Ақтөбе орман шаруашылығы КММ
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Ақтөбе облысында жерге орналастыру жұмыстарын
автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің негізінде жүргізу тиімділігі.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс 71 беттен, кіріспеден,
негізгі 3 бөлім, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Сонымен қоса, жұмысты жазу барысында 3 карта, 6 кесте, 10 сурет, 2
диаграммадан құрастырылды.
Жұмыстың мақсаты: Ақтөбе облысындағы жерге орналастыру жұмыстары
кезінде автоматтандырылған ақпараттық жүйелерінің қолданылуын және қолдану
тәсілдерін, тиімділігін қарастыру.
Зерттеу әдістері: статистикалық әдіс, картографиялық әдіс, салыстырмалы
талдау әдістері қолданылды.
Түйін сөздер: Автоматтандырылған ақпараттық жүйе, ГАЖ бағдарламалары,
ArcGIS, жер ресурстары, жер қатынастары, кадастрлық жұмыс, технология,
элетрондық карта.
РЕФЕРАТ
Тема: Эффективность проведения землеустройтельных работ на основе АИС
Актюбинской области.
Обьем и структура работы: Дипломная работа состоит из 70 страниц,
введения, 3-х глав, заключения и списка использованной работы. Также, во
время работы было создано 4 карты, 7 таблиц и 7 рисунков.
Цель работы: Рассмотрение эффективности, способов применения
автоматизированных информационных систем при землеустроительных работах в
Актюбинской области.
Методы исследования: статистический метод, картографический метод,
методы сравнительного анализа.
Ключевые слова: Автоматизированная информационная система, ГИС
программы, ArcGIS, земельные ресурсы, земельные отношения, кадастровые
работы, технология, цифровая карта.
ABSTRACT
Subject: The efficiency of land management based on AIS of Aktobe
oblast.
Volume and structure of work: Diploma thesis consists of 70 pages, an
introduction, 3 main parts, conclusion and list of references. Also
includes 4 maps,
7 tables and 7 figures.
Objective: Consideration of methods of application and effectiveness of
automated information systems in land use planning works in the Aktobe
region.
Study methods: Research methods: statistical method, cartographic
method, method of comparative analysis.
Keywords: Аutomated information system, GIS programs, ArcGIS, land
resources, land relations, cadastral works, technology, digital map.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ - КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ 5
1.1 Ақтөбе облысының географиялық орны мен
климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
... ... ... ...
1.2 Облыстың жер бедері, топырақ және өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Облыстың орман 14
1.4 қоры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..16
... ... ... .
Облыстың су
қоры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2 АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ 20
Облыстың ауыл шаруашылық жерлерінің
игерілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Облыстың агроөнеркәсіп 26
кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі бағыттары мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3 АҚТӨБЕ ҚАЛАСЫНДА ЖЕР-АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН
ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІ 42
3.1 Жер ресурстарын басқаруда қолданылатын компьютерлік
бағдарламаларға талдау жасау ... ... ... ... ... ... .. 42
3.2 Ақтөбе қaлacы бoйыншa жер кaдacтрын ұйымдacырудa жaңa
технoлoгиялaрды 52
қoлдaну ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3.3 Ақтөбе қаласының жерге орналастыру жұмыстарын
автоматтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..69
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер 70
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Президенті өзінің ақпан айындағы халыққа
Жолдауында электрондық үкімет жасақтау жөніндегі жұмыстың нәтижелеріне
мұқият талдау жүргізуді Үкіметке тапсырған болатын. Осыны ескере отырып,
әлемнің жетекші елдерінің тәжірибесіне сүйеніп, осы заманғы ақпараттық
технологияларды енгізуді жалғастыра беру қажет екендігін атап көрсетті.
Қазақстанда мемлекеттік басқарудың жаңа моделі - электрондық үкіметті
құру процесін мемлекеттік қызмет көрсету түрлерін ақпараттандыру деп
түсіндіруге болады. Электрондық үкімет – мемлекеттік орган кызметінің
электрондық қызмет көрсету механизмі болып табылады.Электрондық үкімет –
ақпаратты өндеу, беру және таратудың электрондық құралдар негізінде
жүргізілетін мемлекеттік басқару жүйесі.
Еліміздің ақпаратттық кеңістігін қалыптастыру бойынша мемлекеттік
саясатты жүзеге асыру мақсатында, Қазақстан Республикасының Жер ресурстарын
басқару агенттігі электрондық үкіметтің негізгі компоненттері:
Жылжымайтын мүлік регистрі мен Мекен жай регистрін өндірістік
эксплуатацияға шығару барысындағы жұмыстарға қатысуды жоспарлап отыр.
Электрондық үкімет құру шегінде мына іс- шаралар келістірілді:
мемлекеттік жер кадастры мәліметтерін Жылжымайтын мүлік регистрі мен
Мекенжай регистрінде пайдаланып, оны Халыққа қызмет көрсету орталығына
енгізу; электронды үкімет порталы үшін ақпарат беруге байланысты жұмыс
құрамын жетілдіру.
Мемлекеттік Жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық
жүйесін ұйымдастырушы, оның дамуы мен құрылуын қамтамасыз етуші
администратор, ҚР Жер ресурстарын басқару комитеті, келесі негізгі
міндеттерді орындайды: -басқа мемлекеттік ақпараттық жүйелерді жер
ресурстары туралы ақпаратпен қалыптастыру; - халық және басқада заңды
тұлғаларға ақпараттық қызмет көрсету. Онымен қатар, жер кадастрын
жүргізетін мамандандырылған кәсіпорындарда жер учаскелерін есепке алуды
қағаз тасығыштардан электрондық жинақтау жүйесіне ауыстыру жүзеге асырылып
жатыр.
МЖК ААЖ жүйелерін қалыптастыру үшін барлық жұмыстар жалғасуда, атап айтсақ:
Пайдаланушылармен жұмыс істеу, Кадастрлық мәліметтер беру және WEB-
портал базасында жеке және заңды тұлғалар үшін ақпараттық-анықтамалық
жүйелерді қалыптастыру жұмыстары жүргізілуде.
Қазіргі таңда технологиялар күнделікті ауысып, жаңарып отырғандықтан, кез-
келген жұмыс аясында оларға деген сұраныс одан әрі артуда. Технологиялардың
жалпы адам баласына тигізер көмегі көп: уақытты үнемдеуге және жұмыс
сапасының артуына өз ықпалын тигізеді. Автоматтандырылған жүйелер тек
медицина, физика, астрономия салаларында ғана емес, геодезияда,
картографиялауда, жерге орналастыру мен кадастрлық жұмыстарында кеңінен
қолданылып келуде.
Дипломдық жұмыс Ақтөбе облысында жерге орналастыру жұмыстарын
автоматтандырылған жүйелердің көмегімен жүргізілу тиімділіктері, олардың
маңыздылығы және де жоба құру кезіндегі қолданылатын әдістері қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты. Диплом жұмысының негізгі мақсаты Ақтөбе облысының
жерге орналастыру жұмыстарын автоматтандыру мәселелерін қарастыру.
Жұмыстың міндеті. Ақтөбе облысының ақпараттық ағымдар жүйесіне талдау
жасау.
Зерттеу нысаны. Ақтөбе облысы, Ақтөбе қаласы
Теориялық және әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында
Қазақстан Республикасының Жер Кодексі, ауыл шаруашылық жерлерін пайдалануға
қатысты нормативтік құжаттар, облыстық статистикалық мәліметтер
пайдаланылды.
1. АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1. Ақтөбе облысының географиялық орны мен климаты
Ақтөбе облысы 1932 жылы 10 наурызда құрылған. Ақтөбе облысының
аумағы 300,6 мың км2 Қазақстан Республикасы аумағының 11%, Қарағанды
облысынан кейінгі көлемі жағынан екінші аймақ[1]. Аймақ Қазақстан
Республикасының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан: батысында – Батыс
Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстарымен; шығысында – Қостанай,
Қарағанды және Қызылорда облыстарымен; солтүстігінде – Ресей Федерациясының
Орынбор облысымен; оңтүстігінде Өзбекстан Республикасы Қарақалпақ
автономиялы облысымен шекаралас (1-сурет).
Облыс орталығы – Ақтөбе қаласы. Қала 1869 жылы Қарғалы мен Елек
өзендерінің құятын сағасында төбенің етегінде (осыдан оның - ақ төбе
атауы шыққан) салынған.
2019 жылғы 4 желтоқсандағы мәлімет бойынша (статистиканың соңғы
мәліметтері) Ақтөбе облысының халқы 878416 мың адамды құрайды[2]. Жалпы
халық саны бойынша мәлімет келесі 1-кестеде көрсетілген:
1-кесте. 1970-2019жылдар аралығындағы Ақтөбе облысындағы халық саны.
1971979 1989
0
1 Алға ауданы 7,1
2 Әйтеке би ауданы 36,8
3 Байғанин ауданы 41500
4 Қарғалы ауданы 5000
5 Қобда ауданы 12,600
6 Мартөк ауданы 6600
7 Мұғалжар ауданы 29500
8 Ойыл ауданы 11,500
9 Темір ауданы 12,600
10 Хромтау ауданы 12,900
11 Шалқар ауданы 61,000
12 Ырғыз ауданы 62200
1-карта. Ақтөбе облысының әкімшілік-аумақтық карта-сызбасы [4]
Ақтөбе облысы - экономикалық потенциалы мол, жер қойнауы өте бай,
интеллектуалдық және мәдени деңгейі өте жоғары өңір. Осы мол мүмкіндікті
біліктілікпен, замана үрдістеріне сай пайдалану облыстың жедел дамуына,
үздіксіз көркеюіне мүмкіндік беріп отыр. Ақтөбе жерінің қойнауында
еліміздегі барланған мұнай қорының 10 пайызы, болжанған көмірсутек
шикізатының 30 пайызы бар. Қазақстан хромының 100 пайызы да осында[5]. Хром
рудалары қоры бойынша облыс әлемде екінші орынды (400 млн.тоннадан астам)
иемденсе, мыс рудасының қоры (100 млн. тонна) және мұнайдың өндірістік қоры
бойынша республикада үшінші, газ қоры бойынша төртінші орында.
Еліміздегі никельдің 55 пайызы, титанның 40 пайызы, фосфориттердің 34
пайызы, цинктің 4,7 пайызы, мыстың 3,6 пайызы, аллюминийдің 2 пайызы, тас
көмірдің 1,4 пайызы Ақтөбе жерінде. Мұндағы жер қойнауында алтын, күміс,
кобальт, калий тұздары, асбест, каолин, әйнектік және түсті тастық
шикізаттар, табиғи әшекей материалдары, мұнайбитумды кендер, минералды
сулар, құрылыс материалдарына қажетті шикізаттар, өзге де табиғи байлықтар
бар[11].
Аймақтағы ауа райы континеттік құбылмалы. Қаңтар айындағы температура
-15 -16 Со құраса, мауымда +22-тен +25 Со дейін жетеді. Шауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері - 125-350 мм.Жазы ұзақ әрі ыстық. Жылына бес ай бойы
күндізгі орташа температура 20 °С асып түседі[13]. Қысы қоңыр салқын,
жылымықтар болуы мүмкін. Ең қалың қар жамылғысы қараша айында байқалады (31
см). Ашық, бұлтты және жауын-шашынды күндердің жылдық саны — сәйкесінше
174, 148 және 43 күн. Орташа жылдық бұлттылық коэффициенті — 5,7
балл. Атмосфералық жауын-шашын ең көп түсетін ай - маусым (35 мм), ең аз
түсетін ай - қыркүйек -19 мм (1-сурет).
1-сурет. 1 жылдық ауа-райы температурасы
2. Облыстың жер бедері, топырақ және өсімдік жамылғысы
Облыс аумағының солтүстіктен оңтүстікке және шығыстан батысқа
қарай кеңінен созылып жатуы, бедерінің жазықтығы, литологиялық -
геологиялық құрылымының бірдей еместігі және жерасты сулары жатуы
жағдайларының түрлішелігі Ақтөбе облысы аумағы топырақ жамылғысының сипатын
қалыптастырды.
Жалпы бүкіл Қазақстан үшін сияқты облыс топырағының өте кешенділігі
әдетте топырақ құраушы жыныстардың ала-құлалығына және жерасты суларының
қалыптасу, жатыс және босату жағдайларының әртүрлілігіне байланысты ортақ
сипат болып табылады. Облыс топырағының ең басты ерекшелігінің бірі олардың
аумақтық орналасуында ендік аймақтығы ерекше көзге түсуі болып табылады.
Аймақтықтың бұзылуы – облыстың орталығында топырақ аймақшығы шекарасының
оңтүстікке қарай жылжуы орографиялық кедергілердің – Мұғалжар тауларының
болуына негізделген. Мұғалжар таулары жазық аумақтарда биіктіктер 250-400
м[8] асқанда оңтүстік батыстан ылғал алып келетін ауа массаларын қарсы
алады және анағұрлым ылғалды және салқын микроклиматтық жағдай
қалыптастырады.
Облыс топырақ жамылғысының айтарлықтай ерекшеліктерінің бірі олардың
механикалық құрамының қарапайымдылығы, ол топырақтың физикалық-химиялық
қасиеттерін белгілейді және өзіндік табиғи өсімдіктердің жақсы өсуіне
жағдай жасайды. Аймақтық топырақ өкілдерімен қатар жаралымдардың ерекше
жағдайына байланысты – интра аймақтық топырақ түрлері кеңінен таралған,
олардың ішінде сортаң, ақ сортаң, шабындық - батпақ және аллювий топырақ
анағұрлым көп, ал мия сирек кездеседі.
Топырақ жамылғысының сипатына қарай облыс аумағында үш: қара,
каштан, қоңыр топырақ аймағы бар. Аймақтар арасындағы шекаралар өте
ирелеңді болып келеді. Мәселен, қара топырақ аймағы облыс шегіне Оңтүстік
Орал сілемі бойынша 50°10' ендіктерге дейін енеді[14]. Ал Торғай төрткіл
биіктігінің жазықтығында осы ендікте қоңыр аймақтың шөлді ландшафттары
байқалады. Мұғалжарда қоңыр топырақ аймағы 48° ендікте қалыптасқан.
Әрбір аймақ өздерінің арасында топырағының, өсімдігінің және шаруашылықта
пайдалануының түрлішелігіне қарай айырылатын аймақшықтарға бөлінеді [48].
Қара топырақты аймақта оңтүстік қара топырақ аймақшасы; каштан топырақты
аймақта – қара каштан, каштан және ашық каштан; қоңыр топырақ аймағында –
қоңыр және сұр - қоңыр топырақ аймақшасы ерекшеленеді.
Облыстың нағыз солтүстігінде өзеннің орта ағысында терең бөлшектенген,
кейбір жерлерінде аласа таулы сипатқа ие Ор - Елек су айрығының жоғары адыр-
бұдырлы жазықтығында шағын учаскелермен әртүрлі шөптер-бетеге-бозды
оңтүстік қара топырақ аймақшасы енеді.
Көбіне адыр-бұдырлы бедер жағдайында дамушы оңтүстік қара
топырақ кеңінен тараған топырақ болып табылады, олар жайдақ төбелерді және
тегістелген учаскелерді алып жатыр, ал оңтүстік карбонатты қара топырақ
үстірттің тегістелген жерлерін, су айырықтарын, көбіне елеулі қалыңдығы бар
сары-қоңыр саздақтарда жетіле отырып жайпақ бауырайларды алып жатыр.
Толық жетіліп болмаған оңтүстік қара топырақ кемірек тараған
болып табылады, олар шоқылардың жайпақ баурайларында және адыр-бұдырлы
жазықтықта кездеседі және әртүрлі шөбі аздау және қараған шоғырлары бар
жусанды-бегелі-бозды өсімдіктермен бірге жетіледі. Кристалл жынысты элювий,
тақта тас және құмдақтар, карбонатты сары-қоңыр саздар, ескі аллювий
құмдар, құмайттар, құмтасқа айналған және жеңіл саздақтар топырақ құраушы
жыныс ретінде қызмет етеді.
Облыстың нағыз солтүстігінде Жайық, Ебейті және басқа да өзендер
құйылысы бойындағы қара топырақтар негізгі кристал және метаморфоза
жыныстарынан делювийге дейін жетілген. Қиялы Бөрте өзенінің бассейнінде,
Жақсы Қарғалының оң жақ құйылысы бойында және Ақжар ауылының солтүстік
жағында олар жел қаққан құмдақтардың, саздардың және сазды тақта тастардың
ескі қыртысында жетілген.
Аймақшаның шығыс бөлігінде жазықтық учаскелерге сабақтасқан ауыр
саздақты және сазды аздап қарашірік қалыңдығы орташа қара топырақтар
кеңінен тараған.
Жақсы Қарғалы өзеннің сол жағалауындағы тегістелген учаскелерде
жеңіл саздақты және қалыңдығы орташа және қарашірігі аздау қара топырақтар
түрлері тараған.
Жалпы оңтүстік қара топырақтардың біртекті және тегістелген
учаскелері түгелге дерлік егін шаруашылығы үшін игерілген.
Оңтүстіктеу бетегелі-бозды қара каштан топырақ аймақшасы кең жолақ
болып созылып жатыр[12]. Қара каштан топырақ аймақшасы оңтүстігінде
оңтүстік қара топырақ аймақшасына қосылады және өзендермен өте-мөте
бөлшектенген Орал маңы үстіртінің анағұрлым биіктеу бөлігін, Мұғалжар
тауларының солтүстік бөлігін және Торғай төрткіл үстіртінің шағын бөлігін
алып шығыстан батысқа қарай созылып жатыр. Аймақша аумағында қара каштан
топырақ қалыптасады, олардың арасында осы топырақтың сорлы және толық
жетілмеген түрлері кездеседі. Орал маңы үстіртінің қара каштан фосфоритті
және қалдықты карбонатты топырақ назарға ілігеді, бұларды Қазақстанның
басқа жерінен кездестіре алмайсыз [15].
Сазды және ауыр саздақты төрттік түзілімдер топырақ жасаушы
жыныстар болып табылады, олар оңтүстікте анағұрлым жоғары (теңіз деңгейінен
300 м жоғары) және жыралар жүйесімен анағұрлым бөлшектенген учаскелерде
ескі аллювий-делювий түзілімдерді білдіретін құмдақ және орташа саздақ
түзілімдермен алмасып отырады.
Оралдың оңтүстік сілемдерінде және Мұғалжарда топырақтар тығыз
кристалл жыныстарының элювийінде, құмдақтарда, тақта тастарда және тұзды
үштік саздарда жетіледі.
Торғай қыратының шегінде үштік карбонатты саздары төселген шағын
тереңдікте ауыр төрттік саздақтар қара каштан топырақ үшін топырақ құраушы
қызмет атқарады.
Орал маңы үстіртінің солтүстігінде, су айырықтарда және
баурайлардың жоғарғы бөліктерінде, ауыр саздақтарда сорлы қара каштан
топырақ кешені кеңінен таралған. Баурайлардың төменгі бөліктерінің бойында
және өзендердің террасаларында сор басым түсетін кешендер жетіледі. Топырақ
құраушы жыныстары құмдақ немесе жеңіл саздақ болып келетін Орал маңы
үстіртінің оңтүстігінде топырақ жамылғысы азды-көпті біртекті және кескіні
қалыпты жетілген қара каштан топырақтан тұрады. Аймақшада қиыршық тасты
және қалыңдығы шамалы топырақ көп, олар оңтүстік Орал сілемдері мен
Мұғалжарда басым, ішінара Орал маңы үстіртінің әксаз жыныстары шығатын
жерлерінде кездеседі.
Тегістелген аздап кәрізделген кеңістіктерде жетілген, сары-қоңыр
карбонатты саздақтардан және елеулі қалыңдықтағы саздардан құралған қара
каштан карбонатты топырақтар кең таралған.
Қара каштан карбонатты сорлы топырақтар қара каштан карбонатты
топырақтармен бірге жатады және облыстың бүкіл солтүстігіне таралған.
Біртекті учаскелер сирек кездеседі. Тұзды ауыр саздақтармен және саздармен
жайылып жатады. Топырақ беті көзге түсерлік төмпешікті. Қара каштан
фосфоритті топырақтар аласа су айрықтары мен Елек және Қобда өзендері
бассейнінде олардың баурайларына сабақтасады. Ол жерде саздақтар мен
құмдақтардан көрініс табатын ашық фосфорит свиталары дамыған[13].
Каштан топырақ аймақшасы қара каштан топырақ аймақшасының оңтүстігіне қарай
Орал маңы үстіртінің, Мұғалжар тауларының және Торғай төрткіл үстіртінің
шегінде орналасқан. Табиғи жағдайлардың айтарлықтай ерекшеліктері анағұрлым
қуаң климатына және өсімдік жамылғысының анағұрлым жұтаңдығына қатысты.
Бедері бірдей емес, батысы мен шығысында адыр-бұдырлы, орталық бөлігінде
төбелі, онда егін шаруашылығына жарамдылығы шамалы толық жетілмеген және
ірі құмды-қиыршық тасты каштан топырақ қалыптасады. Аймақшаның батыс және
шығыс бөлігінде каштан жеңіл саздақты және құмдақты топырақтар дамыған.
Ашық каштан топырақ[7] аймақшасы облыс аумағы үштен бірінен
астамын алып жатыр. Ол Мұғалжардың оңтүстік шеті ауданында ғана күрт тарыла
отырып кең жолақпен өтеді. Ашық каштан топырақ аймақшасының көпшілік бөлігі
үшін ескі аллювий және делювий жаралымдары топырақ құраушы жыныстар болып
табылады. Мұғалжардың шығыс баурайларында кристалл жынысты элювий-делювий
және тұзды үштік саз кеңінен таралған. Орал маңы үстіртінің оңтүстігінде
құмдақтар мен әксаздардың элювийі топырақ құраушы жыныс ретінде қызмет
етеді.
Біртекті масса құрайтын кескіннің қарашірік бөлігінде аздап
сортаң және сортаң емес ашық каштан құмдақ топырақ анағұрлым кең тараған
топырақ болып табылады. Сорлары бар ашық каштан сор топырақ кешендері ең
бастысы Мұғалжардың шығыс баурайларында аздап таралған. Орал маңы
үстіртінің ауданында әктастар мен құмдақтар элювийінде ашық каштан топырақ
кеңінен таралған. Торғай қыратының жондары араларындағы ойпауыттардың
барлығына дерлік шалғындық каштан топырақтар және көлдер тізбегі орын
тепкен.
Шаруашылық мақсатта бұл топырақтар климаттың қуаңшылығына,
органикалық заттардың жұтаңдығына және аймақша топырақтарында ылғалдың
аздығына байланысты егін шаруашылығына жарамдылығы шамалы. Топырақтың
сортаңсыздық өзгешеліктерін пайдалана отырып орман отырғызуға мүмкіндік
бар.
Қоңыр топырақ аймағы облыстың оңтүстігінде, Орал маңы және Торғай
үстіртінің оңтүстік бөліктерінің шектерінде және Үстірт жонының шыңында
таралған. Әктастардың, әксаздардың, құмдақтардың және тұзды саздардың
элювийлері, сондай-ақ құмдар мен құмдақтар топырақ құраушы жыныстар болып
табылады. Әктас пен әксаздың элювийі Орал маңы үстірті, ал құмдақ элювийі
Торғай үстірті мен Үстірт бетінің елеулі бөлігінде таралған. Саздар
депрессиялар бойынша аймақтың барлық кеңістігінде жер бетіне шығып жатады.
Шалқар нұра шыңы ендігінен солтүстікке және Мұғалжардан батысқа
қарай Торғай қыраты шегінде айтарлық қалың құмдақтар, жеңіл саздақтар мен
құмдар топырақ құраушы жыныстар болып табылады. Сағыз, Жем, Темір және
Ырғыз террасаларында, Торғайдың төменгі ағысында, сондай-ақ ескі тасқын
орындарында (мысалы, Үлкен Борсық құмдары) төбелі құмдар көп
шоғырланған.Қоңыр топырақ аймақшасы абсолюттік биіктігі 100-200 м Орал маңы
үстірті шегінде орналасқан[18]. Көтіне кешенде немесе тақырлар және
сорлармен үйлесе отырып қоңыр топырақ қалыптасатын жеңіл саздақтар мен
құмдақтар, сиректе те болса орташа саздақтар топырақ құраушы жыныстар болып
табылады. Қоңыр топырақтың арасында қалыпты, сор, қиыршық тасты аз
жетілгендері де кездеседі.
Қоңыр қалыпты топырақтар Жем өзенінің сол жағалауында және ішінара оң
жағалауында, Мұғалжар және Үлкен Борсық құмдары арасындағы адыр-бұдыр
жазықтықта таралған. Төсеніш жыныстар сары-қоңыр құмдақтарда және құмдарда
көрінеді. Қоңыр сорлы топырақтар бедердің ойпауытты учаскелерін және үстірт
сияқты қыраттарды алып жатыр. Ал жетілуі төмен қоңыр топырақтар барлық
жерде ұсақ шоқылар мен қалың жыныстан қатталған төбелі жазықтық арасында
кездеседі. Сұр және сұр құба топырақ аймақшасы топырағы шөлді климат
жағдайында жетіліп жатқан Үстірт жонының ең оңтүстік бөлігін алып жатыр.
Бедерінің сипатына қарай аудан үстіртке тән көсіліп жатқан ойпауыттары бар
жазықтық. Карбонатты саздақтардан тұратын әктастар элювийі топырақ құраушы
жыныс қызметін атқарады. Топырақ жамылғысы негізінен азғантай мөлшерлі
тұрақсыз жусан-сораң өсімдіктері өсетін сұр және сұр құба топырақтан
тұрады. Топырақтың бетінде ұсақ малта тас және ірі диаметрі 2 мм. дейінгі
мөлдір кварц қиыршығы кездеседі, олар бүкіл топырақ кескінінің бойында
ұшырасады. Ойпауыттарда шайылған сұр және сұр құба топырақтар кездеседі.
Интра аймақ топырақтары, өз кезегінде аймақтар бойынша өзгеріп отырады.
Мысалы, қара топырақ аймағының далалық сортаңдардың қарашірігі көп және
бағана сынды құрылымы бірден көзге түседі. Ашық каштан аймақшасының далалық
сортаңдарында қарашірік аздау, бағаналары да төмендеу және призмаларға
бөлініп жеңіл шашылып кетеді. Сұр құба аймақшада сортаңдар призма тәріздес
және одан да бетер сұрылау.
Аймақтың түрге тән ортақ сипаттар барлық жерде бірдей. Мысалы, барлық
аймақтардағы сортаңдарда бірінші шаңдау және тұздылау А қат-қабатынан кейін
анағұрлым тығыз және сазды бағаналы В қат-қабаты келеді, онда коллоидтар
мен бір жарымдық тотықтар, ал сіңіру кешенінде - натрий жиналады. В қат-
қабатынан кейін әрдайым тұздар жиналатын қат-қабат алмасады.
Сортаңдар барлық аймақшаларда және әсіресе ашық каштан және сұр
құба топырақты аймақшаларда кеңінен таралған, мөлшері әртүрлі дақтар
түрінде кездеседі. Мысалы, біртекті үштік саздарынан құралған Шалқар теңіз
ойпаңында сортаңдар едәуір біртекті учаскелерде орналасады.
Бедердің әртүрлі элементтеріндегі далалық сортаңдар қара топырақ және
каштан аймағының аймақтық топырақтары арасында кірме түрінде кездеседі.
Солтүстікте сортаңдар 100 см. тереңдіктен бастап күкірт қышқылы тұздарымен
қатты сорланған.
Сорлы сортаңдар далалық сортаңдардан тұздардың биік жатуымен (30-
50 см.), қарашірігінің айтарлықтай аздығымен ерекшеленеді және сұр құба
аймақта басымырақ тараған.Сорлар жоғары деңгейлі қатты минералданған ыза
сулар бар жерлерге немесе сорланған топырақ құраушы жыныстар шығатын
жерлерге орналасқан. Тұзды көлдердің (сорлардың) жағалаулық жолақтары
бойында, өзендер аңғарлары мен сайлар бойында қалыптасады. Солтүстік батыс
Арал маңының шөлді аудандарында анағұрлым кең таралған.
Қалдық және сор тұзды жерлер анағұрлым кең таралған. Қалдық
сорлардың ыза сулармен ешқандай байланысы жоқ, олардағы тұз мөлшері өте
жоғары және кескіні бойынша ешқандай дерлік өзгермейді.
Тұзы сорлар кеуіп бара жатқан тұзды көлдердің түбінде елеусіздеу дақтар
түрінде барлық жерлерде кездеседі. Олардың беттері анағұрлым тұзды болып
келеді. Тұздардың сапалық құрамы көбіне айналадағы жыныстарға және тұздану
сипатына байланысты болады. Мысалы, тұзды Сам соры Үстірт жонында
орналасқан, негізінен үштік кезеңнің тез еритін тұздарына және гипс қорына
бай шөгінділермен қоршалған. Жоғарғы қыртысы тұздану сипатына қарай
сульфатты-хлоридті.
Шалғындық топырақтар ыза сулар жақын жатқан (1-2м) барлық жерде шағын
учаскелер түрінде кездеседі. Аймақтық жағдайына байланысты шалғындық
топырақтар қара (қара топырақ, қара каштан және каштан топырақ
аймақшаларында) және ашық (ашық каштан және сұр құба топырақ
аймақшаларында) болып бөлінеді.
Шалғындық қара топырақтар болмашы түрде таралған, Қобда, Елек, Қиыл,
Ор және басқа өзендер аңғарларында, далалық ойпаңдарда және көлдердің
шетінде кездеседі. Әртүрлі механикалық құрамдағы тұзсыз өзен және көл
түзілімдері топырақ құраушы жыныс болып табылады.
Шалғындық ашық топырақтар Ойыл, Сағыз, Ырғыз және олардың
салаларының аңғарларында, шөл-дала және шөл ойпаңдар бойында шағын
учаскелер түрінде кездеседі.
Көлтабан шалғындық топырақтар көбіне Торғай төрткіл жазықтығы шегінде
айналадағы кеңістіктен ағып келетін жер бетіндегі сулар тұратын учаскелерде
кездеседі, оқшауланған ойпауыттарға сабақтасып жатады.
Аллювий-шалғындық (жайылма) топырақтары болар болмас тараған, көбіне
Үлкен Қобда, Елек, Ор, Қарабұтақ және басқа өзендердің жайылмалық
террасаларының шегінде үзік-үзік учаскелерінің механикалық құрамы әртүрлі
аллювий түзілімдерінде кездеседі. Топырақтар салыстырмалы түрде жас, әдетте
қалыңдығы шамалы және қарашірігі де аз, күрт қабатты және қабаттары жиі
алмасып отырады.
Шалғындық-батпақтық топырақтар болмашы алқаптарды алып жатыр, өзендердің
аңғарларында, көлдер ойпаңдарында және ыза сулар, көбіне минералданған
сулар жақын орналасқан жерлердегі ойпауыттарда сирек кездеседі.
Құмдар негізінен облыстың Үлкен және Кіші Борсық, Көкжиде, Құмжарған,
Аққұм, Барқын, Арал маңы Қарақұм құмдарының сілемдерімен оқшауланған шөлді
аумағының оңтүстік бөлігінде таралған. Құмдар бір-бірінен қоңыр құмдақ
топырақты жайдақ ойпауыттар жүйесінің күрделі жүйесімен, тақырлармен,
сортаңдармен және сорлармен бөлінген. Құмдардың өсуіне қарай шөл құмдақ
топырағы қалыптасады.
Тақырлау топырақтар және тақырлар көбіне ауыр механикалық
құрамдағы аллювий және делювий түзілімдерінде жетіледі және облыстың
оңтүстік бөлігінде кездеседі. Үстірт шыңының солтүстігіне қарай тау
жұрнақты жазықтық ойпауыттарында, Шалқар ауданының шығыс бөлігінде, Үлкен
және Кіші борсық құмдары арасындағы ойпауытты жазықтықта дақ түрінде
тақырлау сортаң-сор топырақтар кездеседі. Тақырлар бедердің ойпауытты
учаскелеріндегі ескі аллювий және делювий түзілімдерінде жетіледі.
Жер бедері - жазық, облыс аумағының ауқымды бөлігі – төбе-
бөктерлі жазықтық. Солтүстігінде Орал тауларының оңжақ сілемдері
орналасқан. Орталық бөлігінде Мұғалжар тауларының шөгінділері (657 м).
Батыс бөлігін Каспий өңірінен оңтүстік батысқа қарай созылған Урал үстірті
алып жатыр.
Ақтөбе облысының аумағы табиғи-климаттық топтасуы бойынша келесі
аймақшаларға бөлінеді:
- Құрғақшылық далалық (3%);
- Орташа құрғақ далалық (11%);
- Құрғақ далалық (15%);
- Шөлейт далалық (22%);
- Далалық шөл (38%);
- Орташа шөл (11%).
Оңтүстік шығысында – тұтасқан жал-жал құмдар: Арал өңірі
Қарақұм, Үлкен Борсық және Кіші Борсық. Солтүстік шығысында – Торғай
үстірті. Қара топырақты жерлер облыстың солтүстігінде. Мұнда
топырақтың қарашіріндісі аз, негізінен қиыршық құмды келеді. Топырағы тығыз
саздауыт, стрегірек жерлері саздан қалыптасқан. Аздап дренажі бар ркльефі
ойпаңдау жерлерде, жердің әсіресе тығыз қабатында сортақтану көбейе түседі.
Облыстың солтүстігі орман жазықтығы, ауқымды бетегелі ақселеу мен
жусанды кеңістікті сары дала. Сондай-ақ, оңтүстігіне қарай жапырақты
қарағай мен шоқ қайыңнан бастап тобылғы мен сексеуілге дейін өсетін
жартылай елсіз кең алқап.
Облыстың солтүстік батыс бөлігі – сортаңды ақтаңдақтарымен қоңыр қошқыл
топырақты бетеге, боз, жусан өсетін жазық.
Оралық және солтүстік шығыс бөлігін ақшыл сарғылт және сұр түсті
топырақты дәнді алқап алып жатыр.
Оңтүстігі күн сәулесі төгілген жусан иісті қоңыр топырақты тұзды құмдар мен
ақ сор жапқан шөл дала.
Ақтөбе облысының қазіргі фаунасыда 62 сүт қоректілер түрі (олардың 35-і –
аңшылық-кәсіпшілік бағытта), құстың 214 түрі (олардың 80-і – аңшылық-
кәсіпшілік бағытта) кездеседі. Қазақстанның Қызыл кітабына 10 аң түрі, 35
құс түрі енгізілді. Облысы аумағында көбейетін екі түрі – үстірт және
бетпақдала киіктері мекендейтін республикадағы негізгі ареал орналасқан.
Облыс аумағында сүт қоректілердің 62 түрі және құстардың 214 түрі кездеседі
оның ішінде, сүт қоректілердің 35 түрі және құстардың 80 түрі аңшылық-
кәсіпшілік болып табылады. Қазақстанның Қызыл Кітабына жануарлардың 10 түрі
және құстардың 35 түрі енген. Жабайы жануарлардың көптеген түрінің қазіргі
жағдайы тұрақты және қауіп тудырмайды. Қазіргі таңда аңшылық-кәсіпшілік
жүргізілмейді.
2015 жылы Ақтөбе облысының Ырғыз, Әйтеке би аудандарында ақбөкендердің
жаппай қырылуы орын алды (10 мың бастан артық).
Аталған факті бойынша жоспардан тыс экологиялық тексеру белгіленіп, аталған
аудан учаскелері бойынша департамент зертханасымен ауа сынамасы іріктелді.
Алынған мәліметтер бойынша атмосфералық ауадағы ШЖК нормасының құралды
өлшеудің арту нәтижелері бойынша 25 сынама іріктелді және 25 анықтама
орындалды.
Өткен жылдардағы кәсіпшіліктің негізгі түрі ақбөкендер басының шұғыл
азаюына байланысты оларды аулауға тыйым салынған ал, экономикалық сипаттағы
әртүрлі себептерге байланысты саны жағынан көп кездесетін түлкі, қарсақ,
ақбөкен, суыр, тараққұйрық, ондатр сияқты аңдар соңғы он бес жыл ішінде
ауланбайды.
Бүгінгі таңда аң шаруашылығын жүргізудің басты бағыты суда жүретін жабайы
құстарға, қояндар мен еліктерге және қабандарға аз көлемде әуесқойлық аулау
ұйымдастырылады.
1.3 Облыстың орман қоры
Ақтөбе облысы орман қорының жалпы көлемі 193 246 га. немесе аймақ
аумағының 0,6%-ін құрайды. Негізгі орман құраушы ағаш түрлері қарағай,
қайың, емен, сексеуіл болып табылады. Сондай-ақ, табиғи көк терек,
қандыағаш, жайылма орман, талдар өсіп, шегіршін, шетен, үйеңке, жиде сияқты
қолдан отырғызылған ағаштарда аз емес. Аймақта орман шаруашылығының жеті
мемлекеттік мекемесі жұмыс істейді. Олардың әрқайсысының аумағы бірегей
ландшафт ретінде сипатталып, туризмді дамытуға таптырмайтын алғышарттар
жасауда.
Ақтөбе облысының аумағында республикалық маңызы бар: Байпыкөл,
Байтақкөл, Әйке, Құрдым, Төбіскен, Белқопа, Қармақкөл, Айыркөл, Қулыкөл,
Қызылкөл, Малайдар сияқты табиғи қорық қорының нысандары мен экологиялық,
ғылыми, тарихи-мәдени және демалыстық құндылықтары айырықша 18 жер қойнауы
телімі орналасқан.
Ақтөбе облысы Қазақстан Республикасының ең орманы аз облыстарының бірі
болып табылады. Облыстың орман ресурстары Елек, Қарғалы, Қобда, Темір
сияқты біршама ірі өзендері мен олардың салаларымен бойымен алқапты
ормандар мен қайыңды-көктерек тоғайлар бар. Сонымен қатар, теміржол және
автокөлік жолдарында көшеттер жайғасқан.
Ақтөбе облысының мемлекеттік орман қоры 982,3 мың га. оның ішінде, орманды
жерлер – 95,4 мың га, орманды аудандар 51,6 мың га құралған яғни, аңшылық
алқаптардың жалпы ауданы 1%-дан аз.
Ақтөбе қаласының айналасындағы санитарлы-қорғау жасыл аймағын жаңарту
жоспары жүзеге асырылуда. Ағымдағы жылы жалпы ауданы 193,9 га. құрайтын өлі
мен мәні жоқ ағаштарды реконструктивті кесу жұмыстары жүргізілді.
Облыста ерекше қорғалатын табиғи аумақтардан 2007 жылы 763,5 мың
га салынған Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты мен 296,0 мың га
Торғай мемлекеттік қорықшасы бар.
Қорықша аумағы есебімен күзетілетін аумақ ауданы 1060 мың
гектарды құрайды.
Резерват табиғатты қорғау және ғылыми мекеме мәртебесімен экологиялық
жүйенің жер үстін және жер астын қорғауға, сақтауға, қалпына келтіруге
енетін және табиғи кешендердің биологиялық әртүрлілігін қолдайтын және
оларға байланысты табиғи және тарихи-мәдениет объектілерді белгілеген
ерекше қорғалатын табиғи аумақ болып табылады.
Флора мен фауна түрлерінің болуы: өсімдік әлемі – 390, сүт қоректілер – 42
(оның ішінде ҚР Қызыл кітабына енгізілгені- 2), құстар – 250 (ҚР Қызыл
кітабына енгізілгені- 32), қосмекенділер – 4 және бауырмен жорғалаушылардың
– 14 түрі.
Ақтөбе облысы әкімдігінің 19.02.2010 ж. №51 қаулысымен Ақтөбе облысының
Қарғалы ауданы аумағында 83 770 га ауданымен жергілікті маңыздағы Эбита
табиғи қорықшасы құрылды.
Ақтөбе облысының әкімдігінің 12.12.2012 ж. №451 қаулысымен Ақтөбе облысы
аумағында 33 395 га ауданымен жергілікті маңыздағы Өркеш табиғи қорықшасы
құрылды.
Ақтөбе облысы әкімдігінің 23.01.2013 ж. №7 қаулысымен Ақтөбе
облысының Мұғалжар ауданы аумағында 13 977 га ауданымен жергілікті
маңыздағы Көкжиде – Құмжарған мемлекеттік табиғи кешенді қорықшасы
құрылды. Осы қаулымен Көкжиде – Құмжарған кешенді қорықшасы Теміртас
орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесіне жүргізу үшін берілді.
Облыстың мемлекеттік орман қорының жерлері 196,4 мың гектарды құрайды
, бұл оның жалпы аумағының 0,7 % құрайды.
Облыстың орман шаруашылығы облыс әкімдігінің бағынысындағы
жұмысшыларының штат саны 282 адамнан тұратын орман шаруашылығының 7
мемлекеттік мекемесінен тұрады. [1-3]
Ақтөбе облысы Ақтөбе орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінің
мемлекеттік орман қоры жерлерінде жалпы ауданы 115 га орман екпелерін
ықтырма әдісімен өсіру жобасының жасалуы мемлекеттік орман қорының
ормансыз аумақтарында жасанды ағаш егістерін жасау және облыстың, тұтас
республиканың орман алқаптарын көбейту болып табылады.
Қазақстанның геоморфологиялық аудандыстыруына сәйкес қарастырылып
отырған аумақ теңізден 150-400 м биік абсолютті белгілері бар Орал-Жем
немесе Орал асты үстіртіне жатады.
Орал асты үстірті жер бетінің құрылымына тән ерекшелік өзен аңғарлары
мен құрғақ арналардың көр таралуы болып табылады.
Бөктерлі-төбелі жазықтық болып келетін Сазды орманшылығының аумағы
Сазды өзен аңғарының екі жағына бөлінген.
Жер бедерінің Сазды өзеніне жалпы көлбеулі, толқынды-жазықты сипатты
орманшылықтың солтүстік бөлігі жер бедерінің әлсіз ыдыраңқылығына ие.
Төбелер мен бөктерлердің баурайлары салыстырмалы биіктігі 3-5 м құлама
тік болып келеді.
Орманшылықтың оңтүстік бөлігі Сазды өзенінің аңғарына солтүстікке жалпы
көлбеулі бөктерлі-төбелі жазықтық болып келеді.
Қазақстанның табиғи климаттық және ботаникалық географиялық топтастыру
ының қазіргі талаптарына сәйкес орман екпелерін отырғызуға жобаланған
телім аумағы орташа құрғақ дала аумағында жатыр және өсімдіктік аумаққа
жатады және Ақтөбе флористикалық атырапқа (АФА- әрі қарай) қарайды
Голарктикалық патшалық Бореалдық патшалық асты Циркумбореалдық облыс
далалық. Флористикалық аудандастыруға сәйкес ол Ақтөбе флористикалық
ауданға жатады. (Қазақстан флорасы, 1956-1966)
Шөп отында басым дақылдарға жататындар: бетеге (Festuca sulcata) ,тығыз
шымды көп жылдық боз түрлері – боз (Stipa lessingiana), қылқанбоз (St.
capillata), садақбоз (St. Sareptana) және шөл бидайығы (Agropyron
desertorum). Аталған түрлерден далалық аумақта тек боз басым таралған,
қалған түрлері далалықта да, шөлде де кездеседі.
Жобаланған аумақ Ақтөбе орман шаруашылығы мемлекеттік мекеменің
мемлекеттік орман қорының аумағы болып табылады және жалпы ауданы 115,0
гектар болатын екі телімнен тұрады, және де ол Қарғалы (Кирпичный ауылы)
орманшылығында орналасқан.
Жасанды орман өсіру жұмыстарын көшет материалдарымен қамтамасыз ету
үшін мемлекеттік мекеменің Ақтөбе қаласының маңында өз тәлімбағы бар.
2019 жылдың көктемінде облысымыздың елді мекендеріне 68511 түп көшет
отырғызу жоспарланып, жүзеге асырылуда. Аудан әкімдіктерімен елді мекендер
төңірегіне 94,1 га алқапта жасыл аймақтар құрылуда.
Сонымен қатар, ҚР АШМ Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі
комитетімен Ақтөбе қаласының төңірегіне 6000 га алқапқа жасыл аймақ құру
жобасы әзірленуде.
Ақтөбе облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу
басқармасы қарамағында 7 орман шаруашылығы коммуналдық мемлекеттік мекемесі
бар. Мемлекеттік орман қорының жалпы ауданы 215814 га болса, оның орманмен
көмкерілген алқабы 48813 га, оның ішінде орман шаруашылығы мекемелері
бойынша(3-кесте):
3-кесте. Орман шаруашылығы мекемелері
Орман шаруашылығы атауы Жалпы ауданы Орманмен
(га) көмкеріл-гені (га)
Ақтөбе орман шаруашылығы КММ 20828 7286
Үлкен-Борсық орман шаруашылығы КММ 32327 5569
Қарабұтақ орман шаруашылығы КММ 33706 5421
Мәртөк орман шаруашылығы КММ 9354 4115
Темір орман шаруашылығы КММ 77223 12901
Ойыл орман шаруашылығы КММ 28012 9685
Қобда орман шаруашылығы КММ 14364 3836
1.4 Облыстың су қоры
Ақтөбе облысының басты өзендері Сағыз (510 км), Қобда, Ембі (712
км), Ұлқаяқ (349 км), Елек (623 км) болып табылады. Сондай-ақ, облысы
аумағында ірі Торғай (825 км), Ойыл (800 км), Жем (712 км), Ырғыз (593 км),
Ор (314 км) өзендері ағады. Торғайдан басқа, аймақтағы барлық үлкен өзендер
бастауын Ақтөбе облысының орталығындағы Мұғалжар тауының қайнарынан алады.
Негізінен өзендер жыл бойғы 75-95% жоғалтқан арнасын көктемгі қар суымен
толықтырады.
Ақтөбе облысында 1 700-ден аса көл бар. Олардың 227-сі 1 км2 астам аумаққа
орналасқан. Ең ірі көлдердің (Жаркөл, Байтақкөл, Құрдым, тағы басқалар.) 10-
нан 45 км2 дейін айдыны бар. Көлдердің көбінің сулары тұщшы немесе
татымды минеральды болып келеді. Шағын өзендердің орташа тереңдігі 0,7-
1,2 м, үлкендері - 4 м дейін жетеді.
Аймақта тұщшы жер асты суы мен минеральды су қорларының мөлшері жеткілікті.
Су қорларының жоғарғы бөлігі орташа көпжылдық су сақталуы бойынша 3 610
млн. м3 суды, жерасты су қорлары - 653 млн. м3 суды құрайды.
Ақтөбе облысының су қоры 2 млрд текше метрден асатынын хабарлады.
Ауыл шаруашылығы басқармасының былтыр жүргізген ауқымды түгендеу
жұмыстарының нәтижесінде облыста тұрақты суарылып тұратын 29 800 гектар жер
тіркелгені, алайда іс жүзінде олардың тек 40 пайызы ғана қолданылатыны
анықталған. Жыл бойына 6 600 гектар жер қалпына келтіріліпті. 2017 жылы
тағы да 3 200 гектар жерді қалпына келтіру жоспарлануда. Сондай-ақ облыста
115 мың гектар жер бар.
Облыста суармалы жерлерді қалпына келтіруге баса көңіл бөлінуде.
8 мың гектар жерді айналымға енгізу үшін жобалық-сметалық құжаттарды
дайындауға облыстық бюджеттен 250 млн теңге бөлінді. Жобалар жүзеге
асырылған жағдайда 2018 жылы тұрақты суармалы алқаптар көлемі 40 мың
гектарға жетпек. Маңызды мәселені талқылау барысында су қорын үнемдеу
үшін және суармалы жерлерді ұлғайту туралы Елбасының тапсырмасына сәйкес
2017-2021 жылдары АӨК дамыту бағдарламасы бойынша 10 су қоймасын салу
көзделгені айтылды. Бұл шаралар 600 млн текшеметр суды реттеп, 30 мың
гектар суармалы жерлерді айналымға енгізеді.
Алдағы уақытта 10 мың гектар жерді суландыратын жалпы сыйымдылығы
130 млн текше метр болатын 22 шағын су қоймасы салынбақ. Жаңа су
шаруашылығы нысандарын пайдалануға беру суармалы алқаптар көлемін 80 мың
гектарға дейін жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл аграрлық сектордың жағдайын
түзеп, ауыл шаруашылығын белсенді түрде дамытуға қолайлы болмақ.
Облыста 1700 көл бар, олардың кейбіреуінің көлемі 1 кв.км астам (Филонец,
1974). Аумақтың көлділігі 0,41% тең, Батыс Қазақстан бойынша орта деңгейден
жоғары. Көлдердің көпшілік бөлігі ағынсыз тайыз сулы ыдысқа ұқсаған
еңістердегі су қоймалары ретінде сипатталады. Жоталар арасындағы жылғаларда
және өзендердің аңғарларында эрозиядан пайда болған сопақша келген көлдер
орналасқан. Көлдер де өзендер сынды атмосфералық жауын-шашынмен
қоректенеді. Қуаңшылық жылдары олардың деңгейі тартылады, ал кейбіреулері
тіптен кеуіп қалады, ал сулы жылдары көлемдері өте ұлғаяды. Көпшілік
көлдерді қарашаның бірінші жартысында мұз басады. Мұздың еруі сәуірдің
бірінші жартысында басталады.
Сәуірдің аяғында мұздан тазарады. Көп жылдардағы деректер
бойынша мұздың орташа қалыңдығы 110 см, ал қатты қыстарда – 150 см дейін
жетуі мүмкін.
Минералдану дәрежесіне қарай көптеген көлдер ащы көлдер қатарына
жатады. Тұщы және ащы көлдерді ажырату ешқандай аймақтық бөлініске
бағынбайды. Көлдердің су қорлары көлемдеріне және судың минералдануына
қарамастан жыл сайын өзгеріп отырады. Шағын көлдердің орташа тереңдігі
әдетте 0,7-1,2 м, ірілерінде 4 м дейін.
Тұздардың құрамы оңтүстігінде сульфатты және солтүстігінде хлоридті.
Оңтүстікте көлдердегі судың сирек те болса содамен тұздануы кездеседі.
Көлдердің көпшілігі облыстың шығысында орналасқан. Ең ірілері – айналарының
көлемдері 10-нан 45 ш.м дейін жететін Ырғыз-Торғай көлдері (Жаркөл,
Байтақкөл, Құрдым және басқалары). Ырғыз-Торғай жүйесінің көлдері
қарасулардан тұрады, олар қар және жаңбыр сулары есебінен қоректенеді.
Климаттың қуаңшылығына байланысты олардағы су деңгейі тұрақты емес.
Көлдердің барлығының өлшемдері мен тереңдіктері әртүрлі. Олардың
кейбіреулерінің балық шаруашылығында маңызы бар. Осы типтегі көлдердің
басым көпшілігі Торғай, Ырғыз, Өлкейік, Телқара өзендерінің аңғарларымен
байланысып жатыр. Ызасуларымен мол қоректенген кезде көлдерге үстіңгі
құйылыс 10-14%, ал ызасулары жоқ көлдерде 60-90% құрайды. Көлдердің
қорегіне қысқы жауын-шашынның (қар түріндегі) қатысы 10-15% құрайды.
Ағынсыз сулар жылдық балансының шығыс бөлігі түгелге дерлік судың беткі
қабатынан буға айналу шығынымен айқындалады. Қай бассейнге жатуы бойынша
көлдер мынадай үш жүйеге бөлінеді; Торғай өзені жүйесінің көлдері, Ырғыз
өзені жүйесінің көлдері,
Өлкейік өзені жүйесінің көлдері. Өзендері көптеген көлдер мен ойпауыттарды
қоректендіреді, олар көлдер жүйесін құрайды. Көлдердің су режимі тұтастай
өзендердің су режиміне тәуелді. Торғай өзенінің аңғарларындағы көлдер
анағұрлым терең, шұңқырлары созылыңқы немесе қалақ түрінде болып келеді.
Анағұрлым ірі Байтақкөл, Қармақкөл, Жыңғылдыкөл көлдері өзеннің оң жағалық
жайылмасында орналасқан. Байтақ көл анағұрлым ірісі, арнасы толған кезде
оның көлемі 7400 га. жетеді. Қармақкөл анағұрлым тереңі.
Көлдердің көбісі ағынды. Олардың деңгейі су тасыған уақытта көтеріледі де
Торғай өзенінің ағыны тоқтағанда су көлдерден Торғай өзенінің сағасы
бойынша ағынсыз Шалқар теңіз ойпауытына құйылады. Олардың суы аз жылдары
кеуіп қалуы осы көлдерге тән сипат. Бүкіл көлдердің 60% тұзды. Көлдердің
минералдануы жылдың сулығына байланысты.
Ырғыз өзенінің бассейнінде орналасқан көлдер салыстырмалы түрде көлемінің
шағындығымен және тереңдігінің әртүрлілігімен ерекшеледі. Көлдердің
көпшілігі сопақша, өзен бойында созылып жатады. Анағұрлым тереңдеуі
Малайдар.Малайдар - Тайпақкөл тобындағы көлдер суларының минералдануы 2,79
гдм3 - ден (Теген көл) 3,70 гдм3 дейін (Асаубайкөл).
Өлкейік – Қызылкөл, Алакөл, Алабұғыкөл өзендері жүйесінің көлдері.
Анағұрлым ірісі – Қызылкөл көлемі 3500 га., басқалары біршама кіші.
Көлдердің барлығы Ырғыз және Торғай өзендерінің сулылығына тәуелді
гидрологиялық режимнің елеулі тербелісіне ұшырап отырады. Көлдердің
өлшемдері, тереңдіктері оларға судың толу дәрежесіне байланысты. Кеуіп кету
және арнасына толу құбылыстары циклды сипатта жүзеге асады. Циклдар 25 - 45
жылда қайталанып тұрады. Көлдер деңгейлерінің көтерілуі салыстырмалы түрде
тез (4-8 жыл) өтеді, одан кейін баяу қайтуға айналатын (12 - 20 және одан
да ұзақ жылдар) қысқаша барынша тұрақсыздық кезең (1-3жыл) келеді.
Шалқар және Ескі Шалқар көлдері өзара тармақпен байланысқан. Су жинау
көлемі – 2460 шаршы метр. Шалқар көліндегі су тұщы, тұндырғаннан және
қайнатқаннан кейін ішуге жарамды; Ескі Шалқар көліндегі су тұздылау. Көлдер
қарашаның басында қатады (мұздың қалыңдығы 0,7 м дейін) және наурыздың
аяғында – сәуірдің басында сең жүреді. Көлдердің тереңдігі 5 м дейін, түбі
құмдақ, жағалау бойы қайырлы келеді. Жағалары көлбеу, биіктігі 3-5 м, кей
жерлерінде қамыс өседі. Ең бастысы Қауылжыр өзені қар суларының есебінен
қоректенеді. Мұғалжар тауының етегінде бірнеше суы тайыз (1-2 м) көлдер
(Соркөл, Соленый, Қаракөл және басқалар) орналасқан. Су көлдердің
барлығында дерлік тұзды, көктемде біршама тұщиды. Жазда көлдер елеулі
дәрежеде кеуіп қалады. Жағалаулары аласа, еңіс, кейбір жерлерде батпақ.
Облыстың аумағында суы тайыз, көлемі жағынан шағын көлдер бар,
олар жазғы ыстық орнаған сәттен бастап кеуіп кетеді. Көктемде көл сулары
тұщы, жазда – ащы. Жазда көптеген көлдер құрғайды.
Ақтөбе облысының аумағында Қарғалы, Ақтөбе және Сазды су
қоймалары гидротехникалық құрылыстарға жатады, олар ұзақ жылдар бойына су
жиналатын, су деңгейі маусым сайын реттеліп отыратын жасанды су айдындары
болып табылады.
Қарғалы су қоймасы Ақтөбе қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 60
км Жақсы Қарғалы өзенінің жоғарғы сағасында орналасқан (сурет 1.5.6). Бөгет
жартас жыныстарында салынған. Судың жалпы көлемі 186 млн.м3 құрайды. Су
қоймасы 1975 жылдан бері пайдаланылып келеді. Суды 2-3 м3с жіберіп тұру
тәулік бойы, күзгі-қысқы кезеңдерде 8-12 м3с дейін жүргізіледі. Суды
жіберіп тұрудың үзік-үзік сипат алуы кейбір учаскелерде оның маусымдық
сипатын толық бұза отырып Қарғалы өзенінің аңғарындағы ызасуларының
деңгейін қалыптастыруға елеулі әсер етеді.
Тереңдігі 9,1 м, суы аса мөлдірлігімен (110-140 см.) ерекшеленеді,
реакциясы аздап сілтілі, құрамы гидрокарбонатты-натрийлі.
Ақтөбе су қоймасы Ақтөбе қаласының оңтүстігіне қарай 8 км, Елек
өзенінің орта ағысында орналасқан. Бөгет аллювийдің және жоғарғы триастың
шөгінді жыныстарында салынған. Су қоймасы 1985 жылдан бастап толтырылып
келеді. Су қоймасының көлемі 3570 га. Судың толық көлемі – 245 млн.м3.
Судың пайдалы көлемі 220 млн.м3 құрайды.
Жылдық ағыны (90%) түгелге дерлік көктемде 40-50 күннің ішінде өтеді. Су
қоймасының гидрологиялық ерекшелігі – су деңгейінің маусымдық ағындармен
жылма жыл толтырылып келуі болып табылады. Жерасты суларын тежеудің
қалыптастырылуын бақылау үш ұңғыма бойынша жүргізіледі.
Су қоймасының тереңдігі 0,8 - ден 13,8 м дейін (бөгет аймағында) өзгеріп
отырады. Судың мөлдірлігі бөгет жаққа қарай 30-дан 280 см. дейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Ақтөбе облысында жерге орналастыру жұмыстарын
автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің негізінде жүргізу тиімділігі.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс 71 беттен, кіріспеден,
негізгі 3 бөлім, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Сонымен қоса, жұмысты жазу барысында 3 карта, 6 кесте, 10 сурет, 2
диаграммадан құрастырылды.
Жұмыстың мақсаты: Ақтөбе облысындағы жерге орналастыру жұмыстары
кезінде автоматтандырылған ақпараттық жүйелерінің қолданылуын және қолдану
тәсілдерін, тиімділігін қарастыру.
Зерттеу әдістері: статистикалық әдіс, картографиялық әдіс, салыстырмалы
талдау әдістері қолданылды.
Түйін сөздер: Автоматтандырылған ақпараттық жүйе, ГАЖ бағдарламалары,
ArcGIS, жер ресурстары, жер қатынастары, кадастрлық жұмыс, технология,
элетрондық карта.
РЕФЕРАТ
Тема: Эффективность проведения землеустройтельных работ на основе АИС
Актюбинской области.
Обьем и структура работы: Дипломная работа состоит из 70 страниц,
введения, 3-х глав, заключения и списка использованной работы. Также, во
время работы было создано 4 карты, 7 таблиц и 7 рисунков.
Цель работы: Рассмотрение эффективности, способов применения
автоматизированных информационных систем при землеустроительных работах в
Актюбинской области.
Методы исследования: статистический метод, картографический метод,
методы сравнительного анализа.
Ключевые слова: Автоматизированная информационная система, ГИС
программы, ArcGIS, земельные ресурсы, земельные отношения, кадастровые
работы, технология, цифровая карта.
ABSTRACT
Subject: The efficiency of land management based on AIS of Aktobe
oblast.
Volume and structure of work: Diploma thesis consists of 70 pages, an
introduction, 3 main parts, conclusion and list of references. Also
includes 4 maps,
7 tables and 7 figures.
Objective: Consideration of methods of application and effectiveness of
automated information systems in land use planning works in the Aktobe
region.
Study methods: Research methods: statistical method, cartographic
method, method of comparative analysis.
Keywords: Аutomated information system, GIS programs, ArcGIS, land
resources, land relations, cadastral works, technology, digital map.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ - КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ 5
1.1 Ақтөбе облысының географиялық орны мен
климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
... ... ... ...
1.2 Облыстың жер бедері, топырақ және өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Облыстың орман 14
1.4 қоры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..16
... ... ... .
Облыстың су
қоры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2 АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫ 20
Облыстың ауыл шаруашылық жерлерінің
игерілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Облыстың агроөнеркәсіп 26
кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі бағыттары мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3 АҚТӨБЕ ҚАЛАСЫНДА ЖЕР-АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН
ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІ 42
3.1 Жер ресурстарын басқаруда қолданылатын компьютерлік
бағдарламаларға талдау жасау ... ... ... ... ... ... .. 42
3.2 Ақтөбе қaлacы бoйыншa жер кaдacтрын ұйымдacырудa жaңa
технoлoгиялaрды 52
қoлдaну ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3.3 Ақтөбе қаласының жерге орналастыру жұмыстарын
автоматтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..69
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер 70
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Президенті өзінің ақпан айындағы халыққа
Жолдауында электрондық үкімет жасақтау жөніндегі жұмыстың нәтижелеріне
мұқият талдау жүргізуді Үкіметке тапсырған болатын. Осыны ескере отырып,
әлемнің жетекші елдерінің тәжірибесіне сүйеніп, осы заманғы ақпараттық
технологияларды енгізуді жалғастыра беру қажет екендігін атап көрсетті.
Қазақстанда мемлекеттік басқарудың жаңа моделі - электрондық үкіметті
құру процесін мемлекеттік қызмет көрсету түрлерін ақпараттандыру деп
түсіндіруге болады. Электрондық үкімет – мемлекеттік орган кызметінің
электрондық қызмет көрсету механизмі болып табылады.Электрондық үкімет –
ақпаратты өндеу, беру және таратудың электрондық құралдар негізінде
жүргізілетін мемлекеттік басқару жүйесі.
Еліміздің ақпаратттық кеңістігін қалыптастыру бойынша мемлекеттік
саясатты жүзеге асыру мақсатында, Қазақстан Республикасының Жер ресурстарын
басқару агенттігі электрондық үкіметтің негізгі компоненттері:
Жылжымайтын мүлік регистрі мен Мекен жай регистрін өндірістік
эксплуатацияға шығару барысындағы жұмыстарға қатысуды жоспарлап отыр.
Электрондық үкімет құру шегінде мына іс- шаралар келістірілді:
мемлекеттік жер кадастры мәліметтерін Жылжымайтын мүлік регистрі мен
Мекенжай регистрінде пайдаланып, оны Халыққа қызмет көрсету орталығына
енгізу; электронды үкімет порталы үшін ақпарат беруге байланысты жұмыс
құрамын жетілдіру.
Мемлекеттік Жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық
жүйесін ұйымдастырушы, оның дамуы мен құрылуын қамтамасыз етуші
администратор, ҚР Жер ресурстарын басқару комитеті, келесі негізгі
міндеттерді орындайды: -басқа мемлекеттік ақпараттық жүйелерді жер
ресурстары туралы ақпаратпен қалыптастыру; - халық және басқада заңды
тұлғаларға ақпараттық қызмет көрсету. Онымен қатар, жер кадастрын
жүргізетін мамандандырылған кәсіпорындарда жер учаскелерін есепке алуды
қағаз тасығыштардан электрондық жинақтау жүйесіне ауыстыру жүзеге асырылып
жатыр.
МЖК ААЖ жүйелерін қалыптастыру үшін барлық жұмыстар жалғасуда, атап айтсақ:
Пайдаланушылармен жұмыс істеу, Кадастрлық мәліметтер беру және WEB-
портал базасында жеке және заңды тұлғалар үшін ақпараттық-анықтамалық
жүйелерді қалыптастыру жұмыстары жүргізілуде.
Қазіргі таңда технологиялар күнделікті ауысып, жаңарып отырғандықтан, кез-
келген жұмыс аясында оларға деген сұраныс одан әрі артуда. Технологиялардың
жалпы адам баласына тигізер көмегі көп: уақытты үнемдеуге және жұмыс
сапасының артуына өз ықпалын тигізеді. Автоматтандырылған жүйелер тек
медицина, физика, астрономия салаларында ғана емес, геодезияда,
картографиялауда, жерге орналастыру мен кадастрлық жұмыстарында кеңінен
қолданылып келуде.
Дипломдық жұмыс Ақтөбе облысында жерге орналастыру жұмыстарын
автоматтандырылған жүйелердің көмегімен жүргізілу тиімділіктері, олардың
маңыздылығы және де жоба құру кезіндегі қолданылатын әдістері қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты. Диплом жұмысының негізгі мақсаты Ақтөбе облысының
жерге орналастыру жұмыстарын автоматтандыру мәселелерін қарастыру.
Жұмыстың міндеті. Ақтөбе облысының ақпараттық ағымдар жүйесіне талдау
жасау.
Зерттеу нысаны. Ақтөбе облысы, Ақтөбе қаласы
Теориялық және әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында
Қазақстан Республикасының Жер Кодексі, ауыл шаруашылық жерлерін пайдалануға
қатысты нормативтік құжаттар, облыстық статистикалық мәліметтер
пайдаланылды.
1. АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1. Ақтөбе облысының географиялық орны мен климаты
Ақтөбе облысы 1932 жылы 10 наурызда құрылған. Ақтөбе облысының
аумағы 300,6 мың км2 Қазақстан Республикасы аумағының 11%, Қарағанды
облысынан кейінгі көлемі жағынан екінші аймақ[1]. Аймақ Қазақстан
Республикасының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан: батысында – Батыс
Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстарымен; шығысында – Қостанай,
Қарағанды және Қызылорда облыстарымен; солтүстігінде – Ресей Федерациясының
Орынбор облысымен; оңтүстігінде Өзбекстан Республикасы Қарақалпақ
автономиялы облысымен шекаралас (1-сурет).
Облыс орталығы – Ақтөбе қаласы. Қала 1869 жылы Қарғалы мен Елек
өзендерінің құятын сағасында төбенің етегінде (осыдан оның - ақ төбе
атауы шыққан) салынған.
2019 жылғы 4 желтоқсандағы мәлімет бойынша (статистиканың соңғы
мәліметтері) Ақтөбе облысының халқы 878416 мың адамды құрайды[2]. Жалпы
халық саны бойынша мәлімет келесі 1-кестеде көрсетілген:
1-кесте. 1970-2019жылдар аралығындағы Ақтөбе облысындағы халық саны.
1971979 1989
0
1 Алға ауданы 7,1
2 Әйтеке би ауданы 36,8
3 Байғанин ауданы 41500
4 Қарғалы ауданы 5000
5 Қобда ауданы 12,600
6 Мартөк ауданы 6600
7 Мұғалжар ауданы 29500
8 Ойыл ауданы 11,500
9 Темір ауданы 12,600
10 Хромтау ауданы 12,900
11 Шалқар ауданы 61,000
12 Ырғыз ауданы 62200
1-карта. Ақтөбе облысының әкімшілік-аумақтық карта-сызбасы [4]
Ақтөбе облысы - экономикалық потенциалы мол, жер қойнауы өте бай,
интеллектуалдық және мәдени деңгейі өте жоғары өңір. Осы мол мүмкіндікті
біліктілікпен, замана үрдістеріне сай пайдалану облыстың жедел дамуына,
үздіксіз көркеюіне мүмкіндік беріп отыр. Ақтөбе жерінің қойнауында
еліміздегі барланған мұнай қорының 10 пайызы, болжанған көмірсутек
шикізатының 30 пайызы бар. Қазақстан хромының 100 пайызы да осында[5]. Хром
рудалары қоры бойынша облыс әлемде екінші орынды (400 млн.тоннадан астам)
иемденсе, мыс рудасының қоры (100 млн. тонна) және мұнайдың өндірістік қоры
бойынша республикада үшінші, газ қоры бойынша төртінші орында.
Еліміздегі никельдің 55 пайызы, титанның 40 пайызы, фосфориттердің 34
пайызы, цинктің 4,7 пайызы, мыстың 3,6 пайызы, аллюминийдің 2 пайызы, тас
көмірдің 1,4 пайызы Ақтөбе жерінде. Мұндағы жер қойнауында алтын, күміс,
кобальт, калий тұздары, асбест, каолин, әйнектік және түсті тастық
шикізаттар, табиғи әшекей материалдары, мұнайбитумды кендер, минералды
сулар, құрылыс материалдарына қажетті шикізаттар, өзге де табиғи байлықтар
бар[11].
Аймақтағы ауа райы континеттік құбылмалы. Қаңтар айындағы температура
-15 -16 Со құраса, мауымда +22-тен +25 Со дейін жетеді. Шауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері - 125-350 мм.Жазы ұзақ әрі ыстық. Жылына бес ай бойы
күндізгі орташа температура 20 °С асып түседі[13]. Қысы қоңыр салқын,
жылымықтар болуы мүмкін. Ең қалың қар жамылғысы қараша айында байқалады (31
см). Ашық, бұлтты және жауын-шашынды күндердің жылдық саны — сәйкесінше
174, 148 және 43 күн. Орташа жылдық бұлттылық коэффициенті — 5,7
балл. Атмосфералық жауын-шашын ең көп түсетін ай - маусым (35 мм), ең аз
түсетін ай - қыркүйек -19 мм (1-сурет).
1-сурет. 1 жылдық ауа-райы температурасы
2. Облыстың жер бедері, топырақ және өсімдік жамылғысы
Облыс аумағының солтүстіктен оңтүстікке және шығыстан батысқа
қарай кеңінен созылып жатуы, бедерінің жазықтығы, литологиялық -
геологиялық құрылымының бірдей еместігі және жерасты сулары жатуы
жағдайларының түрлішелігі Ақтөбе облысы аумағы топырақ жамылғысының сипатын
қалыптастырды.
Жалпы бүкіл Қазақстан үшін сияқты облыс топырағының өте кешенділігі
әдетте топырақ құраушы жыныстардың ала-құлалығына және жерасты суларының
қалыптасу, жатыс және босату жағдайларының әртүрлілігіне байланысты ортақ
сипат болып табылады. Облыс топырағының ең басты ерекшелігінің бірі олардың
аумақтық орналасуында ендік аймақтығы ерекше көзге түсуі болып табылады.
Аймақтықтың бұзылуы – облыстың орталығында топырақ аймақшығы шекарасының
оңтүстікке қарай жылжуы орографиялық кедергілердің – Мұғалжар тауларының
болуына негізделген. Мұғалжар таулары жазық аумақтарда биіктіктер 250-400
м[8] асқанда оңтүстік батыстан ылғал алып келетін ауа массаларын қарсы
алады және анағұрлым ылғалды және салқын микроклиматтық жағдай
қалыптастырады.
Облыс топырақ жамылғысының айтарлықтай ерекшеліктерінің бірі олардың
механикалық құрамының қарапайымдылығы, ол топырақтың физикалық-химиялық
қасиеттерін белгілейді және өзіндік табиғи өсімдіктердің жақсы өсуіне
жағдай жасайды. Аймақтық топырақ өкілдерімен қатар жаралымдардың ерекше
жағдайына байланысты – интра аймақтық топырақ түрлері кеңінен таралған,
олардың ішінде сортаң, ақ сортаң, шабындық - батпақ және аллювий топырақ
анағұрлым көп, ал мия сирек кездеседі.
Топырақ жамылғысының сипатына қарай облыс аумағында үш: қара,
каштан, қоңыр топырақ аймағы бар. Аймақтар арасындағы шекаралар өте
ирелеңді болып келеді. Мәселен, қара топырақ аймағы облыс шегіне Оңтүстік
Орал сілемі бойынша 50°10' ендіктерге дейін енеді[14]. Ал Торғай төрткіл
биіктігінің жазықтығында осы ендікте қоңыр аймақтың шөлді ландшафттары
байқалады. Мұғалжарда қоңыр топырақ аймағы 48° ендікте қалыптасқан.
Әрбір аймақ өздерінің арасында топырағының, өсімдігінің және шаруашылықта
пайдалануының түрлішелігіне қарай айырылатын аймақшықтарға бөлінеді [48].
Қара топырақты аймақта оңтүстік қара топырақ аймақшасы; каштан топырақты
аймақта – қара каштан, каштан және ашық каштан; қоңыр топырақ аймағында –
қоңыр және сұр - қоңыр топырақ аймақшасы ерекшеленеді.
Облыстың нағыз солтүстігінде өзеннің орта ағысында терең бөлшектенген,
кейбір жерлерінде аласа таулы сипатқа ие Ор - Елек су айрығының жоғары адыр-
бұдырлы жазықтығында шағын учаскелермен әртүрлі шөптер-бетеге-бозды
оңтүстік қара топырақ аймақшасы енеді.
Көбіне адыр-бұдырлы бедер жағдайында дамушы оңтүстік қара
топырақ кеңінен тараған топырақ болып табылады, олар жайдақ төбелерді және
тегістелген учаскелерді алып жатыр, ал оңтүстік карбонатты қара топырақ
үстірттің тегістелген жерлерін, су айырықтарын, көбіне елеулі қалыңдығы бар
сары-қоңыр саздақтарда жетіле отырып жайпақ бауырайларды алып жатыр.
Толық жетіліп болмаған оңтүстік қара топырақ кемірек тараған
болып табылады, олар шоқылардың жайпақ баурайларында және адыр-бұдырлы
жазықтықта кездеседі және әртүрлі шөбі аздау және қараған шоғырлары бар
жусанды-бегелі-бозды өсімдіктермен бірге жетіледі. Кристалл жынысты элювий,
тақта тас және құмдақтар, карбонатты сары-қоңыр саздар, ескі аллювий
құмдар, құмайттар, құмтасқа айналған және жеңіл саздақтар топырақ құраушы
жыныс ретінде қызмет етеді.
Облыстың нағыз солтүстігінде Жайық, Ебейті және басқа да өзендер
құйылысы бойындағы қара топырақтар негізгі кристал және метаморфоза
жыныстарынан делювийге дейін жетілген. Қиялы Бөрте өзенінің бассейнінде,
Жақсы Қарғалының оң жақ құйылысы бойында және Ақжар ауылының солтүстік
жағында олар жел қаққан құмдақтардың, саздардың және сазды тақта тастардың
ескі қыртысында жетілген.
Аймақшаның шығыс бөлігінде жазықтық учаскелерге сабақтасқан ауыр
саздақты және сазды аздап қарашірік қалыңдығы орташа қара топырақтар
кеңінен тараған.
Жақсы Қарғалы өзеннің сол жағалауындағы тегістелген учаскелерде
жеңіл саздақты және қалыңдығы орташа және қарашірігі аздау қара топырақтар
түрлері тараған.
Жалпы оңтүстік қара топырақтардың біртекті және тегістелген
учаскелері түгелге дерлік егін шаруашылығы үшін игерілген.
Оңтүстіктеу бетегелі-бозды қара каштан топырақ аймақшасы кең жолақ
болып созылып жатыр[12]. Қара каштан топырақ аймақшасы оңтүстігінде
оңтүстік қара топырақ аймақшасына қосылады және өзендермен өте-мөте
бөлшектенген Орал маңы үстіртінің анағұрлым биіктеу бөлігін, Мұғалжар
тауларының солтүстік бөлігін және Торғай төрткіл үстіртінің шағын бөлігін
алып шығыстан батысқа қарай созылып жатыр. Аймақша аумағында қара каштан
топырақ қалыптасады, олардың арасында осы топырақтың сорлы және толық
жетілмеген түрлері кездеседі. Орал маңы үстіртінің қара каштан фосфоритті
және қалдықты карбонатты топырақ назарға ілігеді, бұларды Қазақстанның
басқа жерінен кездестіре алмайсыз [15].
Сазды және ауыр саздақты төрттік түзілімдер топырақ жасаушы
жыныстар болып табылады, олар оңтүстікте анағұрлым жоғары (теңіз деңгейінен
300 м жоғары) және жыралар жүйесімен анағұрлым бөлшектенген учаскелерде
ескі аллювий-делювий түзілімдерді білдіретін құмдақ және орташа саздақ
түзілімдермен алмасып отырады.
Оралдың оңтүстік сілемдерінде және Мұғалжарда топырақтар тығыз
кристалл жыныстарының элювийінде, құмдақтарда, тақта тастарда және тұзды
үштік саздарда жетіледі.
Торғай қыратының шегінде үштік карбонатты саздары төселген шағын
тереңдікте ауыр төрттік саздақтар қара каштан топырақ үшін топырақ құраушы
қызмет атқарады.
Орал маңы үстіртінің солтүстігінде, су айырықтарда және
баурайлардың жоғарғы бөліктерінде, ауыр саздақтарда сорлы қара каштан
топырақ кешені кеңінен таралған. Баурайлардың төменгі бөліктерінің бойында
және өзендердің террасаларында сор басым түсетін кешендер жетіледі. Топырақ
құраушы жыныстары құмдақ немесе жеңіл саздақ болып келетін Орал маңы
үстіртінің оңтүстігінде топырақ жамылғысы азды-көпті біртекті және кескіні
қалыпты жетілген қара каштан топырақтан тұрады. Аймақшада қиыршық тасты
және қалыңдығы шамалы топырақ көп, олар оңтүстік Орал сілемдері мен
Мұғалжарда басым, ішінара Орал маңы үстіртінің әксаз жыныстары шығатын
жерлерінде кездеседі.
Тегістелген аздап кәрізделген кеңістіктерде жетілген, сары-қоңыр
карбонатты саздақтардан және елеулі қалыңдықтағы саздардан құралған қара
каштан карбонатты топырақтар кең таралған.
Қара каштан карбонатты сорлы топырақтар қара каштан карбонатты
топырақтармен бірге жатады және облыстың бүкіл солтүстігіне таралған.
Біртекті учаскелер сирек кездеседі. Тұзды ауыр саздақтармен және саздармен
жайылып жатады. Топырақ беті көзге түсерлік төмпешікті. Қара каштан
фосфоритті топырақтар аласа су айрықтары мен Елек және Қобда өзендері
бассейнінде олардың баурайларына сабақтасады. Ол жерде саздақтар мен
құмдақтардан көрініс табатын ашық фосфорит свиталары дамыған[13].
Каштан топырақ аймақшасы қара каштан топырақ аймақшасының оңтүстігіне қарай
Орал маңы үстіртінің, Мұғалжар тауларының және Торғай төрткіл үстіртінің
шегінде орналасқан. Табиғи жағдайлардың айтарлықтай ерекшеліктері анағұрлым
қуаң климатына және өсімдік жамылғысының анағұрлым жұтаңдығына қатысты.
Бедері бірдей емес, батысы мен шығысында адыр-бұдырлы, орталық бөлігінде
төбелі, онда егін шаруашылығына жарамдылығы шамалы толық жетілмеген және
ірі құмды-қиыршық тасты каштан топырақ қалыптасады. Аймақшаның батыс және
шығыс бөлігінде каштан жеңіл саздақты және құмдақты топырақтар дамыған.
Ашық каштан топырақ[7] аймақшасы облыс аумағы үштен бірінен
астамын алып жатыр. Ол Мұғалжардың оңтүстік шеті ауданында ғана күрт тарыла
отырып кең жолақпен өтеді. Ашық каштан топырақ аймақшасының көпшілік бөлігі
үшін ескі аллювий және делювий жаралымдары топырақ құраушы жыныстар болып
табылады. Мұғалжардың шығыс баурайларында кристалл жынысты элювий-делювий
және тұзды үштік саз кеңінен таралған. Орал маңы үстіртінің оңтүстігінде
құмдақтар мен әксаздардың элювийі топырақ құраушы жыныс ретінде қызмет
етеді.
Біртекті масса құрайтын кескіннің қарашірік бөлігінде аздап
сортаң және сортаң емес ашық каштан құмдақ топырақ анағұрлым кең тараған
топырақ болып табылады. Сорлары бар ашық каштан сор топырақ кешендері ең
бастысы Мұғалжардың шығыс баурайларында аздап таралған. Орал маңы
үстіртінің ауданында әктастар мен құмдақтар элювийінде ашық каштан топырақ
кеңінен таралған. Торғай қыратының жондары араларындағы ойпауыттардың
барлығына дерлік шалғындық каштан топырақтар және көлдер тізбегі орын
тепкен.
Шаруашылық мақсатта бұл топырақтар климаттың қуаңшылығына,
органикалық заттардың жұтаңдығына және аймақша топырақтарында ылғалдың
аздығына байланысты егін шаруашылығына жарамдылығы шамалы. Топырақтың
сортаңсыздық өзгешеліктерін пайдалана отырып орман отырғызуға мүмкіндік
бар.
Қоңыр топырақ аймағы облыстың оңтүстігінде, Орал маңы және Торғай
үстіртінің оңтүстік бөліктерінің шектерінде және Үстірт жонының шыңында
таралған. Әктастардың, әксаздардың, құмдақтардың және тұзды саздардың
элювийлері, сондай-ақ құмдар мен құмдақтар топырақ құраушы жыныстар болып
табылады. Әктас пен әксаздың элювийі Орал маңы үстірті, ал құмдақ элювийі
Торғай үстірті мен Үстірт бетінің елеулі бөлігінде таралған. Саздар
депрессиялар бойынша аймақтың барлық кеңістігінде жер бетіне шығып жатады.
Шалқар нұра шыңы ендігінен солтүстікке және Мұғалжардан батысқа
қарай Торғай қыраты шегінде айтарлық қалың құмдақтар, жеңіл саздақтар мен
құмдар топырақ құраушы жыныстар болып табылады. Сағыз, Жем, Темір және
Ырғыз террасаларында, Торғайдың төменгі ағысында, сондай-ақ ескі тасқын
орындарында (мысалы, Үлкен Борсық құмдары) төбелі құмдар көп
шоғырланған.Қоңыр топырақ аймақшасы абсолюттік биіктігі 100-200 м Орал маңы
үстірті шегінде орналасқан[18]. Көтіне кешенде немесе тақырлар және
сорлармен үйлесе отырып қоңыр топырақ қалыптасатын жеңіл саздақтар мен
құмдақтар, сиректе те болса орташа саздақтар топырақ құраушы жыныстар болып
табылады. Қоңыр топырақтың арасында қалыпты, сор, қиыршық тасты аз
жетілгендері де кездеседі.
Қоңыр қалыпты топырақтар Жем өзенінің сол жағалауында және ішінара оң
жағалауында, Мұғалжар және Үлкен Борсық құмдары арасындағы адыр-бұдыр
жазықтықта таралған. Төсеніш жыныстар сары-қоңыр құмдақтарда және құмдарда
көрінеді. Қоңыр сорлы топырақтар бедердің ойпауытты учаскелерін және үстірт
сияқты қыраттарды алып жатыр. Ал жетілуі төмен қоңыр топырақтар барлық
жерде ұсақ шоқылар мен қалың жыныстан қатталған төбелі жазықтық арасында
кездеседі. Сұр және сұр құба топырақ аймақшасы топырағы шөлді климат
жағдайында жетіліп жатқан Үстірт жонының ең оңтүстік бөлігін алып жатыр.
Бедерінің сипатына қарай аудан үстіртке тән көсіліп жатқан ойпауыттары бар
жазықтық. Карбонатты саздақтардан тұратын әктастар элювийі топырақ құраушы
жыныс қызметін атқарады. Топырақ жамылғысы негізінен азғантай мөлшерлі
тұрақсыз жусан-сораң өсімдіктері өсетін сұр және сұр құба топырақтан
тұрады. Топырақтың бетінде ұсақ малта тас және ірі диаметрі 2 мм. дейінгі
мөлдір кварц қиыршығы кездеседі, олар бүкіл топырақ кескінінің бойында
ұшырасады. Ойпауыттарда шайылған сұр және сұр құба топырақтар кездеседі.
Интра аймақ топырақтары, өз кезегінде аймақтар бойынша өзгеріп отырады.
Мысалы, қара топырақ аймағының далалық сортаңдардың қарашірігі көп және
бағана сынды құрылымы бірден көзге түседі. Ашық каштан аймақшасының далалық
сортаңдарында қарашірік аздау, бағаналары да төмендеу және призмаларға
бөлініп жеңіл шашылып кетеді. Сұр құба аймақшада сортаңдар призма тәріздес
және одан да бетер сұрылау.
Аймақтың түрге тән ортақ сипаттар барлық жерде бірдей. Мысалы, барлық
аймақтардағы сортаңдарда бірінші шаңдау және тұздылау А қат-қабатынан кейін
анағұрлым тығыз және сазды бағаналы В қат-қабаты келеді, онда коллоидтар
мен бір жарымдық тотықтар, ал сіңіру кешенінде - натрий жиналады. В қат-
қабатынан кейін әрдайым тұздар жиналатын қат-қабат алмасады.
Сортаңдар барлық аймақшаларда және әсіресе ашық каштан және сұр
құба топырақты аймақшаларда кеңінен таралған, мөлшері әртүрлі дақтар
түрінде кездеседі. Мысалы, біртекті үштік саздарынан құралған Шалқар теңіз
ойпаңында сортаңдар едәуір біртекті учаскелерде орналасады.
Бедердің әртүрлі элементтеріндегі далалық сортаңдар қара топырақ және
каштан аймағының аймақтық топырақтары арасында кірме түрінде кездеседі.
Солтүстікте сортаңдар 100 см. тереңдіктен бастап күкірт қышқылы тұздарымен
қатты сорланған.
Сорлы сортаңдар далалық сортаңдардан тұздардың биік жатуымен (30-
50 см.), қарашірігінің айтарлықтай аздығымен ерекшеленеді және сұр құба
аймақта басымырақ тараған.Сорлар жоғары деңгейлі қатты минералданған ыза
сулар бар жерлерге немесе сорланған топырақ құраушы жыныстар шығатын
жерлерге орналасқан. Тұзды көлдердің (сорлардың) жағалаулық жолақтары
бойында, өзендер аңғарлары мен сайлар бойында қалыптасады. Солтүстік батыс
Арал маңының шөлді аудандарында анағұрлым кең таралған.
Қалдық және сор тұзды жерлер анағұрлым кең таралған. Қалдық
сорлардың ыза сулармен ешқандай байланысы жоқ, олардағы тұз мөлшері өте
жоғары және кескіні бойынша ешқандай дерлік өзгермейді.
Тұзы сорлар кеуіп бара жатқан тұзды көлдердің түбінде елеусіздеу дақтар
түрінде барлық жерлерде кездеседі. Олардың беттері анағұрлым тұзды болып
келеді. Тұздардың сапалық құрамы көбіне айналадағы жыныстарға және тұздану
сипатына байланысты болады. Мысалы, тұзды Сам соры Үстірт жонында
орналасқан, негізінен үштік кезеңнің тез еритін тұздарына және гипс қорына
бай шөгінділермен қоршалған. Жоғарғы қыртысы тұздану сипатына қарай
сульфатты-хлоридті.
Шалғындық топырақтар ыза сулар жақын жатқан (1-2м) барлық жерде шағын
учаскелер түрінде кездеседі. Аймақтық жағдайына байланысты шалғындық
топырақтар қара (қара топырақ, қара каштан және каштан топырақ
аймақшаларында) және ашық (ашық каштан және сұр құба топырақ
аймақшаларында) болып бөлінеді.
Шалғындық қара топырақтар болмашы түрде таралған, Қобда, Елек, Қиыл,
Ор және басқа өзендер аңғарларында, далалық ойпаңдарда және көлдердің
шетінде кездеседі. Әртүрлі механикалық құрамдағы тұзсыз өзен және көл
түзілімдері топырақ құраушы жыныс болып табылады.
Шалғындық ашық топырақтар Ойыл, Сағыз, Ырғыз және олардың
салаларының аңғарларында, шөл-дала және шөл ойпаңдар бойында шағын
учаскелер түрінде кездеседі.
Көлтабан шалғындық топырақтар көбіне Торғай төрткіл жазықтығы шегінде
айналадағы кеңістіктен ағып келетін жер бетіндегі сулар тұратын учаскелерде
кездеседі, оқшауланған ойпауыттарға сабақтасып жатады.
Аллювий-шалғындық (жайылма) топырақтары болар болмас тараған, көбіне
Үлкен Қобда, Елек, Ор, Қарабұтақ және басқа өзендердің жайылмалық
террасаларының шегінде үзік-үзік учаскелерінің механикалық құрамы әртүрлі
аллювий түзілімдерінде кездеседі. Топырақтар салыстырмалы түрде жас, әдетте
қалыңдығы шамалы және қарашірігі де аз, күрт қабатты және қабаттары жиі
алмасып отырады.
Шалғындық-батпақтық топырақтар болмашы алқаптарды алып жатыр, өзендердің
аңғарларында, көлдер ойпаңдарында және ыза сулар, көбіне минералданған
сулар жақын орналасқан жерлердегі ойпауыттарда сирек кездеседі.
Құмдар негізінен облыстың Үлкен және Кіші Борсық, Көкжиде, Құмжарған,
Аққұм, Барқын, Арал маңы Қарақұм құмдарының сілемдерімен оқшауланған шөлді
аумағының оңтүстік бөлігінде таралған. Құмдар бір-бірінен қоңыр құмдақ
топырақты жайдақ ойпауыттар жүйесінің күрделі жүйесімен, тақырлармен,
сортаңдармен және сорлармен бөлінген. Құмдардың өсуіне қарай шөл құмдақ
топырағы қалыптасады.
Тақырлау топырақтар және тақырлар көбіне ауыр механикалық
құрамдағы аллювий және делювий түзілімдерінде жетіледі және облыстың
оңтүстік бөлігінде кездеседі. Үстірт шыңының солтүстігіне қарай тау
жұрнақты жазықтық ойпауыттарында, Шалқар ауданының шығыс бөлігінде, Үлкен
және Кіші борсық құмдары арасындағы ойпауытты жазықтықта дақ түрінде
тақырлау сортаң-сор топырақтар кездеседі. Тақырлар бедердің ойпауытты
учаскелеріндегі ескі аллювий және делювий түзілімдерінде жетіледі.
Жер бедері - жазық, облыс аумағының ауқымды бөлігі – төбе-
бөктерлі жазықтық. Солтүстігінде Орал тауларының оңжақ сілемдері
орналасқан. Орталық бөлігінде Мұғалжар тауларының шөгінділері (657 м).
Батыс бөлігін Каспий өңірінен оңтүстік батысқа қарай созылған Урал үстірті
алып жатыр.
Ақтөбе облысының аумағы табиғи-климаттық топтасуы бойынша келесі
аймақшаларға бөлінеді:
- Құрғақшылық далалық (3%);
- Орташа құрғақ далалық (11%);
- Құрғақ далалық (15%);
- Шөлейт далалық (22%);
- Далалық шөл (38%);
- Орташа шөл (11%).
Оңтүстік шығысында – тұтасқан жал-жал құмдар: Арал өңірі
Қарақұм, Үлкен Борсық және Кіші Борсық. Солтүстік шығысында – Торғай
үстірті. Қара топырақты жерлер облыстың солтүстігінде. Мұнда
топырақтың қарашіріндісі аз, негізінен қиыршық құмды келеді. Топырағы тығыз
саздауыт, стрегірек жерлері саздан қалыптасқан. Аздап дренажі бар ркльефі
ойпаңдау жерлерде, жердің әсіресе тығыз қабатында сортақтану көбейе түседі.
Облыстың солтүстігі орман жазықтығы, ауқымды бетегелі ақселеу мен
жусанды кеңістікті сары дала. Сондай-ақ, оңтүстігіне қарай жапырақты
қарағай мен шоқ қайыңнан бастап тобылғы мен сексеуілге дейін өсетін
жартылай елсіз кең алқап.
Облыстың солтүстік батыс бөлігі – сортаңды ақтаңдақтарымен қоңыр қошқыл
топырақты бетеге, боз, жусан өсетін жазық.
Оралық және солтүстік шығыс бөлігін ақшыл сарғылт және сұр түсті
топырақты дәнді алқап алып жатыр.
Оңтүстігі күн сәулесі төгілген жусан иісті қоңыр топырақты тұзды құмдар мен
ақ сор жапқан шөл дала.
Ақтөбе облысының қазіргі фаунасыда 62 сүт қоректілер түрі (олардың 35-і –
аңшылық-кәсіпшілік бағытта), құстың 214 түрі (олардың 80-і – аңшылық-
кәсіпшілік бағытта) кездеседі. Қазақстанның Қызыл кітабына 10 аң түрі, 35
құс түрі енгізілді. Облысы аумағында көбейетін екі түрі – үстірт және
бетпақдала киіктері мекендейтін республикадағы негізгі ареал орналасқан.
Облыс аумағында сүт қоректілердің 62 түрі және құстардың 214 түрі кездеседі
оның ішінде, сүт қоректілердің 35 түрі және құстардың 80 түрі аңшылық-
кәсіпшілік болып табылады. Қазақстанның Қызыл Кітабына жануарлардың 10 түрі
және құстардың 35 түрі енген. Жабайы жануарлардың көптеген түрінің қазіргі
жағдайы тұрақты және қауіп тудырмайды. Қазіргі таңда аңшылық-кәсіпшілік
жүргізілмейді.
2015 жылы Ақтөбе облысының Ырғыз, Әйтеке би аудандарында ақбөкендердің
жаппай қырылуы орын алды (10 мың бастан артық).
Аталған факті бойынша жоспардан тыс экологиялық тексеру белгіленіп, аталған
аудан учаскелері бойынша департамент зертханасымен ауа сынамасы іріктелді.
Алынған мәліметтер бойынша атмосфералық ауадағы ШЖК нормасының құралды
өлшеудің арту нәтижелері бойынша 25 сынама іріктелді және 25 анықтама
орындалды.
Өткен жылдардағы кәсіпшіліктің негізгі түрі ақбөкендер басының шұғыл
азаюына байланысты оларды аулауға тыйым салынған ал, экономикалық сипаттағы
әртүрлі себептерге байланысты саны жағынан көп кездесетін түлкі, қарсақ,
ақбөкен, суыр, тараққұйрық, ондатр сияқты аңдар соңғы он бес жыл ішінде
ауланбайды.
Бүгінгі таңда аң шаруашылығын жүргізудің басты бағыты суда жүретін жабайы
құстарға, қояндар мен еліктерге және қабандарға аз көлемде әуесқойлық аулау
ұйымдастырылады.
1.3 Облыстың орман қоры
Ақтөбе облысы орман қорының жалпы көлемі 193 246 га. немесе аймақ
аумағының 0,6%-ін құрайды. Негізгі орман құраушы ағаш түрлері қарағай,
қайың, емен, сексеуіл болып табылады. Сондай-ақ, табиғи көк терек,
қандыағаш, жайылма орман, талдар өсіп, шегіршін, шетен, үйеңке, жиде сияқты
қолдан отырғызылған ағаштарда аз емес. Аймақта орман шаруашылығының жеті
мемлекеттік мекемесі жұмыс істейді. Олардың әрқайсысының аумағы бірегей
ландшафт ретінде сипатталып, туризмді дамытуға таптырмайтын алғышарттар
жасауда.
Ақтөбе облысының аумағында республикалық маңызы бар: Байпыкөл,
Байтақкөл, Әйке, Құрдым, Төбіскен, Белқопа, Қармақкөл, Айыркөл, Қулыкөл,
Қызылкөл, Малайдар сияқты табиғи қорық қорының нысандары мен экологиялық,
ғылыми, тарихи-мәдени және демалыстық құндылықтары айырықша 18 жер қойнауы
телімі орналасқан.
Ақтөбе облысы Қазақстан Республикасының ең орманы аз облыстарының бірі
болып табылады. Облыстың орман ресурстары Елек, Қарғалы, Қобда, Темір
сияқты біршама ірі өзендері мен олардың салаларымен бойымен алқапты
ормандар мен қайыңды-көктерек тоғайлар бар. Сонымен қатар, теміржол және
автокөлік жолдарында көшеттер жайғасқан.
Ақтөбе облысының мемлекеттік орман қоры 982,3 мың га. оның ішінде, орманды
жерлер – 95,4 мың га, орманды аудандар 51,6 мың га құралған яғни, аңшылық
алқаптардың жалпы ауданы 1%-дан аз.
Ақтөбе қаласының айналасындағы санитарлы-қорғау жасыл аймағын жаңарту
жоспары жүзеге асырылуда. Ағымдағы жылы жалпы ауданы 193,9 га. құрайтын өлі
мен мәні жоқ ағаштарды реконструктивті кесу жұмыстары жүргізілді.
Облыста ерекше қорғалатын табиғи аумақтардан 2007 жылы 763,5 мың
га салынған Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты мен 296,0 мың га
Торғай мемлекеттік қорықшасы бар.
Қорықша аумағы есебімен күзетілетін аумақ ауданы 1060 мың
гектарды құрайды.
Резерват табиғатты қорғау және ғылыми мекеме мәртебесімен экологиялық
жүйенің жер үстін және жер астын қорғауға, сақтауға, қалпына келтіруге
енетін және табиғи кешендердің биологиялық әртүрлілігін қолдайтын және
оларға байланысты табиғи және тарихи-мәдениет объектілерді белгілеген
ерекше қорғалатын табиғи аумақ болып табылады.
Флора мен фауна түрлерінің болуы: өсімдік әлемі – 390, сүт қоректілер – 42
(оның ішінде ҚР Қызыл кітабына енгізілгені- 2), құстар – 250 (ҚР Қызыл
кітабына енгізілгені- 32), қосмекенділер – 4 және бауырмен жорғалаушылардың
– 14 түрі.
Ақтөбе облысы әкімдігінің 19.02.2010 ж. №51 қаулысымен Ақтөбе облысының
Қарғалы ауданы аумағында 83 770 га ауданымен жергілікті маңыздағы Эбита
табиғи қорықшасы құрылды.
Ақтөбе облысының әкімдігінің 12.12.2012 ж. №451 қаулысымен Ақтөбе облысы
аумағында 33 395 га ауданымен жергілікті маңыздағы Өркеш табиғи қорықшасы
құрылды.
Ақтөбе облысы әкімдігінің 23.01.2013 ж. №7 қаулысымен Ақтөбе
облысының Мұғалжар ауданы аумағында 13 977 га ауданымен жергілікті
маңыздағы Көкжиде – Құмжарған мемлекеттік табиғи кешенді қорықшасы
құрылды. Осы қаулымен Көкжиде – Құмжарған кешенді қорықшасы Теміртас
орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесіне жүргізу үшін берілді.
Облыстың мемлекеттік орман қорының жерлері 196,4 мың гектарды құрайды
, бұл оның жалпы аумағының 0,7 % құрайды.
Облыстың орман шаруашылығы облыс әкімдігінің бағынысындағы
жұмысшыларының штат саны 282 адамнан тұратын орман шаруашылығының 7
мемлекеттік мекемесінен тұрады. [1-3]
Ақтөбе облысы Ақтөбе орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінің
мемлекеттік орман қоры жерлерінде жалпы ауданы 115 га орман екпелерін
ықтырма әдісімен өсіру жобасының жасалуы мемлекеттік орман қорының
ормансыз аумақтарында жасанды ағаш егістерін жасау және облыстың, тұтас
республиканың орман алқаптарын көбейту болып табылады.
Қазақстанның геоморфологиялық аудандыстыруына сәйкес қарастырылып
отырған аумақ теңізден 150-400 м биік абсолютті белгілері бар Орал-Жем
немесе Орал асты үстіртіне жатады.
Орал асты үстірті жер бетінің құрылымына тән ерекшелік өзен аңғарлары
мен құрғақ арналардың көр таралуы болып табылады.
Бөктерлі-төбелі жазықтық болып келетін Сазды орманшылығының аумағы
Сазды өзен аңғарының екі жағына бөлінген.
Жер бедерінің Сазды өзеніне жалпы көлбеулі, толқынды-жазықты сипатты
орманшылықтың солтүстік бөлігі жер бедерінің әлсіз ыдыраңқылығына ие.
Төбелер мен бөктерлердің баурайлары салыстырмалы биіктігі 3-5 м құлама
тік болып келеді.
Орманшылықтың оңтүстік бөлігі Сазды өзенінің аңғарына солтүстікке жалпы
көлбеулі бөктерлі-төбелі жазықтық болып келеді.
Қазақстанның табиғи климаттық және ботаникалық географиялық топтастыру
ының қазіргі талаптарына сәйкес орман екпелерін отырғызуға жобаланған
телім аумағы орташа құрғақ дала аумағында жатыр және өсімдіктік аумаққа
жатады және Ақтөбе флористикалық атырапқа (АФА- әрі қарай) қарайды
Голарктикалық патшалық Бореалдық патшалық асты Циркумбореалдық облыс
далалық. Флористикалық аудандастыруға сәйкес ол Ақтөбе флористикалық
ауданға жатады. (Қазақстан флорасы, 1956-1966)
Шөп отында басым дақылдарға жататындар: бетеге (Festuca sulcata) ,тығыз
шымды көп жылдық боз түрлері – боз (Stipa lessingiana), қылқанбоз (St.
capillata), садақбоз (St. Sareptana) және шөл бидайығы (Agropyron
desertorum). Аталған түрлерден далалық аумақта тек боз басым таралған,
қалған түрлері далалықта да, шөлде де кездеседі.
Жобаланған аумақ Ақтөбе орман шаруашылығы мемлекеттік мекеменің
мемлекеттік орман қорының аумағы болып табылады және жалпы ауданы 115,0
гектар болатын екі телімнен тұрады, және де ол Қарғалы (Кирпичный ауылы)
орманшылығында орналасқан.
Жасанды орман өсіру жұмыстарын көшет материалдарымен қамтамасыз ету
үшін мемлекеттік мекеменің Ақтөбе қаласының маңында өз тәлімбағы бар.
2019 жылдың көктемінде облысымыздың елді мекендеріне 68511 түп көшет
отырғызу жоспарланып, жүзеге асырылуда. Аудан әкімдіктерімен елді мекендер
төңірегіне 94,1 га алқапта жасыл аймақтар құрылуда.
Сонымен қатар, ҚР АШМ Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі
комитетімен Ақтөбе қаласының төңірегіне 6000 га алқапқа жасыл аймақ құру
жобасы әзірленуде.
Ақтөбе облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу
басқармасы қарамағында 7 орман шаруашылығы коммуналдық мемлекеттік мекемесі
бар. Мемлекеттік орман қорының жалпы ауданы 215814 га болса, оның орманмен
көмкерілген алқабы 48813 га, оның ішінде орман шаруашылығы мекемелері
бойынша(3-кесте):
3-кесте. Орман шаруашылығы мекемелері
Орман шаруашылығы атауы Жалпы ауданы Орманмен
(га) көмкеріл-гені (га)
Ақтөбе орман шаруашылығы КММ 20828 7286
Үлкен-Борсық орман шаруашылығы КММ 32327 5569
Қарабұтақ орман шаруашылығы КММ 33706 5421
Мәртөк орман шаруашылығы КММ 9354 4115
Темір орман шаруашылығы КММ 77223 12901
Ойыл орман шаруашылығы КММ 28012 9685
Қобда орман шаруашылығы КММ 14364 3836
1.4 Облыстың су қоры
Ақтөбе облысының басты өзендері Сағыз (510 км), Қобда, Ембі (712
км), Ұлқаяқ (349 км), Елек (623 км) болып табылады. Сондай-ақ, облысы
аумағында ірі Торғай (825 км), Ойыл (800 км), Жем (712 км), Ырғыз (593 км),
Ор (314 км) өзендері ағады. Торғайдан басқа, аймақтағы барлық үлкен өзендер
бастауын Ақтөбе облысының орталығындағы Мұғалжар тауының қайнарынан алады.
Негізінен өзендер жыл бойғы 75-95% жоғалтқан арнасын көктемгі қар суымен
толықтырады.
Ақтөбе облысында 1 700-ден аса көл бар. Олардың 227-сі 1 км2 астам аумаққа
орналасқан. Ең ірі көлдердің (Жаркөл, Байтақкөл, Құрдым, тағы басқалар.) 10-
нан 45 км2 дейін айдыны бар. Көлдердің көбінің сулары тұщшы немесе
татымды минеральды болып келеді. Шағын өзендердің орташа тереңдігі 0,7-
1,2 м, үлкендері - 4 м дейін жетеді.
Аймақта тұщшы жер асты суы мен минеральды су қорларының мөлшері жеткілікті.
Су қорларының жоғарғы бөлігі орташа көпжылдық су сақталуы бойынша 3 610
млн. м3 суды, жерасты су қорлары - 653 млн. м3 суды құрайды.
Ақтөбе облысының су қоры 2 млрд текше метрден асатынын хабарлады.
Ауыл шаруашылығы басқармасының былтыр жүргізген ауқымды түгендеу
жұмыстарының нәтижесінде облыста тұрақты суарылып тұратын 29 800 гектар жер
тіркелгені, алайда іс жүзінде олардың тек 40 пайызы ғана қолданылатыны
анықталған. Жыл бойына 6 600 гектар жер қалпына келтіріліпті. 2017 жылы
тағы да 3 200 гектар жерді қалпына келтіру жоспарлануда. Сондай-ақ облыста
115 мың гектар жер бар.
Облыста суармалы жерлерді қалпына келтіруге баса көңіл бөлінуде.
8 мың гектар жерді айналымға енгізу үшін жобалық-сметалық құжаттарды
дайындауға облыстық бюджеттен 250 млн теңге бөлінді. Жобалар жүзеге
асырылған жағдайда 2018 жылы тұрақты суармалы алқаптар көлемі 40 мың
гектарға жетпек. Маңызды мәселені талқылау барысында су қорын үнемдеу
үшін және суармалы жерлерді ұлғайту туралы Елбасының тапсырмасына сәйкес
2017-2021 жылдары АӨК дамыту бағдарламасы бойынша 10 су қоймасын салу
көзделгені айтылды. Бұл шаралар 600 млн текшеметр суды реттеп, 30 мың
гектар суармалы жерлерді айналымға енгізеді.
Алдағы уақытта 10 мың гектар жерді суландыратын жалпы сыйымдылығы
130 млн текше метр болатын 22 шағын су қоймасы салынбақ. Жаңа су
шаруашылығы нысандарын пайдалануға беру суармалы алқаптар көлемін 80 мың
гектарға дейін жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл аграрлық сектордың жағдайын
түзеп, ауыл шаруашылығын белсенді түрде дамытуға қолайлы болмақ.
Облыста 1700 көл бар, олардың кейбіреуінің көлемі 1 кв.км астам (Филонец,
1974). Аумақтың көлділігі 0,41% тең, Батыс Қазақстан бойынша орта деңгейден
жоғары. Көлдердің көпшілік бөлігі ағынсыз тайыз сулы ыдысқа ұқсаған
еңістердегі су қоймалары ретінде сипатталады. Жоталар арасындағы жылғаларда
және өзендердің аңғарларында эрозиядан пайда болған сопақша келген көлдер
орналасқан. Көлдер де өзендер сынды атмосфералық жауын-шашынмен
қоректенеді. Қуаңшылық жылдары олардың деңгейі тартылады, ал кейбіреулері
тіптен кеуіп қалады, ал сулы жылдары көлемдері өте ұлғаяды. Көпшілік
көлдерді қарашаның бірінші жартысында мұз басады. Мұздың еруі сәуірдің
бірінші жартысында басталады.
Сәуірдің аяғында мұздан тазарады. Көп жылдардағы деректер
бойынша мұздың орташа қалыңдығы 110 см, ал қатты қыстарда – 150 см дейін
жетуі мүмкін.
Минералдану дәрежесіне қарай көптеген көлдер ащы көлдер қатарына
жатады. Тұщы және ащы көлдерді ажырату ешқандай аймақтық бөлініске
бағынбайды. Көлдердің су қорлары көлемдеріне және судың минералдануына
қарамастан жыл сайын өзгеріп отырады. Шағын көлдердің орташа тереңдігі
әдетте 0,7-1,2 м, ірілерінде 4 м дейін.
Тұздардың құрамы оңтүстігінде сульфатты және солтүстігінде хлоридті.
Оңтүстікте көлдердегі судың сирек те болса содамен тұздануы кездеседі.
Көлдердің көпшілігі облыстың шығысында орналасқан. Ең ірілері – айналарының
көлемдері 10-нан 45 ш.м дейін жететін Ырғыз-Торғай көлдері (Жаркөл,
Байтақкөл, Құрдым және басқалары). Ырғыз-Торғай жүйесінің көлдері
қарасулардан тұрады, олар қар және жаңбыр сулары есебінен қоректенеді.
Климаттың қуаңшылығына байланысты олардағы су деңгейі тұрақты емес.
Көлдердің барлығының өлшемдері мен тереңдіктері әртүрлі. Олардың
кейбіреулерінің балық шаруашылығында маңызы бар. Осы типтегі көлдердің
басым көпшілігі Торғай, Ырғыз, Өлкейік, Телқара өзендерінің аңғарларымен
байланысып жатыр. Ызасуларымен мол қоректенген кезде көлдерге үстіңгі
құйылыс 10-14%, ал ызасулары жоқ көлдерде 60-90% құрайды. Көлдердің
қорегіне қысқы жауын-шашынның (қар түріндегі) қатысы 10-15% құрайды.
Ағынсыз сулар жылдық балансының шығыс бөлігі түгелге дерлік судың беткі
қабатынан буға айналу шығынымен айқындалады. Қай бассейнге жатуы бойынша
көлдер мынадай үш жүйеге бөлінеді; Торғай өзені жүйесінің көлдері, Ырғыз
өзені жүйесінің көлдері,
Өлкейік өзені жүйесінің көлдері. Өзендері көптеген көлдер мен ойпауыттарды
қоректендіреді, олар көлдер жүйесін құрайды. Көлдердің су режимі тұтастай
өзендердің су режиміне тәуелді. Торғай өзенінің аңғарларындағы көлдер
анағұрлым терең, шұңқырлары созылыңқы немесе қалақ түрінде болып келеді.
Анағұрлым ірі Байтақкөл, Қармақкөл, Жыңғылдыкөл көлдері өзеннің оң жағалық
жайылмасында орналасқан. Байтақ көл анағұрлым ірісі, арнасы толған кезде
оның көлемі 7400 га. жетеді. Қармақкөл анағұрлым тереңі.
Көлдердің көбісі ағынды. Олардың деңгейі су тасыған уақытта көтеріледі де
Торғай өзенінің ағыны тоқтағанда су көлдерден Торғай өзенінің сағасы
бойынша ағынсыз Шалқар теңіз ойпауытына құйылады. Олардың суы аз жылдары
кеуіп қалуы осы көлдерге тән сипат. Бүкіл көлдердің 60% тұзды. Көлдердің
минералдануы жылдың сулығына байланысты.
Ырғыз өзенінің бассейнінде орналасқан көлдер салыстырмалы түрде көлемінің
шағындығымен және тереңдігінің әртүрлілігімен ерекшеледі. Көлдердің
көпшілігі сопақша, өзен бойында созылып жатады. Анағұрлым тереңдеуі
Малайдар.Малайдар - Тайпақкөл тобындағы көлдер суларының минералдануы 2,79
гдм3 - ден (Теген көл) 3,70 гдм3 дейін (Асаубайкөл).
Өлкейік – Қызылкөл, Алакөл, Алабұғыкөл өзендері жүйесінің көлдері.
Анағұрлым ірісі – Қызылкөл көлемі 3500 га., басқалары біршама кіші.
Көлдердің барлығы Ырғыз және Торғай өзендерінің сулылығына тәуелді
гидрологиялық режимнің елеулі тербелісіне ұшырап отырады. Көлдердің
өлшемдері, тереңдіктері оларға судың толу дәрежесіне байланысты. Кеуіп кету
және арнасына толу құбылыстары циклды сипатта жүзеге асады. Циклдар 25 - 45
жылда қайталанып тұрады. Көлдер деңгейлерінің көтерілуі салыстырмалы түрде
тез (4-8 жыл) өтеді, одан кейін баяу қайтуға айналатын (12 - 20 және одан
да ұзақ жылдар) қысқаша барынша тұрақсыздық кезең (1-3жыл) келеді.
Шалқар және Ескі Шалқар көлдері өзара тармақпен байланысқан. Су жинау
көлемі – 2460 шаршы метр. Шалқар көліндегі су тұщы, тұндырғаннан және
қайнатқаннан кейін ішуге жарамды; Ескі Шалқар көліндегі су тұздылау. Көлдер
қарашаның басында қатады (мұздың қалыңдығы 0,7 м дейін) және наурыздың
аяғында – сәуірдің басында сең жүреді. Көлдердің тереңдігі 5 м дейін, түбі
құмдақ, жағалау бойы қайырлы келеді. Жағалары көлбеу, биіктігі 3-5 м, кей
жерлерінде қамыс өседі. Ең бастысы Қауылжыр өзені қар суларының есебінен
қоректенеді. Мұғалжар тауының етегінде бірнеше суы тайыз (1-2 м) көлдер
(Соркөл, Соленый, Қаракөл және басқалар) орналасқан. Су көлдердің
барлығында дерлік тұзды, көктемде біршама тұщиды. Жазда көлдер елеулі
дәрежеде кеуіп қалады. Жағалаулары аласа, еңіс, кейбір жерлерде батпақ.
Облыстың аумағында суы тайыз, көлемі жағынан шағын көлдер бар,
олар жазғы ыстық орнаған сәттен бастап кеуіп кетеді. Көктемде көл сулары
тұщы, жазда – ащы. Жазда көптеген көлдер құрғайды.
Ақтөбе облысының аумағында Қарғалы, Ақтөбе және Сазды су
қоймалары гидротехникалық құрылыстарға жатады, олар ұзақ жылдар бойына су
жиналатын, су деңгейі маусым сайын реттеліп отыратын жасанды су айдындары
болып табылады.
Қарғалы су қоймасы Ақтөбе қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 60
км Жақсы Қарғалы өзенінің жоғарғы сағасында орналасқан (сурет 1.5.6). Бөгет
жартас жыныстарында салынған. Судың жалпы көлемі 186 млн.м3 құрайды. Су
қоймасы 1975 жылдан бері пайдаланылып келеді. Суды 2-3 м3с жіберіп тұру
тәулік бойы, күзгі-қысқы кезеңдерде 8-12 м3с дейін жүргізіледі. Суды
жіберіп тұрудың үзік-үзік сипат алуы кейбір учаскелерде оның маусымдық
сипатын толық бұза отырып Қарғалы өзенінің аңғарындағы ызасуларының
деңгейін қалыптастыруға елеулі әсер етеді.
Тереңдігі 9,1 м, суы аса мөлдірлігімен (110-140 см.) ерекшеленеді,
реакциясы аздап сілтілі, құрамы гидрокарбонатты-натрийлі.
Ақтөбе су қоймасы Ақтөбе қаласының оңтүстігіне қарай 8 км, Елек
өзенінің орта ағысында орналасқан. Бөгет аллювийдің және жоғарғы триастың
шөгінді жыныстарында салынған. Су қоймасы 1985 жылдан бастап толтырылып
келеді. Су қоймасының көлемі 3570 га. Судың толық көлемі – 245 млн.м3.
Судың пайдалы көлемі 220 млн.м3 құрайды.
Жылдық ағыны (90%) түгелге дерлік көктемде 40-50 күннің ішінде өтеді. Су
қоймасының гидрологиялық ерекшелігі – су деңгейінің маусымдық ағындармен
жылма жыл толтырылып келуі болып табылады. Жерасты суларын тежеудің
қалыптастырылуын бақылау үш ұңғыма бойынша жүргізіледі.
Су қоймасының тереңдігі 0,8 - ден 13,8 м дейін (бөгет аймағында) өзгеріп
отырады. Судың мөлдірлігі бөгет жаққа қарай 30-дан 280 см. дейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz