекет құрған ұйымдардың бірі болып саналады. Ал қоғам өзегі - адам, әрқайсысы бір бірімен тығыз байланысты.
Кез келген мемлекет әлеуметтік бағыттырынан басқа сыртқы белгілерімен де сипатталып, оның жиынтығын нысандар құрайды. Мемлекет нысаны дегеніміз мемлекеттің қалай құрылғандығы және мемлекетті кім қалай басқарады, ондағы мемлекеттің құрылымы қалай қызмет істейді, ол аумақ тұрғындары қалай біріккен, қандай әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді. Егер мемлекеттің негізі санаты, мемлекеттің басты заңдылық неге байланысты екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты - қоғамда кім және қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді.
Мемлекет нысаны оның негізгі үш элементінің бірлестігі: басқару нысандары, мемлекеттік құрылыс нысандары және саяси режим. Бұл жиынтық мемлекеттің құрылымы және ұйымдастырылуы жақтарының негізі болып табылады.
Мемлекеттің басқару нысандары мемлекет үшін аса маңызды мәселе болып табылады. Басқару нысандары мемлекеттің Ата заңына яғни Конституциясына негізделуі тиіс. Басқару нысаны мынадай негізгі түрлерге бөлінеді: монархия және республика. Басқару нысаны төмендегідей мәселелерді түсінуге мүмкіндік береді:
мемлекеттің жоғарғы органы қалай құрылады;
жоғарғы және басқа мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастар;
жоғарғы мемлекеттік органдардың азаматтардың құқығы мен бостандығын қамтамасыз етуі.
Мемлекет құрылыс нысаны дегеніміз мемлекеттің ішкі құрылымын, ондағы ұлттық-мемлекеттік, аумақтық-мемлекеттік құрылулар мен бірліктің болуы тұрғысынан ашатындығында орталық мемлекеттік билік пен мемлекеттің барлық құрамдас бөліктерінің биліктері арасындағы ара қатынасты көрсетеді. Мемлекеттің құрылыс нысанының екі түрі бар:
1. Жай (Унитарлы мемлекеттер)
2. Күрделі (Федерация және Конфедерация)
Мемлекеттік достық немесе мемлекеттік аралық бірлестіктер мемлекеттік құрылым нысандарына жатпайды бірақ мемлекет және құқық теориясының институт шеңберінде қарастырылады және зерттеледі.
Саяси режим дегеніміз оның мәндік-мазмұнды жағының көрінісін, мемлекеттің пайдаланып жүрген басқару, ылғал әдістерінің жиынтығын, мемлекет құрлымын оның басқа жағын сипаттайтын жиынтық түсінік ретіндегі мемлекеттік нысанның тағы бір компоненті болып табылады. Бұл нысанның екі түрі бар: демократиялық және антидемократиялық.
Саяси бостандық дәрежесі мемлекеттік механизмнің түрлі буындары арасындағы қарым-қатынастарын, бір жағынан, олардың арасындағы да, екінші жағынан партиялар мен халықтың арасындағы өзара қарым-қатынастың моральдық-психологиялық ахуалы туралы пікір айтуға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс барысында мемлекет нысанының әрбір түрлеріне тоқталып, мағынасы ашылады.
1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясының 2-бабында көрсетілгендей Қазақстан Республикасы Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет болып саналады [1]. Президенттік басқару әр елде әр түрлі болады. Басқару нысанының бұл түріне тән ерекшеліктер:
1. Президентті Парламентсіз сайлау (халық сайлауы);
2. Үкіметтің Парламенттің алдында емес, Президенттің алдындағы жауаптылығы;
3. Парламенттік республикаға қарағанда, мемлекет басшысының өкілеттігінің көбірек кеңдігі.
Сондықтан да кез келген мемлекет құқықтық құрылым ретiнде белгiлi бiр басқару нысандарының болуын қажет етеді, бір-бірімен тығыз байланысты. Адамзат қоғамы дамып, өскен мемлекеттiк құрылым күрделенген сайын мемлекеттi басқарудың нысандыры да күрделене түседi. Қазiргi қалыптасқан бiз бiлетiн мемлекеттердiң басқару нысандары, құрылым нысаны сан түрлі болып келедi. Егер мемлекеттi басқарудың нысаны ұтымды болатын болса мұндай мемлекеттiң болашақта қалыпты да қарқынды дамуына үлкен мүмкiндiк туындайды. Мемлекеттiң нысаны осы күнге дейiн өзiнiң өзектiлiгiн яғни, актуальдығын жоғалтқан жоқ деп айтуға болады.
Мемлекетіміздің Республика екендігі атынан анық болса, ал унитарлы екеніміз Конституциямыздан айқын. Бұл терминнің астарында не жатқанын зерделеп, маңызы мен ерекшеліктерін түсінуге күш саламыз. Қазақстан Республикасының тәуелсіз алғаннан кейін мемлекеттік саясатымызда және мемлекеттік құрылымда елеулі өзгерістер болды. Жоғарыда қарастырылған жағдайларды өзімнің еңбегімде ашып көрсетемін.
Мақсаты: Құқықтық тұрғыдан мемлекеттi нысандарының түсiнiгi мен мазмұнын оған байланысты құқықтық және теориялық мәселелерді қарастыруды, шетел мемлекеттерінің нысанының ерекшелігін талдап және де сол мемлекеттердің билік ету ерекшеліктері мен жетілдіру бағыттарын ашуды өзiме мақсат етiп отырмын.
Міндеті: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаттарына жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
Жалпы мемлекет түсінігі мен мемлекет нысанының түсінігін ашу;
Мемлекет нысаны мазмұны мен элементтерін анықтау;
Қазақстанның мемлекет нысанының қалыптасуы мен дамуының және оның жетілуінің мәселеріне тоқталу.
Шетел мемлекеттерінің унитарлы, конфедерациялық, федерерациялық түсінігін ашу.
Теориялық маңыздылығы. Таңдап алынған зерттеу тақырыбы төңірегінде шетелдік және қазақстандық заңгерлердің еңбектері басшылық. Соның ішінде дипломдық жұмыста ресейлік заңгер ғалымдардың, мысалы Чиркин В., Звиревич В.Т., Исаков В.Б., Бабаева В.К., Наумова С.Ю., Мордовца А.С., Касаева Т.В., Колотов А.Ф., Симонов В.Н., Скуратов И.В., Субботин А.Л., Матвеева А.Г. еңбектері пайдаланылды.
Ал Қазақстандық заңгер ғалымдардың ішінен С. Өзбекұлы, Ө. Қопаев, Ғ.С. Сапаргалиев, Қ.Д. Жоламан, А.М. Каратаева, М.М. Қарасартова, Е. Өміржанов, Е.Б. Ахметов, Т. Ағдарбеков, У.Ш. Шапақ, Ж.Р. Темірбеков, М.Т. Баймаханов, С.Т. Молдабекова, А.Қ. Мұхтарова, С.К. Амандықова, А. Турлаев, Н.Ж. Сарсенбеков, С.А. Табанов, Д.Д. Түркбенбаева, Г.Н. Жарылғасымова, К.Т. Байжанова, Қ.И. Оспанов, Б.Ж. Қуандықов, М.Т. Габдуалиев, М.М Кожухова, Ж.Т. Мусаева, М.А. Сейдинова, Е.К. Нұрпейсов, А.К. Абельдинов және тағы да басқалардың зерттеу жұмыстары қарастырылды.
Зерттеу объектісі. Қазақстан және шетел мемлекеттерінің нысанының қалыптасуының түсінігі мен ерекшеліктерін қарастырып, олардың қызметін айқындап ашу.
Зерттеу пәні. Мемлекет пен құқықтың пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі түсініктерінің жүйесі болып табылады. Ең негізгісі мемлекеттің нысанының түсінігі, сипаттамасын және мемлекет нысанының қалыптасуына әсер ететін факторлар мен мемлекеттің мәні және шетел мемлекеттерінің нысанын ерекшетіктерін талдап және де сол мемлекеттердің билік ету ерекшеліктері мен жетілдіру бағыттарын ашып көрсетіп, оны қарастыру.
1. МЕМЛЕКЕТТІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Мемлекет түсінігінің жалпы сипаттамасы және оның ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 91-бабының 2-тармағына сәйкес мемлекеттің біртұтастығы мен аумақтың тұтастығы атап көрсетілген. Біртұтас мемлекет ретінде Қазақстан Республикасы өзіндік мемлекеттілігі жоқ әкімшілік аумақтарға бөлінген біртұтас, саяси біртекті құрылым болып табылады. Қазақстан біртұтас мемлекет ретінде біріңғай азаматтықтың, біріңғай мемлекет аппарат құрылымының болуымен, айтып кеткендей әкімшілік-аумақтық құрылыстың иерархиялық, заңдылықтың біріңғай жүйесімен, біріңғай сот жүйесімен сипатталады [1].
Осы баптың мазмұнын ашу үшін мемлекеттің шығу тарихының мазмұны мен мемлекет нысанына түсіндірме беремін.
Мемлекеттің пайда болуының өзінің сипаты мен бағытталуы мен ерекшелігіне қарай нысанын қажет етпеген мемлекет болғанға дейінгі басқа нысанадарды пайдаланып келген алғашқы қоғамның даму кезеңдерімен тікелей байланысты. Экономикалық және басқа салаларының өте төмен деңгейде ерекшелентін алғашқы қауымның объективті түрде қарағанда мемлекеттің деңгейіне өсуі еді. Олар жануарлар әлемінен енді ғана бөлініп шыққан өздерінің өткен өмірінің ашық та, анық таңбасы бар жағдайды бірден бағдарлай немесе іс-әрекетінің аяғы неге апарып соғатындығын да болжай алмайтындығымен cипатталатын.
Алғашқы қауым қалыптасуы, оның тіршілік ету үшін шағын отбасылық топ болатын, қауым болу үшін көбірек топтасуы кажет еді. Алғашқы қауымдық созылуы еңбек құралдарының жетілуіне байланысты, оның сапа жағынан өзгеруінің алғышарттары туындады. Еңбек өнімділігінің сапалануы мен мәдинеттілік, адамгершілік дами бастады. Алғашқы қауымдағы құрылыста сапалы жаңа өндіріске көшу себебі, қоғамда еңбектің бөлінуі, әйел мен еркектің қызметі олардың табиғатына қарай жүзеге асты.
Қоғамның кез келген түрінде оның саяси негізі көзі билік болып тұрады. Қоғамдағы негізгі сұрақтар жасы үлкен мүшелердің отырысында шешілді, қаралды. Ерекше қасиеттер мен тәжірибеге ие болған халықтың даусы сайланатын рубасылар ақсақалдар кеңсесінде туындаған сұрақтарды қарап, шешім қабылдап отырған. Осы уақыттағы билік біртұтастыққа ие бола бастады. Алғашқы қауымдық құрылыстың экономикалық тірегі өндірістік қатынастар қамтыды. Даму жағынан өндіргіш күштерінің өте төмені жеке меншіктің дамымауы адамдар тіршілігіне қажетті азық-түлік пен киім кешікті ала алмады. Соның нәтижесінде адамдар бірігіп еңбек ете бастады. Өндіргіш күштердің дамуына зор үлескен қосқан факторларды атап өткен абзал.
Мемлекеттің пайда болуының үш қоғамдық еңбек бөлінісінің болуымен сипатталады. Алғашқы да егіншілікен мал шаршалық бөлініп шыға бастады. Жануарлар қолға үйретілді, кейінірек оларды бағып өсірі арқылы малшы тайпалар жабайылардың тобынан бөліне бастады. Қоғамның келесі еңбек бөлінісінің түрі егіншіліктен қол өнердің бөлініп шығумен ерекшеленеді, адамның жұмыс күшінің құндылығы арта бастады. Үшіншісі саудагерлердің пайда болуы, өздері өндірумен айналыспайды бірақ тұтынушыларды тәуелділі етіп қояды. Бұл жағдай алғашқы қауымның ыдырауына әкеп соқты. Содан бастап мемлекет деген ұғым пайда болды [2, 44-45 б.].
Топтар-туыстық қатынастар тобынан тұрды, ал туыстық қатынасы жоқ адамдарда бір-біріне сенімсіздігі пайда болды. Уақыт өте келе қоғамның негізін салған рудың адамдары бөлектене бастады. Құрал-саймандардың жетілуіне байланысты еңбек өнімділігіде өсті артық өнім жеке адамдардың меншігіне айналды. Рудың басқару жүйесі: ру мүшелер даусы тең болды, рудың жалпы жиналысында шешім қабылданатын, ру басшысында әскер басын сайлау құқығына ие болды сондай-ақ олардың қызметіне бақылау жүргізіп отырады. Тақыр жерде мемлекет пайда болған жоқ, ол рулық басқарудың жалғасы болып табылады. Олардың арасындағы жақсы жаңалықтан кенде емес, кейбір институттармен сабақтастығы анық көрінеді.
Біртіндеп қоғамның негізін салған рудың адамдары бөлектеніп шыға бастады. Ол үшін олардың мынандай ерекшеліктері болуы керек болды:
1. Сол кездегі іс-әрекеттің негізгі саларын қамтуға мүмкіндік беретін қоғамдық өмірдің өзіндік ортақ шаруалықтың жүргізе асыратын, ұжым мүшелерінің қажетін қанағаттандыру;
2. Туыстық жағынан аса жақын емес мақсат, мүдделері жақын емес, айтарлықтай ұйымшылдық көрсетіп, қауіп қатерден бірлесіп қорғануы керек еді;
Осыған сәйкес ру басқару жүйесі құрылды: ру тіршілігінің негізгі мәселеріне ру мүшелерінің даусы тең болды, рудың жалпы жиналысында бәрі шешіліп қаралатын.
Жалпы жиналыста қандай да бір қоғамдық міндет жүктелген ру басшысын, әскер басын және басқа адамдарды сайлайды, сондай-ақ олардың қызметіне бақылауды жүзеге асырады. Экономика саласында болған өзгерістердің маңызы айрықша еді. Күннен күнге өндіргіш күштер жетіліп, біртіндеп басқарудың рулық ұйымы мен қоғамдық жаңадан тірлік ету жағдайында қайшылықтар кездесе бастады. Оның өзгерген жағдайын ескере алатын жаңа ұйымға, мемлекетке жол беру керек болды.
Экономикалық жағдай рулық-қауымда билікті құруға мүмкіндік бермеді. Сондықтан қоғамға әрбір мүшелерін ерекшелендіретін өкімет керек болды. Бірінші жағынан үстем таптың мүддесін қорғай отырып, екінші жағынан экономикалық тәуелділікті жою үшін органдар құруды талап етті. Қоғамнан бөлініп шыққан мұндай органға мемлекет жатады. Мемлекеттің алғашқы құрылымнан айырмашылығы өкімет, қоғамдық жұмысты атқаратын барқарумен айналысатын арнайы органдарының болуы. Көріп отырғанымыздай, алғышқы қауымдық қоғам дамуының, әрекет етіп отырған барлық факторлардың - объективті және субъективті, маңызды және екінші кезектегі - жиынтығы мемлекттің пайда болуына алып келеді. Жалпылама түсіндіргенде мемлекеттің пайда болуы теориясының қысқаша мазмұны осылай, бірақ әр мемлекеттің пайда болуының өзіндік тарихы және ерекшіліктері бар [3, 19-35 б.].
Заң ғылымдарында ең бір өзекті мәселелердің бірі болып мемлекеттің билік мәселесі яғни мемлекеттің өзі болып табылады. Мемлекеттің мәніне қатысты түрлі көзқарастардың, теориялар мен тұжырымдамаладың бар екені белгілі. Олардың ойларының ортақ пікірі болып мемлекеттің дербестікке, егемендікке ие саяси институт, саяси ұйым болып табылуы.
Егер саяси пікірдің классиктерінің идеяларына жүгінсек онда саяси теорияның негізін қалаушы Аристотельдің теориясына тоқталуы керек. Аристотельдің пікірінше мемлекет - бұл адамдардың белгілі бір әдістермен тәсілдермен өзара ықпалдаса отырып, адамдардың көпшілігі болып табылады және өмірдің қажеттіліктері үшін пайда болған ерекше түрдегі ұжым ретінде түсіндіреді. Аристотель мемлекеттің келбетіне оның барлық мүшелерінің мемлекеттің тұтастық қырын бөліп көрсетті. Оның ойынша Мемлекеттің бірлігі үнемі күшейе берсе, мемлекет болудан қалуы анық. Егер ол бірлікке ұмтыла берсе мемлекеттен отбасы құрылып, ал отбасынан жеке бір адам қалдмайды ма? [4, 105 б.]
Осы жерде Аристотельдің ойына келіспеймін себебі Бірлігі бар ел озады, бірлігі жоқ ел тозады деген атам қазақ, бұл тарих - заң болып саналады. Сондықтан да мемлекет бірлігі - еліміздің кілті, ең басты мәселесі. Қазақ әлсіресе - алауыздықтан әлсіреген, күшейсе бірлікпен күшейген. Үйдің берекесі қабырғасының қиюымен емес, отбасындағы сыйластық пен татулықпен келеді, мемлекет те солай.
Цицеронның пікірі бойынша, мемлекет дегеніміз - адамдардың одағы, яғни ортақ құқық және ортақ пайда беретін, осы тұрғыдан біріккен одақ деп қарастырады. Аристотель секілді Цицерон да мемлекетті анықтауды халықтың жетістігімен байланысты екеуінің теориясы түсініктерінше мемлекет көне игі жағдай. Цицерон былай дейді: Егер барлығына ақыл мен рух тұрғысынан қарайтын болсақ, барлық қоғамдық байланыстармен салыстырғанда біздің әрқайсымыз үшін мемлекетпен байланысымыз ең бір маңызды, неғұрлым қымбат болып табылады. Бізге ата-анамыз, балаларымыз, туыстарымыз, достарымыз қымбат, алайда бір ғана отан барлық адамдардың бүкіл байланыстарын қамтиды. Цицерон адамзаттық тіршіліктің бірнеше сатыларын анықтайды, ең маңыздысы ретінде азаматтық қауымды есептейді. Оның Міндеттер туралы трактатында барлық азаматтарды біртұтастыққа құрайтын азаматтық қауым мемлекет ретінде анықталады [5, 99 б.].
Қазақстандық ғалым Ғ.С. Сапарғалиев мемлекетті бәрінен бұрын оны зайырлық тұрғысынан қарау керек деген. Мұны да жоққа шығара алмаймыз.
Мемлекетті сипаттау кезінде әр түрлі көзқарастар бар. Бір-біріне қайшы келетін екі түрлі көзқарасқа келсек: марксистік және таптық теория. Марксистік экономикалық теория, саяси идеялар пайда болуына және одан кейінгі дамуына, ерешеленуне серпін берді. Белгілі бір класс индустриялды қоғам құрылымынан алынғандай саналады. Осыған орай, олардың оппозициялық саясат өте мәнді деп есептелінеді. Екінші тұжырымдама мемлекеттің ортақ мақсаттрына жетуі, мемлекет пен халықтың, әлеуметтік топтардың арасындағы қарым-қатынасын белгілеу болып табылады. Ғ.С. Сапарғалиев аталып кеткен яғни жоғарыдағы теориялар мен тұжырымдамаларды жоққа шығармайды. Мемлекеттің көп қырлығына байланысты түсінігі мен әлеуметтік жағдайына талдау қажетті [6, 46-47 б.].
Қазақстандық ғалымдар С. Өзбекұлы мен Ө. Копабаевтың Ө.Ш.Жалаири пікірінше мемлекет арнайы бір кеңістіктегі таптық қоғамда билік жүргізетін, арнайы адамдардың құқытық негіздерін ұйымдастыратын саяси жүйе. Қазіргі мемлекеттердің мәні мен түсінігі анық ашу өзекті мәселе болып табылады. Мемлекет әр қашанда тарихи түрде дымып, функциялары да соған сәйкес өзеріп отырады. Мемлекетті анықтауда өз теориясында егемендік, егеменді билік ұғымдарын қолданады. Егемендік - мемлекеттің тұрақты және абсолютті билігі деп санайды. Мемлекетті саяси одақ немесе қауымдастық ретінде емес, егемен билікті тікелей жүзеге асырушы ретінде ұғынады [7, 69 б.].
Еуропалық ортағасырлық дәуірде бірқатар ойшылдардардың мемлекет туралы еңбектері бар. Мысалы Фома Аквинский оның ойынша мемлекет көл өнершілермен, жер өндірішілермен, солдат мен саясаткерлердің саяси қауымдастығы. Фома Аквинский үшін мемлекет жаратушы билік етуші болып табылатын құдай болып есептелінетін әлемдік тәртіптің ажырамас жағдайы. Мемлекетті қасиетті объект деп есептеу үшін осы көзқарас жеткілікті себебі, мемлекеттердің көптігі жағдайында қасиеттілік белгісін байқау мүмкін емес.
Осы көзқарастарында Джон Локта Басқару туралы екі трактат еңбегінің өзінің көзқарастарын нақты түсіндірген: мемлекет ұғымының астарында демократия немесе басқарудың басқа формасы емес, латын тілінде civіtas сөзімен анықталған кез келген қауымдастықты түсінемін, біздің тілімізде community адамдардың нақты осындай ұғымды білдіреді деген екен.
И. Кант Ғұмырлық әлемге атты философиялық жобасында мемлекет орналасқан жер секілді мүлік емес, мемлекет өзін өзі басқаратын өзіне иелік ететін адамдар қауымы деген [8, 260 б.].
Мемлекет жария билікті жүзеге асырушы саяси ұйым болуы, мемлекетте түрлі ұйым болуы мүмкін бірақ мемлекет ерекше ұйым болып есептелінеді, неліктен деген сұрақ туындаса ол барлық қоғамды қамтитын, қоғам үшін және қоғам атынан қызмет ететін саяси ұйым. Басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға бағынышты емес. Мемлекеттің мәні оның мазмұнын, мақсатын бағытын анықтайды. Сонымен мемлекеттің қоғам өмірінен тікелей және жанама әсер ететін саяси ұйымдардан ажырататын белгілерінің бірі басқа мемлекеттерден тәуелсіз болуы. Мемлекеттің органдары болады, сыртқы жаулардан сақтану қарсы барлау жүзеге асырылады. Мемлекет органдарының және оның қызметін атқаратын, қаражаттандыратын оның арнаулы материалдық қорының болуы.
Қазақстанның аумағында мемлекеттің пайда болуын айтатын болсақ, табиғи-географиялық, топырақ-климаттық жағдайлары, аумақтағы халықтың ерекшеліктері, алғашқы қауымдық құрылыста және одан кейінгі кезеңдерде басқару нысаны қалыптастыратын, дамытудағы, тіршілік етуге әсер етті. Қазақстан аумағында көптен миграциялық тасқындардың түйіскен жерінде, халықтың жер аударылуы жолында болғандығыныңда әсері болды. Осының барлығы аталған аумақта мемлекеттіліктің пайда болуының бірқатар ерекшеліктерінің болуына алып келді.
Қазақ даласы бірнеше халықтың (сақтар, үйсіндер, хундар, сарманттар және т.б.) мекені болғандықтан, бірі екіншісін қуып шығып, өздері келімсектердің шабуылына ұшырап жатты. Кейде, мемлекеттің бір халықта пайда болған нышаны соғыстан немесе тағыда басқа жағдайлардың салдарынан жойылып кетті, бірақ белгілі бір уақыт өткеннен кейін басқа да халықтарда пайда болды.
Дамудың мемлекеттік сатысында жеткен көршілері жаулап алған алғашқы қоғамдық құрылыстың сатысындағы кейбір тайпалар мемлекеттілікке өз еркінен тыс ұмтылады. Мысалы, Александр Македонскийдің парсы пашалары Кирдің, Дарий I-дің әскери шабуылына ұшырады: олардың толық немесе жартылай жаулап алуы, жаулап алушылардың басқарудың мемлекет нысанын енгізумен жүргізілді. Тәуелсіздікті алған бұл тайпалар, мемлекетке дейінгі нысанға қайта оралу мүмкіндігіне ие болды.
Қазақстан аумағында мемлекеттің пайда болуы мұнда мемлекеттің рөлінің күштілігімен сипатталатын азиялық тәсіл сияқты тарихи формацияның бекуімен байланысты. Қазақстан жерінде мекендеген тайпалар мемлекеттің құрылуының тағы бір ерекшілігі армияның үлкен болуына байланысты. Қуғын-сүргін мәжбірлеу механимінде басты орын алды.
Пайда болған мемлекеттер шығыстық деспоттық үлгісімен құрылды және өзінің қол астындағы азаматтарға айтарлықтай билік жүргізетін. Олар негізен әр алуан шығыстық нысанда монарх (қағанат, халифат, сұлтан) еді. XIV-XV ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында тұрақтап қалған қазақ халқы қалыптасқан кезде хандық билік нысанындағы феодалдық мемлекет орнықты [9, 23-24 б.].
Мемлекет - қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың топтардың, таптардың қатынастарын реттейтін заңдарды қабылдайтын саяси ұйым.
Мемлекет - басқару фунциясын орындайтын және соның көмегін тіршілігін қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышшарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне сондай-ақ аса мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекеттегі экономикалық дамудың, саяси, әлеуметтік, рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызы мәселеріне қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына белсене әсер ете алады.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті анықтауда өзінің айқын көрінісі бар. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың күрделігі мен аспектілеріне қарай оның бір жақты болуы мүмкін емес, себебі ол бірнеше қабатты қамтиды.
Мемлекет мынандай қызметтер атқарады: шаруашылық жүргізу, меншік мәселелерін реттеу жер бөлу алым салық, адамдардың құқықтық жағдайын белгілеу, бүкіл қоғамды қамтып ол қоғамның атынан оның ішінде және сырттында қызмет етіп, қоғам үшін қызмет атқаратын ұйым [10, 35 б.].
Әр халықта мемлекеттің пайда болуының ерекшеліктері бар. Әр халықтың нақтылы тарихи тұрмыс жағдайы қоғамдық өмірдің рулық жүйесінің ыдырауынан мемлекеттің пайда болуы әсер етпей қоймады. Ф. Энгелсь Шартты түрде мемлекеттің пайда болуының батыстық және шығыстық модельдері бар деп түсіндіреді.
Батыстық модель туралы Ф.Энгельстің Отбасының жеке меншіктің шығуы туралы еңбегінде монографиялық және оқу әдебиеттерінде толығымен көрсетілген, олардың әрқайсысы оның процесске шешуші ықпал ететін түрлі факторларының болуы. Тап күресінің теориясы мемлекеттің пайда болуын ықпал турғысынан қарағанда Афинынын тәжірбиесі ерекше, Ф.Энгельстің сөзімен айтқанда рулық қоғамнын ішінде қарама-қайшылықтан пайда болған. Жеке меншік пайда болуы таптар мен әлеуметтік топтартарды алдын-ала анықтап, жіктеді одан қанаушылық басталды. Топтардың экономикалық үстемдігі нық және тұрақты болуы үшін мемлекет құрып, саяси үстемдігін нығайтқан. Өзге факторлардың сырттан жаулап алу, тайпалық аразшылық және соғыс болуына байланысты экономикалық факторлардың басымдығына көлеңке түсіре алмады.
Бұл процесс Римде рулық қоғамды біртіндетіп келімсектер көбейе бастады. Римдіктер олармен араласып сіңіп кетуден сақтана бастап жеке бір аристократияға айналды. Осының барлығы олардың ызасын тудырып құқығы үшін күресуге итермеледі.
Мемлекеттің пайда болуының шығыстық модельінің көптеген белгілері мен азиялық және африкалық тайпалармен тән климаттық жағдайлармен сипатталды. Бұл модельде егін шаруашылығы массивтерін игеруге деген қажеттілігін ирриграциялық жұмыстарды жүреге асыру анық сезілді. Мұндай жұмыс көлемін жекелеген отбасылар қауымды атқара алмайды, тек материалдық кадр басқада ресурстары бар мемлекет деп аталатын қуатты ұйымның ғана қолдарынан келеді. Сондықтан біраз уақыт бойы жерге қоғамдық меншіктер сақталып келіп мемлекеттің меншігіне айналды. Батыстық модельмен салыстарғанда жеке меншік пайда болуының басымдық жағдайы болмады. Мемлекеттің рольдық артуына байланысты обьективті мемлекет қиындықтарды депоттық бағытты қолданды. Ол мәжбірлеу апаратынан қарулы күштерге бюрократиялық шенеуліктерге сүйенді, бұлардың алдында көптеген адамдар өз-өзін құқықсыз сезінді, олардың тағдыры мемлекеттке тәуелді, заң жүзінде солардың қолдарына болды. Қатыгездік, шығыстың жауыздығы билік жұмысына өзінің ізін қалдырды. Сөйте тұра мемлекет басқа әлемнен тұйықталып өзге бағытты ұстанды: басқалармен ақпараттарды алмасу жоқ еді, соның нәтижесінде әрбір режим ешкім қарым-қатынаста болмады [11, 156-157 б.].
Мемлекет - қоғамның ресми өкілі. Қоғамның, елдің мүдессін көздей алды ма жоқпа? - бұл мәселені алдын-ала шешіліп қойған. Қоғамда жұмыс істеп жатқан ұйымдар қоғамның еркі мен мүддесін білдіруші екендігін барлық деңгейде көрсете алам дегенге олардың батылдығы жетпеді, мемлекеттің ғана негізі бар. Мемлекеттің қасиеттерінің молдығында дау жоқ.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысанының ықпал етуінің міндеті болып табылады. Мемлекеттің алдына қойған міндетті құқықсыз шешу мүмкін емес. Егер мемлекетттің аумағында орналасып қызмет атқаратын ұйымдар бірлестіктер мен құрылымдар құқық шеңберінде әрекет ете отырып құқық заңын сақтауы қажет болса, онда құқық мемлекетінің қызметі басқа болар еді. Мемлекет қоғаммен қарым-қатынаста өзінің қызметіндегі демеу болатын құқық бастауына сүйенді.
Академик М.Т. Баймахановтың пікірі бойынша этатистікке қоғамдық қатынастардың императивтік әдістерімен сипатталады. Осы жерде императивтік норма - заңмен белгіленген және құқық субъектісі үшін міндетті, бас тартуға жол берілмейтін өктем тапсырмалар болып табылады. Яғни этатистікке мемлекеттердегі азаматтардың, қоғамдық бірлестіктердің бостандықтары мен бірлестіктердің жоққа шығарылуы. Тоталитарлы және авторитарлы режимнің түрлерінің барлығы жатады [12, 46 б.].
Ал құқықтық мемлекет құқықтың артықшылық идеясын қалыптастыра отырып, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз бере отырып оған кепілдік беру. Мемлекет функцияларын жүзеге асыру үшін мемлекет механизмі аталатын арнаулы мемлекеттік аппарат құрылады. Мемлекет механизмі дегеніміз мемлекеттік ұйымдардың жүйесі, олар арқылы мемлекеттік билік жүргізіледі, қоғамды басқару қамтамасыз етіледі. Ол билік өкілеттігінің болуымен сипатталатын және белгілі бір құрылымы бар күрделі мемлекеттік органдардың жүйесінен тұрады. Негізінен олар құқықтық тәртіпті жүзеге асыратын мемлекеттің ішкі қауіпсіздігін, сыртқы тәуелсіздігін қорғайтын органдар.
Мемлекет механизімінің өзіне тән белгілері бар:
1. реттелген мемлекеттік органдар;
2. бірлігін қамтамасыз ететін алдына қойған мақсаты;
3. негізі элементі ретінде мемлекеттік органдардан тұрады.
Мемлекеттің әлеуметті тағайындалуы, оның қызметінде функциясында көрініс табады. Мемлекет функциясы - нақтылы тарихи кезеңде, өзінің алдында тұрған қоғам өмірінің маңызды аясындағы нақтылы стратегиялық мақсатқа жетуге арналған қызметтің ең маңызды бағыттары. Мемлекет дәстүрлі түрде ішкі және сырты функция болып бөлінеді. Ішкі функция - мемлекет ішкі қызметтерін шешіп қызметінің басты бағыттары, елдің ішкі өмірін қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекеттің келесідей функцияларына: әлеуметтік қорғау, салық салу, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету, экологиялық, мәдиниеттік, экономикалық реттеу, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету және тағы да басқа функцияларын жатқызамыз. Сыртқы функцияға мемлекеттік саяси жағдайы басқа мемлекеттермен қарым-қатынасында көрініс табады. Бұл функция түріне: елдің қорғанысы, бейбіт тәртіпті сақтау, басқа мемлекеттермен одақтасу жатады, қарулы күштерді барлау, ақпарат органдары.
Мемлекет функциясын жүзеге асыру үшін мемлекет механизмі аталатын мемлекет апараты құрылады. Мемлекеттің көп қырлы қызметі сипаты мен табиғаты, функциялары мен өкілеттіктері ерекшеленетін мемлекеттің құрылымдар жүйесін жүзеге асырады. Мемлекеттің мұқтаждығын қанағаттандыруға олардың алдында тұрған міндеттерді шешу. Мемлекеттің алдында тұрған міндеттерді орындау, функцияларын іс жүзінде жүзеге асыруға құрылған, ұйымдастырушылық қызметінің жүйесі. Мемлекет механизімі шынайы ұйымдастырушылық және материалдық күш, билікті жүзеге асырады және белгілі бір саясатты жүргізе отырып қызметін атқарады. Мемлекет механизмі - бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың жүйесі.
Мемлекеттің рулық басқару ұйымынан басты айырмашылығы онда арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының болуына немесе оқу және монографиялық әдебиеттерде атайтындай, жария-биліктің болуы. Бұл жердегі әңгіме қоғамнан бөлініп шыққан, басқару негізгі жұмысына, мамандығына айналған, қатары біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы. Басқарушы адамдарыың мұндай ерекше тобын алғашқы-рулық басқару ұйымы білген емес. Ол тек қана басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе олар мемлекеттің үлкен механизмін іске қосады. Нәтижесінде мемлекеттің барлық халқы бір жағынан басқарылатындарға, екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі мамандарға бөлінген сияқты. Сөйте тұра екіншілерінің біріншісіне қатысты басқару функцияларын емес, сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету шараларын жүзеге асыруына қақысы бар.
Мемлекеттің қоғамдық ұйымдардан айырмасын білуге көмектесетін, өзіне тән негізгі белгілері болады және олар келесідегідей:
Ең біріншісі мемлекеттің тұтас аумағы болады, осы аумақтағы өмір сүретін адамдар Конституцияларына сәйкес құқықтары мен міндеттерін пайдаланып сол аумақтың яғни мемлекеттің азаматтарына айналады, бүкіл қоғамның ресми өкілі ретінде халықты азаматтық тұрғыда біріктіреді.
Екіншіден мемлекеттің қоғамның қызметіне басқаруға құрылған мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заң шығару, заңды атқарушы және сот органы жатады. Мәжбүрлеу органдарына заңды атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады.
Үшіншіден тек мемлекет қана отан қорғауға және әлеуметтік қажеттілік үшін өз азаматарынан және халықтан салық жинайды. Мемлекеттің ерекше белгілерінің бірі азаматтардың аумақтық бөліністерге бөлінуі бірқатар мемлекеттермен байланыс орнатуы. Осыған байланысты адамның қандай мемлекетке жататындығын білуге болады.
Мемлекетің басқа ұйымдардан айырмашылығы егемендік сияқты белгілерімен ерекшеленеді. Бұл белгінің екі элементі бар ең біріншісі: үстемдік - өз аумағында жұмыс істеп тұрған бірлестіктер ұйымдар тұрғалар мемлекеттің басымдылығын мойындай отырып олар мемлекеттің бұйрығын орындауға, тәртіпті сақтауға әрі бұзбауға міндеттенеді. Егемендік белгісінің екінші құрамдас бөлігі тәуелсіздік оның мәнісі мемлекет өзінің тактикалық жолын өзі таңдайды, ешкімді арластырмайды ішкі және сыртқы саясатты өзі жасайды.
Сонымен қатар:
Тек мемлекет қана халықты біріктіріп және оның атынан шығады;
Мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер шығарады, солардың көмегімен қоғамда тәртіп орнатады;
Мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.б.) бөлінеді;
Басқа мемлекеттерден тәуелсіз, қоғамның ең жоғарғы билігін өз қолында ұстайды.
Билеуші органдарының болуы, тек қана басқару ісімен айналысатын арнайы қызметкерлері болады. Қоғамда тәртіп сақтау үшін мемлекетте әскер жасағы құрылады. Сыртқы күштердің ықпалынан қорғануға қарсы барлау ұйымдастырылады.
Мемлекет заңдар мен нормативтік-құқықтық актілер шығара отырып қоғамда мемлектің ішінде тәртіп орнатады
Мемлекеттің шекарасы анық белгіленге аумағы болады. Сол аумақта құрылады, билек етеді. Өз аумағын күш қуаттылығын сақтау үшін тынымсыз әрекет етеді [13, 50-65 б.].
Мемлекеттің ерекше белгілерінің бірі ол халықтан салық жинауға мәжбір болуы. Себебі, салық ол мемлекеттің өмір сүруіне тіршілік етуінің экономикалық жағдайы, салықсыз ол күн көре алмайды, қаржының жетіспеуінен мемлекет жағдайы қиындайды. Салықты Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары сонымен бірге азаматтығы жоқ азаматтарда төлейді. Салықтан түскен қаржыға мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси қаржыларандыруға білім беріге, денсаулық сақтауға, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге құқық пен құқықбұзушылықтың алдын алу, күресу үшін қамтамасыз етуге пайдаланады.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысаның, реттеуді жүзеге асыруы оның міндетті белгісі болып табылады. Олардың алдында тұрған міндетті құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында орналасып, жұмыс істеп тұрған басқа ұйымдар, құрылымдар құқық шеңберінде әрекет етіп, заңдар мен басқа да құқықтық нұсқауларды орындауы қажет болса, онда құқық аясындағы мемлекеттің қызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелігімен сипатталады және әр алуан болады: бұл айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқықшығармашылық монополиясы, сондай-ақ құқық қорғау, қамтамасыз етіп, кепілдік беретін функциялары бар. Мемлекет қоғамдағы негізгі өзара қарым-қатынаста қызметіндегі басты демеу болып отырған құқық бастауына сүйенеді.
Сонымен, Мемлекет дегеніміз бұл - адамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне тән саяси ұйым:
қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың, таптардың және басқа да әлеуметтік субъектілердің қатынасын реттеп, бағыттау, олардың бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген;
оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар жүйесі және биліктің ұйымдастырушылық құралдары бар;
тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субъектілері қамтамасыз ететін құқықтық-мәжбүрлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып, нақтылай отырып, әрбір белгі соғылған белгілерге егжей-тегжейлі тоқталып, оның мазмұнды және мәнді сипаттамасына тереңірек үңілу үшін келесі бөлімге көшейік [2, 99-106 б.].
1.2 Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық зерттеу
Мемлекет нысаны - қоғамда кім және қалай басқарады, қалай ұйымдасқандығын және ондағы мемлекеттік билік құрылымы қалай басқару ісін жүргізетіні, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккендігін әртүрлі аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді.
Философия негізі бойынша нысан категориясының 3 мағынасы бар:
1. Бір нәрсенің әртүрлігі ретінде (пролетариат диктатурасың нысандары);
2. Бір нәрсенің сыртқы көрінісі (сыртқы нысан);
3. Бір нәрсенің құрылым жолы ретінде (ішкі нысан).
Заң ғылымдарында мемлекет нысаның түсінігіне және мемлекет нысаның топтастыруға байланысты теориялар, көзқарастар көп. Саяси билікті ұйымдастырудың үш элементі басқару, мемлекеттің құрылу нысанымен саяси режиммен біріктіріліп қарастырылады. Кейбір авторлар мемлекет нысанын тар және кең мағынада түсіндіреді. Тар мағана болса мемлекет нысанын басқару нысаны ретінде көрсетеді. Ал кең мағынада басқару нысаны құрылым нысанынын, ал саяси режим мемлекеттің мәнін сипаттайтын құбылыс ретінде түсіндіріледі.
Заң әдебиеттерінде келесі бір көзқарас бойынша мемлекет нысанын ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Социалистік мемлекетке қатысты алатын болсақ ішкі нысан социалистік демократия деп түсіндіріледі. Сыртқы нысан саяси биліктің ұйымдастырылуы болып саналады [14, 25 б.].
Сонымен, мемлекет нысандарының элементтеріне мыналар жатады:
Басқару нысаны - жоғарғы мемлекеттік биліктің, органдардың құрылуы мен ұйымдасуының тәртібі мен олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-қатынастарын сипаттайды. Мемлекет нысанының ерекшелігіне байланысты дүние жүзінде басқарудың екі нысаны бар: монархиялық және республикалық.
Мемлекеттік құрылым нысаны - мемлекеттің аумақтық құрылысын, мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатнастары туралы ұғым. Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне мыналар жатады: унитарлық, федеративтік жөне конфедеративтік мемлекеттер жатады.
Саяси режим - мемлекеттік билікті іске асырудың жолдары мен әдістерінің жалпы жиынтығын көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне байланысты демократиялық және антидемократиялық болып бөлінеді.
Мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен байланысты екені мәлім. Сондықтан, мемлекеттің әрбір нысанының көптеген түсініктер бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш элементтерінің біреуі бірінші орында. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі - Ресей Федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаны бәріне мәлім. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін істелген саясат болып таблады.
АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау негізгі мақсаты болатын. Фашистік режим құрылған кезден бастап мемлекет нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы, әлеуметтік жағдайы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді. Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті органдарының құрылуымен және олардың қарым-қатынастары қандай қағидамен қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды элемент болып табылады, басқару нысанын пайымдағанда мемлекеттің жоғарғы биліктің ұйымдастырылуы деп түсінеміз. Оның жоғарғы органдарының ұйымдастырылуы құрылу тәсілі, өкілеттік мерзімдері, халықпен қатынасу түрлері туралы сөз болады.
Әртүрлі формадағы мемлекеттер көптеген нысандармен қоршалып, әртүрлі нысандағы мемлекеттер кездеседі. Құл иелену кейпіне монархиямен ертедегі шығыс деспотиясы - Египет, Вавилон, Ассирия, Қытай, Индия, империя кірсе, республика кейпіне - республикалар яғни аристократиялық, демократиялық, мысалы Афин мемлекеті сай келеді. Феодальдыққа - монархиялар ерте феодальдық, бөліну кезіндегі монархия, абсолюттікі монархиялар жатса, ал буржуазиялық түріне - демократиялық республикалар парламенттік, президенттік, аралас және конституциялық (шектелген) монархиялар жатса, социалистік - Париж Коммунасы, Кеңес республикасы және халықтық демократия республикалары жатады.
Екінші жағынан, белгілі тарихи кейіптегі мемлекеттердің кейбір нысандары тек солардың өзіне ғана тән болады екен, айталық сословиялық - өкілетті монархиялық басқару нысаны, феодальдық мемлекеттің белгілі дамуы кезеңіне жатады, ал парламенттік монархия және демократиялық республика тек буржуазиялық кейіптегі мемлекеттерге тән [15, 35-42 б.].
Басқару нысаны мемлекетті сипаттайтын басты көрсеткіштердің қатарына жатады. Ол бағыт таңдау мен мемлекеттік саясат басымдылығына ие және оны жүзеге асырудың тәсілдеріне, және оның халыққа түсінікті болуына айтарлықтай ықпал етеді.
Басқару нысаны монархия және республика екі түрге бөлінеді. Монархия басқарудың нысаны ретінде мемлекетте бір адамның монархтың қолында жоғары биліктің реалды шоғырлануымен немесе жоғары прерогативтің шексіз құқықтың тек кейбір нақтылығымен сипатталады. Монархия жоғарғы билік бір адамның қолында болады және әкеден балаға немесе туысынан көшуі яғни бұл билік мұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі деп танылады. Сондықтан оның билігі - мұралық билік болып табылады.
Тақтың көшуiнiң үш әдiсi бар: шығыс мемлекеттерiнде тақ тек ер адамдарға берiлсе, ал көпшiлiк Еуропа мемлекеттерiнде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да берiле бередi (Дания, Англия). Монархиялық басқару озбырлықпен және қинау жолмен де көшуi мүмкiн: Наполеон, Каролингтердiң тұқымдары, Вильгельм Оранский. Монархияның көшуiнiң үшiншi түрi ол бiрнеше ақсүйектердiң тұқымдарынан монарх таңдалып, сайланады екен (Малайзия). Тарихта мемлекеттік билікті екі монарх та басқарған болатын (Спарта) [16, 55 б.].
Сонымен, монархтың билiгi көбiне мұрагерлiк билiкке жатады, ол өзiнiң басқару жүйесінде құдайдан басқа ешкiмнiң алдында жауапты емеспін деп санайды, ол мемлекеттiң басшысы болып саналады, ол әскер басын өзі басқарады, мемлекеттiң атынан шарт құрады. Монархтың бiрнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асырау мемлекеттiң мiндетi деп есептелінеді. Мысалы, 1660 жылдан бастап Англияның королiне цивилдiк қағазбен парламент мұқтажына керек ақшаны беретiн болды. Корольдi асырау мемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер корольден және монархиялық басқару жүйесінен бас тартқысы келмейдi.
Монархия мемлекеттіліктің дамуының пайда болған кезінен бастап бүгінге дейін мемлекетпен бірге келе жатыр тіптен алғашкы қауымдық-рулық басқару жүйесінің негізінде құрылған мемлекеттер де монархияның нысаны болған. Тарихтың келесі кезендерінде монархия сақталды, ол өзінің өміршендігімен жаңа әлеуметтік, саяси жағдайларға және көптеген өзгерістерімен таныды. Ежелгі монархия бір басқа да, орта ғасырлық монархиялар мүлдем басқа бүгінгі күннің монархиясы - бір басқа.
Бүгінгі күндегі басқару нысандағы монархиялық түрін пайдалану, басқарудың осы нысанындағы көптеген елдердің демократияны дамытудағы табыстары монархияның пайдалы потенциалды және ол халықтың белгілі бір тобының қолдауына ие болып келе жатқаныдығын дәлелдейді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, басқару нысаны ретінде монархия мына төмендегі ерекшеліктерге тән деп айтуға болады:
монарх (король, император, патша, хан, шах) бейнесінде мемлекеттің дара басышысының болуы;
монархтың өзінің функциясын, қызметін мұралық жолмен, туыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz