Мақтарал ауданы жер телімінің топырақ мониторингі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 МАҚТАРАЛ АУДАНЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЫҚПАЛ ЕТУШІ ТАБИҒИ - КЛИМАТТЫҚ ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 3
0.1 Мақтарал ауданының географиялық орналасуы мен климаты ... ... 3
1.2 Ауданның суармалы егіншілік жерлерінің топырағы мен өсімдіктер жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Ауданның су ресурстарымен қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... .18
2 МАҚТАРАЛ АУДАНЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖЕРЛЕРІНІҢ САПАСЫ МЕН ИГЕРУІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1 Ауданның ауылшаруашылық жерлері және оны пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Мақтарал ауданы жер телімінің топырақ мониторингі ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Ауданда мақта шаруашылығының дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 33
3 МАҚТАРАЛ АУДАНЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖЕРЛЕРІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.1 Аудан топырағының құнарлығына әсер етуші факторлар мен тиімді пайдалану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.2 Мақталы егістік жерлерін зиянкестерден қорғау әдістері ... ... ... ... .45
3.3 Мақта егістігіне тыңайтқыштарды тиімді қолдану әдістері ... ... ... ...52
3.4 Мақта егістік жерлерін тиімді және үнемдеп суару технологиясы...56
Қосымша мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Кіріспе
Түркістан облысы республикадағы суармалы егіншілікпен айналысатын негізгі аудан.
Еліміздің егістік жерінің келешек мүмкіндігі жоғары екендігін мына мысалдан көруге болады. Әлемнің әртүрлі елдерінде халықтың егістік алқаптармен қамтамасыз етілу көрсеткіші мынандай: Канадада 1 тұрғынға - 1,48 гектар, АҚШ-та - 0,63 гектар, Қытайда - 0,08 гектар, Жапонияда - 0,03 гектар жерден келсе, біздің Қазақстанда 1 тұрғынға 1,51 гектар жерден айналады.
Ауылшаруашылық жерлерін тиімді пайдалану көрсеткіші табиғи-климаттық жағдайлармен және шаруашылықтардың қолданатын технологияларының даму деңгейімен, әлемдегі жер ресурстарын пайдалану жетістіктерімен анықталады.
Жұмыстың өзектілігі - Түркістан облысы Мақтарал ауданы суармалы мақта егіншілігімен айналысатын негізгі аймақ, сондықтан суарудың жаңа әдіс тәсілдерін қолдануды енгізу мен оның тиімділігі өзектi мәселе.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мақтарал ауданының ауылшаруашылық егістік жерлерін тиімді пайдалану мәселелерін талдау болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеті:
- ауданның аулшаруашылығына әсер факторлар;
- аудандағы мақта егісінің қазіргі жағдайын талдау;
- ауданның мақта егістік жерлерінде, суарудың тиімді әдістерін қоладану
- мақта егіншілік жерлерін тиімді пайдалану үшін топырақты тыңайту және ауыспалы егістікті қолдану мәселелері;
Зерттеу әдісі: статистикалы, картографиялық әдістер қолданылды.
Зерттеу объектісі. Бұл жұмыстың зерттеу объектісі Түркістан облысы Мақтарал ауданы жер қоры.
Теориялық және әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Жер Кодексі, жер монитроингін жүргізуге қатысты нормативтік құжаттар, ҚР Үкіметінің №956 19.09.2003ж қабылданған Қаулысы Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану ережесі, облыстық статистикалық Агенттік мәліметтері және өндірістік тәжірибе өту барысында жинақтааған мәліметтер пайдаланылды.
1 МАҚТАРАЛ АУДАНЫНЫҢ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ТАБИҒИ ФАКТОРЛАР
1.1 Мақтарал ауданының географиялық орналасуы мен климаты
Мақтарал ауданының аумағы 80 763,81 гектарды құрайды, шекаралары мынадай болып белгіленген:солтүстігінде шекара, Түркістан облысы Шардара ауданының Шардара су қоймасымен шектеседі; шығысында шекара Өзбекстан Республикасы Сырдария облысының Сырдария ауданының шекарасымен өтеді; оңтүстігінде шекара, Өзбекстан Республикасы Сырдария облысының Мырзаабад, Ақалтын аудандарының шекарасымен өтеді; батысында шекара, жаңадан құрылатын Жетісай ауданының шекарасымен өтеді.
Жерінің аумағы 1,8 мың км (облыс аумағының 1,5%-ы). Аудан жеріндегі 67 елді мекен 2 кенттік және 8 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы - Мырзакент кенті. Халқының саны-133 539 адам.
Бұрынғы Сырдария губерниясы, Ташқазақ уезінің Иіржар болысы таратылып, соның негізінде 1928 жылы 3 қыркүйекте Иіржар ауданы болып қайта құрылды. 1930 жылдан Мақтаарал ауданы. 1997 жылы 24 сәуірде мақталы үш аудан (Асықата, Жетісай, Мақтаарал) таратылып, олардың аумағында әкімшілік орталығы - Жетісай қаласы болатын Мақтаарал ауданы құрылды. 2018 жылы 8 маусымда қайтадан Жетісай және Мақтаарал ауданы боп екіге бөлінді .
Мақтарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүстігінде, Сырдария өзінінің сол жағалауында, абсолюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықта орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстанмен шекаралас. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені (1974) арқылы Сарыағаш, Шардара ауданымен шектеседі. Ауданның жер қойнауынан минералды су, құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы қысқа, біршама жұмсақ, жазы ыстық, аңызақты. Қаңтардың жылдық орташа температурасы -3-4°С, шілдеде 28-29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-250 мм. "Достық" (бұрынғы С.И.Киров атындағы) каналы - ауданның басты су көзі. Жер асты суының мол қоры бар. Ауданның жерінде эфемерлі өсімдіктер, жусан, баялыш, жантақ, қараған, жыңғыл, жиде өседі. Жануарлардан түлкі, саршұнақ, бауырымен жорғалаушылар кездеседі. Кезінде ақбөкендер болған. Ауданда 60-тан астам ұлт бар. Қазақтар, тәжіктер, өзбектер, орыстар, тағы басқа ұлт өкілдері тұрады. Облыстағы халқы ең тығыз қоныстанған аудан.
Мырзашөл даласын игеру кезінде қаланып, Бағара ауданы деп аталған, 1940-1962 жылдары Киров ауданының орталығы болды. 1962-1967 жылдары Киров ауданы, 1967-1995 жылдары Киров кенті болды. 1996 жылы аудан Асықата болып өзгеріп, орталығы - Асықата кенті болды. 1997 жылда аудан таратылып Мақтаарал ауданына қосылды. Кентте республикадағы ең ірі мақта тазалайтын зауыт жұмыс істеген, соның негізінде мақта жинайтын, өңдейтін АҚ, ӨҚ, шаруа қожалықтары құрылған. Ауданда тұрмыстық қызмет көрсету орындары, 2 орта мектеп, мәдениет үйі, клуб, аурухана, емхана жұмыс істейді.
Мырзакент - Мақтарал ауданындағы кент. Аудан орталығы - Жетісай қаласынан оңтүстік шығысқа қарай 30 км жерде Достық (бұрынғы С.И.Киров атындағы) каналының сол жағалауында. Тұрғыны 10,9 мың адам (2003). Іргесі 1910 жылы Мырзашөлді суландырумен айналысқан орыс жер қазушылардың қонысы болып қаланған. Әр жылдары Гавриленко, Славянский, Славиянка ауданы деп аталған. 1930-1997 жылы Мақтарал ауданының орталығы болып келеді. 1958-1990 жылғы жібек құртын өсіру питомнигі құрылып, жібек шаруашылығы дамып, піллә өндірілді. 1967-1993 жылдары Славянка кенті болып аталды.
Кентте ірі мақта өндіруші кәсіпорындар, Мырзакент АҚ, ауыл шаруашылық энергетика, құрылыс мекемелері жұмыс істейді, 3 орта мектеп, 3 бала - бақша, мәдениет үйі, кітапхана, Сырдария университетінің бөлімшесі, емхана, стадион бар.
Аудан тұрғындарына 1 орталық аудандық, 3 аудандық аумақтық аурухана, өкпе аурулары және тері - венерологиялық диспансері, 31 жанұялық дәрігерлік амбулатория, 74 ФАП, 13 фельдшерлік пунктер дәрігерлік қызмет көрсетеді. Сонымен қатар Қ.Жандарбеков атындағы драма театры, клубтар мен кітапханалар, стадиондар мен спорт алаңдары аудан тұрғындарының рухани дамуына, салауатты өмір сүруіне қызмет етіп келеді.
Өткен жылы 7013 нәресте өмірге келді. Орташа есеппен мың адамға 27 баладан тура келеді. 2005 жылы 2931 жаны бар 630 отбасы көшіп келді. Ал 1991 жылдан осы күнге дейін алыс және жақын шетелдерден 9517 отбасы оның құрамында 32486 адам көшіп келді.Табиғи өсім 4,3 мың адамды құрайды. 2018 жылы облыс бойынша ішкі жалпы өнім көлемі 404 миллиард 633 миллион теңгеге, ал аудан бойынша 41 миллиард 99 миллион теңгеге дейін жеткен, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда: облыста өсу қарқыны - 112,4 пайыз, ал ауданда 100,7 пайызды құрайды. Жан басына шаққанда өнім көлемі облыста 180,8 мың теңгеге жетсе, ауданда 156 мың теңгені құрайды.
Мақтаралда халық өте тығыз орналасқан, шағын территорияда 264 мыңнан астам адам тұрады, әр шаршы километрге 148-ден келеді. Қазақстан бойынша бұл көрсеткіш 5,5 адамды құрайды. Ауданымызда бүгінде 60-тан астам ұлт өкілдері бар. Соның ішінде қазақтар - 82,5%, тәжіктер - 6,8%, өзбектер - 3,8%, орыстар - 2,3% және де тағы басқа ұлт өкілдері тұрады .
Халықтың орташа орналасу тығыздығы 1 км2 шаққанда 141,3 адамнан (халқы жағынан облыстағы ең тығыз қоныстанған аудан) келеді. Тұрғындардың 27,1 %-ы қалада, 72,9 %-ы ауылда тұрады. Ірі елді мекендері: Атакентте (14,0)
1-сурет. Мақтарал ауданының әкімшілік- аумақтық бөлінісінің карта-сұлбасы.
Мырзашөл өңірі өзінің табиғи-климаттық жағынан, жыл мерзімінің әр мезгіліне бір келкі келмейтін аз жауын-шашынды, қысы суық, жазы ыстық келетін жартылай шөлейт аймаққа жатады. Ауа-райын сипаттауда Жетісай метео-орталығының мәліметтері пайдаланылды. Аймақта абсолюттік ең жоғарғы ауа температурасы (жазда) + 41,2°С болса, ең төменгі абсолюттік ауа температурасы (қыста) - 9.9°С . Орташа ауа температурасы +11,6°С.
Жауған жауын-шашын жағынан суарылмайтын жерден өнім ала-алмайтын жағдайда орташа жауын-шашын көлемі 261 мм.
Орташа түскен жауын-шашын көлемі жыл мезгілінде біріңғай емес: жазда 0 мм, күзде 50-60 мм, қыста 120-130 мм, көктемде 60-70 мм аралығында. Қысы қысқа, тұрақты емес, көпжылдық орташа ауа температурасы қаңтар айында - 2.9°С. Ал орташа топырақтағы тоң қабаты 30-45 см аралығында.
Көктем ерте түседі, күн көзі тез жыли бастайды. Жазы құрғақ ыстық, ұзақ. Шілде айындағы орташа(көпжылдық) ауа температура +25,6. °С.
Күз кеш түседі, қараша айынан бастап ауа температурасы күрт төмендей бастауымен сипатталады. Көп жылдық бақылау көрсеткендей орташа суықсыз күндер 191 күнге тең келеді. Аймақта желдің әсері әлсіз, орташа жыл бойындағы желдің жылдамдығы 1,4 мсек тең. Негізінен аймақтағы желдің бағыты солтүстік-шығыс және солтүстік бағыттан. Суармалы жердегі ауа-райының ең негізгі көрсеткіші болып табылатын судың буға айналу көрсеткіші ол аймақта орташа 1300-1500 мм-ге тең, бұл дегеніміз жылдық жауын-шашын көлемінен 4-5 есе көп деген сөз.
Жауын-шашын мен судың буға айналу мөлшерінің айырмашылығы аймақтың өте құрғақ аймаққа жататынын көрсетеді. Жоғары түддылықты жер асты суларының жер бетіне жақын болуы топырақ құрылымдарына өзінің кері әсерін тигізуде, яғни буға айналған су құрамындағы тез ерігіш тұздар топырақ қабатының бетінде қалып отырады.
Жоғарыда келтірілген ауа-райының көрсеткіштеріне сүйенсек, Мырзашөл өңірінде жер өңдеу, жерден өнім алу, жерді суару арқылы ғана мүмкін екенін көреміз. Облыс аумағының географиялық орнына (яғни атмосфераның ылғалдылықтың негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедерінің сипатына байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан. Мұнда күндізгі және түнгі, қысқы және жазғы температуралар шұғыл ауытқып отырады. Жазы ұзақ, облыс үстінде 8 айға дейін созылады. Қысы жылы: ең суық ай - қаңтардың орташа температурасы -2 -90С. Ең суық кезең Созақта тіркелген (-410С).
Жазы ыстық: шілде айының орташа температурасы 19-290С. Ең ыстық кезең Шардарада (470С) тіркелген. Вегетация кезеңі 230-320 тәулікке созылады.
Шөлді аудандарда жылдық жауын - шашын мөлшері 100-170мм, тау етектерінде 300-450мм, ал биік тауларда 1000мм-ге дейін құбылады. Жауын - шашын негізінен көктем мен күз айларында болды. Қар жамылғысының орташа қалыңдығы 20-40см аралығында, жазықта 2 айға, тауларда 5 айға дейін жатады. Қар қарашаның соңы, желтоқсан айының басында түсіп, наурыз айында ери бастайды.
Аудан аумағының көпшілік бөлігінде антициклондық ауа-райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндердің ұзақтығы жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2150 сағаттан 3000 сағатқа дейін аратады. Жылына 150-ден 260 күнге дейін күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер тиісінше 60 күннен 15-20 күнге дейін азаяды. Міне, осылардың нәтижесінде радияция мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп артады. Ауданның қиыр оңтүстігі жылу мен ылғалдың жыл бойы таралуына, метереологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне қарай оңтүстік шөл белдем аралықтарын құрайды. Ерекшелігі - жауын-шашынның негізгі мөлшері (62-67%-ы) наурыз айында түседі, жыл бойына 40 күндей қары лаулайды, бірақ та көп жатпай, тез еріп кетеді. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 245-260 тәулік, 100С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының жылдық жиынтық мөлшері 4300-46000С. Жыл маусымдарының аражігі айқын ажыратылады. Қысы қысқа - 90 күндей. Жазы ұзақ - 160-170 күнге дейін созылады .
Агроклиматтық аймақтары. Облыс аумағы агроклиматтық жағдайына байланысты мынадай аймақтарға бөлінеді:
1. Шөлдің құрғақ, ыстық аймағы облыс аумағының көп бөлігін-Бетбақдала, Мойынқұм, Қызылқұм шөлдері мен облыстың орталық бөлігін қамтиды.
2. Өте құрғақ, ыстықтау аймағы. Бұл бөлікке Түркістан, Бәйдібек, Түлкібас, Сайрам, Төлеби, Қазығұрт аудандары. Созақ ауданының оңтүстік-шығыс бөлігі кіреді.
3. Таулы аймақтар Тянь-Шань тауының батыс бөлігі мен Қаратау жотасын қамтиды. Бұл аймақта Түркістан, Созақ, Бәйдібек, Түлкібас, Қазығұрт және Төлеби аудандары орналасқан.
Облыс табиғи - шаруашылық жағдайына қарай мынадай аймақтарға, топтарға бөлінеді:
1.Шөлдің мал шаруашылық аймағы - қаракөл қойларын өсірумен айналысады: Қаратау маңы аймағы, Қызылқұм аймағы.
2. Суармалы жер және мақталы аймақ: Мақтарал - Сарыағаш аймағы, Арыс - Түркістан аймағы.
Таулы - далалы суармалы аймақ: Тұрақты, суармалы, орташа тұрақты суармалы.
3. Ашық далалы аймақ - Шардара су қоймасы.
4. Шөлдің мал шаруашылығы аймағын облыстың жазық бөлігі - Қызылқұм шөлі, Сырдария өзенінің аңғарындағы тақыр жазықтар, Қаратау таулы аймағы, Мойынқұм шөлі, Шу өзенінің аңғары, Бетпақдала шөлді даласы алып жатыр.
Бұл аймаққа Созақ, Отырар және Шардара аудандары кіреді. Климаты шұғыл өзгеріп отыратын температурамен, жауын - шашынның өте аз түсуімен, құрғақ ауа, булану дәрежесінің жоғары болуымен, күн сәулесінің мол түсуімен ерекшеленеді.
Аймақ Қаратау маңы және Қызылқұм болып екіге бөлінеді. Қаратау маңы бөлігіне Қаратау жотасының солтүстігі және Бетпақдала мен Мойынқұм шөлдері қарайды.
Қызылқұм аймағы - құмды шөл, облысқа оның батыс бөлігі енеді. Сырдария маңында суармалы жерлер бар.
Суармалы жер және мақталы алқап облыстың көп бөлігін қамтиды. Сарыағаш, Мақтаарал, Түркістан қалалық әкімдігіне қарасты аумақ кіреді.
Бұл алқапта ауадан түсетін ылғал мөлшері өте аз, ылғалдану коэффициенті 0,1-0,05-ке дейін кемиді. Жылына түсетін ылғалдың мөлшері 80-150мм-дей. үсіксіз уақыттың ұзақтығы 170-220 күнге жетеді. Күннің бұлтсыз, ыстық 100С- тан жоғары болатын температура қосындысы Түркістан маңында 4700 градусқа жетеді.
1.2 Аудан жерінің жер бедері, топырағы мен өсімдіктер жамылғысы
Облыс аумағының жер бедеріндегі жазықтар мен таулы аймақтар жиі алмасып отырады. Мұнда алуан түрлі құмды, сортаң шөлдерден биік тау мұздықтарына дейінгі климаттық табиғат зоналары кездеседі. Таулы аймақтарда болып тұратын тектоникалық жер сілкіністері аумақтағы тау түзілу процестерінің әлі де аяқталмағандығын көрсетеді.
Жер бедерінің қалыптасуына зор ықпал етуші күштер: ағын сулар мен желдер. Осы күштерге қосымша антропогендік, яғни адамдардың шаруашылық әрекеттері табиғи ортаның, әсіресе жер бедерінің қалыптасуына зор әсерін тигізетіні сөзсіз. Мысалы, каналдар мен суару аймақтары, авто және темір жолдар, кенттер мен қалалар салынған аймақтар т.б.
Геологиялық құрылымы жөнінен облыс аумағы Тұран плитасына жатады. Қаратау жотасы - протерезой тақтатастарынан және құмтастардан тұрса, оңтүстік-батыс Қаратау карбонның әктас, құмтас кангломераттарынан және девонның жанартау тектес тау жыныстарынан құрылған. Сонымен бірге палеозой қатпарлы іргетасы, пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жанартаулық, сондай-ақ платформалық мезезой - кайназой шөгінді тау жыныстары кездеседі.
Облыстың қазіргі жер бедерінің қалыптасуы Орал-Тянь-Шань геосинклиналының оңтүстік бөлігінің көтеріліп, құрлыққа айналу тарихымен байланысты. Облыс территориясының әр түрлі бөлігі геологиялық дәуірдің белгілі бір кезеңдерінде не көтерілу, не шөгу процестеріне ұшырап отырған. Міне сондықтан облыста әр түрлі жастағы және әр түрлі биіктіктегі рельеф түрлерін кездестіреміз. Облыстың көп жері ойпатты жазықтардан, үстірттерден, шөлдер мен шөлейттерден, тау алды жазықтар мен далалардан және биіктігі 2000 метрден асатын биік таулардан тұрады. Оңтүстік Қазақстан облысының физика-географиялық жағдайларының әр түрлілігі (тектоникалық, геология-геоморфологиялық, климаттық, топырақ және өсімдік), солтүстіктен оңтүстікке қарай кең көлемді созылып жатуы территорияның ланшафтының айтарлықтай әр түрлілігін қалыптастырды. Аудан жері толығымен шөлді табиғи-геграфиялық зонаға енеді.
Мақтарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүтігінде, Сырдария өзенінің сол жағалауында абсалюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықтықта орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстан мемлекетімен шекаралас. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені арқылы Сарыағаш, Шардара ауданымен шектеседі. Ауданның жер қойнауынан минералды су, құрылыс материалдары барланған .
Мақтарал ауданы ол Сырдария өзенінің сол жақ қанатында кең жайылып, он мың шаршы шақырым аумақты алып жатқан ұлан-ғайыр құмды жазық, шөл дала болып табылады. Шығысында және Солтүстік шығысында Сыр арнасымен Фархад жартастарының маңайында түйіседі, ол Шардара іс жүзінде Мырзашөлдің солтүстік шегін түйіндейді, яғни Қызылқұмға жалғасады. Оның батыс қанатындағы шекарасы Шардара мен Жызақ арасындағы белдікпен айқындалады, оңтүсігінде Нұрата таулары мен Түркістан жотасының сілемдеріне тіреліп тоқтайды. Мырзаның шөлі қазірде Өзбекстанның Жызақ және Сырдария облыстары, оңтүстік Қазақстанның Мақтарал, Шардара сияқты үлкен өңірлерінің мекен тұрағына айналған .
Қарастырылып отырған Мырзашөл суармалы аймағының Қазақстанға тиесілі бөлігі, Сырдария өзенінің аллювиальді аймағы деп мінезделіп, геологиялық құрылымы есебінде өте күрделі аудан болып саналады. Олар контитентальды түрлі неоген шөгіндісіне шейін (яғни су өткізбейтін қабатқа шейін) кәдімгі екі қабатты құрылымнан тұрады, яғни қалың қабатты аллювиальді құм өз қабатында саздақ, тасты, керметасты, сазды линзалар болып, беткі жағы майда құмды-саздақты және саздақты топырақтармен қапталған.
Аудан аймағы геоморфологиялық жағынан Сырдария өзенінің негізінен үшінші, біраз жері екінші, арна сағасында орналасқан. Жас тегістік жерлер өзен арнасының бірінші сағасымен, 6-12 метр биіктік айырмашылығын құрап, шектеліп жатуына байланысты, жақын жатқан жерлерде жер асты суларының табиғи сүзілу әсері жақсы байқалады.
Үшінші арна сағасы, ыдырап созылып жатқан батыс және солтүстік-батыс бағытындағы төмен жерлердегі Сардоба, Қарой, Жетісай ескі арналар бағытындағы жазықтық болып саналады. Батысында Қызылқұм шөлді жеріне Жетісай, Арнасай мен Түзкен ойпаттарымен шектеледі. Аймақтағы ең жоғары жерлермен Достық каналының арнасы орналасқан.
Жер бетінің еңкіштігі Достық каналынан Сырдария өзеніне қарай 0,007 - 0,0008 болса, Арнасай ойпатына 0,0004-0,0008. Мырзашөлдің солтүстік-батысын алып жатқан Мақтарал ауданы литологиялық жағынан (беткі қабатының қалыңдығымен, судың сүзілу қасиетіне байланысты ол қабаттардың жақсы су өткізгіштігіне байланысты) үш гидрогеологиялық ауданға бөлінеді.
Бірінші аудан жер көлемінің 52-53% алып жатқан Сардоба ойпатынан Арнасай ойпатына дейінгі жерлер. Шекарасы орталық Мырзашөл қашыртқысы мен Достық каналының 4-5 км сол жағы.
Екінші гидрогеологиялық аудан жер көлемінің 40-44%-ін алып жатыр.
Үшінші гидрогеологиялық аудан қалған жер көлемінің 2-4% құрайды. Негізінен өзен арнасының екінші сағасында сол арна бойымен созылып жатқан жіңішке жерлерді алып жатыр және Сырдария өзенінің арнасының бойымен дерлік созылып жатыр .
Жер бетінің беткі қабатының қалыңдығы бірінші гидрогеологиялық ауданнан екіншіге, екіншіден үшінші гидрогеологиялық ауданға ауысқанда азаяды, ал керісінше сол бағытта су өткізгіш тік қабілетті, қуатты қабаттар көбейеді.
Мырзашөл жазықтығы Сырдария өзенінен Оңтүстіктіктегі Түркістан сілемдеріне дейін бір миллионға жуық гектар жерді алып жатыр. Осы жердің өзіне сай тарихы бар, әсіресе ең қызығы осы шөлейтті қуаң даланы суландыру, жаңа жерлерді адамзат игілігіне игеру.
Сулы жер - нулы жер деп дана халқымыз айтқандай, осы жерлер екі туысқан, көршілес Қазақстан, Өзбекстан республикаларының үш облысының екі миллионнан астам халқының табыс көзіне, тұрақты мекен-жайына айналып кеткен. Бұл жерлерде жүздеген шақырым бас каналдар, мыңдаған шақырым кішігірім арықтар қазылып, ертелі-кеш көпеген елді мекендер, кенттер, қалалар, зауыт және басқа өндіріс кәсіпорындары ашылып, үлкен өндіріс күштеріне еге аймаққа айналды.
Мырзашөлді игерудің әр уақыттағы кезеңдері тарихта белгілі: Патшалық Ресейдің билігінің кезеңі, Қазан төңкерісінен кейінгі уақыт, одан соң 20-шы ғасырдың екінші жартысындағы кезеңдері. Қай кезеңде болмасын шөлді игеруге адам әрекеттенген, алғашқы кезеңдерде күрек, кетпен, білек күшімен, кейінгі кезеңде қуатты техника күшін, ғылым және тәжірибені кеңінен пайдаланған, оларды тиімді басқарған.
Жер туралы тереңірек ойлансақ, жер - ана табиғаттың түрлі құбылыстарына тәуелді: топан су, жалынды от, найзағайлы нөсер, бұрқасынды дауыл, құйынды жел болсын. Сол сияқты жайма шуақ көктемнің күні, көк майса даласы, аңызақты ыстық шілде, алтын күз, жылдың әр мезгіліне тән құбылыстар. Барлығына қуанатын және көнетін, шыдап тіршілік жасайтын Жер мен Адам.
Мырзашөл ерте дәуірден-ақ тоқсан жолдың торабы болған. Бірақ бұл жерде елді мекендер сирек жайғасқан. Оған себеп - судың жоқтығы, шөлдегі аптап ыстық, қыстың қатал суығы, бұрқасынды бораны болса керек.
Қытай жылнамашыларының деректеріне сүйенсек, біздің жаңа дәуірімізге дейін 140-127 жылдары Сыр бойын ел мекендегенін, олар егіншілікпен де, мал шаруашылығымен де айналысқандығын білеміз .
Хорезм ханы, әрі жылнамашы-шежіреші Әбілғазы Бахадүрдің деректері бойынша Сыр бойындағы ел ауыл шаруашылығын өркендете білген. Ал 1219 жылғы Шыңғысхан тұсындағы жаугершілікте елді де, су шаруашылығын да жойып жіберген.
Белгілі шығыстанушы академик В.В.Бортольд Мырзашөлде ерте заманда қалың ел жасаған деген жылнамашы Сюань Цзинаның (Қытай) деректеріне күман келтіреді. Сол сияқты тұжырымдар Чань-Чунь (1221жыл) саяхат күнделігінен де кездестіргенін жазады. Ал Абдулланамадағы Әмір Темірдің жорығында Шахрухиядан (Шахристаннан) басталған шөл далада бірнеше ащы сулы құдықтар кездеседі делінген. Бабырнамада келтірілген жолдарға қарасақ, Ходженттен Нұрата тауларына дейінгі кең жазықтықта ескі Усурушан аймағы жайғасқан екен .
Мырзашөлді топографиялық зерттеулермен айналысқан бірегей ғалым Г.А.Әминов 1869 жылы мынадай деректер жазып кеткен: Мырзашөл деп аталған атына қарама-қарсы қуаң, елсіз шөлді зерттеп көргенімде, адам қызығарлық ештеңе таба алмадым. Ал енді тереңірек қарап, жан-жақты зерттегенімде, бұл аңырап жатқан қу далада, ерте кезде адам тіршілік жасаған, отырықшыл ел болған сияқты. Ол елдің жұрнақтары осы шөл далада кездеседі. Оның белгілері - ескі бұзылған дуалдардың орны, егін салған жер және арық- атыздардың іздері. Ал Мырза - тоғай жылғасында Мырза-Рабат керуен сарайының құрылысының қалдықтары бар.
Шөл даланы көлденеңінен кесіп өтетін Шыназ бен Жызақтың арасын қосып жатқан үлкен қара жолдың бойында жатақ тамдар, құдықтар кездеседі. Шыбынтай, Аққұм, Жантақсай, Ақша, Ағашты, Үш-төбе деп ертеден аталып келе жатқан Патша жолының бойында бекеттер, елді мекендер болған. Құдық үстінен, яки жанынан Үнді әдісімен лайдан құрылған, төбесі күмбез іспетті, биіктігі 12-15 метр су сақтағыш кепелер бар. Оның негізгі тіршілікке қажеттілігі - қыста қар жинап сақтап қою және оның буланып, еріп кетпеуі үшін жасалған. Бұл құрылыстың аты Сардоба. Ол парсы тілінде су сақтағыш деген мағананы береді. Нақ осындай Сардоба Сырдария облысындағы Ш.Рашидов ауданының осы аттас шаруашылығындағы Самарқан құдық құдығының жанында қазірге дейін сақталған. Сол сияқты Жызақ облысының Мырзашөл ауданындағы Өзбекстан шаруашылығының Түйе дала құдығының жанында орны белгілі болып тұр.
12-15 ғасырларда Сырдариядан су шығару үшін канал қазылып, өзеннің жағалауындағы ойпатты жерлерді суландыру әрекеттері жасалған. Солардың алғашқысы Орынбай арық басы дарияның Иіржар тұсынан басталады, ұзындығы 70 шақырым. Осы арықпен суландырылып, игерілген жер көлемі 7,0 мың гектарға жақын.
Алғашқы рет Иіржар атауы Николай каналдың ең алғашқы басына берілген, ұзындығы 9 шақырым. Бұл қолмен қазылған каналға су шығару үшін өзеннің иір жерінен су айналып өткен аралдардың арасын бөгет жасап, су деңгейін көтерген.
Мырзашөл даласында мың тарих қана емес, мың жылдық тарих бар. Мұны бүгінгі ғылым, археологиялық қазба деректері, көне заманның ғұлама тарихшылары мен жиһанкездерінің жазбалары дәлелдеп отыр. Шаш-Ташкент шаһарынан таяқ тастам жерде жатқан, айналасын ғылым-мәдениет ордасы болған Отырар, Сайрам, Сығанақ, Сауран, Созақ, Иассы-Түркістан, Самарқан, Үргеніш сияқты қалалар қоршаған, үстінен қоңыраулатып дүниенің шар тарабына керуендер өткен, Жібек жолының бойындағы дүбірлі күйді кәрі құлағы ғасырлар бойы тыңдаған Мырзашөлде тарих болмауы мүмкін емес қой. Мырзашөл төсін Ескендір Зұлқарнайын мен Тұмар ханым, Шыңғысхан мен Ақсақ Темір, Тәуекел баһадүр-хан мен еңсегей бойлы Ер Есімхан қосындарының тұлпар тұяқтары дүбірлеткен, Қазақ ұлтын оның арғы ата-бабаларын бесігіне бөлеп тербетіп, ақ сүтін беріп емізіп өсірген Сырдария ананың сол қанатында жалпақ жайылып, жазылып жатқан құшағы кең Мырзашөлдегі адамның тіршілігі мен іс-әрекеті есте жоқ ескі замандарда басталыпты.
Ескендір Зұлқайнарынның осы шөл далаға су тартып, гүлдендірмекші болғаны туралы халық арасындағы аңыздар қазіргі кезге дейін ұмытылмай сақталған. Ол аңыз ұмытылмайды да. Себебі, әлдеқашан құрғап қалған ежелгі үлкен канал жүлделерінің бірі Ескендір-арық деп аталды. Біздің дәуірімізге дейінгі 329-327 жылдары парсыларды бағындырғаннан кейін Ескендір Зұлқарнайынның Соғдианаға жорық жасағаны тарихи дәлелденген. Әміршінің еркімен осыдан екі мың үш жүз жылдан астам уақыт бұрын аймақта арықтар қазылып, суландыру жұмыстары жүргізілді, шаруалар дәнді дақылдар өсіріп, егіншілікпен шұғылдана бастаған.
Халық тасемшек боп қатып жатқан шөл құла дүздің болашағына зор үміт артып, уақыты келгенде жібіп, нәрленіп кететініне сенген. Сондықтан, қарға баласын аппағым дейді, кірпі баласын жұмсағым дейді дегендей шөл даланы еркелете аялап Мырза атауын берген. Сүйікті де қымбатты туған жерлерін осылай атағанда халық еш қателеспеген. Иә, шөл даланың Мырзашөл деп аталуында осындай толып жатқан астарлы, жұмбақ әңгімелер бар, Мырза деп атауының басты себебі - осы шөл далаға, елсіз жапанға су жіберсе, ол гүлденген нулы аймаққа, нағыз жердегі жұмаққа айналады.
1924 жылы маусымда Орталық Азия республикаларын ұлттық-мемлекеттік межелеу туралы арнайы қаулы қабылданды. Сонда бұрынғы Иіржар болысы Ташқазақ уезіне кірді. 1928 жылы 17 қаңтарда уезден болыстар таратылып, Иіржар болысы негізінде Иіржар ауданы құрылды. Бүкілодақтық Орталық Атқару комитеті сол жылғы 3 қыркүйекте бекітті, яғни жаңа, біздің ауданның туған күні осылайша заңды күшіне енді. Ал, 1990 жылғы 23 шілдеде Бүкілодақтық Атқару комитетінің қаулысы бойынша сол жылғы 17 желтоқсаннан бастап Мақтарал ауданы болып аталды. Сөйтіп, ұйқы құшағында жатқан алып дала дүр сілкініп ояна бастады, қойнына басып жатқан құт-берекесін бере түсті .
Бұл аймақ нағыз шөлдің өзі 2- суретте көрсетілгендей. Жерге тек ерте көктеммен күздің соңғы айларында ылғал түседі. Сондықтан, өсімдік тіршілігінде 2 биологиялық тыныштық кезең өтеді, оның біріншісі қыстың суық, екіншісі жаздың құрғақ кезінде болады. Өсімдіктер табиғаттың осындай қысымшылдығына бейімделген. Онда өсетіндер: сирек шығатын бұташалар, жусан және кейбір сортаңданған, сорланған топырақтарға бейімделген шөптер. Өсімдік сирек шығатындықтан олардың топырақта қалдыратын қалдықтары мардымсыз.
2-сурет. Мақтарал ауданының физикалық-географиялық картасы.
Сондықтан, топырақта қарашірік аз. Оның мөлшері топырақтың беткі қабатында небары 1 - 1,5 %. Осының салдарынан топырақтың түсі бозғылт тартып, өзін түзген тау жынысына ұқсайды. Бұл зона екі зонашаға бөлінеді: а) сор шөпті жусан өсетін құба топырақтар, терістік шөл; б) жусанды сор шөптер өсетін сұр - құба топырақтар, орталық шөл. сонымен қатар, 2 зонашада да, әсіресе, соңғысында тақыр түсті топырақтар мен тақырлар, үгілме құмдар және сорланған жерлерде көптеп кездеседі.
Аймақ негізінен шөл жайылымына қолайлы. Мұнде тек суармалы егістіктен ғана өнім алады. Өзен бойларында орналасқан тақыр түстес топырақтар күріш егуге ыңғайлы. Топырақ құнарлығы аз болғандықтан, суарған кезде азоттың фосфорлы және органикалық тыңайтқыштарды қолдану керек. Шөл аймағы Қазақстандағы ең мол жерді алып жатыр. Оның көлемі 119 млн.га, яғни республика территориясының 44%-на жуық.
Жалпы жартылай шөл мен шөл зоналарын сипаттай келіп, ол алқаптарды өнімсіз, құнарсыз деп айтуға әсте болмайды. Өйткені, осы жердің ыстығына бейім сорланған топырақта өсетін сор шөптерді қой малы, оның ішінде әсіресе қаракөл қойлары, "шөл кемесі" атанған түйе малдары сүйсіне жейді. Ал мұнда қолдан су беріп, мелиорация шараларын қолданған кезде, шөлдің ұзақ күнін ұнататын кейбір қымбатты дақылдар, суға да қанығып, мол өнімдер береді. Дегенмен, осыған қарап, барлық шөл жерлерді бау - бақшаға айналдыруға болады деген қиялға берілмеген абзал. Себебі, қоғам үшін шөлдер қоғамға шөл күйінде қажет. Табиғатта бір жер шөл болып, екінші жері көл болып бірін - бірі толықтыратын, бірін - бірі теңгеретін заңдылық бар.
Оңтүстік Қазақстан территориясында жазықтық жерлер тауларға қарағанда көп. Оңтүстік Қазақстан облысында ірі таулар Қаратау, Қазығұрт, Өгем таулары.
Таулы алқаптарда ені әр жерде әртүрлі батыстан шығысқа қарай созылған тау етегіндегі шөлді дала зонасы - белдеуі орын алған. Жазықтықтағы шөлді дала зонасына қарағанда тау етектерінде жатқандықтан бұл аймақтың табиғи жағдайы өзгеше келеді. Бұл беулік таулық белдеулік зонасының ең төменгі сатысы. Сондықтан бұл алқапты пайдалану жағдайы да басқаша жайылым ретінде пайдаланылады.
Өсімдіктер жамылғысы. Облыс жерінде Қазақстандағы өсімдік түрлерінің жартысынан астамы кездеседі, шамамен 8 мыңдай болады. Оның 1-1,5 мыңдайы - балдырлар, 2,5 - 3 мыңдайы - саңырауқұлақтар, 200ге жуығы - қына, 500ге жуығы - мүк тәрізділер және 3 мыңнан астамы - жоғары сатыдағы өсімдіктер. Бұл өсімдіктердің шамамен 250 түрі тек қана облыс жерінде кездесетін эндемиктер. Қазақстанға тән 10-12 эндемик тұқымдастардың жетеуі осында өседі: физандра, рафидофитон, жалған шөлмасақ, жалған шандра, бочанцевия, тобылғыгүл, канкриниелла. Оңтүстіктің қазіргі флорасы ежелгі флоралардың негізінде қалыптасқан. Сол флоралардың өкілдері бүгінгі флораның құрамында реликт түрінде кездеседі.
Аудан аумағындағы өсімдіктердің таралуы, түрлері мен эндемиктердің топтасуы биологиялық, экологиялық, эвалюциялық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. Құрғақ субтропикалықтан (Жетісай, Сарыағаш) бастап мұздықтарға (Ақсу - Жабағалы) дейінгі Солтүстік - жарты шардағы барлық табиғи аймақтардың сарқыншақтары кездеседі.
Ауданның жазық бөлігі Иран-тұрандық ботаникалық-географиялық аймақтың 2 провинциясының құрамына кіреді (жоңғар-солтүстік тұрандық және оңтүстік тұрандық). Тастақ жерлерге петрофитті сериялар тән болса, кейбір саз балшықты топырақтарда шөлдік фитоценоздар кең тараған. Бұл жерлердегі негізгі доминанттар-сұр жусан, бұйырғын, қара баялыш, тасбұйырғын, көкпек, сонымен қатар тұран жусаны мен майқара жусан, күйреуік, қара сексеуіл және т.б .
Оңтүстік-тұрандық шөлдер Қаратаудың күнгей беті мен Батыс Тәңіртау аралығындағы Түркістан ауданынан Сарыағаш ауданына дейінгі кеңістікті алып жатыр. Бұл шөлдерді үлкен 3 топқа бөлуге болады: жазықтық, тау етегі мен бөктеріне тән адырлық шөлдер мен тақыр шөпті эфемерлі-эфереройдты жартылай саванналар, сонымен қатар өзен аңғарларына тән өсімдіктер. Жазықтық шөлдерге Қызылқұм жатады. Мұндағы негізгі эдификаторлар (өсімдік жамылғысындағы басым түрлер)-ақ сексеуіл, раң, басты жусан, жоңғарлық жусан, түк жемісті мавзолея және бірқатар эфемеройдтар. Адырлық шөлдерде эфемерлер мен эфемеройдтар, астық тұқымдастар болады. Бұл шөдерге тән негізгі өсімдіктер: толық қияқ өлең, қаудың түрлері және қызғалдақ, мерендера, шырыш, шиқылдақ, шөлмасақ, фломис, көбенқұйрық сияқты эфемеройдты шөптесін өсімдіктер. Олардың ішіндегі ерекшесі-Ақдала жазығындағы дәрмене жусаны. 100 шаршы метр жерде 18-20 түрі кездеседі. Тақыр шөпті жартылай саванналар немесе эфемеретум едәуір жерді алып жатыр. Өсімдік жамылғысының негізін қалайтындар жаушықты қоңырбас, қоңырөлең мен раң, олармен қатар кездесетіндері - бозшағыл, салалы қарашағыр, бессаусақ, сор ажырық, түкті бидайық және жаман арпа. Мамыр айының екінші жартысында эфемеройдтар толысады да жаздың ортасында күйіп кетіп, топырақ жалаңаштанып қалады.
Өзен аңғарларына тән өсімдіктер тұқымдастығын шалғындық және тоғайлық экологиялық қатарлар түзеді. Сарысу мен Шудың төменгі ағысында қалың тоғай жоқ. Бұл жерлерде-жыңғыл, қамыс, шеңгел мен ажырық өседі. Кейбір тұзды жерлерде қарабарақ, төбесораң, сарсазан кең тараған. Қалың тоғай Сырдарияның аңғарында көп. Судың жағалауы тораңғы, талдар, жиде, итмұрын тұнып тұрған ну тоғай. Ағаштардың бұтағында шырмалған лианалар - шығыстық жібілген, шырмауық бар. Тоғайдың шетінде ірі астық тұқымдастар - қамыс, баттауық және кендір, жантақ және қызыл мия қалың өскен. Облыстағы таулар Батыс Тәңіртау мен Қаратау жүйелеріне жатады. Таулық жер бедерлерінің өсімдік жамылғысының құрылымы өте күрделі келеді. Таулардағы өсімдік тұқымдастарының түрлері мыналар:
- әр түрлі шөптесін - ірі астық тұқымдастардан тұратын жартылай саванна;
- ксерофильді сирек ормандар мен бұта - шіліктер (бадалдар);
- жапырақты, жемісті ормандар;
- су бойындағы бұталар мен ормандар;
- арша ормандары мен сирек ормандар;
- таулық далалар;
- бұта-шіліктер - розарийлер, тобылғы және шие-шіліктер;
- тікенекті қатты шөптер мен бұталардан тұратын фриганойдтар;
- әр түрлі биіктік белдеулеріндегі таулық шалғындар, т.б.
Бұл экожүйелердің көпшілігі жазық жерлерде кездеспейді. Таулық әр түрлі шөптесін - ірі астықтұқымдастардан тұратын жартылай саванна теңіз деңгейінен 600 метр жоғарыда кездеседі. Шөптердің биіктігі 1 метрден асады. Фитоценоздардың доминанттық негізін түкті бидайық, жаман арпа, бозшағыл және кәдімгі тарғақшөп, қызыл от, бидайық сияқты шалғындық астықтұқымдастар құрайды. Өсімдік жамылғысының жоғарғы деңгейін әдетте сасырдың түрлері, штубендорфия, жүрекжапырақты рауғаш, жалаңгүлді айдаршөп, андыз, шырыштың түрлері түзеді. Екінші деңгейді түзетіндер - жұпаргүл, астрагалдар, самарқандық салаубас, өлмесшөп, көбенқұйрықтың түрлері және т.б. Төменгі деңгейдің түр құрамы эфемеретумге ұқсас. Бұл өсімдік тұқымдастарына-итмұрындар, тәңіртаулық үшқат, алмұрт жапырақты түйесіңір, шиелер жатады. Бұл тұқымдастың түрі өте көп - 100 шаршы метр жерде 50 ден асады. Субальпілік белдемде (2000 метрден жоғары) - жіңішке сасыр, кәдімгі тарғақшөп, қызыл от, андыз, таран, рауғаш, итмұрын, шие және бадам кездеседі.
Облыс жері өте көне мәдениет және өркениет ошағы болып табылады. Бұл әрине өсімдіктер дүниесіне тікелей әсер еткен, әсіресе Қаратаудың күнгей беткейіндегі, Сырдарияның бойындағы қалың орман, тоғайлар сиреп қалған. Өсімдік дүниесі көптеген мәдени дақылдардың отаны болып табылады. Облыстың жер аумағы Н.Вавилов айқындап кеткен Орта Азиялық мәдени өсімдіктер ошағының қомақты бөлігі болып табылады. Ондай дақылдарға қызыл бидай, арпа, күріш, алма, өрік, жүзім және т.б. жатады. Облыстың өсімдіктер дүниесінен Қызыл кітапқа 176 түр енгізілген, бұл Қазақстандағы сирек өсімдіктердің 45%-ы.
Облыстың табиғи флорасы-әлі де пайдалы өсімдіктердің қайнар көзі болып отыр. Мұнда жемшөптік, дәрілік, азық-түлік, эфирмайлық және т.б. пайдалы өсімдіктер көп-ақ. Олардың ішіндегі дәрмене жусан, жабайы алма, жабайы өрік, алша, тау пісте, жабайы жүзім сияқты түрлердің табиғи популяциялары ғаламдық маңызды генафонд деп танылып отыр.
1.3 Ауданның су ресурстарымен қамтамасыз етілуі
Мұндағы су нысандары біркелкі орналаспағандықтан, аудандар бойынша су ресурстарымен қамтылу деңгейі әртүрлі (1-кесте).
Түркістан облысының су ресурстары, Арыс-Сырдарияның оң саласы. Ұзындығы 378км. Су жинайтын алқабы 14900км², Арысқа 91 сала құяды. Ірілері Боралдай, Бадам, Машат, Ақсу өзендері. Арыс өзені Талас Алатауының оңтүстік-батыс беткейіндегі Көлбастау көлінен (1165м биіктікте) басталып, жол-жөнекей Боралдай (130км), Ақсу (133км), Машат (60км) т.б өзен суларымен толығады. Тау арасынан шыққаннан кейін жазықтықпен аяғында арнасы кейейеді. Қар, жауын суымен қоректенеді, желтоқсанның аяғында қатып, наурыздың бас кезінде мұзы түседі. Орта су шығыны 46,1 мсек (Арыс темір жол станциясы тұсында). Сазан, тобына, аққайраң, шортан және т.б балықтар ауланады. Арыс өзені және оның салалары егіндікті, бау-бақшаны суаруға, шабындық пен мал жайылымдарын суландыруға пайдалынылады. Ондағы шағын ГЭС-термен каналдар бар. 1961 жылы Арыс-Түркістан каналы пайдалануға берілгеннен кейін су шығыны 31 мсек дейін төмендеді. Өзен суы тығыз, минералдылығы 1гл-ге дейін. Қырғыстан республикасы мен Жамбыл облысы аймағында өзен ағысын реттеу мақсатында бірнеше бөгет салу құрылысы салдарынан Түркістан облысына жыл сайын су аз мөлшерде келуде.
1-кесте.
Түркістан облысының су жүйелері
Атауы
Қамтылатын аудандар
Су ресурстарымен қамтылу деңгейі
Арыс-Түркістан
Ордабасы, Арыс,
Түркістан, Бәйдібек,
Отырар
орташа
Қызылқұм
Шардара, Арыс, Отырар
Жақсы
Мемлекетаралық Достық
Каналы
Мақтарал
Нашар
Мемлекетаралық Зах, Ханым
Сарыағаш
Нашар
Үлкен Келес магистралды
Каналы
Сарыағаш, Қазығұрт
Орташа
Келес өзені
Сарыағаш
нашар
Шәуілдір
Шардара
жақсы
Тау бөктері
Түлкібас, Төлеби, Сайрам, Қазығұрт, Бәйдібек, Түркістан
жақсы
Ол өз кезегінде пайдаланатын жерлермен бақша өнімдерін суғарылуын қысқартады. Айтып өткен өзендерден басқа Қаратау жотасы баурайына бірнеше су көздері ағады. Жиделі, Бесарық, Ермексу, Қорашық, Арыстанды, Шаян, Бөген және т.б. Таудың шыға берісінде төбенің борпылдақ шөгінділерінде, өзеннің ағып шығу ағысы едәуір көлемін жоғалтады (50-60%), ал жазықтыққа келетін қалған бөлігі табиғи пішен шабу үшін жайылмалы суаруға тартылады. Кейбір өзендердің тасқын сулары да су қоймаларымен реттеледі. Мысалыға, Бөген, Бадам және т.б. бөгеттер сияқты.
Сырдария өзені геожүйелерінің оң жағалаулық саласында Келес өзені негізгі өзені болып табылады. Өзеннің жалпы ұзындығы 220км. Су жинағы ауданы 2,2 мың км². Оның су көздері Қазығұрт тауының оңтүстік баурайы мен Қаражантау жотасының солтүстік батыс пен батыс баурайларында орналасқан. Өзеннің негізгі қорегі атмосфералық жауын-шашын болып табылады, аз мөлшерде жер асты сумен қоректенеді. Терреторияның құрылымы жағынан Қаратас тау массиві бөліп тұратын батыс бөлігін Шу-Сарысу ойпаты және шығысын Қылқұм ойпаты алып жатыр. Бұл ойпаттар күшті қатты шөгінділерден құралған. Олардың құрамы палеоген және бор жастағы су өткізгіш қабаттардан қысымсыз төрттіктен жоғары қысымды неогенге дейінгі кешендерден тұрады.
Бадам өзені Қаражантау тау жоталарының баурайынан бастау алып солтүстік шығыстан-оңтүстік батысқа бағытталып ағады. Өзен аңғары Өгем мен Телес өзендерінің аңғары мен шекаралас жатыр. Алғашқы 25км өзен биік таулы аймақта жіңішке аңғармен өте қатты жылдамдықта, еңіске қарай бағытталып ағады. Бұл бөліктегі өзеннің жалпы еңісі (уклон) 69%, шатқалдан шығар деп өзеннің еңіске бағыты бәсеңдейді. Аңғар кеңейе түсіп, арнасы тұрақсыз бола бастайды. Өзеннің орта бөлігінің еңістігі 1,8-0,4%.
Ағысының алғашқы 25км. Өзеннің оң жағасынан 5, сол жағасынан 2 кішігірім өзен тармақтары қабылданды. Бастауынан 42 қашықтықта өзенге оң жағынан өзеннің ірі саласы Доңызтау өзені су жинау алаңы 90км², ұзындығы 29км келіп құяды. Бастауынан 46км - оң жағынан Ленгір өзені (су жинау алаңы 70км², ұзындығы 19км), 53км-Тоғыс өзені (су жинау алаңы 150км, ұзындығы 34км). 62км-ең ірі және көк сулы саласы Сайрамсу өзені (су жинау алаңы 1060км², ұзындығы 76км), 1000км-Ақбұлақ өзені және 129км-ең соңғы саласы Бөржар өзені келіп құйылады.
Жоғарыда келтірілген деректерден біріншіден, Бадам өзенінің алғашқы 62км ғана жақсы дамыған өзен тармақтары бар, су жиналу аумағы жоғары жер аймағынан ағып, ал қалған бөлігі өзендер тармағы әлсіз дамыған аймақтарымен ағып өтетіндігімен көреміз. Екіншіден, өзеннің барлық тармақ салалары (тек екеуінен басқа) өзенге оң жақтан құяды. 40км-ден бастап өзеннің сол жақ жағалауы сусыз аймаққа айналады.
Бадамның және оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 МАҚТАРАЛ АУДАНЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЫҚПАЛ ЕТУШІ ТАБИҒИ - КЛИМАТТЫҚ ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 3
0.1 Мақтарал ауданының географиялық орналасуы мен климаты ... ... 3
1.2 Ауданның суармалы егіншілік жерлерінің топырағы мен өсімдіктер жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Ауданның су ресурстарымен қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... .18
2 МАҚТАРАЛ АУДАНЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖЕРЛЕРІНІҢ САПАСЫ МЕН ИГЕРУІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1 Ауданның ауылшаруашылық жерлері және оны пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Мақтарал ауданы жер телімінің топырақ мониторингі ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Ауданда мақта шаруашылығының дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 33
3 МАҚТАРАЛ АУДАНЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖЕРЛЕРІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.1 Аудан топырағының құнарлығына әсер етуші факторлар мен тиімді пайдалану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.2 Мақталы егістік жерлерін зиянкестерден қорғау әдістері ... ... ... ... .45
3.3 Мақта егістігіне тыңайтқыштарды тиімді қолдану әдістері ... ... ... ...52
3.4 Мақта егістік жерлерін тиімді және үнемдеп суару технологиясы...56
Қосымша мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Кіріспе
Түркістан облысы республикадағы суармалы егіншілікпен айналысатын негізгі аудан.
Еліміздің егістік жерінің келешек мүмкіндігі жоғары екендігін мына мысалдан көруге болады. Әлемнің әртүрлі елдерінде халықтың егістік алқаптармен қамтамасыз етілу көрсеткіші мынандай: Канадада 1 тұрғынға - 1,48 гектар, АҚШ-та - 0,63 гектар, Қытайда - 0,08 гектар, Жапонияда - 0,03 гектар жерден келсе, біздің Қазақстанда 1 тұрғынға 1,51 гектар жерден айналады.
Ауылшаруашылық жерлерін тиімді пайдалану көрсеткіші табиғи-климаттық жағдайлармен және шаруашылықтардың қолданатын технологияларының даму деңгейімен, әлемдегі жер ресурстарын пайдалану жетістіктерімен анықталады.
Жұмыстың өзектілігі - Түркістан облысы Мақтарал ауданы суармалы мақта егіншілігімен айналысатын негізгі аймақ, сондықтан суарудың жаңа әдіс тәсілдерін қолдануды енгізу мен оның тиімділігі өзектi мәселе.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мақтарал ауданының ауылшаруашылық егістік жерлерін тиімді пайдалану мәселелерін талдау болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеті:
- ауданның аулшаруашылығына әсер факторлар;
- аудандағы мақта егісінің қазіргі жағдайын талдау;
- ауданның мақта егістік жерлерінде, суарудың тиімді әдістерін қоладану
- мақта егіншілік жерлерін тиімді пайдалану үшін топырақты тыңайту және ауыспалы егістікті қолдану мәселелері;
Зерттеу әдісі: статистикалы, картографиялық әдістер қолданылды.
Зерттеу объектісі. Бұл жұмыстың зерттеу объектісі Түркістан облысы Мақтарал ауданы жер қоры.
Теориялық және әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Жер Кодексі, жер монитроингін жүргізуге қатысты нормативтік құжаттар, ҚР Үкіметінің №956 19.09.2003ж қабылданған Қаулысы Қазақстан Республикасында жер мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану ережесі, облыстық статистикалық Агенттік мәліметтері және өндірістік тәжірибе өту барысында жинақтааған мәліметтер пайдаланылды.
1 МАҚТАРАЛ АУДАНЫНЫҢ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ТАБИҒИ ФАКТОРЛАР
1.1 Мақтарал ауданының географиялық орналасуы мен климаты
Мақтарал ауданының аумағы 80 763,81 гектарды құрайды, шекаралары мынадай болып белгіленген:солтүстігінде шекара, Түркістан облысы Шардара ауданының Шардара су қоймасымен шектеседі; шығысында шекара Өзбекстан Республикасы Сырдария облысының Сырдария ауданының шекарасымен өтеді; оңтүстігінде шекара, Өзбекстан Республикасы Сырдария облысының Мырзаабад, Ақалтын аудандарының шекарасымен өтеді; батысында шекара, жаңадан құрылатын Жетісай ауданының шекарасымен өтеді.
Жерінің аумағы 1,8 мың км (облыс аумағының 1,5%-ы). Аудан жеріндегі 67 елді мекен 2 кенттік және 8 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы - Мырзакент кенті. Халқының саны-133 539 адам.
Бұрынғы Сырдария губерниясы, Ташқазақ уезінің Иіржар болысы таратылып, соның негізінде 1928 жылы 3 қыркүйекте Иіржар ауданы болып қайта құрылды. 1930 жылдан Мақтаарал ауданы. 1997 жылы 24 сәуірде мақталы үш аудан (Асықата, Жетісай, Мақтаарал) таратылып, олардың аумағында әкімшілік орталығы - Жетісай қаласы болатын Мақтаарал ауданы құрылды. 2018 жылы 8 маусымда қайтадан Жетісай және Мақтаарал ауданы боп екіге бөлінді .
Мақтарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүстігінде, Сырдария өзінінің сол жағалауында, абсолюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықта орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстанмен шекаралас. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені (1974) арқылы Сарыағаш, Шардара ауданымен шектеседі. Ауданның жер қойнауынан минералды су, құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы қысқа, біршама жұмсақ, жазы ыстық, аңызақты. Қаңтардың жылдық орташа температурасы -3-4°С, шілдеде 28-29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-250 мм. "Достық" (бұрынғы С.И.Киров атындағы) каналы - ауданның басты су көзі. Жер асты суының мол қоры бар. Ауданның жерінде эфемерлі өсімдіктер, жусан, баялыш, жантақ, қараған, жыңғыл, жиде өседі. Жануарлардан түлкі, саршұнақ, бауырымен жорғалаушылар кездеседі. Кезінде ақбөкендер болған. Ауданда 60-тан астам ұлт бар. Қазақтар, тәжіктер, өзбектер, орыстар, тағы басқа ұлт өкілдері тұрады. Облыстағы халқы ең тығыз қоныстанған аудан.
Мырзашөл даласын игеру кезінде қаланып, Бағара ауданы деп аталған, 1940-1962 жылдары Киров ауданының орталығы болды. 1962-1967 жылдары Киров ауданы, 1967-1995 жылдары Киров кенті болды. 1996 жылы аудан Асықата болып өзгеріп, орталығы - Асықата кенті болды. 1997 жылда аудан таратылып Мақтаарал ауданына қосылды. Кентте республикадағы ең ірі мақта тазалайтын зауыт жұмыс істеген, соның негізінде мақта жинайтын, өңдейтін АҚ, ӨҚ, шаруа қожалықтары құрылған. Ауданда тұрмыстық қызмет көрсету орындары, 2 орта мектеп, мәдениет үйі, клуб, аурухана, емхана жұмыс істейді.
Мырзакент - Мақтарал ауданындағы кент. Аудан орталығы - Жетісай қаласынан оңтүстік шығысқа қарай 30 км жерде Достық (бұрынғы С.И.Киров атындағы) каналының сол жағалауында. Тұрғыны 10,9 мың адам (2003). Іргесі 1910 жылы Мырзашөлді суландырумен айналысқан орыс жер қазушылардың қонысы болып қаланған. Әр жылдары Гавриленко, Славянский, Славиянка ауданы деп аталған. 1930-1997 жылы Мақтарал ауданының орталығы болып келеді. 1958-1990 жылғы жібек құртын өсіру питомнигі құрылып, жібек шаруашылығы дамып, піллә өндірілді. 1967-1993 жылдары Славянка кенті болып аталды.
Кентте ірі мақта өндіруші кәсіпорындар, Мырзакент АҚ, ауыл шаруашылық энергетика, құрылыс мекемелері жұмыс істейді, 3 орта мектеп, 3 бала - бақша, мәдениет үйі, кітапхана, Сырдария университетінің бөлімшесі, емхана, стадион бар.
Аудан тұрғындарына 1 орталық аудандық, 3 аудандық аумақтық аурухана, өкпе аурулары және тері - венерологиялық диспансері, 31 жанұялық дәрігерлік амбулатория, 74 ФАП, 13 фельдшерлік пунктер дәрігерлік қызмет көрсетеді. Сонымен қатар Қ.Жандарбеков атындағы драма театры, клубтар мен кітапханалар, стадиондар мен спорт алаңдары аудан тұрғындарының рухани дамуына, салауатты өмір сүруіне қызмет етіп келеді.
Өткен жылы 7013 нәресте өмірге келді. Орташа есеппен мың адамға 27 баладан тура келеді. 2005 жылы 2931 жаны бар 630 отбасы көшіп келді. Ал 1991 жылдан осы күнге дейін алыс және жақын шетелдерден 9517 отбасы оның құрамында 32486 адам көшіп келді.Табиғи өсім 4,3 мың адамды құрайды. 2018 жылы облыс бойынша ішкі жалпы өнім көлемі 404 миллиард 633 миллион теңгеге, ал аудан бойынша 41 миллиард 99 миллион теңгеге дейін жеткен, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда: облыста өсу қарқыны - 112,4 пайыз, ал ауданда 100,7 пайызды құрайды. Жан басына шаққанда өнім көлемі облыста 180,8 мың теңгеге жетсе, ауданда 156 мың теңгені құрайды.
Мақтаралда халық өте тығыз орналасқан, шағын территорияда 264 мыңнан астам адам тұрады, әр шаршы километрге 148-ден келеді. Қазақстан бойынша бұл көрсеткіш 5,5 адамды құрайды. Ауданымызда бүгінде 60-тан астам ұлт өкілдері бар. Соның ішінде қазақтар - 82,5%, тәжіктер - 6,8%, өзбектер - 3,8%, орыстар - 2,3% және де тағы басқа ұлт өкілдері тұрады .
Халықтың орташа орналасу тығыздығы 1 км2 шаққанда 141,3 адамнан (халқы жағынан облыстағы ең тығыз қоныстанған аудан) келеді. Тұрғындардың 27,1 %-ы қалада, 72,9 %-ы ауылда тұрады. Ірі елді мекендері: Атакентте (14,0)
1-сурет. Мақтарал ауданының әкімшілік- аумақтық бөлінісінің карта-сұлбасы.
Мырзашөл өңірі өзінің табиғи-климаттық жағынан, жыл мерзімінің әр мезгіліне бір келкі келмейтін аз жауын-шашынды, қысы суық, жазы ыстық келетін жартылай шөлейт аймаққа жатады. Ауа-райын сипаттауда Жетісай метео-орталығының мәліметтері пайдаланылды. Аймақта абсолюттік ең жоғарғы ауа температурасы (жазда) + 41,2°С болса, ең төменгі абсолюттік ауа температурасы (қыста) - 9.9°С . Орташа ауа температурасы +11,6°С.
Жауған жауын-шашын жағынан суарылмайтын жерден өнім ала-алмайтын жағдайда орташа жауын-шашын көлемі 261 мм.
Орташа түскен жауын-шашын көлемі жыл мезгілінде біріңғай емес: жазда 0 мм, күзде 50-60 мм, қыста 120-130 мм, көктемде 60-70 мм аралығында. Қысы қысқа, тұрақты емес, көпжылдық орташа ауа температурасы қаңтар айында - 2.9°С. Ал орташа топырақтағы тоң қабаты 30-45 см аралығында.
Көктем ерте түседі, күн көзі тез жыли бастайды. Жазы құрғақ ыстық, ұзақ. Шілде айындағы орташа(көпжылдық) ауа температура +25,6. °С.
Күз кеш түседі, қараша айынан бастап ауа температурасы күрт төмендей бастауымен сипатталады. Көп жылдық бақылау көрсеткендей орташа суықсыз күндер 191 күнге тең келеді. Аймақта желдің әсері әлсіз, орташа жыл бойындағы желдің жылдамдығы 1,4 мсек тең. Негізінен аймақтағы желдің бағыты солтүстік-шығыс және солтүстік бағыттан. Суармалы жердегі ауа-райының ең негізгі көрсеткіші болып табылатын судың буға айналу көрсеткіші ол аймақта орташа 1300-1500 мм-ге тең, бұл дегеніміз жылдық жауын-шашын көлемінен 4-5 есе көп деген сөз.
Жауын-шашын мен судың буға айналу мөлшерінің айырмашылығы аймақтың өте құрғақ аймаққа жататынын көрсетеді. Жоғары түддылықты жер асты суларының жер бетіне жақын болуы топырақ құрылымдарына өзінің кері әсерін тигізуде, яғни буға айналған су құрамындағы тез ерігіш тұздар топырақ қабатының бетінде қалып отырады.
Жоғарыда келтірілген ауа-райының көрсеткіштеріне сүйенсек, Мырзашөл өңірінде жер өңдеу, жерден өнім алу, жерді суару арқылы ғана мүмкін екенін көреміз. Облыс аумағының географиялық орнына (яғни атмосфераның ылғалдылықтың негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедерінің сипатына байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан. Мұнда күндізгі және түнгі, қысқы және жазғы температуралар шұғыл ауытқып отырады. Жазы ұзақ, облыс үстінде 8 айға дейін созылады. Қысы жылы: ең суық ай - қаңтардың орташа температурасы -2 -90С. Ең суық кезең Созақта тіркелген (-410С).
Жазы ыстық: шілде айының орташа температурасы 19-290С. Ең ыстық кезең Шардарада (470С) тіркелген. Вегетация кезеңі 230-320 тәулікке созылады.
Шөлді аудандарда жылдық жауын - шашын мөлшері 100-170мм, тау етектерінде 300-450мм, ал биік тауларда 1000мм-ге дейін құбылады. Жауын - шашын негізінен көктем мен күз айларында болды. Қар жамылғысының орташа қалыңдығы 20-40см аралығында, жазықта 2 айға, тауларда 5 айға дейін жатады. Қар қарашаның соңы, желтоқсан айының басында түсіп, наурыз айында ери бастайды.
Аудан аумағының көпшілік бөлігінде антициклондық ауа-райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндердің ұзақтығы жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2150 сағаттан 3000 сағатқа дейін аратады. Жылына 150-ден 260 күнге дейін күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер тиісінше 60 күннен 15-20 күнге дейін азаяды. Міне, осылардың нәтижесінде радияция мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп артады. Ауданның қиыр оңтүстігі жылу мен ылғалдың жыл бойы таралуына, метереологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне қарай оңтүстік шөл белдем аралықтарын құрайды. Ерекшелігі - жауын-шашынның негізгі мөлшері (62-67%-ы) наурыз айында түседі, жыл бойына 40 күндей қары лаулайды, бірақ та көп жатпай, тез еріп кетеді. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 245-260 тәулік, 100С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының жылдық жиынтық мөлшері 4300-46000С. Жыл маусымдарының аражігі айқын ажыратылады. Қысы қысқа - 90 күндей. Жазы ұзақ - 160-170 күнге дейін созылады .
Агроклиматтық аймақтары. Облыс аумағы агроклиматтық жағдайына байланысты мынадай аймақтарға бөлінеді:
1. Шөлдің құрғақ, ыстық аймағы облыс аумағының көп бөлігін-Бетбақдала, Мойынқұм, Қызылқұм шөлдері мен облыстың орталық бөлігін қамтиды.
2. Өте құрғақ, ыстықтау аймағы. Бұл бөлікке Түркістан, Бәйдібек, Түлкібас, Сайрам, Төлеби, Қазығұрт аудандары. Созақ ауданының оңтүстік-шығыс бөлігі кіреді.
3. Таулы аймақтар Тянь-Шань тауының батыс бөлігі мен Қаратау жотасын қамтиды. Бұл аймақта Түркістан, Созақ, Бәйдібек, Түлкібас, Қазығұрт және Төлеби аудандары орналасқан.
Облыс табиғи - шаруашылық жағдайына қарай мынадай аймақтарға, топтарға бөлінеді:
1.Шөлдің мал шаруашылық аймағы - қаракөл қойларын өсірумен айналысады: Қаратау маңы аймағы, Қызылқұм аймағы.
2. Суармалы жер және мақталы аймақ: Мақтарал - Сарыағаш аймағы, Арыс - Түркістан аймағы.
Таулы - далалы суармалы аймақ: Тұрақты, суармалы, орташа тұрақты суармалы.
3. Ашық далалы аймақ - Шардара су қоймасы.
4. Шөлдің мал шаруашылығы аймағын облыстың жазық бөлігі - Қызылқұм шөлі, Сырдария өзенінің аңғарындағы тақыр жазықтар, Қаратау таулы аймағы, Мойынқұм шөлі, Шу өзенінің аңғары, Бетпақдала шөлді даласы алып жатыр.
Бұл аймаққа Созақ, Отырар және Шардара аудандары кіреді. Климаты шұғыл өзгеріп отыратын температурамен, жауын - шашынның өте аз түсуімен, құрғақ ауа, булану дәрежесінің жоғары болуымен, күн сәулесінің мол түсуімен ерекшеленеді.
Аймақ Қаратау маңы және Қызылқұм болып екіге бөлінеді. Қаратау маңы бөлігіне Қаратау жотасының солтүстігі және Бетпақдала мен Мойынқұм шөлдері қарайды.
Қызылқұм аймағы - құмды шөл, облысқа оның батыс бөлігі енеді. Сырдария маңында суармалы жерлер бар.
Суармалы жер және мақталы алқап облыстың көп бөлігін қамтиды. Сарыағаш, Мақтаарал, Түркістан қалалық әкімдігіне қарасты аумақ кіреді.
Бұл алқапта ауадан түсетін ылғал мөлшері өте аз, ылғалдану коэффициенті 0,1-0,05-ке дейін кемиді. Жылына түсетін ылғалдың мөлшері 80-150мм-дей. үсіксіз уақыттың ұзақтығы 170-220 күнге жетеді. Күннің бұлтсыз, ыстық 100С- тан жоғары болатын температура қосындысы Түркістан маңында 4700 градусқа жетеді.
1.2 Аудан жерінің жер бедері, топырағы мен өсімдіктер жамылғысы
Облыс аумағының жер бедеріндегі жазықтар мен таулы аймақтар жиі алмасып отырады. Мұнда алуан түрлі құмды, сортаң шөлдерден биік тау мұздықтарына дейінгі климаттық табиғат зоналары кездеседі. Таулы аймақтарда болып тұратын тектоникалық жер сілкіністері аумақтағы тау түзілу процестерінің әлі де аяқталмағандығын көрсетеді.
Жер бедерінің қалыптасуына зор ықпал етуші күштер: ағын сулар мен желдер. Осы күштерге қосымша антропогендік, яғни адамдардың шаруашылық әрекеттері табиғи ортаның, әсіресе жер бедерінің қалыптасуына зор әсерін тигізетіні сөзсіз. Мысалы, каналдар мен суару аймақтары, авто және темір жолдар, кенттер мен қалалар салынған аймақтар т.б.
Геологиялық құрылымы жөнінен облыс аумағы Тұран плитасына жатады. Қаратау жотасы - протерезой тақтатастарынан және құмтастардан тұрса, оңтүстік-батыс Қаратау карбонның әктас, құмтас кангломераттарынан және девонның жанартау тектес тау жыныстарынан құрылған. Сонымен бірге палеозой қатпарлы іргетасы, пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жанартаулық, сондай-ақ платформалық мезезой - кайназой шөгінді тау жыныстары кездеседі.
Облыстың қазіргі жер бедерінің қалыптасуы Орал-Тянь-Шань геосинклиналының оңтүстік бөлігінің көтеріліп, құрлыққа айналу тарихымен байланысты. Облыс территориясының әр түрлі бөлігі геологиялық дәуірдің белгілі бір кезеңдерінде не көтерілу, не шөгу процестеріне ұшырап отырған. Міне сондықтан облыста әр түрлі жастағы және әр түрлі биіктіктегі рельеф түрлерін кездестіреміз. Облыстың көп жері ойпатты жазықтардан, үстірттерден, шөлдер мен шөлейттерден, тау алды жазықтар мен далалардан және биіктігі 2000 метрден асатын биік таулардан тұрады. Оңтүстік Қазақстан облысының физика-географиялық жағдайларының әр түрлілігі (тектоникалық, геология-геоморфологиялық, климаттық, топырақ және өсімдік), солтүстіктен оңтүстікке қарай кең көлемді созылып жатуы территорияның ланшафтының айтарлықтай әр түрлілігін қалыптастырды. Аудан жері толығымен шөлді табиғи-геграфиялық зонаға енеді.
Мақтарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүтігінде, Сырдария өзенінің сол жағалауында абсалюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықтықта орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстан мемлекетімен шекаралас. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені арқылы Сарыағаш, Шардара ауданымен шектеседі. Ауданның жер қойнауынан минералды су, құрылыс материалдары барланған .
Мақтарал ауданы ол Сырдария өзенінің сол жақ қанатында кең жайылып, он мың шаршы шақырым аумақты алып жатқан ұлан-ғайыр құмды жазық, шөл дала болып табылады. Шығысында және Солтүстік шығысында Сыр арнасымен Фархад жартастарының маңайында түйіседі, ол Шардара іс жүзінде Мырзашөлдің солтүстік шегін түйіндейді, яғни Қызылқұмға жалғасады. Оның батыс қанатындағы шекарасы Шардара мен Жызақ арасындағы белдікпен айқындалады, оңтүсігінде Нұрата таулары мен Түркістан жотасының сілемдеріне тіреліп тоқтайды. Мырзаның шөлі қазірде Өзбекстанның Жызақ және Сырдария облыстары, оңтүстік Қазақстанның Мақтарал, Шардара сияқты үлкен өңірлерінің мекен тұрағына айналған .
Қарастырылып отырған Мырзашөл суармалы аймағының Қазақстанға тиесілі бөлігі, Сырдария өзенінің аллювиальді аймағы деп мінезделіп, геологиялық құрылымы есебінде өте күрделі аудан болып саналады. Олар контитентальды түрлі неоген шөгіндісіне шейін (яғни су өткізбейтін қабатқа шейін) кәдімгі екі қабатты құрылымнан тұрады, яғни қалың қабатты аллювиальді құм өз қабатында саздақ, тасты, керметасты, сазды линзалар болып, беткі жағы майда құмды-саздақты және саздақты топырақтармен қапталған.
Аудан аймағы геоморфологиялық жағынан Сырдария өзенінің негізінен үшінші, біраз жері екінші, арна сағасында орналасқан. Жас тегістік жерлер өзен арнасының бірінші сағасымен, 6-12 метр биіктік айырмашылығын құрап, шектеліп жатуына байланысты, жақын жатқан жерлерде жер асты суларының табиғи сүзілу әсері жақсы байқалады.
Үшінші арна сағасы, ыдырап созылып жатқан батыс және солтүстік-батыс бағытындағы төмен жерлердегі Сардоба, Қарой, Жетісай ескі арналар бағытындағы жазықтық болып саналады. Батысында Қызылқұм шөлді жеріне Жетісай, Арнасай мен Түзкен ойпаттарымен шектеледі. Аймақтағы ең жоғары жерлермен Достық каналының арнасы орналасқан.
Жер бетінің еңкіштігі Достық каналынан Сырдария өзеніне қарай 0,007 - 0,0008 болса, Арнасай ойпатына 0,0004-0,0008. Мырзашөлдің солтүстік-батысын алып жатқан Мақтарал ауданы литологиялық жағынан (беткі қабатының қалыңдығымен, судың сүзілу қасиетіне байланысты ол қабаттардың жақсы су өткізгіштігіне байланысты) үш гидрогеологиялық ауданға бөлінеді.
Бірінші аудан жер көлемінің 52-53% алып жатқан Сардоба ойпатынан Арнасай ойпатына дейінгі жерлер. Шекарасы орталық Мырзашөл қашыртқысы мен Достық каналының 4-5 км сол жағы.
Екінші гидрогеологиялық аудан жер көлемінің 40-44%-ін алып жатыр.
Үшінші гидрогеологиялық аудан қалған жер көлемінің 2-4% құрайды. Негізінен өзен арнасының екінші сағасында сол арна бойымен созылып жатқан жіңішке жерлерді алып жатыр және Сырдария өзенінің арнасының бойымен дерлік созылып жатыр .
Жер бетінің беткі қабатының қалыңдығы бірінші гидрогеологиялық ауданнан екіншіге, екіншіден үшінші гидрогеологиялық ауданға ауысқанда азаяды, ал керісінше сол бағытта су өткізгіш тік қабілетті, қуатты қабаттар көбейеді.
Мырзашөл жазықтығы Сырдария өзенінен Оңтүстіктіктегі Түркістан сілемдеріне дейін бір миллионға жуық гектар жерді алып жатыр. Осы жердің өзіне сай тарихы бар, әсіресе ең қызығы осы шөлейтті қуаң даланы суландыру, жаңа жерлерді адамзат игілігіне игеру.
Сулы жер - нулы жер деп дана халқымыз айтқандай, осы жерлер екі туысқан, көршілес Қазақстан, Өзбекстан республикаларының үш облысының екі миллионнан астам халқының табыс көзіне, тұрақты мекен-жайына айналып кеткен. Бұл жерлерде жүздеген шақырым бас каналдар, мыңдаған шақырым кішігірім арықтар қазылып, ертелі-кеш көпеген елді мекендер, кенттер, қалалар, зауыт және басқа өндіріс кәсіпорындары ашылып, үлкен өндіріс күштеріне еге аймаққа айналды.
Мырзашөлді игерудің әр уақыттағы кезеңдері тарихта белгілі: Патшалық Ресейдің билігінің кезеңі, Қазан төңкерісінен кейінгі уақыт, одан соң 20-шы ғасырдың екінші жартысындағы кезеңдері. Қай кезеңде болмасын шөлді игеруге адам әрекеттенген, алғашқы кезеңдерде күрек, кетпен, білек күшімен, кейінгі кезеңде қуатты техника күшін, ғылым және тәжірибені кеңінен пайдаланған, оларды тиімді басқарған.
Жер туралы тереңірек ойлансақ, жер - ана табиғаттың түрлі құбылыстарына тәуелді: топан су, жалынды от, найзағайлы нөсер, бұрқасынды дауыл, құйынды жел болсын. Сол сияқты жайма шуақ көктемнің күні, көк майса даласы, аңызақты ыстық шілде, алтын күз, жылдың әр мезгіліне тән құбылыстар. Барлығына қуанатын және көнетін, шыдап тіршілік жасайтын Жер мен Адам.
Мырзашөл ерте дәуірден-ақ тоқсан жолдың торабы болған. Бірақ бұл жерде елді мекендер сирек жайғасқан. Оған себеп - судың жоқтығы, шөлдегі аптап ыстық, қыстың қатал суығы, бұрқасынды бораны болса керек.
Қытай жылнамашыларының деректеріне сүйенсек, біздің жаңа дәуірімізге дейін 140-127 жылдары Сыр бойын ел мекендегенін, олар егіншілікпен де, мал шаруашылығымен де айналысқандығын білеміз .
Хорезм ханы, әрі жылнамашы-шежіреші Әбілғазы Бахадүрдің деректері бойынша Сыр бойындағы ел ауыл шаруашылығын өркендете білген. Ал 1219 жылғы Шыңғысхан тұсындағы жаугершілікте елді де, су шаруашылығын да жойып жіберген.
Белгілі шығыстанушы академик В.В.Бортольд Мырзашөлде ерте заманда қалың ел жасаған деген жылнамашы Сюань Цзинаның (Қытай) деректеріне күман келтіреді. Сол сияқты тұжырымдар Чань-Чунь (1221жыл) саяхат күнделігінен де кездестіргенін жазады. Ал Абдулланамадағы Әмір Темірдің жорығында Шахрухиядан (Шахристаннан) басталған шөл далада бірнеше ащы сулы құдықтар кездеседі делінген. Бабырнамада келтірілген жолдарға қарасақ, Ходженттен Нұрата тауларына дейінгі кең жазықтықта ескі Усурушан аймағы жайғасқан екен .
Мырзашөлді топографиялық зерттеулермен айналысқан бірегей ғалым Г.А.Әминов 1869 жылы мынадай деректер жазып кеткен: Мырзашөл деп аталған атына қарама-қарсы қуаң, елсіз шөлді зерттеп көргенімде, адам қызығарлық ештеңе таба алмадым. Ал енді тереңірек қарап, жан-жақты зерттегенімде, бұл аңырап жатқан қу далада, ерте кезде адам тіршілік жасаған, отырықшыл ел болған сияқты. Ол елдің жұрнақтары осы шөл далада кездеседі. Оның белгілері - ескі бұзылған дуалдардың орны, егін салған жер және арық- атыздардың іздері. Ал Мырза - тоғай жылғасында Мырза-Рабат керуен сарайының құрылысының қалдықтары бар.
Шөл даланы көлденеңінен кесіп өтетін Шыназ бен Жызақтың арасын қосып жатқан үлкен қара жолдың бойында жатақ тамдар, құдықтар кездеседі. Шыбынтай, Аққұм, Жантақсай, Ақша, Ағашты, Үш-төбе деп ертеден аталып келе жатқан Патша жолының бойында бекеттер, елді мекендер болған. Құдық үстінен, яки жанынан Үнді әдісімен лайдан құрылған, төбесі күмбез іспетті, биіктігі 12-15 метр су сақтағыш кепелер бар. Оның негізгі тіршілікке қажеттілігі - қыста қар жинап сақтап қою және оның буланып, еріп кетпеуі үшін жасалған. Бұл құрылыстың аты Сардоба. Ол парсы тілінде су сақтағыш деген мағананы береді. Нақ осындай Сардоба Сырдария облысындағы Ш.Рашидов ауданының осы аттас шаруашылығындағы Самарқан құдық құдығының жанында қазірге дейін сақталған. Сол сияқты Жызақ облысының Мырзашөл ауданындағы Өзбекстан шаруашылығының Түйе дала құдығының жанында орны белгілі болып тұр.
12-15 ғасырларда Сырдариядан су шығару үшін канал қазылып, өзеннің жағалауындағы ойпатты жерлерді суландыру әрекеттері жасалған. Солардың алғашқысы Орынбай арық басы дарияның Иіржар тұсынан басталады, ұзындығы 70 шақырым. Осы арықпен суландырылып, игерілген жер көлемі 7,0 мың гектарға жақын.
Алғашқы рет Иіржар атауы Николай каналдың ең алғашқы басына берілген, ұзындығы 9 шақырым. Бұл қолмен қазылған каналға су шығару үшін өзеннің иір жерінен су айналып өткен аралдардың арасын бөгет жасап, су деңгейін көтерген.
Мырзашөл даласында мың тарих қана емес, мың жылдық тарих бар. Мұны бүгінгі ғылым, археологиялық қазба деректері, көне заманның ғұлама тарихшылары мен жиһанкездерінің жазбалары дәлелдеп отыр. Шаш-Ташкент шаһарынан таяқ тастам жерде жатқан, айналасын ғылым-мәдениет ордасы болған Отырар, Сайрам, Сығанақ, Сауран, Созақ, Иассы-Түркістан, Самарқан, Үргеніш сияқты қалалар қоршаған, үстінен қоңыраулатып дүниенің шар тарабына керуендер өткен, Жібек жолының бойындағы дүбірлі күйді кәрі құлағы ғасырлар бойы тыңдаған Мырзашөлде тарих болмауы мүмкін емес қой. Мырзашөл төсін Ескендір Зұлқарнайын мен Тұмар ханым, Шыңғысхан мен Ақсақ Темір, Тәуекел баһадүр-хан мен еңсегей бойлы Ер Есімхан қосындарының тұлпар тұяқтары дүбірлеткен, Қазақ ұлтын оның арғы ата-бабаларын бесігіне бөлеп тербетіп, ақ сүтін беріп емізіп өсірген Сырдария ананың сол қанатында жалпақ жайылып, жазылып жатқан құшағы кең Мырзашөлдегі адамның тіршілігі мен іс-әрекеті есте жоқ ескі замандарда басталыпты.
Ескендір Зұлқайнарынның осы шөл далаға су тартып, гүлдендірмекші болғаны туралы халық арасындағы аңыздар қазіргі кезге дейін ұмытылмай сақталған. Ол аңыз ұмытылмайды да. Себебі, әлдеқашан құрғап қалған ежелгі үлкен канал жүлделерінің бірі Ескендір-арық деп аталды. Біздің дәуірімізге дейінгі 329-327 жылдары парсыларды бағындырғаннан кейін Ескендір Зұлқарнайынның Соғдианаға жорық жасағаны тарихи дәлелденген. Әміршінің еркімен осыдан екі мың үш жүз жылдан астам уақыт бұрын аймақта арықтар қазылып, суландыру жұмыстары жүргізілді, шаруалар дәнді дақылдар өсіріп, егіншілікпен шұғылдана бастаған.
Халық тасемшек боп қатып жатқан шөл құла дүздің болашағына зор үміт артып, уақыты келгенде жібіп, нәрленіп кететініне сенген. Сондықтан, қарға баласын аппағым дейді, кірпі баласын жұмсағым дейді дегендей шөл даланы еркелете аялап Мырза атауын берген. Сүйікті де қымбатты туған жерлерін осылай атағанда халық еш қателеспеген. Иә, шөл даланың Мырзашөл деп аталуында осындай толып жатқан астарлы, жұмбақ әңгімелер бар, Мырза деп атауының басты себебі - осы шөл далаға, елсіз жапанға су жіберсе, ол гүлденген нулы аймаққа, нағыз жердегі жұмаққа айналады.
1924 жылы маусымда Орталық Азия республикаларын ұлттық-мемлекеттік межелеу туралы арнайы қаулы қабылданды. Сонда бұрынғы Иіржар болысы Ташқазақ уезіне кірді. 1928 жылы 17 қаңтарда уезден болыстар таратылып, Иіржар болысы негізінде Иіржар ауданы құрылды. Бүкілодақтық Орталық Атқару комитеті сол жылғы 3 қыркүйекте бекітті, яғни жаңа, біздің ауданның туған күні осылайша заңды күшіне енді. Ал, 1990 жылғы 23 шілдеде Бүкілодақтық Атқару комитетінің қаулысы бойынша сол жылғы 17 желтоқсаннан бастап Мақтарал ауданы болып аталды. Сөйтіп, ұйқы құшағында жатқан алып дала дүр сілкініп ояна бастады, қойнына басып жатқан құт-берекесін бере түсті .
Бұл аймақ нағыз шөлдің өзі 2- суретте көрсетілгендей. Жерге тек ерте көктеммен күздің соңғы айларында ылғал түседі. Сондықтан, өсімдік тіршілігінде 2 биологиялық тыныштық кезең өтеді, оның біріншісі қыстың суық, екіншісі жаздың құрғақ кезінде болады. Өсімдіктер табиғаттың осындай қысымшылдығына бейімделген. Онда өсетіндер: сирек шығатын бұташалар, жусан және кейбір сортаңданған, сорланған топырақтарға бейімделген шөптер. Өсімдік сирек шығатындықтан олардың топырақта қалдыратын қалдықтары мардымсыз.
2-сурет. Мақтарал ауданының физикалық-географиялық картасы.
Сондықтан, топырақта қарашірік аз. Оның мөлшері топырақтың беткі қабатында небары 1 - 1,5 %. Осының салдарынан топырақтың түсі бозғылт тартып, өзін түзген тау жынысына ұқсайды. Бұл зона екі зонашаға бөлінеді: а) сор шөпті жусан өсетін құба топырақтар, терістік шөл; б) жусанды сор шөптер өсетін сұр - құба топырақтар, орталық шөл. сонымен қатар, 2 зонашада да, әсіресе, соңғысында тақыр түсті топырақтар мен тақырлар, үгілме құмдар және сорланған жерлерде көптеп кездеседі.
Аймақ негізінен шөл жайылымына қолайлы. Мұнде тек суармалы егістіктен ғана өнім алады. Өзен бойларында орналасқан тақыр түстес топырақтар күріш егуге ыңғайлы. Топырақ құнарлығы аз болғандықтан, суарған кезде азоттың фосфорлы және органикалық тыңайтқыштарды қолдану керек. Шөл аймағы Қазақстандағы ең мол жерді алып жатыр. Оның көлемі 119 млн.га, яғни республика территориясының 44%-на жуық.
Жалпы жартылай шөл мен шөл зоналарын сипаттай келіп, ол алқаптарды өнімсіз, құнарсыз деп айтуға әсте болмайды. Өйткені, осы жердің ыстығына бейім сорланған топырақта өсетін сор шөптерді қой малы, оның ішінде әсіресе қаракөл қойлары, "шөл кемесі" атанған түйе малдары сүйсіне жейді. Ал мұнда қолдан су беріп, мелиорация шараларын қолданған кезде, шөлдің ұзақ күнін ұнататын кейбір қымбатты дақылдар, суға да қанығып, мол өнімдер береді. Дегенмен, осыған қарап, барлық шөл жерлерді бау - бақшаға айналдыруға болады деген қиялға берілмеген абзал. Себебі, қоғам үшін шөлдер қоғамға шөл күйінде қажет. Табиғатта бір жер шөл болып, екінші жері көл болып бірін - бірі толықтыратын, бірін - бірі теңгеретін заңдылық бар.
Оңтүстік Қазақстан территориясында жазықтық жерлер тауларға қарағанда көп. Оңтүстік Қазақстан облысында ірі таулар Қаратау, Қазығұрт, Өгем таулары.
Таулы алқаптарда ені әр жерде әртүрлі батыстан шығысқа қарай созылған тау етегіндегі шөлді дала зонасы - белдеуі орын алған. Жазықтықтағы шөлді дала зонасына қарағанда тау етектерінде жатқандықтан бұл аймақтың табиғи жағдайы өзгеше келеді. Бұл беулік таулық белдеулік зонасының ең төменгі сатысы. Сондықтан бұл алқапты пайдалану жағдайы да басқаша жайылым ретінде пайдаланылады.
Өсімдіктер жамылғысы. Облыс жерінде Қазақстандағы өсімдік түрлерінің жартысынан астамы кездеседі, шамамен 8 мыңдай болады. Оның 1-1,5 мыңдайы - балдырлар, 2,5 - 3 мыңдайы - саңырауқұлақтар, 200ге жуығы - қына, 500ге жуығы - мүк тәрізділер және 3 мыңнан астамы - жоғары сатыдағы өсімдіктер. Бұл өсімдіктердің шамамен 250 түрі тек қана облыс жерінде кездесетін эндемиктер. Қазақстанға тән 10-12 эндемик тұқымдастардың жетеуі осында өседі: физандра, рафидофитон, жалған шөлмасақ, жалған шандра, бочанцевия, тобылғыгүл, канкриниелла. Оңтүстіктің қазіргі флорасы ежелгі флоралардың негізінде қалыптасқан. Сол флоралардың өкілдері бүгінгі флораның құрамында реликт түрінде кездеседі.
Аудан аумағындағы өсімдіктердің таралуы, түрлері мен эндемиктердің топтасуы биологиялық, экологиялық, эвалюциялық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. Құрғақ субтропикалықтан (Жетісай, Сарыағаш) бастап мұздықтарға (Ақсу - Жабағалы) дейінгі Солтүстік - жарты шардағы барлық табиғи аймақтардың сарқыншақтары кездеседі.
Ауданның жазық бөлігі Иран-тұрандық ботаникалық-географиялық аймақтың 2 провинциясының құрамына кіреді (жоңғар-солтүстік тұрандық және оңтүстік тұрандық). Тастақ жерлерге петрофитті сериялар тән болса, кейбір саз балшықты топырақтарда шөлдік фитоценоздар кең тараған. Бұл жерлердегі негізгі доминанттар-сұр жусан, бұйырғын, қара баялыш, тасбұйырғын, көкпек, сонымен қатар тұран жусаны мен майқара жусан, күйреуік, қара сексеуіл және т.б .
Оңтүстік-тұрандық шөлдер Қаратаудың күнгей беті мен Батыс Тәңіртау аралығындағы Түркістан ауданынан Сарыағаш ауданына дейінгі кеңістікті алып жатыр. Бұл шөлдерді үлкен 3 топқа бөлуге болады: жазықтық, тау етегі мен бөктеріне тән адырлық шөлдер мен тақыр шөпті эфемерлі-эфереройдты жартылай саванналар, сонымен қатар өзен аңғарларына тән өсімдіктер. Жазықтық шөлдерге Қызылқұм жатады. Мұндағы негізгі эдификаторлар (өсімдік жамылғысындағы басым түрлер)-ақ сексеуіл, раң, басты жусан, жоңғарлық жусан, түк жемісті мавзолея және бірқатар эфемеройдтар. Адырлық шөлдерде эфемерлер мен эфемеройдтар, астық тұқымдастар болады. Бұл шөдерге тән негізгі өсімдіктер: толық қияқ өлең, қаудың түрлері және қызғалдақ, мерендера, шырыш, шиқылдақ, шөлмасақ, фломис, көбенқұйрық сияқты эфемеройдты шөптесін өсімдіктер. Олардың ішіндегі ерекшесі-Ақдала жазығындағы дәрмене жусаны. 100 шаршы метр жерде 18-20 түрі кездеседі. Тақыр шөпті жартылай саванналар немесе эфемеретум едәуір жерді алып жатыр. Өсімдік жамылғысының негізін қалайтындар жаушықты қоңырбас, қоңырөлең мен раң, олармен қатар кездесетіндері - бозшағыл, салалы қарашағыр, бессаусақ, сор ажырық, түкті бидайық және жаман арпа. Мамыр айының екінші жартысында эфемеройдтар толысады да жаздың ортасында күйіп кетіп, топырақ жалаңаштанып қалады.
Өзен аңғарларына тән өсімдіктер тұқымдастығын шалғындық және тоғайлық экологиялық қатарлар түзеді. Сарысу мен Шудың төменгі ағысында қалың тоғай жоқ. Бұл жерлерде-жыңғыл, қамыс, шеңгел мен ажырық өседі. Кейбір тұзды жерлерде қарабарақ, төбесораң, сарсазан кең тараған. Қалың тоғай Сырдарияның аңғарында көп. Судың жағалауы тораңғы, талдар, жиде, итмұрын тұнып тұрған ну тоғай. Ағаштардың бұтағында шырмалған лианалар - шығыстық жібілген, шырмауық бар. Тоғайдың шетінде ірі астық тұқымдастар - қамыс, баттауық және кендір, жантақ және қызыл мия қалың өскен. Облыстағы таулар Батыс Тәңіртау мен Қаратау жүйелеріне жатады. Таулық жер бедерлерінің өсімдік жамылғысының құрылымы өте күрделі келеді. Таулардағы өсімдік тұқымдастарының түрлері мыналар:
- әр түрлі шөптесін - ірі астық тұқымдастардан тұратын жартылай саванна;
- ксерофильді сирек ормандар мен бұта - шіліктер (бадалдар);
- жапырақты, жемісті ормандар;
- су бойындағы бұталар мен ормандар;
- арша ормандары мен сирек ормандар;
- таулық далалар;
- бұта-шіліктер - розарийлер, тобылғы және шие-шіліктер;
- тікенекті қатты шөптер мен бұталардан тұратын фриганойдтар;
- әр түрлі биіктік белдеулеріндегі таулық шалғындар, т.б.
Бұл экожүйелердің көпшілігі жазық жерлерде кездеспейді. Таулық әр түрлі шөптесін - ірі астықтұқымдастардан тұратын жартылай саванна теңіз деңгейінен 600 метр жоғарыда кездеседі. Шөптердің биіктігі 1 метрден асады. Фитоценоздардың доминанттық негізін түкті бидайық, жаман арпа, бозшағыл және кәдімгі тарғақшөп, қызыл от, бидайық сияқты шалғындық астықтұқымдастар құрайды. Өсімдік жамылғысының жоғарғы деңгейін әдетте сасырдың түрлері, штубендорфия, жүрекжапырақты рауғаш, жалаңгүлді айдаршөп, андыз, шырыштың түрлері түзеді. Екінші деңгейді түзетіндер - жұпаргүл, астрагалдар, самарқандық салаубас, өлмесшөп, көбенқұйрықтың түрлері және т.б. Төменгі деңгейдің түр құрамы эфемеретумге ұқсас. Бұл өсімдік тұқымдастарына-итмұрындар, тәңіртаулық үшқат, алмұрт жапырақты түйесіңір, шиелер жатады. Бұл тұқымдастың түрі өте көп - 100 шаршы метр жерде 50 ден асады. Субальпілік белдемде (2000 метрден жоғары) - жіңішке сасыр, кәдімгі тарғақшөп, қызыл от, андыз, таран, рауғаш, итмұрын, шие және бадам кездеседі.
Облыс жері өте көне мәдениет және өркениет ошағы болып табылады. Бұл әрине өсімдіктер дүниесіне тікелей әсер еткен, әсіресе Қаратаудың күнгей беткейіндегі, Сырдарияның бойындағы қалың орман, тоғайлар сиреп қалған. Өсімдік дүниесі көптеген мәдени дақылдардың отаны болып табылады. Облыстың жер аумағы Н.Вавилов айқындап кеткен Орта Азиялық мәдени өсімдіктер ошағының қомақты бөлігі болып табылады. Ондай дақылдарға қызыл бидай, арпа, күріш, алма, өрік, жүзім және т.б. жатады. Облыстың өсімдіктер дүниесінен Қызыл кітапқа 176 түр енгізілген, бұл Қазақстандағы сирек өсімдіктердің 45%-ы.
Облыстың табиғи флорасы-әлі де пайдалы өсімдіктердің қайнар көзі болып отыр. Мұнда жемшөптік, дәрілік, азық-түлік, эфирмайлық және т.б. пайдалы өсімдіктер көп-ақ. Олардың ішіндегі дәрмене жусан, жабайы алма, жабайы өрік, алша, тау пісте, жабайы жүзім сияқты түрлердің табиғи популяциялары ғаламдық маңызды генафонд деп танылып отыр.
1.3 Ауданның су ресурстарымен қамтамасыз етілуі
Мұндағы су нысандары біркелкі орналаспағандықтан, аудандар бойынша су ресурстарымен қамтылу деңгейі әртүрлі (1-кесте).
Түркістан облысының су ресурстары, Арыс-Сырдарияның оң саласы. Ұзындығы 378км. Су жинайтын алқабы 14900км², Арысқа 91 сала құяды. Ірілері Боралдай, Бадам, Машат, Ақсу өзендері. Арыс өзені Талас Алатауының оңтүстік-батыс беткейіндегі Көлбастау көлінен (1165м биіктікте) басталып, жол-жөнекей Боралдай (130км), Ақсу (133км), Машат (60км) т.б өзен суларымен толығады. Тау арасынан шыққаннан кейін жазықтықпен аяғында арнасы кейейеді. Қар, жауын суымен қоректенеді, желтоқсанның аяғында қатып, наурыздың бас кезінде мұзы түседі. Орта су шығыны 46,1 мсек (Арыс темір жол станциясы тұсында). Сазан, тобына, аққайраң, шортан және т.б балықтар ауланады. Арыс өзені және оның салалары егіндікті, бау-бақшаны суаруға, шабындық пен мал жайылымдарын суландыруға пайдалынылады. Ондағы шағын ГЭС-термен каналдар бар. 1961 жылы Арыс-Түркістан каналы пайдалануға берілгеннен кейін су шығыны 31 мсек дейін төмендеді. Өзен суы тығыз, минералдылығы 1гл-ге дейін. Қырғыстан республикасы мен Жамбыл облысы аймағында өзен ағысын реттеу мақсатында бірнеше бөгет салу құрылысы салдарынан Түркістан облысына жыл сайын су аз мөлшерде келуде.
1-кесте.
Түркістан облысының су жүйелері
Атауы
Қамтылатын аудандар
Су ресурстарымен қамтылу деңгейі
Арыс-Түркістан
Ордабасы, Арыс,
Түркістан, Бәйдібек,
Отырар
орташа
Қызылқұм
Шардара, Арыс, Отырар
Жақсы
Мемлекетаралық Достық
Каналы
Мақтарал
Нашар
Мемлекетаралық Зах, Ханым
Сарыағаш
Нашар
Үлкен Келес магистралды
Каналы
Сарыағаш, Қазығұрт
Орташа
Келес өзені
Сарыағаш
нашар
Шәуілдір
Шардара
жақсы
Тау бөктері
Түлкібас, Төлеби, Сайрам, Қазығұрт, Бәйдібек, Түркістан
жақсы
Ол өз кезегінде пайдаланатын жерлермен бақша өнімдерін суғарылуын қысқартады. Айтып өткен өзендерден басқа Қаратау жотасы баурайына бірнеше су көздері ағады. Жиделі, Бесарық, Ермексу, Қорашық, Арыстанды, Шаян, Бөген және т.б. Таудың шыға берісінде төбенің борпылдақ шөгінділерінде, өзеннің ағып шығу ағысы едәуір көлемін жоғалтады (50-60%), ал жазықтыққа келетін қалған бөлігі табиғи пішен шабу үшін жайылмалы суаруға тартылады. Кейбір өзендердің тасқын сулары да су қоймаларымен реттеледі. Мысалыға, Бөген, Бадам және т.б. бөгеттер сияқты.
Сырдария өзені геожүйелерінің оң жағалаулық саласында Келес өзені негізгі өзені болып табылады. Өзеннің жалпы ұзындығы 220км. Су жинағы ауданы 2,2 мың км². Оның су көздері Қазығұрт тауының оңтүстік баурайы мен Қаражантау жотасының солтүстік батыс пен батыс баурайларында орналасқан. Өзеннің негізгі қорегі атмосфералық жауын-шашын болып табылады, аз мөлшерде жер асты сумен қоректенеді. Терреторияның құрылымы жағынан Қаратас тау массиві бөліп тұратын батыс бөлігін Шу-Сарысу ойпаты және шығысын Қылқұм ойпаты алып жатыр. Бұл ойпаттар күшті қатты шөгінділерден құралған. Олардың құрамы палеоген және бор жастағы су өткізгіш қабаттардан қысымсыз төрттіктен жоғары қысымды неогенге дейінгі кешендерден тұрады.
Бадам өзені Қаражантау тау жоталарының баурайынан бастау алып солтүстік шығыстан-оңтүстік батысқа бағытталып ағады. Өзен аңғары Өгем мен Телес өзендерінің аңғары мен шекаралас жатыр. Алғашқы 25км өзен биік таулы аймақта жіңішке аңғармен өте қатты жылдамдықта, еңіске қарай бағытталып ағады. Бұл бөліктегі өзеннің жалпы еңісі (уклон) 69%, шатқалдан шығар деп өзеннің еңіске бағыты бәсеңдейді. Аңғар кеңейе түсіп, арнасы тұрақсыз бола бастайды. Өзеннің орта бөлігінің еңістігі 1,8-0,4%.
Ағысының алғашқы 25км. Өзеннің оң жағасынан 5, сол жағасынан 2 кішігірім өзен тармақтары қабылданды. Бастауынан 42 қашықтықта өзенге оң жағынан өзеннің ірі саласы Доңызтау өзені су жинау алаңы 90км², ұзындығы 29км келіп құяды. Бастауынан 46км - оң жағынан Ленгір өзені (су жинау алаңы 70км², ұзындығы 19км), 53км-Тоғыс өзені (су жинау алаңы 150км, ұзындығы 34км). 62км-ең ірі және көк сулы саласы Сайрамсу өзені (су жинау алаңы 1060км², ұзындығы 76км), 1000км-Ақбұлақ өзені және 129км-ең соңғы саласы Бөржар өзені келіп құйылады.
Жоғарыда келтірілген деректерден біріншіден, Бадам өзенінің алғашқы 62км ғана жақсы дамыған өзен тармақтары бар, су жиналу аумағы жоғары жер аймағынан ағып, ал қалған бөлігі өзендер тармағы әлсіз дамыған аймақтарымен ағып өтетіндігімен көреміз. Екіншіден, өзеннің барлық тармақ салалары (тек екеуінен басқа) өзенге оң жақтан құяды. 40км-ден бастап өзеннің сол жақ жағалауы сусыз аймаққа айналады.
Бадамның және оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz