Топырақ құрамының тұздылығы төмен
ТҮЙІНДЕМЕ
Тақырыбы: Жамбыл облысы, Қордай ауданының автокөлік жолдарына жер
бөліп беру ерекшеліктері
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс 61 беттен, кіріспеден,
негізгі бөлімнен және экономикалық сараптау бөлімінен сонымен қоса,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмысты жасау
барысында танымдық суреттер, кестелер және түсіндірмелік формулалар
пайдаланылды.
Жұмыстың мақсаты: Ауыл шаруашылық емес мақсатағы жер ресурстарына жер
бөліп берудегі, сызықтық объектілерге, соның ішіне жол құрылысы үшін жер
бөліп беру әдіс-тәсілдерін қарастыру.
Түйін сөздер: Ауыл шаруашылық емес мақсаттағы объектілер, жер бөліп
беру, сызықтық объектілер, нормативтер, залал келтіру, шығынды өтеу.
Зерттеу әдістері: диломы жазу барысында статистикалық әдіс,
салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
РЕФЕРАТ
Тема: Особенности отвода земель по автомобильну дорогу в Кордайском
районе Жамбылской области.
Объем и структура работы: Данная дипломная работа состоит из 61
страниц, введения,осовная часть и от отдела экономической экспертизы.
Также, во время работы было использовано познавательные фотографии, таблицы
и пояснительные формулы.
Цель работы: Рассмотреть методы и примеры предоставления земельных
ресурсов,несельскохозяйственного назначения, отвода земель под линейный
объект, в том числе под дорожное строительство.
Ключевые слова: Объекты несельскохозяйственного назначения,отвод
земель, линейные объекты, нормативы, причинение ущерба, возмещение убытков.
Методы исследования: при написании диплома использовался
статистический метод, методы сравнительного анализа.
ABSTRACT
Subject: Features of the distribution of land under the highway in
Zhambyl region Korday district.
Volume and structure: Diploma thesis consists of 61 pages,
introduction, also, during the work, informative photos, tables and
explanatory formulas were used.
Purpose: to consider methods and examples of providing land resources,
non-agricultural purposes, land allocation for linear objects, including
for road construction.
Keywords: non-agricultural objects, causing damage, compensation for
losses.
Research methods: when writing the diploma, the statistical method and
methods of comparativeanalysiswere used.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..3
1. ҚОРДАЙ АУДАНЫНЫҢ ЖАЛПЫ ТАБИҒИ КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНА
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 5
1.1 Табиғи климаттық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .7
1.2 Қалыптасқан жер бедері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...8
1.3 Топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 10
1.4 Өсімдіктер
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .14
1.5 Аймақтың жер асты және жер үсті
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ЕМЕС МАҚСАТТАҒЫ ОБЪЕКТІЛЕР
ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 17
2.1 Ауыл шаруашылық емес мақсатындағы жерлерге түсінік және оларға жер
бөліп беру ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
2.2 Ауыл шаруашылық емес мақсаттағы объектілерге жер бөліп беру
тәсілдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 21
2.3 Жол құрылысы үшін жер бөлу және аумаққа есептеу жұмыстарын
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 22
2.4 Топырақтың құнарлы қабатын пайдалану, оны сақтау тәсілдері
... ... ... .32
3 ӨНДІРІСТІК САЛАЛАРДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САРАПТАУ ... ... ... .42
3.1 Шаруашылық кәсіпорындары жөніндегі шаруашылықаралық жерге орналастыру
жобаларын экономикалық тұрғыдан негіздеу ... ... ... ... ..42
3.2 Жер иелеріне келтірілген залалдар мен ауыл шаруашылық
өндірісі шеккен шығындарды
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.3 Автокөлік жолдарын жобалау кезінде қауіпсіздікке қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...47
3.4 Автокөлік жолдарын пайдалану кезінде қауіпті жағдайдың туындау
мүмкіндігін анықтайтын негізгі
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 49
3.5 Жолдардағы жасанды құрылыстарды күтіп ұстауға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Жерге орналастыру жобасы жер телімдерінің санатына, нысаналы пайдалану
мақсатына, жер иеленушілердің түрлі құқықтарына қарамастан барлық жер
пайдану процесіне жасалынады.
Жерге орналастыру ісін жүргізу барысында жерге орналастыру жобасын
жүргізуші субъектіге, және жер телімі иесіне Қазақстан республикасының
заңнамаларында көрсетілген құқықтар мен шектеулер аясында жұмыс жүргізуі
міндеттеледі. Жер учаскесінің санаты, пайдаланудағы нысаналы мақсаты, жер
учаскеіндегі түрлі ауыртпалықтар, сервитуттар, жер туралы жалпы мәліметтер
(жер телімінің аумағы, сапасы, бонитет балл көрсеткіштері)жер қатынастарын
жүргізуші субъектілерге жоба барысыдағы пайдаланатын негізгі мәліметтері
есебінде алынуына шектеу қойылмайы.
Жерге орналастыру ісінің жасалынуында келесідей мақсаттар көзделеді:
-ландшафттық -экологиялық негіздерде жер телімінің жағдайын анықтау
үшін;
-жерді аймақтарға бөлудің республикалық, облыстық және аймақтық
схемаларын құрастыруда және жер ресурстарын пайдалану, жақсарту мен қорғау
бағдарламаларын әзірлеуді;
-пайдалаудағы жер телімін қалыптастыру және ретке келтіру жөніндегі
шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын жасауды;
-белгілі бір жерде жер телімдерін бөліп беру мен шекарасын
белгілеуді, жер теліміне меншік құқығын қалыптастыруды және жер пайдалану
құқығын негіздейтін құжаттар жасауды;
-көзделген аумақтағы жерде елді мекендердің шекарасын анықтау мен оны
құжаттық тұрғыда белгілеуді, және олардың шаруашлық аралық немесе
ішкішаруашылық орналастыру жобаларын жасауды;
-белгілі бір аумақта әкімшілік – аумақтық құрылымдардың, немесе
ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың және жерді пайдалану мен қорғаудың
ерекше шарттары бар басқа да жер учаскелерінің шекарасын белгілеуді
қалыптастыруды;
-пайдалы қасиеттерінен айырылған, ауыл шаруашылығына немесе кез келген
шаруашылыққа жарамсыз жерлерді қайта жаңғырту істері мен жаңа жерді игеру
жобаларын әзірлеуде, сондай-ақ жерді пайдалану мен қорғауға байланысты
басқа да жобалар әзірлеуде;
-инвентаризация (жерді түгендеу) ісін жүргізу қажеттілігі туындаған
жағдайда, пайдаланылмай бос жатқан, жер иеленуші тарапынан ұтымды
пайдаланылмай жүрген немесе нысаналы мақсатында пайдаланылмай залалға
ұшырап жатқан жерлерді анықтауда;
-топографиялық-геодезиялық ізденс жұмыстарын жүргізу үшін,
картографиялық, топырақ көрсеткіштерін зерттеу, геоботаникалық және басқа
да зерттеу мен іздестіру жұмыстарын жүргізуді;
Жоғарыда көрсетілген жерге орналастыру ісінің негізгі мақсаттары,
аумақтағы жерге орналастыру ісін жүргізуші немесе жер ресурстарын
қадағалаушы органдары үшін дерек көзі болып табылады, және сол аймақтағы
жер кадастырының ақпараттық деректер қорын құрудағы негізгі мәліметтері
болып табылады.
Жерге орналастыру ісі келесідей жағдайларда жүргізіледі: атқарушы
органдардың шешімі бойынша немесе жер учаскелерінің меншік иелерінің
немесе жер пайдаланушылардың өтініші-арыздары бойынша, сондай-ақ жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдардың бастамасы бойынша және
жоғарыда көрсетілген мұқтаждықтар үшін жүргізіледі.
Өнеркәсіп пен транспорт, энергетика кешендерінің қарқынды түрде дамуы
қалалар мен басқа да ауыл шаруашылық мақсаттағы объектілердің ұлғаюы,
оларға көп мөлшерде және сұранысына,яғни шаруашылық мақсатына сай сипатта,
көлемде жер бөліп беру қажеттілігін тудырады. Мұндай ірі шаруашылық және
өндіріс құрылымдарына жер бөліп беру шаруашылық жерге орналастырудың ең
күрделі міселелерінің қатарында.
Бұл сипаттағы объектілерге жерді бөліп беру жобасында басты мынадай
мәселелер қарастырылады:
1) жеке меншікке, тұрақты болмаса уақытша пайдалануға алынатын
жерлердің ауданын анықтау және оны құжаттық негіздеу;
2) жер иелері мен пайдаланушыларға келтірілген залалдар мен ауыл
шаруашылық өндірісінің қайтарылмас шығындарының көлемін анықтау (алынған
жерлердің кадастрлық құнын анықтау) және өтеу реттілігін белгілеу.
3) жер пайдаланушының жерге пайдалану уақытындағы бүлінген аумақтарды
қайта қалпына келтіру (рекултивация) жөніндегі ұсыныстарды дайындау.
Ауыл шаруашылық емес мақсаттарға жер бөліп беру әдістемесінде, олардың
жер пайдаланушылықтары мен оны әрі қарай жүргізу схемасын құру
ерекшеліктері мен табиғи және әлеуметтік-экономикалық факторлары, жерді
ауыл шаруашылық айналымынан шығарған жағдайда оған келтірген шығындар мен
басқа да жер иелеріне келтірілетін залалдарды анықтау,есебін жүргізу
жұмыстары қамтылады. Аталған мәселелер келтірілген жүйелілікке өзара
байланысты тапсырмалар ретінде бір объектіде жоба ретінде қарастырылады.
Жоғарыдағы көрсетілген талаптарды ескере отырып, осы жасалынған
дипломдық жұмыста ауыл шаруашылық емес мақсаттағы объектілерге жер бөліп
берудің ерекшеліктері, түрлі тиімді тәсілдері, экономикалық-экологиялық
келеңсіздіктердің алдын алу шаралары қарастырылған.
Жамбыл облысының шығыс бөлігінде орналасқан Қордай ауданы, облыс
көлемінде ғана емес, республикалық көрсеткіштерде маңызды рөл атқарады.
Себебі, Еуразиялық Экономикалық Одақ аясындағы көршілес Қырғызстан
мемлекетімен шекаралас аумақ барынша транзиттік, байланыс мақсатын атқарушы
негізгі экономикалық дәліз есебін атқарушы аудан. Осы ерекшеліктерді ескере
отырып, ауданның Шымкент-Самара транзиттік жолына жер бөліп беру кезіндегі
негізгі көрсеткіштерді осы дипломдық жұмыста барынша кеңінен қамтылды.
Дипломдық жұмыста негізінен сызықтық объектілер, соның ішінде жол
құрылысына жер бөліп беру ерекшеліктері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты-ауыл шаруашылық емес объектілерге
жер бөліп беру кезіндегі шаралардың нақты әрі ғылыми тәжірибелерге сүйенене
отырып, техникалық тағы басқа тәжіребиелерін меңгеру.
Дипломдық жұмыста мынадай негізгі мәселелер қамтылып өтті:
-сызықтық объектілерге жер бөліп беру барысындағы белгілі бір
шаруашылықтағы жер пайдаланушылар мен жер иеленушілердің жерлерінен есептеу
әдістемелері келтіріледі;
-есептерді құрастыруда және оларды шешуде пайдаланылатын негізгі
нормативтік құжаттар көрсетілді, және олардың шешімдерінің барынша
оптималды түрлерін есептеу жолдары мысалғы келтірілді;
- дипомдық жұмысты орындау барысында арнайы талаптарға, ережелерге
сүйене отырып, жүйелі және барынша түсінікті түрде тапсырмаларды орындау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында түрлі танымдық,
қарапайымдандырылған сызбалар, кестелер пайдаланылды. Сонымен қатар,
есептерді шығару барысындағы формулалар, түсіндірме суреттер келтірілді.
1 ҚОРДАЙ АУДАНЫНЫҢ ЖАЛПЫ ТАБИҒИ КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
1.1 Табиғи-климаттық жағдайы
Жамбыл облысының шығыс аумағында орналасқан Қордай ауданы климаттық
жағдайы еліміздің басым бөлігін қамтитын континентік аймаққа жатады, сонда-
да аудан аумағы климаты өзге аудандардан ерекшеленді. Аудан аумағын қоршай
жатқан таулы сілемдер, таулы өңірлер аудан климатын біршама қиындатады.
Ауданның тау етектегі жазықты жерлерінде қысы-жазы аудан атымен аттас
Қордай желі қолайсызық тудырып, шаруашылыққа кедергісін тудырады. Аудан
аумағындағы Шу-Іле тау сілемдерінің желге қарсы бетте орналасқан
бөліктерінде ауа-райы біршама тұрақтылығымен ерекшеленеді. Аталған тау
сілемдері аудан жерінің шығысынан батысына дейін созылып орналасқан
себепті, солтүстіктен соғатын желдің жолына кедергі болады. Бұл табиғи
қалқан ауа райының өзгеріп отрыуына, циклонға қарсы бөгет болып, солтүстік
желдерінің қайталануын 30 дан 65%-ға дейін тоқтатып отыр. Осының арқасында
бұл аймақтарда жыл бойына тұратын желдің аз болуы, қыстағы суықтықтың
орташа температурасы -7-10С –тан аспауына ықпал жасайды [1].
Ауданның жазы аумақтың көп бөлігінде ұзақ әрі ыстық күйде сақталады.
Жалпылай аудандағы жаздық мезгілдің температурасы 125-145 күндей
сақталып тұрады. Ауның бұл көрсеткіші кейбір кезеңдерде құрғақшылық
мерзімін көп ұстап тұрады. Қыс мерзіміне келер болсақ, аудан аумағында
қыстың ықпалы көп байқалмайды. Аязсыз күндері 150-180 күн мерзімді құрайды.
Ауданның таулы аймақтарынағы мұздықтар, қар жиектері сәуір, мамыр айларында
ғана біршама ери бастайды. Жоғарыда көрсетіп өткеніміздей Шу-Іле таулы
аудандарында жауын-шашын мөлшері салыстырмалы аз десек те болады, себебі
таулы сілемдердің желге қарсы бағытының көп болуы. Аудандағы таулы аймаққа
таяу орнласқан жерлерде жауын-шашын мөлшері 300 мм-ден аспайды, кейбір
жылдары одан да төмен деңгейде болады. Ал енді оңтүстік және батыс
аудандарында жауын мөлшері тіпті аз көлемде 100-150 мм де болады. Жауын-
шашынның көп бөлігі 40-43% күз айларында түседі. Бұл көрсеткіштер әрине,
шаруашылыққа жер аумағына жете бейімделу керектігін туындатады.
Аудан аймағыдағы климаттық ерекше аймақ – бұл Шу өзенінің арна
жағалауы. Шу өзені бойындағы ығал мөлшерінің көп болуы ауа райының
құбылмалылығына, осылай тез өзгеріп отыруына өзіндік әсер етіп отырады,
оған басты себеп Шу, Іле тауларының тосқауылы, шығыстан соғатын жылы ауаны
Шу арнасына бейімдеуі, қысқы кезеңде Қырғыз тау сілемінен жылы желдердің
тұруы да себепкер болады. Мұндай кездерде ауаның температурасы 16-19С-ға
дейін, ал наурызда 18-28С-қа, сәуірде 34С дейін жоғарлатады.
Жаз мезгілінде солтүстік аймақтан соғатын желдің екпіні жерді, ондағы
өсімдіктер дүниесін құрғатып, тапырақтың құрғап кетуіне әкеп соқтырады.
Жоғарыдағы көрсеткіштерді саралай келе аудан аймағын үш агроклиматтық
бөлікке бөліп қарастыруға болатындығын көрсетеді:
- ыстық әрі құрғақ агроклиматтық аудан. Бұл белдеу ауданның солтүстікгі
мен солтүстік батыс аймақтағы шөлейт белделерді алып жатыр.Бұл
жерлердегі ауа температурасы 10С-тан жоғары қалыпты сақтайды. Жылдық
жиынтығы 340-390С (гидротермиялық коэффициент).Бұл аймақтың климаты
қысы онша суық емес, ал жазы ыстық. Қаңтар айының орташа температурасы
-6,9-8,8С, ал шілде айында 24,5-25,5С-ты құрайды. Жазы өте құрғақ әрі
ыстық. Жауын-шашын көктемгі наурыз, сәуір айларында болады және оның
мөлшері 80-190мм ден аспайды. Қыстағы қардың қалыңдығы 15-30см болып
қыс бойы жатады[2].
- Таулы агроклиматтық аудан. Бұл ауданды Шу, Іле таулары сілемі құрайды.
Жылдың 10С-тан жоғары температура 30С –тан төмен ГТk0,7. Жазы орташа
жылы қалыпта, қыс айлары суық күйде қалыпты сақтайды. Қыстағы 10С
жоғары күндері 168 күн. Ауаның орташа температурасы шілдеде +22,20С,
қаңтарда -7,30С. Жыл бойындағы жауын-шашын мөлшері 250-300мм, бұл
басқа агроклиматтың аудандармен салыстырғанда жоғары көрсеткіш. Қардың
жатуы рельефке (жер бедеріне) байланысты болғандықтан әр аймқта әр
қалай, 80-160 күндей сақталады, оның қалыңдығы 20-дан 70см дейін
болады. Қысты күндері қатты желдер тұрып кейде жиі жылырақ болып
тұрады.
- Таулы етекті құрғақ аудандар. Бұл белдемдерге Шу, Іле тау сілемінің
оңтүстігі мен оңтүстік батысты алып жатыр. 10С-дан жоғарғы ауа 300-
350С-қа тең, ГТК-0,5-0,7, шілде айында 24-25С, ал қаңтар айында -4,45-
9,5С құрайды. Жауын-шашынның ең көбі (200мм) – сәуір, мамыр
айларында, ең азы жаздың аяғы мен күздің басында түседі. Қардың
қалыңдығы 20-30см, негізінен желтоқсан айының басында түседі.Таулы
етекті құрғақ аудандар аудан жерінің көп бөлігін қамтиды және басқа
агроклиматтық аудандарға қарағанда климаттық көрсеткіштері
қолайлы,шаруашылық жүргізуге бейім келеді. Мұнда негізінен ірі қара
мал шаруашылықтары, ұсақ мал шаруашылықтарын жүргізуге қолайлы болып
келеді. Бұл аймақтарды шаруашылық түрлеріне бейімдеп, жер жағдайларын
дұрыстағанда қолайлы аймақтар қалыптастыруға әбден болады.
Аудан аумағындағы ауа-рйының осындай кері көрсеткіштері аудан
аумағындағы шаруашылықтардың жер аумағына бейімделген шаруашылытармен ғана
шектелуін туындатады. Бұл ауданда егізінен ауыл шаруашылық өнірісінде
шығыста, Шу өзені жағалауында қант қызылшасы техникалық дақылдарын өсіруге
маманданған және таулы аудандарында сонымен қатар тау етектерінде ұсақ мал
шаруашылығымен, етті-сүтті бағыттағы ірі қара өсіру шаруашылықтарымен
машықтанған. Етті-сүтті бағыттағы өсірілетін ірі қара өнімдері негізінен
ірі қалаларға жөнелтіледі. Осындай шектеулерге қарамастан аудан ауыл
шаруашылығы саласында біршама жақсы көрсеткіштер қалыптастырған.
1.2 Қалыптасқан жер бедері
Қордай ауданының, сонымен қоса осы атыраптағы қалыптасқан тау сілемдер
жүйесі жер бедерлерінің қалыптасу кезеңінің III кезеңінің(третичный период)
екіші жартысына сай келеді. Тектоникалық жер асты дүмпулері, жер
қыртыстарының қазіргі күнге дейінгі қозғалысы барысында Қордай аймағынң
қазіргі күйі қалыптасты.Мұндағы Шу, Іле тауларының қалыптасуы Қордай
ауданындағы климаттық табиғи жғдайлардың қазіргідей қалыпқа түсуіне өз
әсерін тигізді.
Қордай ауданындағы 300-2600 метр биіктікті құрайтын тау жүйелері
өзге тау сілемдерінен ерекшеленбеген, жазық қыратты, дөңес болып келеді.
Ауданның солтүстігінде орналасқан Қопа жазығы ары қарай Орталық
Қазақстанның ұсақ шоқылы даласына ұласып, екі тау аралық белдемді
жалғастырады.
Қордай алқабындағы геоморфологиялық қалыптасу ерекшеліктеріне
байланысты ірі аудандар кездеседі. Бұлардың қазіргі кезге дейінгі
зерттелген бөліктері бойынша келсідей шекараларда бөлінеді:
- Шу, Іле төменгі таулы аудандары;
- Орта таулы Ақтас-Жетіжол Қастек аудандары;
- Шу арнасы жиегіндегі таулы жазықтық Шу, Сарысу сілемдері;
- Қопа даласы мен Жусандыдала жазықтық аудандары; [3].
Шу, Іле төмеі таулы ауданы өзі аттас осы аталған өзендер бойымен 150
км-ге дейін созылып жатыр. Шу, Іле төменгі таулы ауданы Қопа жазығынан
Қордай тауларына шектесіп уақ шоқылы болып келеді де оның жалғасы оңтүстік
батыста Шатыр көл аймағына дейін жалғасады.
Қопа жазығы Шу өзенінің арнасында жағалай орналасып солтүстік батыс
бағытына қарай созылады, ал осы ауданнан солтүстікте төменгі таулы
сілемдері Анархай, Түлкілі, Құлжабасы, Тесік, Тасбастау, Сарыбастау
жерлерін құрайды. Кейбір сілемдер 2-3км созылса да, олардың биіктігі мың
метрге дейін болады. Олардың ішіндегі ең биіктері Анархай, Құлжабасы және
Тасбастау. Бұл аймақтардың жерлерін топырақ құрылымдары гранит және
опырмалы тас жыныстары болатын тау жыныстары құрайды, сол себепті мұндағы
топырақ түсі ашық-сұр, өзінің онша жетілмеген құнарсыз қабаттарымен
ерекшеленеді. Бұл аймақты өсімдік дүниесіне жұтаңдығымен, осыған орай,
жануарлар дүниесінің де қатты бай еместігімен сипаттауға болады.
Шу, Іле тауларының 1000-1500 метр биіктіктегі сілемдері осы кішігірім
Қопа өзенінің оңтүстік жиегінен бастап, біртіндеп аласара бастайды. Бұл өз
кезегінде Қордай сілемдері аймағын құрайды. Бұл атыраптан Берғайты, Ақталас
атты кішкентай өзендер өз су жинау алаптарын құрайды. Ал енді, көршілес
Кіндіктас таулы аймағының ең биік нүктесі 1520 метрді құрайды, бұл таулы
сілемдердің жоталары бір-бірінен терең сайлар арқылы бөлініп жатыр.
Сайлардың кейбір жерлердегі тереңдігі 150-250 метре дейін жетеді. Бұл
жоталардың созылу бағытын нақты бір бағытқа бере алмасақ та, негізгі бөлігі
солтүстік-батыс бағыттқа бағытталған десек те болады. Бұл таулы аймақтың
етектік, астыңғы бөлігінің топырақ жынысы құрамы шөгінді және опырылғыш
кварциттен және сазды сланецтен, үгінді әктерден құралған. Осыған орай
топырақ құрамы ашық-каштанды дұрыс жетілмеген құрылымдарымен, пайдалы
қасиеттерінің аз мөлшерлілігімен ерекшеленеді.
Екі көршілес Қордай және Кіндіктас тауларынан батысқа қарай Шатыркөл
таулы аймағы созылып жатыр. Бұл тау жүйелері салыстырмалы түрде қатты биік
емес. Абсолюттік биіктігі 700 метр,кейбір жерлерде 1000 метрге дейін
жетеді. Бұл айматтың жер бедері оңтүстік шығысқа қарай еңкіштене түседі.
Дәл осы атыраптан Тарылған, Бақансай, Қалқұты, Жылысай,Қақпатас секілді
кіші өзендердің су жинау алаптары басталады. Бұл жерлердің су айрықты өзен
аңғарлары біршама тегістеу, жыралары сайлы тегіс болғанымен топырақ
қалыңдығы дұрыс жетілмеген, солтүстігіне тән сұр топырақтар.
Қордай сілемі бұдан ары қарай Ақтас, Жетіжол, Қастек орта таулы
аймақтарына қарай ұласады. Бұл аймақтағы тау сілемдерінің биіктіктері әр
түрлі, 1500 метрден 2600 метр биіктікке дейін жетеді. Солтүстігінде Қопа
жазық даласымен, Оңтүстігінде Шу өзені жазықтарына келіп тірелетін бұл
аймақ, сонау Іле Алатауының сілемдері жалғасы болып келеді. Жерлері
тығыздығымен, тау жыныстарының қалыңдығымен сипатталады. Топырағы төмен
аллювиалды шөгінді жыныстардан құралған.
Шу, Іле және Қастек таулары біртіндеп аласарып, Шу өзеніне таман
төмендей түседі және әрі қарай жазықты алқапқа ұласады. Басы 6-8 км ендікті
құраса, кейіннен 25 км-лік жазыққа ұласады. Бұл жазықтық даласы баста 750-
1000 метр деңгейден басталса, кейінне 400-600 метрге дейін төмендейді. Бұл
аймақ жазықтар санатына жатқызылғанмен, жер аумағы ойлы-қырлы, сайлармен,
қыраттармен бөлініп жатыр. Бұл тау етекті жазықтардың кейбір бөліктері
суармалы егістік алқаптары ретінде шаруашылыққа пайдаланылады. Шу өзенінің
арналық жазықтарынан Қордай ауылына дейін арпа дақылының егіс алқаптары
созылған, жер беті шаруашылыққа жақсы бейімделген, тегіс келеді. Топырақты
құраушы тау жыныстары аллювиалды әртүрлі механикалық құрамды құмайтты
топырақтар. Арпалық жердің топырақ құрамы біркелкі емес. Бұл жерлерде
арналық кәдімгі сұртопырақтан бастап ашық шалғында, шалғынды батпақты
кәдімгі сұртопырақтар кездеседі. Арпалық жазықтықтар бойында кездесетін
биік жерлердің топырағы шалғынды, шалғынды-батпақты және ашық келеді, тура
солтүстіктің шалғынды сұртопырақтары секілді.
Қопа жазықтық ауданы Шу, Іле тауларының ортасында орналасқан, оның
созылуы солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа бағытталған, кеңейуі 6км-ден
20км. Абсолюттік биіктігі 700-1000м деңгейінде. Топырақ бедері біршама
терең, кейбір жерлерінде қиыршықты құрамалар да кездесіп жатады. Бұл
жерлердің топырақтағы шалғынды сұртопырақтар аздап тұздалған, сортаңды
шалғынды батпақты сұртопырақтар. Жусандала жазықтық ауданы Шу, Іле таулы
аймағы мен Тауқұм құмдарының ортасында орналасқан. Абсолюттік биіктігі 460-
650м биіктікте. Жер бедері Шу, Іле тауларынан ағатын өзендермен
тармақталған. Бұл өзендер жаз айларында құрғап қалады. Негізгі топырақ
құрамы ашық сұртопырақтар болып келеді.
1.3 Топырақ жамылғысы
Қордай ауданы аумғын жалпы республикалық табиғи-ауылшаруашылық
біріктірілуі бойынша негізінен 2 негізгі ауданға бөіп қарастыруымызға
болады. Ауданның таулы орталық және шығыс бөлігі Орта Азия таулы аймағының
еліміздегі бөліктеріненен саналса, солтүстік және батыс ауағындағы жазық
аймақ Оңтүстік Қазақстан аумағының шөлейттік белдемдеріне жатады.
Ауданың топырақ құрылымының қалыптасуында жер бедерімен бірге климтық
факторлары да негізгі рөл ойнайды. Ауданның көп бөлігінде жазы айтарлықтай
ыстық, ал қысы таулы массивтің әсерінен салыстырмалы түрде суық болады. Ауа-
рай құбылмалылығымен ерекшеленетінін жоғарыдағы климаттық жағдайлары
тақырыбында айтқан болатынбыз. Осыған орай жазда құрғақ, қыста ылғалды
болып келетін ауа-райы ықпалында жер бетіне түсетін ылғал аэробикалық
процестерге толыққанды араласа алмай қалады. Дәл осы жағдайда органикалық
құрылымдардың пайдалы қасиеттері толықтай әрекет ете алмай топырақ
құрылымдарының толыққанды жетілмей қалуына әсер етеді. Осы табиғи келеңсіз
процесстердің әсерінен топырақ құрамындағы қарашірік мөлшері, гумусс
мөлшері тағы басқа көптеген пайдалы қасиеттері аз, шөлейтті- далалық
топырақ құрылымы түзіледі. Тау етектік, таулы аудандардың жағдайы әрине
басқаша, ондағы жер алқаптарының биікте орналасуына байланысты ылғал
мөлшері жақсы, құнарлы келеді. Бұл жерлерді игеруде өзіндік бірқатар
қиыншылықтар да кездесетіні айқын.
Жерлерді сапалық көрсеткіштеріне қарай игеру, шаруашылықтан
айтарлықтай жақсы өнім алу ауыл шаруашылығы жерлерін сапалық көрсеткіштері
бойынша жіктеуді, олардың табиғи сапалық жағдайларына байланысты мінездеме
беруді қажет етеді. Мінездемедегі негізгі көрсеткіштер аймақтың жел бедері,
климаттық жағдайы (жауын-шашын мөлшері, температуралық режимі) және
агроөндірістік топтар сапасы туралы ақпаратты білуіміз қажет. Бұл
ақпараттар көзін біз ауданның осы саласына жауапты мемлекеттік органдарынан
білуімізге болады. Республика көлеміндегі жер ресурстарына белгілі бір
уақыт аралығында түгендеу жұмыстары жүргізіліп тұрады. Бұл түгенделу
барысында жер қорларынның жіктелуі, ондағы әрбір санаттағы жерлердің
кластары мен категориялары біріктіріледі. Осы ақпараттар көзін
Мемлекеттік жер кадастрлік кітабын жүргізуге арналған нұсқау бойынша клас
пен категориялар туралы мәліметтерінен алуына болады (Қазақстан
республикасы Ауыл шаруашылық министрлігінің жер ресурстарын (қорын) басқару
комитеті).
Қордай аймағы жерлерінің пайдалылық қасиеттерін ескере отырып оларды
келесідей категорияларға бөліп қарастырсақ болады. Бұл категорияларда
табиғи ауыл шаруашылық аймақтар, таулы аудандар, өзен аңғары маңы
жерлерінің пайдалы қасиеттерін ескере отырып жіктелді.
Пайдалы жерлер категориясын табиғи ауылшаруашылық аймақтар, таулы,
аудандар оларды тиімді пайдалану мүмкіндігінен ауылшаруашылық өндірісінде
көзделіп бөлінді ( келесі ретте рим санымен белгіленіп көрсетілді).
Оның ішінде бөлініп көрсетілетіні:
І – егістікке жарамды жерлер;
ІІ – мүмкіндігінше шабындыққа жарамды жерлер;
ІІІ – жайылымдық жерлері;
IV – ауыл шаруашылығына жарамсыз жерлері;
V – берілген (бұзылған) пайдасыз жерлер[3].
Жерлердің кластарын – әр түрлі топырақтардың пайдалылық
қасиеттеріне қарай олардың механикалық құрамын, топырақ құрушы жыныстарға
қатысы, жер бедеріне, ылғалдылығына қарап анықталады. Әрбір жердің
түсініктемесі (мінездемесі) табиғаттың және шаруашылықтық көрсеткіштеріне
жақындатылуы, жерді пайдалану технологиясын анықтап, оны жақсартуды,
қорғауды, өнімділігін жоғарлатуға бағытталып отыруы тиіс. Жерді класқа
бөліп, оларды араб сандарымен, әріптермен нөмірлейді.
Жердің агроөндірістік топтастырылуы келесідей көрсеткіштермен
бөлініп көрсетіледі:
-Табиғи-климаттық аймағына қарай топырақты бір өлкеге,аймаққа жатқызу;
-Топырақ кестесінің морфологиялық құрылымының ұқсастығына, механикалық
құрамына, топырақ құру жыныстарына, негізгі физика-химиялық ерекшелігі мен
қоректік заттарының мөлшерлік көрсеткішіне қарай;
-Топырақ құрылымының жер бедеріне байланыстылығы;
-Топырақ бетінің біркелкі дәрежелігі;
-Топырақтың құнарлығын төмендететін ерекшеліктері;
-Топырақтың ерекшелігін физика-химиялық шараларымен жақсартылу шаралар
жиынтығымен;
Аудан аумағына қатысты емес, жалпылай алғанда топырақты жіктеудегі
қасиеттеріне байланысты 4 агроөндірістік топтарға, және одан әрі оны 14
кластарға бөліп қарастыруымызға болады. Осы мәліметтерді қорыта келе,
ендігі кезде осы токсономиялық бірліктерге сипаттама бере отырсақ:
-Қара каштанды орташа қабатты топырақ. Топырақ беті біркелкі
карбонатты орташа және аздаған қабаты онша жетілмеген болса, көрсеткіш
қатынасында 10-30% шалғынды қара каштанды топырағына жатады; сонымен қатар
аз қабатты, кәдімгі ашық каштанды әртүрлі басқа топырақтар құрамымен
біріге отырып, шалғынды – шалғынды ашық каштанды 10-нан 50% пайызға дейінгі
кездесетін карбонатты топырақтармен шектеледі. Топырақтың механикалық
құрамы ауырлығымен, орташа және жеңіл құмайтты құрамымен. Топырағы аздаған
дәрежеде қиыршықтанғандығымен ерекшелетін токсономиялық топырақ бөлінісі.
Жоғарғы қабаттарындағы қарашіріктің мөлшері 1,20-дан 6,85%, жалпы азот
0,087-ден 0,397% , жалпы өнімді фосфоры 0,10-нан 0,24%, жылжымалы калий
100гр топырақта 21,6-дан 120мг дейін болып келеді. Топырақ құрамының
тұздылығы төмен. Бұл аймақ топырағы аз сапалық көрсеткіштеріне қарамастан
егіншілікке толық жарамдылық сипатында.
Аталған топырақ түрлері жер бедері бойынша тегістелген төменгі және
орта таулы, аздаған толқымалы тауаралық етекті жазықтықтарға жатады.
Бұл аймақ қазіргі уақытта тәлімі егістікке пайдаланып, дәнді-дақылдар
егісі үшін қолданылу үстінде, аздаған жерлері жайылым ретінде
пайдаланылады.
Болашақта пайдалану үшін, бұл жерлерге органикалық-минералдық
тыңайтқыштар беріп кәдімгі аймақтық агротехниканы жүзеге асыру жерлердің
пайдалылық көрсеткіштерін одан әрі жоғарылатуға септігін тигізеді. Егерде
мүмкіншілік болса, ашық каштанды топырақты суармалы егіншілікке пайдаланған
тиімді. Жалпылай айтқанда бұл топқа карбонаты аздап шайылған қара каштанды
топырақтар кіреді, сонымен қатар аздап жайылған орташа құмайтты 10-30%
болатын, біркелкілік қара каштанды және ашық каштанды топырақтар араласады.
Жер бедерінің түріне бұл жерлер орташа және төменгі тау етекті болып
келеді. Топырақ қабаттары аздап шайылған, қарашірігі аздау мөлшерде,
сондықтан өнімділік сапасы табиғи,адам қолы араласпаған жағдайда төмендеу
болып келеді.
-Механикалық құрамы орташа және ауыр құмайтты топырақтар. Торырақ
құрамының химиялық құрамының сипаттамасы келесідей: А және АВ қабатындағы
қарашірік мөлшері 1,2-4,2%, жалпы азоттар 0,087-0,280%, жалпы фосфоры 0,10-
0,23%, жылжымалы калий 100гр топырақта 15,84-тен 120,00мг құрайды. Бұл
аймақтың жерлері қазіргі кезде тәлімі аудан аумағындағы жерлер егістікке
және жайылымдыққа пайдаланылады. Тәлімі егіншілікке пайдалану барысында
кәдімгі аймақтық агротехниканы жүргізу, органикалы-минералдық тыңайтқыштар
беріп эрозияға қарсы шараларды сақтағанда ғана пайдалануға болады. Аздап
орташа жайылған жерлерді пайдаланғанда топырақ қорғау ауыспалы егістік
жүйесін енгізіп, оның негізіне көпжылдық шөптермен, танаптарды терең орман
жолақтарын егіп, дұрыс жыртып терең қопсыту шараларын сақтап, органикалық
және минералды тыңайтқыштар беру қажет. Сонымен қатар түптемелі жүйе
жүргізу керек.
-Ашық-қаштанды, аз қабатты карбонатты топырақтар токсономиялық
бірлігі. Бұл топырақ қабаттары онша жетілмегендігімен, топырақтардың
бойында төменгі солончакты және аздап солончагы 10-30% болатын
солтүстіктік кәдімгі сұртопырағына ұқсас аралас топырақтарға құрамы жағынан
ұқсас келеді. Топырақтардың тұздылығы 10-30% болуы себебінен және шалғынды
сұртопырақтардың кәдімгі сұртопырақтармен бірегей араласуы олардың
тұздылығының бірқалыптылығын көрсетеді. Механикалық құрамы орташа құмайтты,
кей жерлерде (қабаттарында) жеңілқұмайтты және ауырқұмайтты болады.
Химиялық құрам көрсеткіштері келесідей: жоғарғы қабаттағы қарашірік қоры
0,88-3,50%, негізгі азот, 0,063-0,210%, жалпы фосфор 0,10-0,24%, 100гр
топырақтағы жылжымалы фосфор 1,27-6,46мг, жылжымалы калий 20,3-109,6мг
тұрады. Топырақ қабаты 10-30см тереңдіктерде кейбір жер бедері өзгерген
жерлерінде тұздалған, қатты қалдықтардың орташа өлшемі 0,122% , хлорлы-
содалы түрде тұздалған әрі ол аз мөлшерде болғандықтан топырақ қабаты
төмендеген сайын (80-150см) 0,162 % деп 0,874% көбейе түседі сондықтан бұл
қабаттарта тұздылық мөлшері өте жоғары. Бұл топтағы топырақтар онша күрделі
емес тұзсыздандыру шараларын қажет етеді, сондықтан бұларды коллекторлы
дренаж арқылы жайып суармалы егістікке пайдалануға кеңес беріледі,
пайдалану барысында аймақтың агротехниканы сақтап органикалы-минералдық
тыңайтқыштар беруді талап етеді. Тәлімі егіске пайдаланғанда еріген қар-
жаңбыр суларымен суарылуын жобалаған жөн. Қазіргі кезде тәлімі және
суармалы егістікке, сондай-ақ жайылымдыққа пайдаланылып отыр.
- Топырағы суаруды талап ететін кері әсері жоқ жерлер. Бұл топқа
біріктірілген бүрмешіктер- ашық каштанды, карбонатты, аз қабатты онша
жетілмеген суармалы кәдімгі сұртопырақты аумақтар жатады. Араларында
кәдімгі шалғынды сұртопырақтар араласып отырады. Пайыздық қатынастары 10-30
болады. Механикалық құрамына келсек орташа құмайтты, аздап ауыр құмайтты
топырақтар да араласуы мүмкін. Дегенмен, бұл топтағы топырақтар өзінің
сапасы жағынан егіншілікке жарамды болып келеді. Химиялық құрамына келсек
жоғарғы қабаттағы қарашірік құрамы 0,73-4,0% көлемінде ауытқиды, жалпы азот
0,077-0,227%, жалпы фосфор көлемі 0,10-0,24%, 100гр топырақтағы жылжымалы
фосфор 1,37-ден 5,64мг, жылжымалы калий 21,6 дан 109,6мг дейін болады [5].
Суармалы егіншілікке пайдалануда дұрыс аймақтың агротехника шараларын
сақтай отырып органикалы-минералдық тыңайтқыштар беріп, кезекті тегістеу
жұмыстарын қатар жүргізіп, уақытылы егін сеуіп оны суғаруды реттеп,
қопсытуды жүргізе отырып игеруге болады. Мұндай шаралар қаржылық жағанан
алғашқы уақыттарда шаруашылыққа тиімді болмаса да, кейіннен жер сапасының
жақсарып, болашақтағы өнімділіген жоғарылатуға өз септігін тигізетіні
сөзсіз.
-Шабындық ретінде пайдаланылатын жерлер. Бұл топқа біріктірілген
топырақтар негізінен шалғынды және өзен арналық шалғынды, сұртопырақтар.
Араларында шалғынды батпақты, 10-50%-ке жететін тұздалған батпақты жерлер
кездеседі. Бұл топтар Шу өзенінің арнасындағы жазықтыққа орналасқан.
Механикалық құрамына келер болсақ, ауыр және орташа құмайтты. Жер асты
суының тереңдігі 0,5-2,5м-ден басталады. Химиялық көрсеткіштері жоғарғы
қабаттағы қарашірік мөлшері 2,1-ден 7,2% жетеді, жалпы азот құрамы 0,150-
0,469%, жалпы фосфоры 2,07-8,26мг, жылжымалы калий 16,8-106,8мг құрайды. Су
тарту анализінің көрсеткіштеріне қарағанда бұл топырақ үлгілері
тұзданбаған, қатты қалдығы 0,042%- дан аспайды. Сульфатты, хлоридті-
сульфатты тұздылық көп байқалмайды. Шөптің қалыңдығы жақсы жер бетінің
жабылуы 80%, жаздағы шөп орудағы өнімділігі 5,5-тен 11,0 цга құрғақ шөп
береді, сондықтан мал азығын дайындауда басты орын алады. Бұл топтағы
жерлерді қәзірде және күтіп баптай отырып, болашақта шабындыққа пайдалану
өте тиімді болмақ.
-Өсімдік құрамын жақсарту шараларын қажет ететін шабындық
маңызындағы жерлер. Сипаттап отырған осы топқа шалғынды және арналық
шалғынды кәдімгі сұртопырақтар біріктірілген. Бұларды негізінен суармалы
және тыңайған кәдімгі сұртопырақтар құрайды, олардың құрамына арналық
шалғынды батпақты, 10-50% тұздалған кәдімгі шалғынды батпақты топырақтар
араласып отырады.
Қордай аймағының топырақ құрамы жоғарыда айтып көрсеткендей,
құамының әртүрлілігімен ерекшеленеді. Оларды механикалық, химиялық
құрамдарын жетік меңгере отырып, дұрыс пайдалана алса жоғарғы өнімдігімен
де ерекшеленері анық.
1.4 Өсімдіктер дүниесі
Аудан аумағының жері шөлейтті зонада орналасқан. Аймақтың таулы
бедері өсімдіктер дүниесінің таралуында біраз көптүрлілік туғызады. Өсімдік
дүниесі континентальды климатқа, соның ішінде шұғыл континентальді
климаттық белдемнің ауа-райына қалыптасып, бейімделген. Аймақтың жоғарыда
атап өткендей топырақ құрылымының әр түрлі болуы, жер бедерінің таулы-
қыратты әркелкі болуы өсімдіктер дүниесінің біршама көп болуын негіздейді.
Өсімдік дүниесі ауданның биіктік белдемдеріне қарай, көп
түрлілігімен және орналасу аймағының биіктігіне байланысты шұғыл
өзгерістерге ұшырап отыруымен ерекшеленеді. Оңтүстік, оңтүстік-шығыстағы
Шу, Іле таулы аймақтардың сотүстікте Қопа, Анархай жазықтарына ұласуы,
өсімдіктердің табиғат жағдайына бейімдеріп, тез өзгеріп отыруын, және
вегетациялық кезеңдерін барынша қысқартып, тұқымдап үлгеруіне бейімделуіне
әкеліп соқтырады. Тау етегінен жазыққа қарай негізінен жусанның бірнеше
түрі,ебелек,сусамыр сияқты шөлейт зонасының кең тараған өсімдіктері өседі.
Бұлар ерте көктемнен бастап, жаздың басына дейін ғана өседі, жазда күннің
ысып кетуіне байланысты қурап кетеді. Таулы, сай-салаларда өсетін көлеңке
сүйгіш өсімдіктер күзге дейін де өседі.
Таулы сай-сайлардың арнасындағы шалғынды сұртопырақта және ашық
сортаңды топырақты жерлерде шалғындар орналасқан, бұлардың өнімділігі
жазықтағы жерлерден біршама жоғары, сондықтан шабындыққа пайдаланылады.
Мұндағы кездесетін өсімдіктер - тыпшақ, жусан, құрақ тағы басқа бір жылдық,
жоңышқа, беде, өседі. Ал жазықтықтағы, мәселен Қопа жазығындағы өсімдіктер
жоғарыда айтылғандай қуаттылығы төмен, өнімділігі орташа болғандықтан
негізінен көктемгі, жазғы жайылымдықтарға пайдаланылады, кейбір сайлы
жерлері шабындыққа пайдаланғанымен өнімділігі төмен. Аудан жерінің түрлі
сипатта келуі, өсімдік дүниесінің де әртүрлі өнімділікте, сипатта келуіне
жағдай туғызады. Бұл аймақтардың мал азықтық әлеуетін арттыру, шөптесін
өсімдіктердің арнайы қорлар құрылып кезекпен пайдаланылуы қазіргі кездегі
кезек күттірмес негізгі мәселелер қатарында. Шу өзені бойындағы
құнарлылығы, суландыру деңгейі жоғары аймақтарда техникалық, мал азықтық
өсімдіктер көптеп өсіріледі. Бұл аймақтың сайлы жыралы жерлерінде ши,
қамыс, қоға, ажырық, жантақ сияқты шөптер өседі. Шу бойының батпақты,
шалғынды-батпақты жерлерінде құрақ пен қамыс, шенгел, жыңғыл, жиде сияқты
бұталар өседі. Бұл бұталы аймақтың көлемі жыл сайынғы жағалас ауылды елді
мекендердің шаруашылық мақсаты үшін пайдаланылады, алайда осы атыраптағы
қарқанды қозғалыс есебінен тұқымдану прцестері жеңіл жүріп, көлемі әрдайым
өсіп отырады. Айнала өскен ажырық, тағы басқа ылғал сүйгіш шөптесін
өсімдіктер аумақтың мал жайылымы үшін пайдаланылады. Аудан аумағының осы
бөлігі су көздерімем жекілікті түрде қамтамасыз етілгендіктен, отырықшы мал
шаруашылығын, сонымен бірге шаруа қожалықтарын ұйымдастыруға өте қолайлы
жағдай туғызады.
1.5 Аймақтың жер асты және жер үсті сулары
Қордай ауданының аймағы сумен қамтамасыздандырылу деңгейі әр аймақта
әр түлі кездеседі. Аймақ жері таулы-қыратты, әркелкі болуы себепті бұл
жерлерден бастау алатын ірілі-ұсақты өзендер көп. Таулы аймақтың су торы
жиі болса да, негізгі үлкен алап құрап ағатын өзендер аз кездеседі.
Солтүстіктегі жазықты далаларда су торы мүлдем аз, кездеспейді десек те
болады. Аудандағы бірден-бір ірі өзен бұл Шу өзені. Өзен аңғар сызығы
еліміздің оңтүстік көршісі Қырғыз жерімен сызықтық шекарамызды да құрайды.
Шудың су жинау алаптары негізінен Шу,Іле және Қырғыз еліндегі тау
жүйелері болып келеді. Шу өзенінің су жинау алабы негізгі тамырын осы
таулардың мұздықтарынан алады. Гидрогеологиялық кезең процестері ауысып
отырады. Бұл әрине күн райына, мұздықтардың еруіне тікелей байланысты екені
белгілі. Шудың жылдық орташа су ағуы орта ағыс бойында 58м3сек.-ты
құрайды. Өзен атырауында су тасқыны жылына 2 рет болуына ықтимал
жасалынады. Бірінші су тасу мерзімі маусым айның көлемінде болса екіншісі
жаздың аяғында, тау мұздықтарының еру тұсында болады.
Шу, Іле тауларынан Ырғайты, Қақпатас, Көкқадыр, Қалғұты өзендері
бастау алады. Бұл ұсақ өзендер жауын мен қарлардың есебінен ағыс алады. Су
көлемі кішілігіне байланысты Ырғайты өзенінен басқалары жазды күні құрғап
кетеді.
Шу өзенінен жыл бойы шаруашылықты суландыруға Георгиевка,
Благовещенка, Сортөбе каналдары арқылы су тартылған, бұл каналдардан
көптеген ірілі-ұсақты су жүйелері мен арықтар тарайды. Шу өзенінің бастауы
биік, адам қолы араласпаған тау жүйклерінен болуына байланысты суы
карбонатты, орташа тұздығы аз 0,2-ден 0,5-1грл құрайды. Алайда суғарылған
сулардың(ақаба арықтарының) өзенге қайта түсуінен оның тұздылығы 3-5гл-ге
дейін көтеріліп су сульфатты кейде тіпті хлоридті болып кетеді. .[15] Бұл
әрине шаруашылық әдістемелерінде суарудың жаңа бағыттарға ауысуына тікелей
байланысты.
Ауданның жер асты суларына келер болсақ, бұл да жер бедері
көрсеткіштеріне қарай әр түрлі болып келеді. Жазықты аудандарда 6-10 метр
тереңдікте болса, таулы аудандарда 40 метр тереңдікке дейін жетеді. Өзен
арналары бойында, мәселен Шу өзені бойында 0,5-2 метр тереңдікте де су
шығуы әбден ықтимал. Жер асты суларында тұздылық 0,6-дан 4,2гл көрсетеді.
Химиялық құрамы карбонатты, аздап натрилі келеді.
Ауданның солтүстік жазық далалары құрғақшылыққа бейім болғандықтан
жауын-шашан мөлшері аз болады. Осы атыраптағы Сарыбұлақ, Қопалы, Шеңгелді
өзендері кезеңдік өзендер болғандықтан, бұлар тек мал суарылымдары ретінде
ғана пайдаланылады, әрине олар құрғап кетпеген жағдайда. Бұл өзендердің
бойында кішігірім су қоймалары мен тоспалар соғылған, суы аз аз айларда
тұрғылықты халық соларды пайдаланады. Аудан аймағында негізгі сулы кезең
көктемде мезгілінде.Бұл кезде жалпы жауын-шашынның-80% түседі,ал жаз, күз
кезінде 20% құрайды.
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ЕМЕС МАҚСАТТАҒЫ ОБЪЕКТІЛЕР ТҮСІНІГІ
2.1 Ауыл шаруашылық емес мақсатындағы жерлерге түсінік және оларға жер
бөліп беру ерекшеліктері
Шаруашылық түрлерінің басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылық
мақсатындағы емес саласарға жер бөліп беруде, пайдалануға тиімділігі ең аз
және сол кіші аумаққа барынша көп инжинерлік құрылыс объектілерін сиыстыру
мақсаты көзделеді. Бұл құрылысқа бөлінген басты ерекшелігі жердің топырақ
беті барынша пайдалы қасиеттерінен айырылған, ауыл шаруашылығы өндірісіне
жарамсыз аумақтарды игеруінде болады.
Бұл саланың жер көлемінің барынша азайтылуы ауыл шаруашылығы
жерлеріне деген басымдылық приоритетімен сипатталады. Ауыл шаруашылығы
мақсатындағы емес мақсаттағы объектілер, яғни түрлі мақсаттағы ғимараттар,
құрылыс объектілері нысандарын жобалағанда, жоғарыдағы принципті негізге
ала отырып жасау, және жер учаскелеріне бөлудегі шаруашылық жерге
орналастыру жобаларын барынша тиімді экологиялық жағынан сонымен бірге,
экономикалық жағынан және заңды тұрғыда сауатты түрде негізделуін қажет
етеді.
Еліміз аумағында қарқынды дамып келе жатқан өнеркәсіп орындары,
энергетика , мұнай-газ саласы сонымен қатар қалалардың, елді мекен
аумақтарының өсуі бұл салада жерге деген сұранысты арттыра түсуде.
Мемлекеттік, жеке шаруашылық және қоғамдық мақсаттардан өзге
қажеттіліктерге жер бөліп беру еліміздің жер Кодексінде және жер туралы
заңдарында шектелмеген басқа барлық жер санаттарынан, аумақтардан берілуі
мүмкін. Кейбір жағдайларды ескерсек, ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы
объектілерге ауыл шаруашылығы жерлерінен де жер бөлініп берілуі мүмкін. Бұл
еліміз аумағындағы жерлердің басым бөлігінің осы санаттағы жер қорында
жатқан себепті болады. Сонда да, салыстырмалы түрде бонитет балы төмен, көп
уақыттан бері игерілмей жатқан ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлерден
алынғаны дұрыс. Бұл әрине көп зерттеуді, бақылауды талап етері сөзсіз.
Еліміздің жер заңдарында босалқы жер ұғымы пайдаланылады. Бұл әрине
шаруашылықтан артылған немесе көп уақыт пайдаланусыз жатқан жер болуы
мүмкін. Ауыл шаруашылық емес мақсаттарға жер бөлгенде осы босалқы жер
қорларын да тиімді пайдалану керектігі белгілі. Басқа санттардағы жер
учаскелерінен бұл ауыл шаруашылық емес мақсаттарға жер бөлу процесі болған
жағдайда, жер телімінің алдыңғы санаты міндетті түрде ауыстырылуы қажет.
Егерде босалқы жер қорынан бөлінген жағдайда бұл күрделі жұмыс болмайды,
жер учаскесінің бұрынғы мақсаттық пайдаланылуы өзгермейді және басқа да жер
шаруашылықтарына өзгеріс енгізілмейді. Жерді бөлу бірыңғай жер қоры
санаттары арасындағы жерлердің қайта бөлістірілуіне әкеп соқтырады.
Ауыл шаруашылық емес мақсттарға жер бөліп беру және оларды жер бетіне
түсіруде жер пайдаланушылықтарды құрудың территориялық жерге орналастырырк
шаралары жүзеге асырылады. Бұл шараларды алып жүру барысында жерге қатысты
экологиялық, жобаға қатысты экономикалық және тұрғылықты халыққа байланысты
әлеуметтік, техникалық шаралар қатар алынып жүруі шарт. Осы себептерден де
бұл үрдіс мемлекеттік органдардың жер учаскелерін беру, өзге жер
пайдаланушылардың жерлерінен қажетті жердің мөлшерін алу, өтеусіз алу,
сатып алу немесе жер бетіндегі орналасуы кезінде шекараларды анықтау, жер
пайдаланушыларға құқықтық мәртебе беретін, рәсімделетін құжаттарды
түгендеуді, реттеуді ұйымдастыру сияқты көптеген шаралар туралы шешім
қабылдау керектігін айқандап көрсетеді.
Жер Кодексінде елді мекен құрылыстарын, басқа да объектілерді
жобалауда арнайы номативтик құжаттамалар көмегімен, белгілі бір қатаң
ережелерді сақтай отырып, белгілі бір реттілікте жүргізіледі. Мемлекет
мұқтаждығы үшін жер иеленушіден алынатын жер телімін мемлекет тарапынан
әділ бағалау жұмыстарын қолдана отырып, заңнамалық актілерге лайық сатып
алу және сату жолымен жүзеге асырылуы тиіс. Мемлекет мұқтаждығы үшін
алынғалы тұрған жер телімінің иесі қай санаттағы тұлға болсын бұл жайында
бір жыл алдын хабардар етілуі тиіс. Мемлекет мұқтаждығы үшін алынатын жер
телімінің бағасы арнайы бағалау актілеріндегі көрсетілген сандармен және
меншік иесінің келесімімен ортақ бағада, меншік иесін қанағаттанарлық
көлемде болуы негізгі көзделген бағыт болуы тиіс. Мемлекет мұқтаждығы үшін
алынатын жер телімін арнайы жүзеге асырушы құзыретті органдардың біржақты
шешімі арқылы мақұлдануы тиіс. Жер телімдері қажет болған жағдайда мемлекет
мұқтаждығы үшін әрине қалай болмасын алыну тиіс, бірақ жүргізілетін шаралар
жиынтығы жер иеленушіні де қанағаттандыруы тиіс. Елімізде жер заңдарында
мемлекет мұқдаждығы үшін алынатын жердің уақытша түрі де заңды талаптарда
көрсетілген. Бұл уақытша алып пайдаланудан кейін мемлекет келтірілген
залалдарды жер меншік иесіне әділ түрде есептеп шығындарын өтеуі заң
жүзінде міндеттелген. Бұл шаралар түрлі табиғи апатттар кезінде, ірі
авариялық оқиғалар кезінде, эпидемиялық шаралыр кезінде жүргізілуі мүмкін.
Жерді беру терминіне сипаттама берер болсақ, жер пайдаланушының жер
телімін алуға өтініш берген уақытыннан, жерді алу туралы шешімі шыққанға
дейінгі аралықты қамтитын шараларды айтамыз. Жерді басқа пайдаланушыға
өткізу кейінгі пайдаланушының сол жерді сатып алғаннан кейін немесе
мұрагерлік, сыйға тарту сияқты процестерден кейін жүзеге асырылуы мүмкін.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы емес өндірістер өнім өндіру немесе
қызмет көрсету саласы бойынша бірнеше түрлерге бөлінеді. Ауыл шаруашылығы
мақсатындағы емес объектілердің қазіргі таңдағы нарықтық қатынастарға
байланыс түрлері өте көп келеді. Олардың бірқатарын атап өтуімізге болады:
өнеркәсіп өндірісі (ауыр және жеңіл) түрлері, түрлі мақсаттағы қайта өңдеу
кәсәпорындары, энергетика салалары, транспорт пен байланыс салалары,
мәдениет саласындағы құрыластар, демалыс парктері, денсаулық сақтау
мекемелері, түрлі ғылыми мақсаттағы кәсіпорындар және олардың сынақ
полигондары жерлері, орман шаруашылығы жерлері тағы басқа көптеген салалар
үшін жер бөліп беру жұмыстары қажеттіліктері туындайды. Бұлардың барлығын
әрине өз орындарына орналастыру қажет. Мысалға аурухана қажеттілігі үшін
жер бөлінетін болса ол елді мекен аумағында болу шарт, сол сияқты сауда
орындары, парктер түрлі мақсаттағы қоймалар және тағы басқалар да осы
қажеттілікті қамтамасыз етуі керек. Бұл әрине жерге орналастырушы
мамандардың жобалау барысындағы шеберлігін қажет етеді.
Жер учаскесі ауыл шаруашылық емес мақсаттар үшіне де тұрақты және
уақытша түрде беріледі. Жер учаскесін уақытша пайдалануға басқа жер
иеленушіге өткізгенде пайдалану мерзімінің барынша қысқа болуы бастапқы жер
пайдаланушығы барлық жағынан тиімді болады. Бірақ кейінгі жер
пайдаланушының ол жерге салнатын құрылас объектілерінің уақытын және ол
жерге салтын шығыны мен оны өндіру уақытын есептеріне сүйенуталаптары да
қойылады. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы емес жер пайдаланушылардың жері
әртүрлі мақсатта жоғарыда көрсеткеніміздей және орналасу орны да әртүрлі
болып келеді. Олардың территориялық көлемі де тұрақты немесе уақытша болуы
мүмкін. Пайдаланушының жосбасының тұрақты не уақытша екендігіне қарамастан
олардың су басу, құрғап кету, батпақтану сияқты түрлі табиғи
келеңсіздіктерге қарсы шаралар жиынтығын қамтуы шарт. Территорияны
ұйымдастыруда, жоғарыда айтылып өткендей ауыл шаруашылық емес объектілер
табиғи ортаға әсер етуіне байланысты бірнеше түрлерге бөліп қарастыруға
болатындығын көреміз:
-аумағы шағын ауыл шаруашылық емес мақсаттағы жерлер. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Жамбыл облысы, Қордай ауданының автокөлік жолдарына жер
бөліп беру ерекшеліктері
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс 61 беттен, кіріспеден,
негізгі бөлімнен және экономикалық сараптау бөлімінен сонымен қоса,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмысты жасау
барысында танымдық суреттер, кестелер және түсіндірмелік формулалар
пайдаланылды.
Жұмыстың мақсаты: Ауыл шаруашылық емес мақсатағы жер ресурстарына жер
бөліп берудегі, сызықтық объектілерге, соның ішіне жол құрылысы үшін жер
бөліп беру әдіс-тәсілдерін қарастыру.
Түйін сөздер: Ауыл шаруашылық емес мақсаттағы объектілер, жер бөліп
беру, сызықтық объектілер, нормативтер, залал келтіру, шығынды өтеу.
Зерттеу әдістері: диломы жазу барысында статистикалық әдіс,
салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
РЕФЕРАТ
Тема: Особенности отвода земель по автомобильну дорогу в Кордайском
районе Жамбылской области.
Объем и структура работы: Данная дипломная работа состоит из 61
страниц, введения,осовная часть и от отдела экономической экспертизы.
Также, во время работы было использовано познавательные фотографии, таблицы
и пояснительные формулы.
Цель работы: Рассмотреть методы и примеры предоставления земельных
ресурсов,несельскохозяйственного назначения, отвода земель под линейный
объект, в том числе под дорожное строительство.
Ключевые слова: Объекты несельскохозяйственного назначения,отвод
земель, линейные объекты, нормативы, причинение ущерба, возмещение убытков.
Методы исследования: при написании диплома использовался
статистический метод, методы сравнительного анализа.
ABSTRACT
Subject: Features of the distribution of land under the highway in
Zhambyl region Korday district.
Volume and structure: Diploma thesis consists of 61 pages,
introduction, also, during the work, informative photos, tables and
explanatory formulas were used.
Purpose: to consider methods and examples of providing land resources,
non-agricultural purposes, land allocation for linear objects, including
for road construction.
Keywords: non-agricultural objects, causing damage, compensation for
losses.
Research methods: when writing the diploma, the statistical method and
methods of comparativeanalysiswere used.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..3
1. ҚОРДАЙ АУДАНЫНЫҢ ЖАЛПЫ ТАБИҒИ КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНА
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 5
1.1 Табиғи климаттық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .7
1.2 Қалыптасқан жер бедері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...8
1.3 Топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 10
1.4 Өсімдіктер
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .14
1.5 Аймақтың жер асты және жер үсті
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ЕМЕС МАҚСАТТАҒЫ ОБЪЕКТІЛЕР
ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 17
2.1 Ауыл шаруашылық емес мақсатындағы жерлерге түсінік және оларға жер
бөліп беру ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
2.2 Ауыл шаруашылық емес мақсаттағы объектілерге жер бөліп беру
тәсілдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 21
2.3 Жол құрылысы үшін жер бөлу және аумаққа есептеу жұмыстарын
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 22
2.4 Топырақтың құнарлы қабатын пайдалану, оны сақтау тәсілдері
... ... ... .32
3 ӨНДІРІСТІК САЛАЛАРДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САРАПТАУ ... ... ... .42
3.1 Шаруашылық кәсіпорындары жөніндегі шаруашылықаралық жерге орналастыру
жобаларын экономикалық тұрғыдан негіздеу ... ... ... ... ..42
3.2 Жер иелеріне келтірілген залалдар мен ауыл шаруашылық
өндірісі шеккен шығындарды
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.3 Автокөлік жолдарын жобалау кезінде қауіпсіздікке қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...47
3.4 Автокөлік жолдарын пайдалану кезінде қауіпті жағдайдың туындау
мүмкіндігін анықтайтын негізгі
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 49
3.5 Жолдардағы жасанды құрылыстарды күтіп ұстауға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Жерге орналастыру жобасы жер телімдерінің санатына, нысаналы пайдалану
мақсатына, жер иеленушілердің түрлі құқықтарына қарамастан барлық жер
пайдану процесіне жасалынады.
Жерге орналастыру ісін жүргізу барысында жерге орналастыру жобасын
жүргізуші субъектіге, және жер телімі иесіне Қазақстан республикасының
заңнамаларында көрсетілген құқықтар мен шектеулер аясында жұмыс жүргізуі
міндеттеледі. Жер учаскесінің санаты, пайдаланудағы нысаналы мақсаты, жер
учаскеіндегі түрлі ауыртпалықтар, сервитуттар, жер туралы жалпы мәліметтер
(жер телімінің аумағы, сапасы, бонитет балл көрсеткіштері)жер қатынастарын
жүргізуші субъектілерге жоба барысыдағы пайдаланатын негізгі мәліметтері
есебінде алынуына шектеу қойылмайы.
Жерге орналастыру ісінің жасалынуында келесідей мақсаттар көзделеді:
-ландшафттық -экологиялық негіздерде жер телімінің жағдайын анықтау
үшін;
-жерді аймақтарға бөлудің республикалық, облыстық және аймақтық
схемаларын құрастыруда және жер ресурстарын пайдалану, жақсарту мен қорғау
бағдарламаларын әзірлеуді;
-пайдалаудағы жер телімін қалыптастыру және ретке келтіру жөніндегі
шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын жасауды;
-белгілі бір жерде жер телімдерін бөліп беру мен шекарасын
белгілеуді, жер теліміне меншік құқығын қалыптастыруды және жер пайдалану
құқығын негіздейтін құжаттар жасауды;
-көзделген аумақтағы жерде елді мекендердің шекарасын анықтау мен оны
құжаттық тұрғыда белгілеуді, және олардың шаруашлық аралық немесе
ішкішаруашылық орналастыру жобаларын жасауды;
-белгілі бір аумақта әкімшілік – аумақтық құрылымдардың, немесе
ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың және жерді пайдалану мен қорғаудың
ерекше шарттары бар басқа да жер учаскелерінің шекарасын белгілеуді
қалыптастыруды;
-пайдалы қасиеттерінен айырылған, ауыл шаруашылығына немесе кез келген
шаруашылыққа жарамсыз жерлерді қайта жаңғырту істері мен жаңа жерді игеру
жобаларын әзірлеуде, сондай-ақ жерді пайдалану мен қорғауға байланысты
басқа да жобалар әзірлеуде;
-инвентаризация (жерді түгендеу) ісін жүргізу қажеттілігі туындаған
жағдайда, пайдаланылмай бос жатқан, жер иеленуші тарапынан ұтымды
пайдаланылмай жүрген немесе нысаналы мақсатында пайдаланылмай залалға
ұшырап жатқан жерлерді анықтауда;
-топографиялық-геодезиялық ізденс жұмыстарын жүргізу үшін,
картографиялық, топырақ көрсеткіштерін зерттеу, геоботаникалық және басқа
да зерттеу мен іздестіру жұмыстарын жүргізуді;
Жоғарыда көрсетілген жерге орналастыру ісінің негізгі мақсаттары,
аумақтағы жерге орналастыру ісін жүргізуші немесе жер ресурстарын
қадағалаушы органдары үшін дерек көзі болып табылады, және сол аймақтағы
жер кадастырының ақпараттық деректер қорын құрудағы негізгі мәліметтері
болып табылады.
Жерге орналастыру ісі келесідей жағдайларда жүргізіледі: атқарушы
органдардың шешімі бойынша немесе жер учаскелерінің меншік иелерінің
немесе жер пайдаланушылардың өтініші-арыздары бойынша, сондай-ақ жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдардың бастамасы бойынша және
жоғарыда көрсетілген мұқтаждықтар үшін жүргізіледі.
Өнеркәсіп пен транспорт, энергетика кешендерінің қарқынды түрде дамуы
қалалар мен басқа да ауыл шаруашылық мақсаттағы объектілердің ұлғаюы,
оларға көп мөлшерде және сұранысына,яғни шаруашылық мақсатына сай сипатта,
көлемде жер бөліп беру қажеттілігін тудырады. Мұндай ірі шаруашылық және
өндіріс құрылымдарына жер бөліп беру шаруашылық жерге орналастырудың ең
күрделі міселелерінің қатарында.
Бұл сипаттағы объектілерге жерді бөліп беру жобасында басты мынадай
мәселелер қарастырылады:
1) жеке меншікке, тұрақты болмаса уақытша пайдалануға алынатын
жерлердің ауданын анықтау және оны құжаттық негіздеу;
2) жер иелері мен пайдаланушыларға келтірілген залалдар мен ауыл
шаруашылық өндірісінің қайтарылмас шығындарының көлемін анықтау (алынған
жерлердің кадастрлық құнын анықтау) және өтеу реттілігін белгілеу.
3) жер пайдаланушының жерге пайдалану уақытындағы бүлінген аумақтарды
қайта қалпына келтіру (рекултивация) жөніндегі ұсыныстарды дайындау.
Ауыл шаруашылық емес мақсаттарға жер бөліп беру әдістемесінде, олардың
жер пайдаланушылықтары мен оны әрі қарай жүргізу схемасын құру
ерекшеліктері мен табиғи және әлеуметтік-экономикалық факторлары, жерді
ауыл шаруашылық айналымынан шығарған жағдайда оған келтірген шығындар мен
басқа да жер иелеріне келтірілетін залалдарды анықтау,есебін жүргізу
жұмыстары қамтылады. Аталған мәселелер келтірілген жүйелілікке өзара
байланысты тапсырмалар ретінде бір объектіде жоба ретінде қарастырылады.
Жоғарыдағы көрсетілген талаптарды ескере отырып, осы жасалынған
дипломдық жұмыста ауыл шаруашылық емес мақсаттағы объектілерге жер бөліп
берудің ерекшеліктері, түрлі тиімді тәсілдері, экономикалық-экологиялық
келеңсіздіктердің алдын алу шаралары қарастырылған.
Жамбыл облысының шығыс бөлігінде орналасқан Қордай ауданы, облыс
көлемінде ғана емес, республикалық көрсеткіштерде маңызды рөл атқарады.
Себебі, Еуразиялық Экономикалық Одақ аясындағы көршілес Қырғызстан
мемлекетімен шекаралас аумақ барынша транзиттік, байланыс мақсатын атқарушы
негізгі экономикалық дәліз есебін атқарушы аудан. Осы ерекшеліктерді ескере
отырып, ауданның Шымкент-Самара транзиттік жолына жер бөліп беру кезіндегі
негізгі көрсеткіштерді осы дипломдық жұмыста барынша кеңінен қамтылды.
Дипломдық жұмыста негізінен сызықтық объектілер, соның ішінде жол
құрылысына жер бөліп беру ерекшеліктері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты-ауыл шаруашылық емес объектілерге
жер бөліп беру кезіндегі шаралардың нақты әрі ғылыми тәжірибелерге сүйенене
отырып, техникалық тағы басқа тәжіребиелерін меңгеру.
Дипломдық жұмыста мынадай негізгі мәселелер қамтылып өтті:
-сызықтық объектілерге жер бөліп беру барысындағы белгілі бір
шаруашылықтағы жер пайдаланушылар мен жер иеленушілердің жерлерінен есептеу
әдістемелері келтіріледі;
-есептерді құрастыруда және оларды шешуде пайдаланылатын негізгі
нормативтік құжаттар көрсетілді, және олардың шешімдерінің барынша
оптималды түрлерін есептеу жолдары мысалғы келтірілді;
- дипомдық жұмысты орындау барысында арнайы талаптарға, ережелерге
сүйене отырып, жүйелі және барынша түсінікті түрде тапсырмаларды орындау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында түрлі танымдық,
қарапайымдандырылған сызбалар, кестелер пайдаланылды. Сонымен қатар,
есептерді шығару барысындағы формулалар, түсіндірме суреттер келтірілді.
1 ҚОРДАЙ АУДАНЫНЫҢ ЖАЛПЫ ТАБИҒИ КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
1.1 Табиғи-климаттық жағдайы
Жамбыл облысының шығыс аумағында орналасқан Қордай ауданы климаттық
жағдайы еліміздің басым бөлігін қамтитын континентік аймаққа жатады, сонда-
да аудан аумағы климаты өзге аудандардан ерекшеленді. Аудан аумағын қоршай
жатқан таулы сілемдер, таулы өңірлер аудан климатын біршама қиындатады.
Ауданның тау етектегі жазықты жерлерінде қысы-жазы аудан атымен аттас
Қордай желі қолайсызық тудырып, шаруашылыққа кедергісін тудырады. Аудан
аумағындағы Шу-Іле тау сілемдерінің желге қарсы бетте орналасқан
бөліктерінде ауа-райы біршама тұрақтылығымен ерекшеленеді. Аталған тау
сілемдері аудан жерінің шығысынан батысына дейін созылып орналасқан
себепті, солтүстіктен соғатын желдің жолына кедергі болады. Бұл табиғи
қалқан ауа райының өзгеріп отрыуына, циклонға қарсы бөгет болып, солтүстік
желдерінің қайталануын 30 дан 65%-ға дейін тоқтатып отыр. Осының арқасында
бұл аймақтарда жыл бойына тұратын желдің аз болуы, қыстағы суықтықтың
орташа температурасы -7-10С –тан аспауына ықпал жасайды [1].
Ауданның жазы аумақтың көп бөлігінде ұзақ әрі ыстық күйде сақталады.
Жалпылай аудандағы жаздық мезгілдің температурасы 125-145 күндей
сақталып тұрады. Ауның бұл көрсеткіші кейбір кезеңдерде құрғақшылық
мерзімін көп ұстап тұрады. Қыс мерзіміне келер болсақ, аудан аумағында
қыстың ықпалы көп байқалмайды. Аязсыз күндері 150-180 күн мерзімді құрайды.
Ауданның таулы аймақтарынағы мұздықтар, қар жиектері сәуір, мамыр айларында
ғана біршама ери бастайды. Жоғарыда көрсетіп өткеніміздей Шу-Іле таулы
аудандарында жауын-шашын мөлшері салыстырмалы аз десек те болады, себебі
таулы сілемдердің желге қарсы бағытының көп болуы. Аудандағы таулы аймаққа
таяу орнласқан жерлерде жауын-шашын мөлшері 300 мм-ден аспайды, кейбір
жылдары одан да төмен деңгейде болады. Ал енді оңтүстік және батыс
аудандарында жауын мөлшері тіпті аз көлемде 100-150 мм де болады. Жауын-
шашынның көп бөлігі 40-43% күз айларында түседі. Бұл көрсеткіштер әрине,
шаруашылыққа жер аумағына жете бейімделу керектігін туындатады.
Аудан аймағыдағы климаттық ерекше аймақ – бұл Шу өзенінің арна
жағалауы. Шу өзені бойындағы ығал мөлшерінің көп болуы ауа райының
құбылмалылығына, осылай тез өзгеріп отыруына өзіндік әсер етіп отырады,
оған басты себеп Шу, Іле тауларының тосқауылы, шығыстан соғатын жылы ауаны
Шу арнасына бейімдеуі, қысқы кезеңде Қырғыз тау сілемінен жылы желдердің
тұруы да себепкер болады. Мұндай кездерде ауаның температурасы 16-19С-ға
дейін, ал наурызда 18-28С-қа, сәуірде 34С дейін жоғарлатады.
Жаз мезгілінде солтүстік аймақтан соғатын желдің екпіні жерді, ондағы
өсімдіктер дүниесін құрғатып, тапырақтың құрғап кетуіне әкеп соқтырады.
Жоғарыдағы көрсеткіштерді саралай келе аудан аймағын үш агроклиматтық
бөлікке бөліп қарастыруға болатындығын көрсетеді:
- ыстық әрі құрғақ агроклиматтық аудан. Бұл белдеу ауданның солтүстікгі
мен солтүстік батыс аймақтағы шөлейт белделерді алып жатыр.Бұл
жерлердегі ауа температурасы 10С-тан жоғары қалыпты сақтайды. Жылдық
жиынтығы 340-390С (гидротермиялық коэффициент).Бұл аймақтың климаты
қысы онша суық емес, ал жазы ыстық. Қаңтар айының орташа температурасы
-6,9-8,8С, ал шілде айында 24,5-25,5С-ты құрайды. Жазы өте құрғақ әрі
ыстық. Жауын-шашын көктемгі наурыз, сәуір айларында болады және оның
мөлшері 80-190мм ден аспайды. Қыстағы қардың қалыңдығы 15-30см болып
қыс бойы жатады[2].
- Таулы агроклиматтық аудан. Бұл ауданды Шу, Іле таулары сілемі құрайды.
Жылдың 10С-тан жоғары температура 30С –тан төмен ГТk0,7. Жазы орташа
жылы қалыпта, қыс айлары суық күйде қалыпты сақтайды. Қыстағы 10С
жоғары күндері 168 күн. Ауаның орташа температурасы шілдеде +22,20С,
қаңтарда -7,30С. Жыл бойындағы жауын-шашын мөлшері 250-300мм, бұл
басқа агроклиматтың аудандармен салыстырғанда жоғары көрсеткіш. Қардың
жатуы рельефке (жер бедеріне) байланысты болғандықтан әр аймқта әр
қалай, 80-160 күндей сақталады, оның қалыңдығы 20-дан 70см дейін
болады. Қысты күндері қатты желдер тұрып кейде жиі жылырақ болып
тұрады.
- Таулы етекті құрғақ аудандар. Бұл белдемдерге Шу, Іле тау сілемінің
оңтүстігі мен оңтүстік батысты алып жатыр. 10С-дан жоғарғы ауа 300-
350С-қа тең, ГТК-0,5-0,7, шілде айында 24-25С, ал қаңтар айында -4,45-
9,5С құрайды. Жауын-шашынның ең көбі (200мм) – сәуір, мамыр
айларында, ең азы жаздың аяғы мен күздің басында түседі. Қардың
қалыңдығы 20-30см, негізінен желтоқсан айының басында түседі.Таулы
етекті құрғақ аудандар аудан жерінің көп бөлігін қамтиды және басқа
агроклиматтық аудандарға қарағанда климаттық көрсеткіштері
қолайлы,шаруашылық жүргізуге бейім келеді. Мұнда негізінен ірі қара
мал шаруашылықтары, ұсақ мал шаруашылықтарын жүргізуге қолайлы болып
келеді. Бұл аймақтарды шаруашылық түрлеріне бейімдеп, жер жағдайларын
дұрыстағанда қолайлы аймақтар қалыптастыруға әбден болады.
Аудан аумағындағы ауа-рйының осындай кері көрсеткіштері аудан
аумағындағы шаруашылықтардың жер аумағына бейімделген шаруашылытармен ғана
шектелуін туындатады. Бұл ауданда егізінен ауыл шаруашылық өнірісінде
шығыста, Шу өзені жағалауында қант қызылшасы техникалық дақылдарын өсіруге
маманданған және таулы аудандарында сонымен қатар тау етектерінде ұсақ мал
шаруашылығымен, етті-сүтті бағыттағы ірі қара өсіру шаруашылықтарымен
машықтанған. Етті-сүтті бағыттағы өсірілетін ірі қара өнімдері негізінен
ірі қалаларға жөнелтіледі. Осындай шектеулерге қарамастан аудан ауыл
шаруашылығы саласында біршама жақсы көрсеткіштер қалыптастырған.
1.2 Қалыптасқан жер бедері
Қордай ауданының, сонымен қоса осы атыраптағы қалыптасқан тау сілемдер
жүйесі жер бедерлерінің қалыптасу кезеңінің III кезеңінің(третичный период)
екіші жартысына сай келеді. Тектоникалық жер асты дүмпулері, жер
қыртыстарының қазіргі күнге дейінгі қозғалысы барысында Қордай аймағынң
қазіргі күйі қалыптасты.Мұндағы Шу, Іле тауларының қалыптасуы Қордай
ауданындағы климаттық табиғи жғдайлардың қазіргідей қалыпқа түсуіне өз
әсерін тигізді.
Қордай ауданындағы 300-2600 метр биіктікті құрайтын тау жүйелері
өзге тау сілемдерінен ерекшеленбеген, жазық қыратты, дөңес болып келеді.
Ауданның солтүстігінде орналасқан Қопа жазығы ары қарай Орталық
Қазақстанның ұсақ шоқылы даласына ұласып, екі тау аралық белдемді
жалғастырады.
Қордай алқабындағы геоморфологиялық қалыптасу ерекшеліктеріне
байланысты ірі аудандар кездеседі. Бұлардың қазіргі кезге дейінгі
зерттелген бөліктері бойынша келсідей шекараларда бөлінеді:
- Шу, Іле төменгі таулы аудандары;
- Орта таулы Ақтас-Жетіжол Қастек аудандары;
- Шу арнасы жиегіндегі таулы жазықтық Шу, Сарысу сілемдері;
- Қопа даласы мен Жусандыдала жазықтық аудандары; [3].
Шу, Іле төмеі таулы ауданы өзі аттас осы аталған өзендер бойымен 150
км-ге дейін созылып жатыр. Шу, Іле төменгі таулы ауданы Қопа жазығынан
Қордай тауларына шектесіп уақ шоқылы болып келеді де оның жалғасы оңтүстік
батыста Шатыр көл аймағына дейін жалғасады.
Қопа жазығы Шу өзенінің арнасында жағалай орналасып солтүстік батыс
бағытына қарай созылады, ал осы ауданнан солтүстікте төменгі таулы
сілемдері Анархай, Түлкілі, Құлжабасы, Тесік, Тасбастау, Сарыбастау
жерлерін құрайды. Кейбір сілемдер 2-3км созылса да, олардың биіктігі мың
метрге дейін болады. Олардың ішіндегі ең биіктері Анархай, Құлжабасы және
Тасбастау. Бұл аймақтардың жерлерін топырақ құрылымдары гранит және
опырмалы тас жыныстары болатын тау жыныстары құрайды, сол себепті мұндағы
топырақ түсі ашық-сұр, өзінің онша жетілмеген құнарсыз қабаттарымен
ерекшеленеді. Бұл аймақты өсімдік дүниесіне жұтаңдығымен, осыған орай,
жануарлар дүниесінің де қатты бай еместігімен сипаттауға болады.
Шу, Іле тауларының 1000-1500 метр биіктіктегі сілемдері осы кішігірім
Қопа өзенінің оңтүстік жиегінен бастап, біртіндеп аласара бастайды. Бұл өз
кезегінде Қордай сілемдері аймағын құрайды. Бұл атыраптан Берғайты, Ақталас
атты кішкентай өзендер өз су жинау алаптарын құрайды. Ал енді, көршілес
Кіндіктас таулы аймағының ең биік нүктесі 1520 метрді құрайды, бұл таулы
сілемдердің жоталары бір-бірінен терең сайлар арқылы бөлініп жатыр.
Сайлардың кейбір жерлердегі тереңдігі 150-250 метре дейін жетеді. Бұл
жоталардың созылу бағытын нақты бір бағытқа бере алмасақ та, негізгі бөлігі
солтүстік-батыс бағыттқа бағытталған десек те болады. Бұл таулы аймақтың
етектік, астыңғы бөлігінің топырақ жынысы құрамы шөгінді және опырылғыш
кварциттен және сазды сланецтен, үгінді әктерден құралған. Осыған орай
топырақ құрамы ашық-каштанды дұрыс жетілмеген құрылымдарымен, пайдалы
қасиеттерінің аз мөлшерлілігімен ерекшеленеді.
Екі көршілес Қордай және Кіндіктас тауларынан батысқа қарай Шатыркөл
таулы аймағы созылып жатыр. Бұл тау жүйелері салыстырмалы түрде қатты биік
емес. Абсолюттік биіктігі 700 метр,кейбір жерлерде 1000 метрге дейін
жетеді. Бұл айматтың жер бедері оңтүстік шығысқа қарай еңкіштене түседі.
Дәл осы атыраптан Тарылған, Бақансай, Қалқұты, Жылысай,Қақпатас секілді
кіші өзендердің су жинау алаптары басталады. Бұл жерлердің су айрықты өзен
аңғарлары біршама тегістеу, жыралары сайлы тегіс болғанымен топырақ
қалыңдығы дұрыс жетілмеген, солтүстігіне тән сұр топырақтар.
Қордай сілемі бұдан ары қарай Ақтас, Жетіжол, Қастек орта таулы
аймақтарына қарай ұласады. Бұл аймақтағы тау сілемдерінің биіктіктері әр
түрлі, 1500 метрден 2600 метр биіктікке дейін жетеді. Солтүстігінде Қопа
жазық даласымен, Оңтүстігінде Шу өзені жазықтарына келіп тірелетін бұл
аймақ, сонау Іле Алатауының сілемдері жалғасы болып келеді. Жерлері
тығыздығымен, тау жыныстарының қалыңдығымен сипатталады. Топырағы төмен
аллювиалды шөгінді жыныстардан құралған.
Шу, Іле және Қастек таулары біртіндеп аласарып, Шу өзеніне таман
төмендей түседі және әрі қарай жазықты алқапқа ұласады. Басы 6-8 км ендікті
құраса, кейіннен 25 км-лік жазыққа ұласады. Бұл жазықтық даласы баста 750-
1000 метр деңгейден басталса, кейінне 400-600 метрге дейін төмендейді. Бұл
аймақ жазықтар санатына жатқызылғанмен, жер аумағы ойлы-қырлы, сайлармен,
қыраттармен бөлініп жатыр. Бұл тау етекті жазықтардың кейбір бөліктері
суармалы егістік алқаптары ретінде шаруашылыққа пайдаланылады. Шу өзенінің
арналық жазықтарынан Қордай ауылына дейін арпа дақылының егіс алқаптары
созылған, жер беті шаруашылыққа жақсы бейімделген, тегіс келеді. Топырақты
құраушы тау жыныстары аллювиалды әртүрлі механикалық құрамды құмайтты
топырақтар. Арпалық жердің топырақ құрамы біркелкі емес. Бұл жерлерде
арналық кәдімгі сұртопырақтан бастап ашық шалғында, шалғынды батпақты
кәдімгі сұртопырақтар кездеседі. Арпалық жазықтықтар бойында кездесетін
биік жерлердің топырағы шалғынды, шалғынды-батпақты және ашық келеді, тура
солтүстіктің шалғынды сұртопырақтары секілді.
Қопа жазықтық ауданы Шу, Іле тауларының ортасында орналасқан, оның
созылуы солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа бағытталған, кеңейуі 6км-ден
20км. Абсолюттік биіктігі 700-1000м деңгейінде. Топырақ бедері біршама
терең, кейбір жерлерінде қиыршықты құрамалар да кездесіп жатады. Бұл
жерлердің топырақтағы шалғынды сұртопырақтар аздап тұздалған, сортаңды
шалғынды батпақты сұртопырақтар. Жусандала жазықтық ауданы Шу, Іле таулы
аймағы мен Тауқұм құмдарының ортасында орналасқан. Абсолюттік биіктігі 460-
650м биіктікте. Жер бедері Шу, Іле тауларынан ағатын өзендермен
тармақталған. Бұл өзендер жаз айларында құрғап қалады. Негізгі топырақ
құрамы ашық сұртопырақтар болып келеді.
1.3 Топырақ жамылғысы
Қордай ауданы аумғын жалпы республикалық табиғи-ауылшаруашылық
біріктірілуі бойынша негізінен 2 негізгі ауданға бөіп қарастыруымызға
болады. Ауданның таулы орталық және шығыс бөлігі Орта Азия таулы аймағының
еліміздегі бөліктеріненен саналса, солтүстік және батыс ауағындағы жазық
аймақ Оңтүстік Қазақстан аумағының шөлейттік белдемдеріне жатады.
Ауданың топырақ құрылымының қалыптасуында жер бедерімен бірге климтық
факторлары да негізгі рөл ойнайды. Ауданның көп бөлігінде жазы айтарлықтай
ыстық, ал қысы таулы массивтің әсерінен салыстырмалы түрде суық болады. Ауа-
рай құбылмалылығымен ерекшеленетінін жоғарыдағы климаттық жағдайлары
тақырыбында айтқан болатынбыз. Осыған орай жазда құрғақ, қыста ылғалды
болып келетін ауа-райы ықпалында жер бетіне түсетін ылғал аэробикалық
процестерге толыққанды араласа алмай қалады. Дәл осы жағдайда органикалық
құрылымдардың пайдалы қасиеттері толықтай әрекет ете алмай топырақ
құрылымдарының толыққанды жетілмей қалуына әсер етеді. Осы табиғи келеңсіз
процесстердің әсерінен топырақ құрамындағы қарашірік мөлшері, гумусс
мөлшері тағы басқа көптеген пайдалы қасиеттері аз, шөлейтті- далалық
топырақ құрылымы түзіледі. Тау етектік, таулы аудандардың жағдайы әрине
басқаша, ондағы жер алқаптарының биікте орналасуына байланысты ылғал
мөлшері жақсы, құнарлы келеді. Бұл жерлерді игеруде өзіндік бірқатар
қиыншылықтар да кездесетіні айқын.
Жерлерді сапалық көрсеткіштеріне қарай игеру, шаруашылықтан
айтарлықтай жақсы өнім алу ауыл шаруашылығы жерлерін сапалық көрсеткіштері
бойынша жіктеуді, олардың табиғи сапалық жағдайларына байланысты мінездеме
беруді қажет етеді. Мінездемедегі негізгі көрсеткіштер аймақтың жел бедері,
климаттық жағдайы (жауын-шашын мөлшері, температуралық режимі) және
агроөндірістік топтар сапасы туралы ақпаратты білуіміз қажет. Бұл
ақпараттар көзін біз ауданның осы саласына жауапты мемлекеттік органдарынан
білуімізге болады. Республика көлеміндегі жер ресурстарына белгілі бір
уақыт аралығында түгендеу жұмыстары жүргізіліп тұрады. Бұл түгенделу
барысында жер қорларынның жіктелуі, ондағы әрбір санаттағы жерлердің
кластары мен категориялары біріктіріледі. Осы ақпараттар көзін
Мемлекеттік жер кадастрлік кітабын жүргізуге арналған нұсқау бойынша клас
пен категориялар туралы мәліметтерінен алуына болады (Қазақстан
республикасы Ауыл шаруашылық министрлігінің жер ресурстарын (қорын) басқару
комитеті).
Қордай аймағы жерлерінің пайдалылық қасиеттерін ескере отырып оларды
келесідей категорияларға бөліп қарастырсақ болады. Бұл категорияларда
табиғи ауыл шаруашылық аймақтар, таулы аудандар, өзен аңғары маңы
жерлерінің пайдалы қасиеттерін ескере отырып жіктелді.
Пайдалы жерлер категориясын табиғи ауылшаруашылық аймақтар, таулы,
аудандар оларды тиімді пайдалану мүмкіндігінен ауылшаруашылық өндірісінде
көзделіп бөлінді ( келесі ретте рим санымен белгіленіп көрсетілді).
Оның ішінде бөлініп көрсетілетіні:
І – егістікке жарамды жерлер;
ІІ – мүмкіндігінше шабындыққа жарамды жерлер;
ІІІ – жайылымдық жерлері;
IV – ауыл шаруашылығына жарамсыз жерлері;
V – берілген (бұзылған) пайдасыз жерлер[3].
Жерлердің кластарын – әр түрлі топырақтардың пайдалылық
қасиеттеріне қарай олардың механикалық құрамын, топырақ құрушы жыныстарға
қатысы, жер бедеріне, ылғалдылығына қарап анықталады. Әрбір жердің
түсініктемесі (мінездемесі) табиғаттың және шаруашылықтық көрсеткіштеріне
жақындатылуы, жерді пайдалану технологиясын анықтап, оны жақсартуды,
қорғауды, өнімділігін жоғарлатуға бағытталып отыруы тиіс. Жерді класқа
бөліп, оларды араб сандарымен, әріптермен нөмірлейді.
Жердің агроөндірістік топтастырылуы келесідей көрсеткіштермен
бөлініп көрсетіледі:
-Табиғи-климаттық аймағына қарай топырақты бір өлкеге,аймаққа жатқызу;
-Топырақ кестесінің морфологиялық құрылымының ұқсастығына, механикалық
құрамына, топырақ құру жыныстарына, негізгі физика-химиялық ерекшелігі мен
қоректік заттарының мөлшерлік көрсеткішіне қарай;
-Топырақ құрылымының жер бедеріне байланыстылығы;
-Топырақ бетінің біркелкі дәрежелігі;
-Топырақтың құнарлығын төмендететін ерекшеліктері;
-Топырақтың ерекшелігін физика-химиялық шараларымен жақсартылу шаралар
жиынтығымен;
Аудан аумағына қатысты емес, жалпылай алғанда топырақты жіктеудегі
қасиеттеріне байланысты 4 агроөндірістік топтарға, және одан әрі оны 14
кластарға бөліп қарастыруымызға болады. Осы мәліметтерді қорыта келе,
ендігі кезде осы токсономиялық бірліктерге сипаттама бере отырсақ:
-Қара каштанды орташа қабатты топырақ. Топырақ беті біркелкі
карбонатты орташа және аздаған қабаты онша жетілмеген болса, көрсеткіш
қатынасында 10-30% шалғынды қара каштанды топырағына жатады; сонымен қатар
аз қабатты, кәдімгі ашық каштанды әртүрлі басқа топырақтар құрамымен
біріге отырып, шалғынды – шалғынды ашық каштанды 10-нан 50% пайызға дейінгі
кездесетін карбонатты топырақтармен шектеледі. Топырақтың механикалық
құрамы ауырлығымен, орташа және жеңіл құмайтты құрамымен. Топырағы аздаған
дәрежеде қиыршықтанғандығымен ерекшелетін токсономиялық топырақ бөлінісі.
Жоғарғы қабаттарындағы қарашіріктің мөлшері 1,20-дан 6,85%, жалпы азот
0,087-ден 0,397% , жалпы өнімді фосфоры 0,10-нан 0,24%, жылжымалы калий
100гр топырақта 21,6-дан 120мг дейін болып келеді. Топырақ құрамының
тұздылығы төмен. Бұл аймақ топырағы аз сапалық көрсеткіштеріне қарамастан
егіншілікке толық жарамдылық сипатында.
Аталған топырақ түрлері жер бедері бойынша тегістелген төменгі және
орта таулы, аздаған толқымалы тауаралық етекті жазықтықтарға жатады.
Бұл аймақ қазіргі уақытта тәлімі егістікке пайдаланып, дәнді-дақылдар
егісі үшін қолданылу үстінде, аздаған жерлері жайылым ретінде
пайдаланылады.
Болашақта пайдалану үшін, бұл жерлерге органикалық-минералдық
тыңайтқыштар беріп кәдімгі аймақтық агротехниканы жүзеге асыру жерлердің
пайдалылық көрсеткіштерін одан әрі жоғарылатуға септігін тигізеді. Егерде
мүмкіншілік болса, ашық каштанды топырақты суармалы егіншілікке пайдаланған
тиімді. Жалпылай айтқанда бұл топқа карбонаты аздап шайылған қара каштанды
топырақтар кіреді, сонымен қатар аздап жайылған орташа құмайтты 10-30%
болатын, біркелкілік қара каштанды және ашық каштанды топырақтар араласады.
Жер бедерінің түріне бұл жерлер орташа және төменгі тау етекті болып
келеді. Топырақ қабаттары аздап шайылған, қарашірігі аздау мөлшерде,
сондықтан өнімділік сапасы табиғи,адам қолы араласпаған жағдайда төмендеу
болып келеді.
-Механикалық құрамы орташа және ауыр құмайтты топырақтар. Торырақ
құрамының химиялық құрамының сипаттамасы келесідей: А және АВ қабатындағы
қарашірік мөлшері 1,2-4,2%, жалпы азоттар 0,087-0,280%, жалпы фосфоры 0,10-
0,23%, жылжымалы калий 100гр топырақта 15,84-тен 120,00мг құрайды. Бұл
аймақтың жерлері қазіргі кезде тәлімі аудан аумағындағы жерлер егістікке
және жайылымдыққа пайдаланылады. Тәлімі егіншілікке пайдалану барысында
кәдімгі аймақтық агротехниканы жүргізу, органикалы-минералдық тыңайтқыштар
беріп эрозияға қарсы шараларды сақтағанда ғана пайдалануға болады. Аздап
орташа жайылған жерлерді пайдаланғанда топырақ қорғау ауыспалы егістік
жүйесін енгізіп, оның негізіне көпжылдық шөптермен, танаптарды терең орман
жолақтарын егіп, дұрыс жыртып терең қопсыту шараларын сақтап, органикалық
және минералды тыңайтқыштар беру қажет. Сонымен қатар түптемелі жүйе
жүргізу керек.
-Ашық-қаштанды, аз қабатты карбонатты топырақтар токсономиялық
бірлігі. Бұл топырақ қабаттары онша жетілмегендігімен, топырақтардың
бойында төменгі солончакты және аздап солончагы 10-30% болатын
солтүстіктік кәдімгі сұртопырағына ұқсас аралас топырақтарға құрамы жағынан
ұқсас келеді. Топырақтардың тұздылығы 10-30% болуы себебінен және шалғынды
сұртопырақтардың кәдімгі сұртопырақтармен бірегей араласуы олардың
тұздылығының бірқалыптылығын көрсетеді. Механикалық құрамы орташа құмайтты,
кей жерлерде (қабаттарында) жеңілқұмайтты және ауырқұмайтты болады.
Химиялық құрам көрсеткіштері келесідей: жоғарғы қабаттағы қарашірік қоры
0,88-3,50%, негізгі азот, 0,063-0,210%, жалпы фосфор 0,10-0,24%, 100гр
топырақтағы жылжымалы фосфор 1,27-6,46мг, жылжымалы калий 20,3-109,6мг
тұрады. Топырақ қабаты 10-30см тереңдіктерде кейбір жер бедері өзгерген
жерлерінде тұздалған, қатты қалдықтардың орташа өлшемі 0,122% , хлорлы-
содалы түрде тұздалған әрі ол аз мөлшерде болғандықтан топырақ қабаты
төмендеген сайын (80-150см) 0,162 % деп 0,874% көбейе түседі сондықтан бұл
қабаттарта тұздылық мөлшері өте жоғары. Бұл топтағы топырақтар онша күрделі
емес тұзсыздандыру шараларын қажет етеді, сондықтан бұларды коллекторлы
дренаж арқылы жайып суармалы егістікке пайдалануға кеңес беріледі,
пайдалану барысында аймақтың агротехниканы сақтап органикалы-минералдық
тыңайтқыштар беруді талап етеді. Тәлімі егіске пайдаланғанда еріген қар-
жаңбыр суларымен суарылуын жобалаған жөн. Қазіргі кезде тәлімі және
суармалы егістікке, сондай-ақ жайылымдыққа пайдаланылып отыр.
- Топырағы суаруды талап ететін кері әсері жоқ жерлер. Бұл топқа
біріктірілген бүрмешіктер- ашық каштанды, карбонатты, аз қабатты онша
жетілмеген суармалы кәдімгі сұртопырақты аумақтар жатады. Араларында
кәдімгі шалғынды сұртопырақтар араласып отырады. Пайыздық қатынастары 10-30
болады. Механикалық құрамына келсек орташа құмайтты, аздап ауыр құмайтты
топырақтар да араласуы мүмкін. Дегенмен, бұл топтағы топырақтар өзінің
сапасы жағынан егіншілікке жарамды болып келеді. Химиялық құрамына келсек
жоғарғы қабаттағы қарашірік құрамы 0,73-4,0% көлемінде ауытқиды, жалпы азот
0,077-0,227%, жалпы фосфор көлемі 0,10-0,24%, 100гр топырақтағы жылжымалы
фосфор 1,37-ден 5,64мг, жылжымалы калий 21,6 дан 109,6мг дейін болады [5].
Суармалы егіншілікке пайдалануда дұрыс аймақтың агротехника шараларын
сақтай отырып органикалы-минералдық тыңайтқыштар беріп, кезекті тегістеу
жұмыстарын қатар жүргізіп, уақытылы егін сеуіп оны суғаруды реттеп,
қопсытуды жүргізе отырып игеруге болады. Мұндай шаралар қаржылық жағанан
алғашқы уақыттарда шаруашылыққа тиімді болмаса да, кейіннен жер сапасының
жақсарып, болашақтағы өнімділіген жоғарылатуға өз септігін тигізетіні
сөзсіз.
-Шабындық ретінде пайдаланылатын жерлер. Бұл топқа біріктірілген
топырақтар негізінен шалғынды және өзен арналық шалғынды, сұртопырақтар.
Араларында шалғынды батпақты, 10-50%-ке жететін тұздалған батпақты жерлер
кездеседі. Бұл топтар Шу өзенінің арнасындағы жазықтыққа орналасқан.
Механикалық құрамына келер болсақ, ауыр және орташа құмайтты. Жер асты
суының тереңдігі 0,5-2,5м-ден басталады. Химиялық көрсеткіштері жоғарғы
қабаттағы қарашірік мөлшері 2,1-ден 7,2% жетеді, жалпы азот құрамы 0,150-
0,469%, жалпы фосфоры 2,07-8,26мг, жылжымалы калий 16,8-106,8мг құрайды. Су
тарту анализінің көрсеткіштеріне қарағанда бұл топырақ үлгілері
тұзданбаған, қатты қалдығы 0,042%- дан аспайды. Сульфатты, хлоридті-
сульфатты тұздылық көп байқалмайды. Шөптің қалыңдығы жақсы жер бетінің
жабылуы 80%, жаздағы шөп орудағы өнімділігі 5,5-тен 11,0 цга құрғақ шөп
береді, сондықтан мал азығын дайындауда басты орын алады. Бұл топтағы
жерлерді қәзірде және күтіп баптай отырып, болашақта шабындыққа пайдалану
өте тиімді болмақ.
-Өсімдік құрамын жақсарту шараларын қажет ететін шабындық
маңызындағы жерлер. Сипаттап отырған осы топқа шалғынды және арналық
шалғынды кәдімгі сұртопырақтар біріктірілген. Бұларды негізінен суармалы
және тыңайған кәдімгі сұртопырақтар құрайды, олардың құрамына арналық
шалғынды батпақты, 10-50% тұздалған кәдімгі шалғынды батпақты топырақтар
араласып отырады.
Қордай аймағының топырақ құрамы жоғарыда айтып көрсеткендей,
құамының әртүрлілігімен ерекшеленеді. Оларды механикалық, химиялық
құрамдарын жетік меңгере отырып, дұрыс пайдалана алса жоғарғы өнімдігімен
де ерекшеленері анық.
1.4 Өсімдіктер дүниесі
Аудан аумағының жері шөлейтті зонада орналасқан. Аймақтың таулы
бедері өсімдіктер дүниесінің таралуында біраз көптүрлілік туғызады. Өсімдік
дүниесі континентальды климатқа, соның ішінде шұғыл континентальді
климаттық белдемнің ауа-райына қалыптасып, бейімделген. Аймақтың жоғарыда
атап өткендей топырақ құрылымының әр түрлі болуы, жер бедерінің таулы-
қыратты әркелкі болуы өсімдіктер дүниесінің біршама көп болуын негіздейді.
Өсімдік дүниесі ауданның биіктік белдемдеріне қарай, көп
түрлілігімен және орналасу аймағының биіктігіне байланысты шұғыл
өзгерістерге ұшырап отыруымен ерекшеленеді. Оңтүстік, оңтүстік-шығыстағы
Шу, Іле таулы аймақтардың сотүстікте Қопа, Анархай жазықтарына ұласуы,
өсімдіктердің табиғат жағдайына бейімдеріп, тез өзгеріп отыруын, және
вегетациялық кезеңдерін барынша қысқартып, тұқымдап үлгеруіне бейімделуіне
әкеліп соқтырады. Тау етегінен жазыққа қарай негізінен жусанның бірнеше
түрі,ебелек,сусамыр сияқты шөлейт зонасының кең тараған өсімдіктері өседі.
Бұлар ерте көктемнен бастап, жаздың басына дейін ғана өседі, жазда күннің
ысып кетуіне байланысты қурап кетеді. Таулы, сай-салаларда өсетін көлеңке
сүйгіш өсімдіктер күзге дейін де өседі.
Таулы сай-сайлардың арнасындағы шалғынды сұртопырақта және ашық
сортаңды топырақты жерлерде шалғындар орналасқан, бұлардың өнімділігі
жазықтағы жерлерден біршама жоғары, сондықтан шабындыққа пайдаланылады.
Мұндағы кездесетін өсімдіктер - тыпшақ, жусан, құрақ тағы басқа бір жылдық,
жоңышқа, беде, өседі. Ал жазықтықтағы, мәселен Қопа жазығындағы өсімдіктер
жоғарыда айтылғандай қуаттылығы төмен, өнімділігі орташа болғандықтан
негізінен көктемгі, жазғы жайылымдықтарға пайдаланылады, кейбір сайлы
жерлері шабындыққа пайдаланғанымен өнімділігі төмен. Аудан жерінің түрлі
сипатта келуі, өсімдік дүниесінің де әртүрлі өнімділікте, сипатта келуіне
жағдай туғызады. Бұл аймақтардың мал азықтық әлеуетін арттыру, шөптесін
өсімдіктердің арнайы қорлар құрылып кезекпен пайдаланылуы қазіргі кездегі
кезек күттірмес негізгі мәселелер қатарында. Шу өзені бойындағы
құнарлылығы, суландыру деңгейі жоғары аймақтарда техникалық, мал азықтық
өсімдіктер көптеп өсіріледі. Бұл аймақтың сайлы жыралы жерлерінде ши,
қамыс, қоға, ажырық, жантақ сияқты шөптер өседі. Шу бойының батпақты,
шалғынды-батпақты жерлерінде құрақ пен қамыс, шенгел, жыңғыл, жиде сияқты
бұталар өседі. Бұл бұталы аймақтың көлемі жыл сайынғы жағалас ауылды елді
мекендердің шаруашылық мақсаты үшін пайдаланылады, алайда осы атыраптағы
қарқанды қозғалыс есебінен тұқымдану прцестері жеңіл жүріп, көлемі әрдайым
өсіп отырады. Айнала өскен ажырық, тағы басқа ылғал сүйгіш шөптесін
өсімдіктер аумақтың мал жайылымы үшін пайдаланылады. Аудан аумағының осы
бөлігі су көздерімем жекілікті түрде қамтамасыз етілгендіктен, отырықшы мал
шаруашылығын, сонымен бірге шаруа қожалықтарын ұйымдастыруға өте қолайлы
жағдай туғызады.
1.5 Аймақтың жер асты және жер үсті сулары
Қордай ауданының аймағы сумен қамтамасыздандырылу деңгейі әр аймақта
әр түлі кездеседі. Аймақ жері таулы-қыратты, әркелкі болуы себепті бұл
жерлерден бастау алатын ірілі-ұсақты өзендер көп. Таулы аймақтың су торы
жиі болса да, негізгі үлкен алап құрап ағатын өзендер аз кездеседі.
Солтүстіктегі жазықты далаларда су торы мүлдем аз, кездеспейді десек те
болады. Аудандағы бірден-бір ірі өзен бұл Шу өзені. Өзен аңғар сызығы
еліміздің оңтүстік көршісі Қырғыз жерімен сызықтық шекарамызды да құрайды.
Шудың су жинау алаптары негізінен Шу,Іле және Қырғыз еліндегі тау
жүйелері болып келеді. Шу өзенінің су жинау алабы негізгі тамырын осы
таулардың мұздықтарынан алады. Гидрогеологиялық кезең процестері ауысып
отырады. Бұл әрине күн райына, мұздықтардың еруіне тікелей байланысты екені
белгілі. Шудың жылдық орташа су ағуы орта ағыс бойында 58м3сек.-ты
құрайды. Өзен атырауында су тасқыны жылына 2 рет болуына ықтимал
жасалынады. Бірінші су тасу мерзімі маусым айның көлемінде болса екіншісі
жаздың аяғында, тау мұздықтарының еру тұсында болады.
Шу, Іле тауларынан Ырғайты, Қақпатас, Көкқадыр, Қалғұты өзендері
бастау алады. Бұл ұсақ өзендер жауын мен қарлардың есебінен ағыс алады. Су
көлемі кішілігіне байланысты Ырғайты өзенінен басқалары жазды күні құрғап
кетеді.
Шу өзенінен жыл бойы шаруашылықты суландыруға Георгиевка,
Благовещенка, Сортөбе каналдары арқылы су тартылған, бұл каналдардан
көптеген ірілі-ұсақты су жүйелері мен арықтар тарайды. Шу өзенінің бастауы
биік, адам қолы араласпаған тау жүйклерінен болуына байланысты суы
карбонатты, орташа тұздығы аз 0,2-ден 0,5-1грл құрайды. Алайда суғарылған
сулардың(ақаба арықтарының) өзенге қайта түсуінен оның тұздылығы 3-5гл-ге
дейін көтеріліп су сульфатты кейде тіпті хлоридті болып кетеді. .[15] Бұл
әрине шаруашылық әдістемелерінде суарудың жаңа бағыттарға ауысуына тікелей
байланысты.
Ауданның жер асты суларына келер болсақ, бұл да жер бедері
көрсеткіштеріне қарай әр түрлі болып келеді. Жазықты аудандарда 6-10 метр
тереңдікте болса, таулы аудандарда 40 метр тереңдікке дейін жетеді. Өзен
арналары бойында, мәселен Шу өзені бойында 0,5-2 метр тереңдікте де су
шығуы әбден ықтимал. Жер асты суларында тұздылық 0,6-дан 4,2гл көрсетеді.
Химиялық құрамы карбонатты, аздап натрилі келеді.
Ауданның солтүстік жазық далалары құрғақшылыққа бейім болғандықтан
жауын-шашан мөлшері аз болады. Осы атыраптағы Сарыбұлақ, Қопалы, Шеңгелді
өзендері кезеңдік өзендер болғандықтан, бұлар тек мал суарылымдары ретінде
ғана пайдаланылады, әрине олар құрғап кетпеген жағдайда. Бұл өзендердің
бойында кішігірім су қоймалары мен тоспалар соғылған, суы аз аз айларда
тұрғылықты халық соларды пайдаланады. Аудан аймағында негізгі сулы кезең
көктемде мезгілінде.Бұл кезде жалпы жауын-шашынның-80% түседі,ал жаз, күз
кезінде 20% құрайды.
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ЕМЕС МАҚСАТТАҒЫ ОБЪЕКТІЛЕР ТҮСІНІГІ
2.1 Ауыл шаруашылық емес мақсатындағы жерлерге түсінік және оларға жер
бөліп беру ерекшеліктері
Шаруашылық түрлерінің басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылық
мақсатындағы емес саласарға жер бөліп беруде, пайдалануға тиімділігі ең аз
және сол кіші аумаққа барынша көп инжинерлік құрылыс объектілерін сиыстыру
мақсаты көзделеді. Бұл құрылысқа бөлінген басты ерекшелігі жердің топырақ
беті барынша пайдалы қасиеттерінен айырылған, ауыл шаруашылығы өндірісіне
жарамсыз аумақтарды игеруінде болады.
Бұл саланың жер көлемінің барынша азайтылуы ауыл шаруашылығы
жерлеріне деген басымдылық приоритетімен сипатталады. Ауыл шаруашылығы
мақсатындағы емес мақсаттағы объектілер, яғни түрлі мақсаттағы ғимараттар,
құрылыс объектілері нысандарын жобалағанда, жоғарыдағы принципті негізге
ала отырып жасау, және жер учаскелеріне бөлудегі шаруашылық жерге
орналастыру жобаларын барынша тиімді экологиялық жағынан сонымен бірге,
экономикалық жағынан және заңды тұрғыда сауатты түрде негізделуін қажет
етеді.
Еліміз аумағында қарқынды дамып келе жатқан өнеркәсіп орындары,
энергетика , мұнай-газ саласы сонымен қатар қалалардың, елді мекен
аумақтарының өсуі бұл салада жерге деген сұранысты арттыра түсуде.
Мемлекеттік, жеке шаруашылық және қоғамдық мақсаттардан өзге
қажеттіліктерге жер бөліп беру еліміздің жер Кодексінде және жер туралы
заңдарында шектелмеген басқа барлық жер санаттарынан, аумақтардан берілуі
мүмкін. Кейбір жағдайларды ескерсек, ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы
объектілерге ауыл шаруашылығы жерлерінен де жер бөлініп берілуі мүмкін. Бұл
еліміз аумағындағы жерлердің басым бөлігінің осы санаттағы жер қорында
жатқан себепті болады. Сонда да, салыстырмалы түрде бонитет балы төмен, көп
уақыттан бері игерілмей жатқан ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлерден
алынғаны дұрыс. Бұл әрине көп зерттеуді, бақылауды талап етері сөзсіз.
Еліміздің жер заңдарында босалқы жер ұғымы пайдаланылады. Бұл әрине
шаруашылықтан артылған немесе көп уақыт пайдаланусыз жатқан жер болуы
мүмкін. Ауыл шаруашылық емес мақсаттарға жер бөлгенде осы босалқы жер
қорларын да тиімді пайдалану керектігі белгілі. Басқа санттардағы жер
учаскелерінен бұл ауыл шаруашылық емес мақсаттарға жер бөлу процесі болған
жағдайда, жер телімінің алдыңғы санаты міндетті түрде ауыстырылуы қажет.
Егерде босалқы жер қорынан бөлінген жағдайда бұл күрделі жұмыс болмайды,
жер учаскесінің бұрынғы мақсаттық пайдаланылуы өзгермейді және басқа да жер
шаруашылықтарына өзгеріс енгізілмейді. Жерді бөлу бірыңғай жер қоры
санаттары арасындағы жерлердің қайта бөлістірілуіне әкеп соқтырады.
Ауыл шаруашылық емес мақсттарға жер бөліп беру және оларды жер бетіне
түсіруде жер пайдаланушылықтарды құрудың территориялық жерге орналастырырк
шаралары жүзеге асырылады. Бұл шараларды алып жүру барысында жерге қатысты
экологиялық, жобаға қатысты экономикалық және тұрғылықты халыққа байланысты
әлеуметтік, техникалық шаралар қатар алынып жүруі шарт. Осы себептерден де
бұл үрдіс мемлекеттік органдардың жер учаскелерін беру, өзге жер
пайдаланушылардың жерлерінен қажетті жердің мөлшерін алу, өтеусіз алу,
сатып алу немесе жер бетіндегі орналасуы кезінде шекараларды анықтау, жер
пайдаланушыларға құқықтық мәртебе беретін, рәсімделетін құжаттарды
түгендеуді, реттеуді ұйымдастыру сияқты көптеген шаралар туралы шешім
қабылдау керектігін айқандап көрсетеді.
Жер Кодексінде елді мекен құрылыстарын, басқа да объектілерді
жобалауда арнайы номативтик құжаттамалар көмегімен, белгілі бір қатаң
ережелерді сақтай отырып, белгілі бір реттілікте жүргізіледі. Мемлекет
мұқтаждығы үшін жер иеленушіден алынатын жер телімін мемлекет тарапынан
әділ бағалау жұмыстарын қолдана отырып, заңнамалық актілерге лайық сатып
алу және сату жолымен жүзеге асырылуы тиіс. Мемлекет мұқтаждығы үшін
алынғалы тұрған жер телімінің иесі қай санаттағы тұлға болсын бұл жайында
бір жыл алдын хабардар етілуі тиіс. Мемлекет мұқтаждығы үшін алынатын жер
телімінің бағасы арнайы бағалау актілеріндегі көрсетілген сандармен және
меншік иесінің келесімімен ортақ бағада, меншік иесін қанағаттанарлық
көлемде болуы негізгі көзделген бағыт болуы тиіс. Мемлекет мұқтаждығы үшін
алынатын жер телімін арнайы жүзеге асырушы құзыретті органдардың біржақты
шешімі арқылы мақұлдануы тиіс. Жер телімдері қажет болған жағдайда мемлекет
мұқтаждығы үшін әрине қалай болмасын алыну тиіс, бірақ жүргізілетін шаралар
жиынтығы жер иеленушіні де қанағаттандыруы тиіс. Елімізде жер заңдарында
мемлекет мұқдаждығы үшін алынатын жердің уақытша түрі де заңды талаптарда
көрсетілген. Бұл уақытша алып пайдаланудан кейін мемлекет келтірілген
залалдарды жер меншік иесіне әділ түрде есептеп шығындарын өтеуі заң
жүзінде міндеттелген. Бұл шаралар түрлі табиғи апатттар кезінде, ірі
авариялық оқиғалар кезінде, эпидемиялық шаралыр кезінде жүргізілуі мүмкін.
Жерді беру терминіне сипаттама берер болсақ, жер пайдаланушының жер
телімін алуға өтініш берген уақытыннан, жерді алу туралы шешімі шыққанға
дейінгі аралықты қамтитын шараларды айтамыз. Жерді басқа пайдаланушыға
өткізу кейінгі пайдаланушының сол жерді сатып алғаннан кейін немесе
мұрагерлік, сыйға тарту сияқты процестерден кейін жүзеге асырылуы мүмкін.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы емес өндірістер өнім өндіру немесе
қызмет көрсету саласы бойынша бірнеше түрлерге бөлінеді. Ауыл шаруашылығы
мақсатындағы емес объектілердің қазіргі таңдағы нарықтық қатынастарға
байланыс түрлері өте көп келеді. Олардың бірқатарын атап өтуімізге болады:
өнеркәсіп өндірісі (ауыр және жеңіл) түрлері, түрлі мақсаттағы қайта өңдеу
кәсәпорындары, энергетика салалары, транспорт пен байланыс салалары,
мәдениет саласындағы құрыластар, демалыс парктері, денсаулық сақтау
мекемелері, түрлі ғылыми мақсаттағы кәсіпорындар және олардың сынақ
полигондары жерлері, орман шаруашылығы жерлері тағы басқа көптеген салалар
үшін жер бөліп беру жұмыстары қажеттіліктері туындайды. Бұлардың барлығын
әрине өз орындарына орналастыру қажет. Мысалға аурухана қажеттілігі үшін
жер бөлінетін болса ол елді мекен аумағында болу шарт, сол сияқты сауда
орындары, парктер түрлі мақсаттағы қоймалар және тағы басқалар да осы
қажеттілікті қамтамасыз етуі керек. Бұл әрине жерге орналастырушы
мамандардың жобалау барысындағы шеберлігін қажет етеді.
Жер учаскесі ауыл шаруашылық емес мақсаттар үшіне де тұрақты және
уақытша түрде беріледі. Жер учаскесін уақытша пайдалануға басқа жер
иеленушіге өткізгенде пайдалану мерзімінің барынша қысқа болуы бастапқы жер
пайдаланушығы барлық жағынан тиімді болады. Бірақ кейінгі жер
пайдаланушының ол жерге салнатын құрылас объектілерінің уақытын және ол
жерге салтын шығыны мен оны өндіру уақытын есептеріне сүйенуталаптары да
қойылады. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы емес жер пайдаланушылардың жері
әртүрлі мақсатта жоғарыда көрсеткеніміздей және орналасу орны да әртүрлі
болып келеді. Олардың территориялық көлемі де тұрақты немесе уақытша болуы
мүмкін. Пайдаланушының жосбасының тұрақты не уақытша екендігіне қарамастан
олардың су басу, құрғап кету, батпақтану сияқты түрлі табиғи
келеңсіздіктерге қарсы шаралар жиынтығын қамтуы шарт. Территорияны
ұйымдастыруда, жоғарыда айтылып өткендей ауыл шаруашылық емес объектілер
табиғи ортаға әсер етуіне байланысты бірнеше түрлерге бөліп қарастыруға
болатындығын көреміз:
-аумағы шағын ауыл шаруашылық емес мақсаттағы жерлер. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz