Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары

1 ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ЖУАЛЫ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЫ МЕН ТАБИҒИ РЕСУРСТАРЫНЫҢ АУМАҚТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1. 1 Географиялық орны мен жер бедері

Жуалы ауданы - Жамбыл облысының оңтүстігіндегі әкімшілік бөлініс. Ол алғашында 1928 жылы құрылып, бұрынғы Оңтүстік Қазақстан облысының (қазіргі Түркістан облысы) құрамында болған. 1951 жылы Жамбыл облысының құрамына кірді. Жер аумағы 4, 2 мың км². Тұрғыны 51 796 адам (2019 ж) . Аудандағы 52 елді мекен 15 ауылдық әкімшілік округке біріктірілген. Аудан орталығы Б. Момышұлы ауылында және ауданның шығыс бөлігінде облыс орталығы Тараз қаласынан 60 шақырым жерде орналасқан.

Жуалы ауданы - солтүстік-батысында Талас, солтүстік-шығысында Жамбыл аудандарымен, оңтүстік-шығысында Қырғызстан Республикасымен, оңтүстік-батысы және батысында Түркістан облысымен шектеседі.

Жуалы ауданы Теріс (Асы) өзенінің жоғары және орта ағысында, жерінің басым бөлігін Жуалы таулы үстірті (биіктігі орталығында 900 м, шет жақтарында 1200 м) алып жатыр. Солтүстігі мен солтүстік-шығысын Қаратау жотасы, батысы мен оңтүстік-батысынан Боралдай тауы, оңтүстігінен Талас Алатауы қоршайды. Ауданның солтүстігінде Билікөл қазаншұңқыры (абсолютті биіктігі 450 м) орналасқан.

Аудан территориалдық орналасуы бойынша екі учаскеден тұрады - негізгі және Мойынқұм құмдары. Аудан аумағының негізгі жер пайдаланушылары компактілі массив болып, ұзындығы солтүстіктен оңтүстікке 90 шақырым болса, шығыстан батысқа дейін 80 шақырымды құрайды. Мойынқұм құмдарында орналасқан учаске аудан орталығынан 200 шақырым және ол жерлер мал шаруашылығының қысқы жайлауы болып табылады[3] .

1-кесте

Ауданның әкімшілік-аумақтық бөлінуі (негізгі көрсеткіштер) [3]

Жуалы ауданына қарасты 15 ауылдық округтардың құрамына 52 ауыл кіреді. Ауылдық округтың құрамына кіретін ауылдардың атауы (кесте-2) те көрсетілген.

2-кесте

Жуалы ауданына қарасты елді-мекендер[3, 4]

Кестенің жалғасы деп жазылу керек

Аудан аумағында таулы, сонымен бірге жазықтық бедер қалыптасқан. Таулар ауданның орталық, оңтүстік және оңтүстік-батыс бөліктерін алып жатыр. Олар өзара жіңішке тауаралық аңгарлармен (ойпаттармен) бөлінген. Жазық бедер ауданның солтүстігіндегі тау етегі бөлігінде.

Орталық бөлігін, бірнеше параллель жоталардан тұратын, солтүстік-батыс бағытта созылып жатқан Кіші Қаратау таулары алып жатыр. Кіші Қаратау таулы жүйесінде ерекше орын алатын ең жоғарғы абсолютті биіктігі 1610 м Көкжон жотасы. Жотаның солтүстік-шығыс беткейі күшті тарамдалған. Байырғы жыныстардың шығуы көптеп кездеседі. Оңтүстік-батыс беткейі біршама жайпақтау, бірақ дәл солай тарам-тарам болып келеді. Еңістігі 20-30 °- жоғары. Кіші Қаратау жоталарының су айырықтарының беткейлері, еңістігі 20° аспайтын құлама етектер мен көлбеу аңғарлардан құралып, тегіс үстірт сияқты болып келеді. Құлама етектердің тегіс беткейлері жыртылған және суарылмайтын егін шаруашылығында пайдаланылады. Жоталар мен құлама етектердің баурайлары көктем-күз және жаз мезгілдерінде малдың барлық түріне пайдаланылатын жайылымдар болып табылады.

Ауданның оңтүстік бөлігінде Талас Алатауы жотасы орналасқан. Бұл абсолютті биіктігі 3480-3800 м дейін жететін ең биік таулар. Жота беткейлері күшті тарамдалғандығымен ерекшеленеді, шатқалдарының тереңдігі 1500 метрге жетеді[6] .

Оңтүстік-батыстағы аудан шегіне Үлкен Қаратаудың тау сілемі болып келетін Боралдайтау таулары кіреді. Бұл беткейлері тік және су айырығы қатпар тасты жіңішке жота. Ең жоғарғы биіктігі 1813 м (Бөнейтау тауы) . Өзен аңғарлары құлама беткейлі терең шатқалдардан, жіңішке арналардан құралған. Биік тау баурайлары көктем-күз және жаз мезгілдерінде малдың барлық түріне жайылым ретінде пайдаланылады. Мұндағы бедердің күрделілігіне байланысты егін шаруашылығын дамыту мүмкін емес.

Оңтүстіктегі Талас Алатауы, батыстағы Боралдайтауы мен солтүстіктегі Қаратау жотасы таулы жүйелерінің аралығында көлбеу ылдилы жазықтық - биіктігі теңіз деңгейінен 960-1500 м болатын Жуалы шұңқыры орналасқан. Ол беткейленген жазықтықтардан қалыптасқан. Ауданның ең құнарлы жерлері Жуалы шұңқырында орын тапқан.

Кіші Қаратау тауларынан солтүстік-шығысқа қарай, уақытша су тасқындарының арналарымен кескіленген, жіңішке жолақ түріндегі көлбеу (3-7°) аллювиалды - пролювиалды жазықтық созылып жатыр. Үлкен-Бурылтау, Бөлтүн және басқа да бөлектенген биік емес таулар тығыз тау жыныстарынан қалыптасқан. Жер бедерінің жағдайы мен топырақ қабатының жұқалығына байланысты бұл жерлер жұтаң ерте көктемдік жайылымдар болып табылады.

Осыдан солтүстікке қарай кең аумақты көлді-аллювиалды жазықтық созылып жатыр. Бұл жердің бедері Аса өзені жайылмасының енсіздеу беткейі мен одан біршама жоғарырақ орналасқан көл маңындағы жазықтықтан қалыптасқан. Мұндағы топырақтар негізінен тұзданған, сондықтан мелиорациялау бойынша кешенді жұмыстар жүргізілгеннен кейін ғана оларды егістікке тарту мүмкін болады.

Көлді-аллювиалды жазықтыққа солтүстік-шығысынан жартылай бекітілген құм сілемдері жапсарласқан. Олардың бедері адыр-бұдырлы, абсолюггі биіктігі 450-500 м және салыстырмалы биіктігі 10 м дейін жетеді. Шаруашылықта бұл жерлер қыстық жайылым ретінде пайдаланылады.

1. 2 Жер беті, жер асты (топырақ асты) сулары және оларды ауыл шаруашылығы салаларында қолдану мәселелері

Ауданның гидрографиялық жүйесі жақсы жетілген және көптеген өзендер, арналар мен бұлақтардан құралған. Каналдар, тоғандар, су қоймалары мен беткейге шыққан жер асты және суарудан қайтқан сулар - «қарасулар» аудан аумағындағы гидрогарфияның маңызды бөлігі болып табылады[3, 9] .

Аса өзенінің сол жақ саласы болып табылатын Теріс өзені 1200-1500 метрлік биіктіктегі Қаратау мен Талас Алатауы тауларының түйіскен жеріндегі бұлақтан бастау алады. Өзеннің орташа еңістігі 7, 6°. Өзеннің аңғары жәшікке ұқсас, тек жоғарғы жағындағы алғашқы 8 шақырымында- V- ұқсас. Жәшікке ұқсас аңғарының ені 150-1100 м, аңғардың енділеу учаскелері салаларының құятын жерлерінде орналасқан. Аңғардың беткейлері ассиметриялы (сол жағы биіктеу және тіктеу болып келеді), сайлар және салаларының аңғарларымен күшті кескіленген.

Теріс өзенінің екі жағындағы бүкіл бойында шалғындық жайылмасы бар, оның енінің басым бөлігі 150-250 м, ал Нұрлыкент ауылының маңында- 480 м. Өзеннің арнасы иректелген, тармақталмаған және тұрақты. Енінің басым бөлігі 10-20 м, ең енді жері-40 м, тереңдігі 0, 5-0, 8 м, ең терең жері ортаңғы ағысындағы суларда 2, 5 м. Арнасының жағалауын қамыс басқан. Күреңбел ауылынан 2, 5 шақырым төменге қарай әсем жері орналасқан, оның ұзындығы 20 м, ені 15 м, құлама еңістігі-1 м. Жағалаулары биік емес 0, 5-1, 5 м, кейбір жерлері жарлау болып келеді. Нұрлыкент ауылынан төменіректе Теріс өзенінің маусымдық ағысын реттеп суландыру мақсатына пайдалану үшін көлемі 0, 158 км ³ Теріс-Ащыбұлақ су қоймасы салынған.

Теріс өзені мен Қаратау баурайларынан бастау алатын оның салалары негізінен қар қорлары көздерінен толастайды. Жыл бойындағы деңгейінің өзгеруі көктемгі көтерілуімен, жаздық, күз-қыстық төмендеуімен ерекшеленеді. Көктемгі көтерілуі негізінен ақпанның аяғы-наурыздың басында басталады. Наурыздың аяғы, сәуірдің басында ең жоғарғы деңгейінде болады. Деңгейінің өзгеру амплитудасы 1, 5-1, 7 м. Су деңгейінің жоғарылауы мен төмендеуі температураның өзгеруі мен жауын- шашынның түсуіне қарай болады. Төмендеуі негізінен маусымның басында басталады. Бұл 2, 5-3 айға созылады. Ең төменгі деңгейі шілде-тамызда байқалады. Өзендердің су ағысы деңгейінің өзгеруіне суаруға алынатын су көлемі де әсер етеді[11, 13] .

Ақсай өзені бастауын Талас Алатауы жотасының солтүстік беткейлерінен алады да Теріс өзеніне құйылады. Бастауы 2840 м биіктіктегі мұздақтардың суымен толастайтын кішілеу үш арнаның бір-біріне құйылып түйіскен жері. Өзеннің жалпы ұзындығының құлама еңістігі 1900 м, орташа еңістігі 56°. Су шығыны 10-20 л/с көптеген кішкене салалары бар. Аңғары эрозияға ұшыраған. Ол тау бөлігінде терең кескінделген, тау етегіне қарай біртіндеп білінбей кетеді. Тау бөлігіндегі аңғарының ені 40-50 м, беткейлерінің еңістігі 35-40 °. Жазықтық бөлігіндегі аңғарының ені 500-600 м дейін жетеді, беткейлері тегістеліп, төмендей береді. Жайылмасы жазықтьгқ бөлігінде ғана бар, ол құрғақ тармақтармен күшті кескіленген, ені 100-200 м. Су мол болатын жылдары жайылманы 10-50 см тереңдікке су басады. Өзен арнасы әлсіз иректелген, ол өзеннің таудан шыққан жерінен тармақтала бастайды.

Тау бөлігіндегі өзен тастардың арасымен ағып өтетін таудың тасқын суы болып табылады. Өзен сағасынан 28 шақырымындағы өзеннің бұл бөлігіндегі 30-40 м аралығында құлама еңістіктері 1 м болатын сарқырамалар бар. Өзеннің осы учаскесіндегі ағысының жылдамдығы 3 м/с асады. Ақсай өзенінің таудан шыққан жерінде су электр станциясы мен суару үшін су жеткізетін канал салынған.

Көксай өзені бастауын Талас Алатауының солтүстік беткейіндегі 2530 м биіктікте орналасқан кішкене тау көлінен алады және де Теріс өзеніне жетпейді. Өзеннің орташа еңістігі 50°. Аңғарының түрі V- ұқсас өте жіңішке, табанындағы ені 10-20 м, беткейлері биік және тік болып келеді. Таудан шыққаннан кейін өзен каньонмен ағады, ол төменіректе трапеция қалпына еніп, содан соң біртіндеп бірқалыптанып, кескіні өзгеріп отырады. Өзеннің жайылмасы тау етегі бөлігінде ғана көрінеді. Арнасы аздап иректелген, еңістіктері үлкен. Жоғарғы жағында ағысты учаскелері көп. Арна енінің басым бөлігі 6-8 м, тереңдігі 0, 4-0, 5 м. Өзен суару мақсатында пайдаланылады.

Талас Алатауы жотасының солтүстік беткейлерінен бастау алатын Ақсай, Көксай және басқа да өзендер қар-мұздақтармен басымырақ толастанатын, аралас толастанатындарға жатады. Көктемгі су тасқыны наурыз айында басталып, сәуірде ең жоғарғы шегіне жетіп, деңгейінің биіктігі 2, 5 м жетеді. Шілде-тамызда мұздақтардың еруінен жазғы су тасқыны ең жоғарғы шегіне жетеді. Содан соң су деңгейі төмендей бастайды. Ең төменгі деңгейінде ақпан айында болады.

Теріс пен Шақпақ өзендерінің ең жоғарғы шығыны 1959 жылы сел тасқыны жүрген кезде болған. Аудан өзендерінде толығымен мұзданып қату болмайды. Мұздану белгілері қарашада жағалаулардың мұздақтануы мен мұз қабыршақтарының түруынан көрінеді, бұлардың ені 0, 5-1, 0 м дейін жетеді.

Өзен сулары аз минералданған, гидрокарбонатты. Сапасы бойынша сулары ішуге және суаруға жарамды. Күрделі өзен аңғарлары, сайлар мен жыралар жүйесі бар Қаратау мен Талас Алатауының (800-1300 м) тау етегі және төмен таулы жерлерінде көктем-жаз уақытында күшті жауындарда сел жүреді. Қарқыны оншалықты күшті емес жыл сайын жүретін селдердің әсерінен беткейлердегі тау тастақтары тау етегі жазықтыгындағы негізгі өзендердің аңғарларына түседі. Тау маңы және одан жогарғы аймақтарда 7-10 жылда 1 рет қайталанатын қарқыны күшті сел тасқындары шаруашылыққа едәуір шығын келтіреді: егістік жерлер, бақтар, бақшалар мен суару каналдарын шайып кетеді, қиыршық және малта таспен төсеп тастайды, су қабылдағыш және өзен арналарындағы құрылғыларды, жолдар, тұрмыстық және шаруашылық құрылыстарды бұзады[13, 14] .

Аудан аумағында Қаратаудың етегінде Билікөл көлі орналасқан. Көл солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып орналасқан. Көл аумағының ауданы 87 км ² , ең терең жері 6-7 м. Жағалаулары жайпақ, Аса өзенінің құйылысын және көлдің солтүстігіндегі өзеннің қайта шыққан жерін қамыс басқан. Көл негізінен Аса өзенінен толастайды, бұдан бөлек көлге Үлкен және Кіші Берікқара өзендері мен сулары көлге жылда жете бермейтін Қаратау тауларынан бастау алатын 7 уақытша су ағыстары құйылады. Жыл бойындағы көл деңгейінің өзгеруі толығымен Аса өзенінің ағысына байланысты. Көл деңгейі ауытқуының көп жылдық амплитудасы 1, 2 м. Суы мол болған 1959 жылы ол 1, 93 м жеткен.

Аудан аумағының басым бөлігін сумен қамтамасыз етілуі бойынша жер үсті суларымен қамтамасыз етілетіндерге жатқызуга болады.

1. 3 Жуалы ауданының климаты және агроклиматтық ресурстарының тaбиғи-aуылшapуaшылық зонaларына бөлінуі

Аудан аумағы суармалы және суарылмайтын егін шаруашылығы мен мал шаруашылығы өркендеген Тянь-Шань таулы және тау етегі табиғи-шаруашылықтық аймағында орналасқан.

Агроклиматтық аудандастыруы бойынша келесі аудандар кіреді:

1. Өте куаң тау етегі ауданы, тау етегінің солтүстік бөлігін қамтыған.

2. Қоңыржай қуаң және қоңыржай ыстық таулы аудан, Жуалы ауданының қалған барлык бөлігін қамтиды

Негізінде аудан климаты қуаң жане күрт контнненталды. Бұл онын материктегі орнымен байланысты. Алайда, тау жүйелері климаттың калыптасуына әжептеуір әсер етеді. Нәтижесінде аудан аумағында Қазақстанның оңтүстігіне тән. Бірақ салқындығы басымдау, куаңдығы бәсеңдеу құрғақ және ыстық климатты учаскелер бар.

Ең төменгі ауа температурасы Жуалы шұнкырында қалыптасады, ол шұңқырлардың тұйықталған түріне жатады. Ол барлық жағынан таулармен қоршалған. Тек солтүстік-шыгыс жағында тар тау асуы бар. Сол жақтан күшті сібір антициклоны мен суық арктикалық ауа ағымдары еседі.

Бедерінің шұңқыр болуына байланысты, ауа райы ашық болған жағдайда осында түсегін суык ауа жер беті болігінде күшті салқындап, қысқы ауа температурасының төмен болуына әкеледі. Бұл жердің қысы ұзақ және суық. Суық орташа айлық температуралар бес ай бойы тұрақтайды. Ең суық айы- каңтардын орташа температурасы -8, 9° С (3-кесте) .

Суық ауа массаларының қарқынды енуі кезеңдерінде желтоқсан мен ақпаннын орташа айлық температуралары -15°С мен -16°С болуы мүмкін. Осы кезеңдердегі Жуалы шұңқырының температуралық жағдайлары Республиканың солтүстік аумағының орташа жағдайларымен теңеседі.

Ең төменгі температуралар желтоқсан айында болады және -43° С дейін төмендейді. Алайда қыста температураның 14- 15° С дейін көтеріліп жылдамдықтардың да болуы мүмкін[6, 7] .

Жазы қоңыржай ыстық. Шілдедегі ауаның орташа айлық температурасы 21, 2° С. Абсолютті ең жогарғы температура 42° С жетеді. Суық ауалардың енуі жиі қайталанатын кезеңдерде жазда да температураның күрт төмендеуі мүмкін. Сондықтан 10° С жоғары жағымды температуралар қосындысы басқа аудандармен салыстырғанда аз және 2802° С құрайды. Соңғы үсіктер көктемде мамырдың ортасында аяқталады.

Күзгі үсіктер қыркүйектің басынан бастап, ал кейбір жылдары тамыздың басынан да басталуы мүмкін.

Сондықтан Жуалы шұңқырындагы аязсыз кезең ең қысқа, ол 144 күнге тең.

Жота беткейлері мен Билікөлге ұласқан жазықтықтың температурасы бірнеше жоғары. Қаңтардың орташа айлық температурасы -5, 3 -6, 5° С, шілденікі 21, 4- 26, 5° С. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы орташа 160-179 күн. 10° С жоғары жағымды температуралар қосындысы 2871-3500° С құрайды 3-кесте [7] .

3-кесте

Атмосфера ауасының орташа температурасы, ˚С

(«Жамбыл гидрометеорологиялық орталығы» ЕМК, Нұрлыкент метеорологиялық бекетінің 2019 жылғы деректері бойынша)

Бұл жердің қысы салыстармалы суық емес, жазы өте ыстық. Абсолюттік ең төменгі температурасы -38 -40°С, абсолютті ең жоғарғы температурасы 41-46°С.

Жауын-шашын аудан аумағында бірқалыпты таралмайды. Негізгі ылғалды әкелетін ауа ағындарынан таулармен тұмшаланып қоршалғандықтан ауданның солтүстік-шығыс бөлігі атмосфералық жауын-шашынмен аз қамтылған. Мұнда жылына орташа 324 мм (4- кесте) түседі. Жуалы шұңқырының жауын-шашыны біршама көбірек- жылына 443 мм. Ең көп көлемі ауданның батыс бөлігіндегі тауларға түседі, ондағы жылдық орташа көлемі 636 мм жетеді. Ең көп жауын-шашын көктемде түседі. Бұл кезеңде жылдық мөлшерінің 40 % түседі. Жазда, әсіресе екінші жартысында жауын-шашын өте аз түседі. Жылына 20 шақты күн жауын-шашын түнерген қара бұлттардан найзағаймен түседі. Найзағайлар көбінесе мамыр мен маусымда болады.

4-кесте

Жылдық жауын-шашын мөлшері және оның айлар бойынша түсуі, мм

(«Жамбыл гидрометеорологиялық орталығы» ЕМК, Нұрлыкент метеорологиялық бекетінің 2019 жылғы деректері бойынша)

Қар жамылғысы қазанның аяғы- қарашаның ортасында пайда болады. Тұрақты қар жамылғысы желтоқсанның І-ІІ он күндігінде орнығып, наурыздың I он күндігінде ериді. Қар жамылғысының биіктігі ауданның тау етегінің солтүстік бөлігінде 16 см-ден тауларда 38 см-ге дейінгі аралықта болады.

Батыстан және солтүстік-батыстан суық ауа ағындарының енуіне байланысты кейбір жылдары қар мол болады. Осындай жылдарда қар жамылғысының биіктігі 54-77 см жетеді. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының таралуы жыл бойындағы жауын- шашынның таралуына ұқсас.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс