Геодезиялық аспаптарды жұмысқа дайындау
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
GPS
Global Positioning System, спутниктік навигация жүйесі
ГЛОНАСС
Ресей спутниктік навигация жүйесі
ГАЖ
Геоақпараттық жүйелер
ЖРНЖ
Жерсеріктік радионавигациялық жүйелер GPS Global Positioning System
ҰҰА
Ұшқышсыз ұшу Аппараттары
НТҚ
Нормативтік техникалық құжат)
МГТ
Мемлекеттік геодезиялық тораптарының
МемСТ
Мемлекеттік стандарт
ССТ
Салалық стандарт
ТМН
Техникалық материалдарды нұсқау
SRTM
Shuttle Radar Topography Mission
RTK
Real Time Kinematics
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Өркениеттің қазіргі деңгейі ақпараттық технологиялардың өсіп келе жатқан рөлімен сипатталады. Әлемнің барлық дамыған елдері ақпараттық желілерді пайдаланады. Негізгі ақпараттық өнімдердің бірі ГАЖ (геоақпараттық жүйелер) болып табылады. Бұл ақпараттық жүйенің базасы сандық карталар болып табылады. Осылайша, бүгінгі күннің өзекті міндеті сандық карталарды жасау саласындағы зерттеулер болып табылады. Бұл біздің елде геодезиялық өндірістің негізгі міндеттерінің бірі сандық карталар жасау болып табылатындығымен расталады. Бұл міндет дәстүрлі технологияларды пайдалану, соның ішінде өткен жылдардың топографиялық карталарын (карталарды цифрлау, дигитализациялау және векторизациялау әдістері), аэрофотограмметриялық әдістер мен жердегі топографиялық түсірілімдерді пайдалану негізінде шешіледі.
Қазіргі кезде геодезия ғаламдық жетістіктерге жеткен, іргелі ғылымдардың бірі бола тұрып, өзінің жетілуін жалғастыруда. Осы уақытта жер бедері туралы бізде бар білімнің барлығы геодезияның арқасында алынған. Геодезиялық жұмыстардың көлемі соңғы үш жылда шамамен бес есеге өсті.
Жұмыстың мақсаты. Жерг орналастыру жұмыстарында заманауи геодезиялық құралдарды пайдаланудың орны мен қолдану ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыс идеясы. Құрамыс шағын ауданындағы жерге орналастырудағы жер бетіндегі геодезиялық жұмыстарды қазіргі технологиялармен қамтамасыз ету.
Нысаны Алматы қаласының Наурызбай ауданына тиесілі Құрамыс шағын ауданы.
Дипломдық жұмыстың мәселелері. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешілді:
Заманауи геодезиялық құралдардың жерге орналастыру жұмыстарындағы рөлін айқындап алу;
Жерге орналастыру жұмыстарын жүргізуге қойылатын талаптарды талдау;
Заманауи технологиялар негізінде жерге орналастыру жұмыстарын ұйымдастырудың негізін көрсету.
Диплoм жұмыcының пpaктикaлық мaңызы: Бұл жұмыcтың пpaктикaлық мaңызы зop. Жерге орналастыру жұмыстарын қазіргі таңда дұрыс жасамасақ ол біріншіден сол жерді дұрыс игере алмауымызға әкеліп соғады. Екіншіден ол еліміздің экономикалық ахуалына кері әсерін тигізеді. Сондықтан заманауи геодезиялық құралдарды жерге орналастыру жұмыстарында пайдаланудың орны ерекше екенін атап кеткен жөн.
Диплoмдық жұмыcтың құpылымы мeн көлeмi: Диплoмдық жұмыc жалпы 84 беттен, 3 бөлiмнeн, 65 әдeбиeттep тiзiмiнeн, 6 кecтe, 10 cypeттен және 6 қосымшадан тұрады.
1. ЗАМАНАУИ ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ЖҰМЫСТАРЫНДАҒЫ РӨЛІ
1.1 Жерге орналастыру жұмыстарында қолданылатын геодезиялық аспаптардың даму тарихы
Геодезиялық аспаптарды жасауды қолданбалы ғылым түрінде қарап жəне геодезиялық жаңа аспаптар жасауда елеулі еңбек еткен орыс ғалымдары инженерлері, өнертапқыштары: М.В. Ломоносов, В.Я. Струве, В.Ф. Гербет, Д.Д. Гедеонов, К.И. Темпер жəне т.б. атауға болады. П.А. Чебылов пен А.Н. Крыловтардың еңбектерін қалады [1].
Геодезиялық аспаптарды жасап шығару Ресейде 1919ж. Содан кейін, 1923 жылы əскери топографиялық шеберханасы негізінде "Геодезия" зауыты дүниеге келді жəне алғаш теодолиттерді, мензулалары, нивелирлері, содан кейін 10" бес аспап шығарылды. 1927жылдан бастап "Геофизика"атты басқа оптикалық - механикалық кəсіпорны дүрбілі ТТ-30 теодолитін, содан кейін 30 жылдары ОТ жəне ОТ - 10 теодолиттерін шығара бастады.
1928 жылы Мемлекеттік геодезия жəне картография институты (ЦНИИГАиК) ұйымдастырылды; ол жаңа геодезиялық аспаптарды жасауда жəне зерттеуде, геодезиялық өлшеу əдістерін жасауда маңызды рөл атқарды. Институттың ең алғашқы диреткоры əрі ғылыми жетекшісі көрнекті орыс ғалымы, геодезист, профессор Ф.Н.Красовский болды. Ол геодезиядағы ғылыми зерттеулердің болашағын көп жыл алдын анықтады [2].
1953 жылы жарық қашықтық өлшеуіш СВВ-1 (авторлары: В.П.Васильев, А.Величко) жасалды, ол 15 км-ге дейінгі қашықтықты өлшеу үшін геодезиялық практикада кең қолданылды. 1958 жылы ЦНИИГАиК-да В.М.Назаровтың басшылығымен 1 класты полигонометрия жақтары мен триангуляцияның базистік жақтарын өлшеуге арналған геодезиялық жарық қашықтық өлшеуіш ЭОД-1 жасалды. Аспаптардың осы тобында кейін (1967 ж.) П.Е.Лазановтың (ЦНИИГАиК) басшылығымен гелий-неонді лазерлі Кварц жарық қашықтық өлшеуіш жасалды. Аспаптың əрекет ету қашықтығы 30 км, өлшеу қателігі (2+2-10-6D) см.
1970 жылдары топографиялық жарық қашықтық өлшеуіш түрінде қашықтық өлшеуіш бөлікті теодолитпен (көзбен шолу немесе кодты) біріктіру тенденциясы пайда болды. Осындай синтез нəтижесінде əр түрлі елдерде электронды тахеометрлер (жартылай автоматты немесе автоматты) жасалды; ол əмбебап геодезиялық аспап болып саналды. Автоматты электронды тахеометр жасау кезінде бұрын бұрыш өлшеуіштерді ғана автоматтандыруға арналған, кодты теодолит конструкцияларына салынған белгілі техникалық шешімдер қолданылады. Көптеген электронды тахеометрлер қондырылған микропроцессорлармен (есептегіштер) жабдықталады [4].
Соғыстан кейінгі жылдары жеке өлшеуіш операцияларды автоматтардыруға көп көңіл бөлінеді. Компенсатор көмегімен вертикаль дөңгелектің оптикалық индексі мен нивелирдің көздеуіш осін тұрақтандыруға көп күш жұмсалды.
Геодезиялық аспаптар жасаудағы аспаптарды əмбебептауға байланысты бағыттардың дамуы қолданбалы геодезияда жұмыс көлемінің артуына едəуір байланысты. Геодезияның осы бағытының қалыптасуының бірінші кезеңінде арнайы аспаптардың жоқтығынан өлшеу жұмыстарының көп бөлігі əр алуан қарапайым құралдармен толықтырылған дəстүрлі құрал-жабдықтар арқылы орындалды. Геодезиялық аспаптар жасауға жаңа принциптерді енгізу, аспаптардың тип өлшемдік қатарын жетілдіру, жəне олардың сапасын жақсарту ЦНИИГАиК жасаған сериялы шығарылатын аспаптардың негізгі түрлеріне қолданылатын мемлекеттік стандартты енгізуге əсер етті [3].
Шығарылатын геодезиялық аспап номенклатурасын реттеуде көрсетілетін стандарт талаптарын іске асыру тиімділігіне геодезиялық техниканы жобалау, дайындау жəне қолданумен айналысатын ғалымдар мен мамандар еңбегінің арқасында қол жетті. Осындай жұмыстар бұл уақытта бірқатар шетелдерде ұлттық жəне фирмалық стандарттар деңгейінде жүргізілді.
Соңғы кезде электронды тахеометрлердің жарық көріп жатқаны қарапайым бұрыңғы аспаптардың автоматтандырылып жатқандығының айғағы. Автоматтандырылған аспаптарда нысаныға көздеу модулі жəне радиокаммуникациялық тетіктер арқылы жұмыс жүргізіледі. Бұлардың көмегімен аспап бақылау нүктесіне автоматты түрде көзделеді, қажетті командалардың барлығын оператор дистанциялық басқару жүйесі арқылы жіберіп отырады. Мұндай аспаптармен түсіріс жүргізілген кезде нысаналарды кодтаудың сапасы күштер, ол өз кезінде камеральдық жұмыстарға кететін уақытты азайтады. Бөлу жұыстары кезіндегі айырықшылығы өте зор - ол шағылыстырғыштағы есептелетін реттегіштер жобаға нақтылы уақытта келтіріледі. 80-жылдарың соңында алғаш пайда болған роботталған Geodimeter 4000 бүгін жалғыс емес. Қазіргі тоңда, электронды тахеометрлерді шығаратын жеті шет елдік фирмалардың төртеуі (еуропалық Spectra Precision, Leica, Zeiss жəнеTopcon) дəл осы титі аспаптар жасайды. Геосервисприбор тахеометрлеріне қарағанда бұл фирмалар аспаптар өте қымбат. Қəзір тахеометр-автоматтардың бірнеше түрлері шығарылуда. Олар тек автоматты түрде нысанаға көздеу құрылғыларымен жабдықталғандығынан басқа, объектінің Геодезиялық аспаптар 7 орналасқан жерін анықтайтын компьютерлік технологиясы бар элементтегі тұрады. Оған ATS Geodimeter тахеометрі жатады. Оның ерекшелігі "əдеттегі роботтарға" қарағанда жүйесінің ашықтығы. GeoL аспабын басқарудың командылық тілінде Geodimeter тахеометрлеріндегі қолданылатын тізімнен басқа, қосымша командалар қосылған. Олар аспапты дистанциялық басқаруға мүмкіндік береді жəне де коменданы дистанциялық басқару пультпен ғана емес, кез келген компьютерден моделі немесе радиомоделі арқылы беруге де болады. Қазіргі кезде көптеген бағдарламалық заттар да бар, мəселен Topocad Guidane бағдармасын Geodimeter ATS - те қолданыс табуда. Соның нəтижесінде құрылыс алаңындағы объектілердің орындарын тексеруге, күрделі құрылыстардың деформацияларын бақылауға, жағадан (бірнеше километрге дейін) əжептəуір қашықтағы гидрографикалық жұмыстарды қамтамасыз етуге автоматтандырылған басқару жүйесін жасауға мүмкіндік туды. Мұндай жүйелерде бір аспап операторсыз бірнеше тұтынушыны қамтамасыз ете алады. Құрылыс алаңында Geodimeter ATS - ті қолданғанда тек бөлу жұмыстарын ғана, автоматтандырып қана қоймай, құрылыс механизмдерін басқаруға да болады. Бұл жағдайда радиомодемді компьютер аспапты басқарудың дистанциялық пульті болып саналады. Бұл сияқты пульттер бірнешеу болуы тиісті. Шағылыстырғыштың орны туралы мəлімет бөлу жұмыстарын жүргізіп жатқан немесе құрылыс машинасының жұмыс органдарын басқарушы геодезистің портативтік компьютерінің дисплейіне шығады [4].
Жаңа өлшеу құралдары мен әдістерінің енгізілу барысында геодезиялық аспаптанудың ролі артты. Бұл қолданбалы техникалық пән- жаңа геодезиялық аспаптардың теориясын, құрылысын, пайдаланылуы және метрологиялық қызмет көрсетуін үйрететін, сонымен қатар олардың техникалық қызмет көрсету ережелерін және эксплуатациялау жұмыстарымен таныстырады.
Инженер-геодезист геодезиялық аспаптарды таңдау үшін және оларды оңтайлы қолданып, қажет болған жағдайда ақаулықтарын жоя білуі керек, сондықтан олардың құрылымын жетік меңгерулері шарт, сонымен қатар жаңа жоғары өнімді геодезиялық құралдардың өңдеуіне қатысулары шарт.
Қазiргi геодезиялық құралдарға қойылатын шарттар келесідей талаптармен анықталады:
геодезиялық өлшемдердiң еңбек өнiмдiлiгiнiң жоғарылату қажеттiлiгімен және экономиканың даму қарқынымен;
геодезиялық жұмыстарды автоматтандыру өзектiлiгі және үлкен масштабтағы түсiрістер;
құралдарды эксплуатациялау, тасымалдау және сақтау шарттарымен;
зауыт-аспап жасап шығарушылардың техникалық және технологиялық мүмкiндiктермен;
тұтынушылардың сұраныстарымен.
Заманауи геодезиялық құралдар еңбектiң жоғарғы өнiмдiлiгiн далалық жағдайларда тасымалдау және эксплуатациялаудың жоғары сенімділігін, сонымен қатар өлшеу опрецияларының оңай және ыңғайлылығын қамтамасыз етуi керек [6].
Қойылған талаптарды тек қана габариті және массасы аз, коорозияларға және басқа қоршаған орта күштеріне қарсы тұра алатын, ыңғайлы автоматтандыру элементтері бар құралдар қанағаттандыра алады.
Геодезиялық өлшемдер кеңістікте координата мен бұрыштарды өлшеудің негізін қалайды. Қазіргі уақытта геодезиялық өлшемдерде қолданатын аспаптар, заман талабына сай, лазерлі- компьютерлі технологияларға көшті. Сондықтанда, өлшемдердің дәлдігін қажет еткенде қандай технология әдісімен орындалғанын қарастырады.
Қазіргі геодезиялық аспап - ол электроника, дәл механика, оптика, және басқа ғылымдардан тұратын жоғарғы технологиялық өнім. Ал спутниктік навигациялық жүйені қолдану геодезиялық аспаптардың жаңа цивилизациясы болып саналады.
Материалдарды сандық өңдеу әдісінің дамуы стандартты түрдегі өнімдер - сандық карта, әр түрлі мақсаттағы пландар, сандық фотопландар, сонымен қатар өнімнің жаңа түрлерін - 3D модельдер, оперативті және планды мониторингке ақпараттар алуға мүмкіндік беретін жаңа эффектілі технологияны түзеді [5].
Келешектегі даму бағыты - ол өлшемдерді толығымен автоматтандырып, және жаңа технологиялар құрастыру.
Стандартты технологияларға қарағанда, арнайы әдістер кез - келген бір өлшеуді тез арада және өте жоғары дәлдікпен алуға мүмкіндік тудырады.
Технология саласындағы прогресстер салдарынан қағаз карталар толығымен сандық карталарға ауыстырылды.
Геодезиялық жүйелердің даму тенденциясына электронды тахеометрді жатқызуға болады. Соңғы кездері электронды тахеометрдің жай аспаптардан робот тәрізді станцияларға өзгерту тенденциясы орын алады.
Геодезия - жер бетін жоғары дәльдікпен зерттеу және онда әр түрлі өлшеу жұмыстарын жүргізу үшін координаттық жүйелер жасау әдістерін дамытатын ғылым. Бұл әдістер топографиялық жұмыстардың негізін құрайды. Сонымен қатар геодезия жер қыртысының қозғалыстарын бақылау үшін, теңіздер мен мұхиттар жаңа сызықтарының өзгеруін тағы басқа да көптеген инженерлік мақсаттағы мәселелерді шеші үшін жер бетіндегі өлшеулер әдістерін қарастырады. Топография - ірі масштабты (топографиялық) карта жасау мақсатында жергілікті жерді географиялық және геометриялық зерттеу әдістерін дамытатын ғылым [7].
Топографияның негізіг ғылыми және қолданбалы мәселелері - топографиялық карта жасау әдістерін, картада жер бетін бейнелеу тәсілдерін, топографиялық карталарды пайдалану тәсілдері мен қағидаларын жетілдіру.
Топография геодезия негіздерімен пәнінде топографиялық карта мен план жасау әдістері, топографиялық түсіру жұмыстары кешені, геодезиялық өлшеу аспаптары қарастырылады.
Топография мен геодезияның басқа ғылымдарымен байланысы және шаруашылықтағы маңыздылығы. Топография мен геодезия табиғат және қоғам туралы ғылымдарымен тығыз байланыста дамиды. Топография мен геодезияның картографиямен байланысы аса маңызды, бұл ғылымдардың жалпы бір бағыты бар, картография - картографиялық бейнелеу арқылы табиғаттағы мен қоғамдағы құбылыстарды көрсету мен зерттеу туралы ғылым, ал топографиялық карта осындай бейнелерге жатады.
Топографиялық карталар геологиялық ғылымдар жүйесі, топырақтану, ландшафттану, ботаника мен зоология тағы басқа да ғылымдар үшін аса маңызды болып табылады. Топографиялық карталар қолданбалы ғылымдар, әсіресе инженерлік ғылымдар үшін, өте қажетті болып табылады. Топографиялық түсіру жұмыстары көптеген ғылыми зерттеулерде қажетті болып келеді, мысалы неотектникалық қозғалыстарын анықтау үшін қайталау топографиялық түсірістерді жүргізеді. Әр түрлі құрылыс мәселелерін шешуде топографиялық карта мен план негіз болып табылады. Ауыл шарушалық жерлерді жоспарлауда, гидротехникалық құрылыс жүргізуде топографиялық карталардың маңыздылығы өте жоғары [8].
Топографиялық карталар әскери мақсатта өте үлкен роль атқарады. ХХ ғасырда болған соғыстар және соңғы жылдарда болған көптеген әскери соқтығыстар әскери оқиғалар болып жатқан аудандардың толық топографиялық карталардың қажеттілігін көрсетті.
Қазақстан Республикасында пайдалы қазбаларды барлау, жер ресурстарын тиімді пайдалану, табиғатты қорғау мақсатында жер бетінің жоғары дәльдікпен бейнеленген топографиялық карталар қажет. Мұндай топографиялық карталар басым ел қоныстанған жерлерге жасалынған, ал халық сирек тұратын, бірақ пайдалы қазбалар көп, жер ресурстары жеткіліті жерлер ұшін толықтырылған карталар аз.
Геодезия, жер қыртысының қозғалысын және деформациясын, мұхиттар мен теңіздердің жаға бойының өзгеруін бақылау, теңздердің биіктігін және олардың арасындағы айырмашылықтарын анықтау, жер полюстерінің қозғалыстарын зерттеу үшін, сонымен қатар азаматтық, өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, көліктік құрылыстағы т.с.с. инженерлік алуан түрлі мәселелерін шешу үшін жер бетін өлшеу әдістерін дамытады [9].
Топография мен геодезия ғылымдары шаруашылықтағы маңыздылығы өте жоғары болғандықтан ерте заманнан пайда болған. Жер бетін бейнелеу алғашқы адамдар бастады, мұндай мақұлдауды жазуды білмейтін халықтардың картографиялық сүреттері куә болып келеді. Мысалы, Солтүстік Американың эскимостардың кептірілген балықтағы, Мұхит аралдарының микронезийліктердің ағаш қабығындағы суреттері. Сонымен қатар үңгірлердің қабырғаларында кездесетін алғашқы қауым кезеңінде өмір сүрген адамдардың жер туралы суреттері. Мұндай суреттер Солтүстік Италияда орналасқан үңгірдің қабырғасында, Солтүстік Кавказда Майкоп қаласы жанында жүргізілген археологиялық қазу жұмыстары барысында табылған күміс құмыраның бетінде жергілікті жердің суреті салынған. Бұл суреттерде адамдар қолданбалы қажеттілікті сурет түрінде берген, яғни көрсетілген жергілікті жер кімнің жері, бұл жерде қандай шаруашылық дамыған т.с.с., кейбір суреттер хабарлаушы болып келеді, яғни аң, балық аулау жерлерді, жайлаудың орналасқан жерін көрсетеді т.с.с.
Егіншілік, әсіресе суармалы егіншілік жерді тегістеу, яғни жобаластыру жұмыстарын талап етті. Осыған байланысты жергілікті жердің жоспарлы және оның биіктікті көрсеткіштерін анқытауын қажет болды, яғни топографиялық түсіру жұмыстарына даму мұмкіндік болды [7].
Ежелгі Мысыр, Вавилон, Қытай, Үндістан елдерінде суармалы егін шаруашылығында жерге өлшеулер жүргізу барысында тәжірибе жинақтауға алып келді, сөйтіп жерді өлшеу - геометрия және жерді бөлу - геодезия саласындағы теориялық білімінің тез дамуына септігін тигізді. Біздің заманымызға дейінгі XIV - XII ғасырларда Қытайда бүкіл жерді зерттеу мақсатында геодезиялық жұмыстар жүргізілді: бұл жұмыстар жер танаптарын өлшеуіш тізбектер мен өлшеу шеберліктерін болғандығын көрсетті [12].
Бүгінгі ғылымдар Ежелгі Грециядан дамып бастайды, соның ішінде топография мен геодезияның негіздері салынған. Оның дәлелі біздің уақытқа дейін жеткен Александриялық Геронның Диоптрия туралы және Ауданды өлшеу деген еңбектері.
Ежелгі Рим кезінде топография мен геодезияның қолданбалы мәселелері дамыған, себебі өте үлкен империя болғандықтан ел туралы толықтырылған карталар қажет болған. Мұндайдың куәсі Пейтингер кестесі деп аталатын жол карталары. Ежелгі Римде алыс провинцияларымен байланыс жүргізу мақсатында, елді мекендер арасындағы жолдар картасы жасалынған және маршруттарға жалпы баяндама берілген. Мұндай карта бір көшірмесі ғана сақталған, оны XVI ғасырда Аугсбург қаласында Пейтингер деген неміс тарихшысы тапқан, сондықтан оны Пейтингер кестесі деп атаған.
Топография мен геодезияның келесі даму кезеңі Еуропада XVI - XVIII ғасырларда ірі мемлекеттер пайда болумен және шаруашылық пен сауданың дамуына байланысты. Осыңан орай территориялардың толықтырылған карталары жасалынды. Бұл түсірістер қарапайым аспаптармен жасалынған - компас, жіп немесе өлшеуіш-дөңгелек. Ара қашықтар мен бұрылыстардың бұрыштары тек ғана жолдармен жүргізілген, ал жергілікті жерді қоршаған объектілер көз мөлшерімен түсірілген [9].
XVII ғасыр геодезия үшін өте маңызды болды, 1609 жылы Г.Галилей италияндық астроном - геодезиялық бұрыш өлшеу және ара қашықтықты өлшеу аспаптардың негізгі бөлігін - астрономиялық көру дүрбісін ойлап тапты. 1616 жылы голландық Снеллиус өзі ойлап тапқан триангуляция тәсілімен алғашқы градустық өлшеулерді жүргізді.
XV - XVIII ғасырларда топография мен геодезияға аса маңызды көптеген картографиялық жұмыстар жүргізілген, жер бетінің ұсақ масштабты карталары, глобустар, атластары жасалынған. Жердің пішіні шар тәріздес екендігі дәлелденді.
1740 жылы Ц.Кассини Франция территориясы үшін трингуляцияның тіреу пунктер желісін жасау жұмыстарын бастады. Жасалынған желісі негізінде Францияның бүкіл территориясына 1:86400 масштабтағы мензулалық түсіріс жүргізіліп 1789 жылы аяқталды. Бұл түсіріс негізінде 1815 жылы топографиялық карталары жарық көрді (жалпы 182 карта).
Трингуляцияны пайдалану топографиялық карталардың дәльдігін көтерді. Мұндай тәжірибе барлық еуропалық елдер бойынша тарады. Мұндай карталар алғаш рет әскери мақсатта пайдалан бастады. Осындай карталардың қажеттілігі көптеген еуропалық елдерде мемлекеттік картографиялы-геодезиялық мекемелердің пайда болуына алып келді. Осының салдарынан еуропалық мемлекеттерде топографиялық карталар шыға бастады. Бұл карталарда жер бедері пішіні штрих (бояу) тәсілімен көрсетілген, яғни жер бедерінің элементтері толық көрсетілмеген, әсіресе беткейлердің еңкістігі, жер бетінің абсолюттік биіктіктері. Бұл мәселе ХІХ ғасырдың екінші жартысында жер бедері пішіндері изогипс немесе горизонталдар арқылы көрсетумен шешілген.
Топография және геодезия ғылымдарының Ресейдегі дамуы Қазақстан үшін аса маңызды болды. Ресейдегі топография мен геодезияның дамуы XVII ғасырда Мәскеу мемлекетінің Үлкен сызбасы деген еңбектен басталады десек қателеспейміз. Осы ғасырда орыс патшаларының шығыс жерлерді басып алу саясаты, ол территорияда карталастыру жұмыстарының дамуына алып келеді. 1667 жылы Тобыл әкімі П.Годунов Сібір картасын жасап шығады, 1701 жылы Семен Ремезовтың Сібірдің сызба кітабы атты 23 картадан тұратын алғашқы орыс географиялық атласы шығады. Бұл карталардың маңыздылығы олардың масштабында, басым бөлігі ірі масштабты, бүгінгі шолу топографиялық карталардың масштабына сәйкес - 1:200 000-тан 1:400 000 дейін [10].
1701 жылы І Петрдің бұйырығымен Мәскеу қаласында алғашқы математикалық-навигациялық мектеп ашылады, мұнда геодезисттерді дайындаған. 1715 жылы сол кездегі Ресей империясының батыс облыстарында топографиялық түсіру жұмыстары басталады. Нәтижеде 1:21000 тан бастап 1:84000 масштабқа дейін топографиялық карталар жарық көреді.
Топография мен геодезия ғылымдары даму үшін аса маңызды болған 1739 жылы ашылған Географиялық департамент, нәтижеде геодезия бойынша алғашқы С.К. Котельниковтың Жас геодет немесе геодезияның алғашқы негіздері деген геодезия бойынша оқулығы жарық көрді.
1779 жылы Мәскеу қаласында Межа мектебі, жер өлшеуіш мамандарды дайындайтын оқу орны ашылды. 1797 жылы карталар Депосы ашылады, кейін 1812 жылы Әскери-топографиялық депо деп аталады, ал 1822 жылдан бастап әскери топографтар корпусына айналады. 1845 жылы А.П. Болотов Геодезияның жоғары және алғашқы курсы деген оқулық жариялайды.
Кеңес үкіметі кезінде топография мен геодезия дамудың жаңа кезеңі басталады, ол 1919 жылы 15 наурызда Геодезия мен картографияның бас басқармасы құру туралы декретке В.И. Лениннің қол қоюынан басталады десек болады. Басқарманың алғашқы шаралырының бірі бұрыңғы орыс өлшемдерде берілген картографиялық материалдарды халықаралық метрикалық жүйеге келтіру болды. 1923 жылы барлық топографиялық карталар үшін метрмен көрсететін масштабтар бектілді. Осы жылдары топографиялық түсіру жұмыстары негізіне аэрофототопографиялық түсіру әдістері енгізілді.
20-шы жылдары Ф.Н. Красовский мемлекеттік геодезиялық желісін дамыту бағдарламасын жасап шықты [11].
1945 жылы масштабы 1:1000000 мемлекеттік топографиялық карта жасау жұмыстары аяқталды. Ал 50-шы жылдарының ортасында ҚСРО территориясының 1:100000 масштабтағы тпографиялық карталары жасалынған.
ХХ ғасырдың екінші жартысында жаңа геодезиялық инструменттер, аэрофототопографиялық әдістердің қарқынды дамуы КСРО территориясының басым бөлігіне 1:25000 масштабтағы топографиялық карталарын жасауға мүмкіндік берді.
Қазақстандағы топография мен геодезияның, сонымен қатар картографияның дамуы 1945 жылы Қазақ аэрогеодезиялық мекемесі және Семей қаласындағы топографиялық техникумның пайда болуынан басталады. Қазақ аэрогеодезиясы 50-шы жалдарға дейін Қазақстан территориясына масштабы 1:100000 топографиялық карталарын жасап шықты. Кейін 1:25000 және 1:10000 масштабтағы топографиялық карталарын жасау жұмыстарын жалғастырды [13].
Жаңа технологиялар, ғарыштық түсірістің дамуы топография мен геодезия ғылымдарын жоғарғы деңгейге көтерді. Бүгінгі таңда ғарыштан түсіру, GPS арқылы кез келген нүктенің географиялық координаттарын, биіктіктерін анықтауға мүмкіндік береді. Электрондық геодезиялық инструменттер пайда болған соң топографиялық және геодезиялық түсірістердің дәльдігі аса маңызды өсті.
Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстандағы мекемелер негізінде Қазақстанның геодезия және картографияның бас басқармасы ұйымдастырылды, кейін бұл басқарма Қазақстан Республикасы жер ресурстарын басқару агенттігіне өтті. Жаңа карталарды шығару міндеті Картография деген мемлекеттік мекемеге, ал 2002 жылы маусым айының 6 жұлдызынан Ұлттық картографиялық-геодезиялық қорына өтті. 2002 жылы 3 шілдеде Геодезия және картография туралы деген заң қабылданды. Осы жылдан бастап Қазақ ұлттық университетінің география факультетінде инженер-картограф мамандарын дайындап бастады.
1.2 Геодезиялық аспаптардың атқаратын міндеті оларға қойылатын негізгі талаптар
Осы күнгі геодезиялық аспаптар, əлбетте дəлдігі жоғыры оптикалық-механикалық жəне оптикалық-электрондық аспаптар болып келеді. Бірнеше километрге созылған объектілерді өлшеу үшін қажет жабдықтарға геодезиялық аспаптар жатады ғары оптикалық - механикалық жəне оптикалық - электрондық аспаптар болып келеді. Олар геодезиялық есептер құрлықта, теңізде жəне ғарыштың əртүрлі жағдайларында жүргізуге арналған. Геодезиялық өлшеулердің дəлдігі салыстырмалы түрде 2*10-3 ден 1*10-6 - ге дейігі аралықта сипатталады [14].
Геодезиялық аспаптар: геодезиялық мемлекеттік торапттардың құрғанда жəне аймақтарды карталармен қамтамасыз еткенде; инженерлік ізденістерде, құрылыстарды сауда жəне пайдалануда: геологиялық жұмыстарды қамтамасыз етуде; жерге орналастыруда жəне орман шаруашылығында; заттардың геометриялық параметрлері мен кеңістегі бағыттарын тексеретін аспаптарды жасауда; ғылымның əртүрлі салаларында жəне мемлекетті қорғауда кеңінен қолданылады.
Геодезиялық аспаптарға қойылатын жалпы техникалық талаптар "Геодезиялық аспаптар. Жалпы техникалық талаптар" атты 23643 - 88 стандарттар арқылы анықталады. Геодезиялық аспаптарды пайдалану үшін қажетті жағдайлар: қоршаған ортаның температурасы - 20 +- 5 0С; салыстырмалы ылғалдылық - 60 +- 20%; атмосфералық қысым - 760 +25мм сын.бағ.; жұмыс кеңістігіндегі ауаның ең жоғары жылдамдығы 0,2 мсек, діріл жиілігі 30 Гц; діріл күшеюінің амплитудасы 0,2 мсек2 [15].
Геодезиялық аспаптарды пайдаланудың негізгі жағдайларының жұмыс диапазоны əрқилы болып келеді. Дəлдігі жоғары геодезиялық аспаптармен 25 тен 500С дейінгі температурада жəне 35%-ға дейінгі салыстырмалы ылғалдылықта жұмыс істеуге болады. Қалған көпшілік аспаптар 40 тан 500С- ға дейінгі температура мен 98 % ылғалдылыққа пайдалануға болады.
Аспаптармен жұмыс оларды штативке, геодезиялық белгіні, бағананы бекіту кезінде орындалуы мүмкін. Тек кейбір аспаптарға атмосфералық жауын-шашыннан жəне күн радиациясының тікелей əсерінен қорғайтын қалқа (тент, шатыр) қолдану қажет.
Геодезиялық өлшеу жүргізудің технологиялық жағдайлары əр түрлі геодезиялық аспаптар үшін тəулік бойы уақыттың бірдей кезеңінен қарастырылады. Триангуляцияда, дəл нивелирлеуде тек таңғы жəне кешкі сағаттар қолданылады. Бірқатар аспаптар (топографиялық жарық қашықтық өлшеуіш, радиоқашықтық өлшеуіш), сондай-ақ кейбір түсіру аспаптары үшін бұл шектеулер едəуір қатал [17].
Далалық жұмыс процестерінде сыртқы жағдайлар өзгерісі маңызды болуы мүмкін, ал механикалық əсерлер (сілку, діріл) аспаптарды тасымалдау жəне тасу кезінде болады; геодезиялық аспаптарды конструкциялауда оның далада дəлдеу (реттеу) мүмкіндігін қарастыру қажет.
Айтылғандар негізінде жалпы түрде, топографиялық-геодезиялық өндіріс жағынан геодезиялық аспаптарға қойылатын мынадай негізгіталаптарды тұжырымдауға болады:
өлшеудің берілген дəлдігін Геодезиялық аспаптар 9 қамтамасыз ету;
жұмыстың осы түріне өнімділік тағайындаған өлшеу жұмыстарын орындау;
сыртқы ортаның əр түрлі жағдайында өлшеу нəтижелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін конструкция сенімділігі;
қарапайым жəне ыңғайлы қолдану;
конструкцияның шағындылығы, материалдың оңтайлы сыйымдылығы жəне энергия сыйымдылығы;
аспапты əр түрлі жағдайда пайдаланудағы тасымалдылығы;
аспапты дайындаушы-зауыт жəне жөндеу қызметі жағдайында ғана емес, оны далада бағалауда қалпына келтіру мүмкіндігін қамтамасыз ететін конструкцияның жөндеу жарамдылығы:
аспаптық жасау, сынау, қондырғы сериясы, сериялы өндіріс, пайдалану, жөндеу, сақтау кезінде əр түрлі кезеңде тексерімділігі;
конструкцияның эстетикалығы жəне эргономикалылығы.
Көрсетілген талаптардың орындалуы белгілі қиындықтармен қатар жүреді; айтылған талаптардың кейбіреулері өзара қарама-қайшы (олардың біреуінің жақсаруы басқасының нашарлауына алып келеді), сондықтан аспап параметрлері мен конструкцияларды таңдау кезінде оны жасау процесінде өндіріс (тапсырыс беруші) талабына жəне жұмыстың соңғы мақсатына сүйенеді. Геодезиялық аспаптардың конструкциясы технологиялық жəне оның негізгі параметрлері мен техникалық қасиеттерін тексеруге мүмкіндік беретіндей болуы қажет [16].
Геодезиялық аспаптар тасымалдауға ыңғайлы болып буып-түйілуі, яғни кез-келген көліктен тасымалдау талаптарына сай, оның ішінде 200 км кем емес тегіс емес арақашықтарында соғатын 20 - 40 км жылдамдықпен тасымалдауға сай болуы қажет. Көптеген аспаптар жиналатын қаптамамен (футляр) иықта (жорыққа шыққанда) тасуға лайықталған. Аспапты тасымалдау немесе тасу кезінде оған 1-80 Гц жиілік ауқымында 1-5 мxс-2 жылдамдықпен дірілдік əсер (вибрационное влияние) жəне 10-30 мxс-2 ретті соққы жүктеме əсер етуі мүмкін. Кей жағдайда бұл жүктемелер бұдан да көп болуы мүмкін.
Геодезиялық аспаптарды жіктеудің жалпы белгілері 23643 - 88 Геодезиялық аспаптар. Жалпы техникалық талаптарда айқындалған. Көрсетілген стандарттың жіктеу негізінде мынадай белгілер бар: функциялық міндеті, қолданылу саласы, ақпарат тасымалдағыштың физикалық табиғаты, тасымалдауға тұрақтылығы, конструкциялық ерекшеліктері. Метрология тұрғысынан геодезиялық аспаптардың ішінен өлшейтін аспап болып есептелмейтін (мысалы, центрирлер) өлшеу құрал-жабдықтары мен аспаптарын ажыратуға болады. Өлшеу құралжабдықтарын дəлдігі бойынша дəлдігі жоғары, дəл жəне техникалық деп бөлінеді. Кейбір мамандар дəлдігі жоғары жəне аз аспаптар деп бөлуді ұсынады.
Геодезиялық аспаптарды бойынша бөлуге болады:
а) міндетіне қарай: 1. Бұрыштарды өлшеу үшін қажет аспаптар (қарапайым аспаптар: транспортирлер, эккерлер, эклиметр, буссолдар; негізгі бұрыш өлшегіш аспаптар : əртүрлі теодолиттер); 2. Ұзындықтарды өлшеу үшін пайдаланатын аспаптар (сызғыштар, рулеткалар, ленталар, ұзындық өлшеуіштер, оптикалық қашықтық өлшеуіштер, ілмелі ұзындық өлшеуіш аспаптар, жарық сəулелі өлшеуіштер, радиоқашықтық өлшеуіштер); 3. Биік айырымдар мен биіктіктерді өлшеу үшін қажет аспаптар (əртүрлі деңгейлері бар нивелирлер, əртүрлі компенсаторлары бар нивелирлер, лазерлі нивелирлер, микронивелирлер, гидронивелирлер, микробарометрлер, профильсызғыштар); 4. Топографиялық түсірістерге қажет аспаптар (кипрегельдер, тахеометрлер, топографиялық байланыстырушылар, инерциялық жүйелер); 5. Арнайы тағайындалған аспаптар (вертикаль жобалау аспаптары, жармалық өлшеулер аспаптары) жəне басқа да аспаптар (оптикалық тіктеуіштер, рейкалар т.б.) [18].
б) дəлдігіне қарай (тек қана теодолиттер, нивелирлер жəне ұзындық өлшеу аспаптары) өлшеу қателіктеріне байланысты мынандай түрлерге бөлінеді:
в) Ақпараттарды физикалық табиғатына қарай сақтаушы механикалық (нүктелер, сызғыштар жəне т.б.); оптикалықмеханикалық (теодолиттер, нивелирлер, кипрегельдер жəне т.б.); оптикалық-электрондық (жарық сəулелі қашықтық өлшеуіштер, электрондық тахеометрлер); электрондық (радиоқашықтық өлшеуіштер, регисторлар, іздеуіштер жəне т.б.);
г) тасымалдау жағдайларына байланысты: стационарлық жылжымалы (көлікке орнатылған), алып жүретіндер (жəшігінде жайластырылған);
Кейбір геодезиялық аспаптар есеп алу тетіктеріне, остік жүйелерінің констукциясына, көру дүрбісінің түріне жəне басқа да конструкциялық белгілеріне қарай жіктеледі.
Жіктелулерінің (б) жəне (в) белгілері аспаптарды типтерге бөлінеді.
Қазіргі кезде геодезиялық аспаптардың 20 дан астам мемлекеттік стандарттары жасалынған, олар: теодолиттер, нивелирлер, оптикалық қашықтық өлшеуіштер, жарық сəулелі өлшеуіштер, кипрегельдер мен тахеометрлер, рулеткалар, нивелирлік рейкалар, центрирлер жəне т.б.
Геодезиялық аспап жасаудағы стандарттау жəне ғылыми-техникалық прогресс. Өндіргіш күштердің дамуының қазіргі заманға кезеңдеріне экономика деңгейі көбінесе ғылыми-техникалық прогресс қарқынымен, өндіріс ұйымы, ғылыми-техникалық революция жетістіктерімен алдын-ала анықталады. Ғылыми-техникалық прогрестің жылдамдатылуына өндірісті мемлекеттік басқарудың нормативтік базасы болып табылатын стандарттау маңызды үлес қосады [19].
Стандарттаудың маңызды міндеттерінің бірі - шығарылатын аспаптардың сапасын ұдайы арттыруды қамтамасыз ету. Егер 1960 жылдары стандарттаудың бастапқы кезеңінде геодезиялық аспаптар шығаратын өнеркəсіп мүмкіндігі едəуір толық жүзеге асырылатын стандарттау объектілерінің осындай көрсеткіштерінің орнатылуы талап етілсе, қазіргі кезде оның міндеттері басқаша тұжырымдалады. Аз шығын аспаптардың талап етілген деңгейін қамтамасыз ететін стандарт оңтайлы болып танылады.
Қазіргі кездегі МемСТ (ГОСТ) бойынша өнеркəсіптерде геодезиялық аспаптардың 40-тан астам типі шығарылады. Олардың ішінде шамамен 20-сына тағайындалған.
Геодезиялық аспаптар стандарттары. Геодезиядағы стандарттау объектілері: негізгі түсініктердің анықтамасы мен терминдері (1-кесте), геодезиялық аспаптар, метрологиялық қамтамасыз ету, стандарттаудың ұйымдастыру- əдістемелік мəселелері. Стандарттау НТҚ-ның (нормативтік техникалық құжат) негізгі үш категориясы (санаты): мемлекеттік стандарт (МемСТ), салалық стандарт (ССТ), техникалық материалдарды нұсқау (ТМН) деңгейінде жүзеге асырылады. Стандарттаудың маңызды объектілерінің бірі МемСТ, ішінара ССТ деңгейінде талаптар қойылатын геодезиялық аспаптар есептеледі.
1-кесте
Геодезиялық аспаптарды жасаудағы стандарттар
Стандарттыңaкатегорияларыaжəнеa нөмірі
Стандартaатаулары
ГОСТa11897-94a
Геодезиялықaаспаптардыңaштативтері. aЖалпыa техникалықaталаптарaжəнеaсынауaəдіс тері
ГОСТa7502-80a
Металдыaөлшеуішaрулеткалар
ГОСТa11158-83a
Нивелирлікaрейкалар.aЖалпыaтехникал ықaталаптар
ГОСТa13424-68a
Теодолиттер.aГоризонтальaдөңгелекті ңaдиаметр қателіктердіaанықтауaəдістері.
ГОСТa13494-80a
Геодезиялықaтранспортирлер.aЖалпыaт ехникалықa талаптар
ГОСТa15114-78a
Телескоптықaжүйелер.
ГОСТa16740-79a
Геодезиялықaаспаптарғаaарналғанaтаб андар.aТүрлеріaжəнеaнегізгіaпарамет рлері.aТехникалықaталаптар
ГОСТa1922382a
Светодальномерлер.aЖалпыaтехникалық aталаптар
ГОСТa10812-82a
Геодезиялықaномограммалықaаспаптар. aЖалпыaтехникалықaталаптар
ГОСТa23543-79a
Геодезиялықaаспаптар.aЖалпыaтехника лықaталаптар
ГОСТa68-3.2-98
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aЦиф рлікaкартографиялықaақпараттардыңaк лассификацияменaкодтаудіңaжүйесі.aЖ алпыaталаптар.
ГОСТa68-3.3-98a
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aКар тографиялықaақпараттыңaцифрлікaтүсі ніктемеaережелері. Жалпыaталаптар
ГОСТa68-3.4-98a
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aЦиф рлікaтопографиялықaкарталардыңaсапа сынаaталаптар.
ГОСТa68-3.5-99a
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aАлм астыруaтəрт.Жалпыaталаптар
ГОСТa68-3.6-99a
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aЖығ аруaтəртібі.aЖалпыaталаптар
ГОСТa68-4-93a
Топографиялықaгеодезиялықaбағыттағы aаспаптықa өнімдіaсынауaжəнеaоныaүйімдастыру.
ТУa68-212-93a
Т60aтехникалықaтеодолит
ТУa68-232-94a
КРТ-1aкартометр
ТУa68-235-96a
ДиазопленкалардыaшығаруaУП-1aқұрылғ ысы.
ТУa4433-231-02570411-95
3Н-3aнивелирі
ГОСТa68-1.2-95a
Салалықaстандарттыaжасауaтəртібіaжə неaолардыңa талаптарынаaқадағалауaжүргізу
1-кесте жалғасы
ГОСТa68-2.6-97a
Топографиялықaгеодезиялықaаспаптард ыaңaқолдануaқұжаттары.aҚұрымыaжəнеa жалпыaталаптары.
ГОСТa68-3.1-98a
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aЖал пыaталаптар
ТУa68-166-89a
15Ш59Мaастрономиялықaуниверсалдыңaк омплексі
ТУa68-178-91a
УВК-Мaбұрыштыaөлшейтінaжоғарыaдəлді ктіaкомплекті.
ГОСТa68-5.01-98
Топографиялықaгеодезиялықaжəнеaкарт ографиялықaбағыттағыaаспаптықaөнімн іңaсалалықaсертификациялықжүйесі.aН егізгіaережелер.
ГОСТa68-8.01-97
Топографиялықaгеодезиялықaжəнеaкарт ографиялықaкəсіпорындардағыaметроло гияaқамтамасызaетуaжұмыстардыңaтəрт ібіaжəнеaоныaүйімдастыру.
ГОСТa68-8.02-97a
Роскартографииaжүйесіндеaметрология лықaбақылауa
ГОСТa68-11-96a
Картографиялықaжұмыстарғаaсызғышaқұ ралдарaменаспаптар.aЖалпыaтехникалы қaталаптар.
ГОСТa68-12-97a
Геодезиялықaаспаптардыaцентрлеугеaа рналғанa құрылғысы.aТүрлері,aнегізгіaпарамет рлеріaжəнеa техникалықaталаптары.
ГОСТa68-12.0.05-87
Еңбекaқауіпсіздігініңaстанддарттауa жүйесі.a Топографиялықaгеодезиялықa кəсіпорындардарындағыaқауіптіaжұмыс тарғаaжіберуaжəнеaеңбекaқауіпсіздіг інa оқытуaтəртібі.
ГОСТa68-12.0.06-87
Еңбекaқауіпсіздігініңaстанддарттауa жүйесі.a Топографиялықaгеодезиялықaкəсіпорын дардарындағыaөндірістікaзалалықтыңa себептерінaталдау.
ГОСТa68-14-99
Топографиялық геодезиялықaжəнеaкартографиялықaкəс іпорындардағыпроцесіaжəнеaтүрлері.a Терминдерaжəнеaaанықтамалар.
ГОСТa68-15-01a
Геодезиялықaөлшеулер.aТерминдерaжəн еa анықтамалар
ТУa5163-241-02570411-97
ФПУ-РМaФотополимерлікaқұрылғысы
ТУa9558-005-02570823-96
Картографиялықaөнім.aРельефтікaкарт алар.
ТУa9557-010-02570823-97
Картографиялықaөнім.aПластмассалықa глобусa (диаметріa320aмм).
РДaБГЕИa03-89a
Фотограмметриялықaаспаптар.aТерминд ерaжəнеa анықамалар.
кестенің жалғасы
РДaБГЕИa05-89a
Метрологиялықaқамтамасызaету.aГеоде зиялықa өлшеуaқұралдарыныңaтексеруaжабдықта ры.
РДaБГЕИa10-91a
Стандарттауaжəнеaаспапaжасауaсаласы ндағыaнормативтікaтехникалықaқұжатт арменaқамтамасызaетуa тəртібі.
РДaБГЕИa32-99
Аттестациялауaжүргізудіaжəнеaоныaүй імдастыру.
РДa68-2.1-92a
Аспаптыaжасаудағыaоптикалықaжүйелер діaесептеуaжəнеaжүргізуaтəртіптері
РДa68-8.17-98
Топографиялықaгеодезиялықaжəнеaкарт ографиялықaбағыттағыaөлшеуaқұралдар ынаaарналғанaлокальдіaтексеруaсхема лары
РДaБГЕИa36-01
Топографиялық-геодезиялықaтехникала рдыaпайдалануaжəнеaолардыaбақылауaк езіндегіaəдістерініңaеңбекaқауіпсіз дікa талаптары
РДaБГЕИa37-01
Метрологиялықaқамтамасызaету.aКарто графиялықaжұмысқаaарналғанaтексеруa лабораториясыныңa аспаптарыaжəнеaқұралдарыaтізімі
РТМa68-3.01-99a
Цифрлікaкартографиялықaөнімдіaжасау aжəнеa бақылауaтəртібі
РТМa68-5-93a
Геодезиялықaіздеуaқұралдары.aЖалпыa техникалықaнұсқаулар.
РТМa68-6-94a
Жерaжəнеaтеңіздегіaгравиметриялықaж ұмыстар.a Терминдерaжəнеaанықтамалар.
РТМa68-7-95a
Геодезиядағыaқолданылатынaшарттыaбе лгілер
РТМa68-8-95a
Топографиялық-геодезиялықaтехникала рынаaтехникалықaқамтамасызaетугеaке тетінaспиртінaшығынaнормасы.
РТМa68-8.10-95a
Өлшеудіaорындауaəдістемесі.aМетроло гиялықa аттестацияларыaжəнеaоныңaмазмұнынaқ ұруa талаптары.
РТМa68-8.20-93a
Геодезиялықaполигондар.aЖалпыaтехни калықa талаптар.
РТМa68-8.21-94a
"Барлықaкомбинациялар"aтəсіліменaжа рықa қашықтықaөлшеуіштердіңaтүзетулерінa анықтау
РТМa68-8.24-01
Топографиялық геодезиялықaбағыттағыaөлшеуaқұралда рыныңa
нормаланатынaметрологиялықaсипаттам алары.a Көрсеткіштерaноменклатурасы.
РТМa68-8.25-01a
Топогеодезиялықaбағыттағыaөлшеуaқұралда рыныңa
тексеруaмерзімдерінaесептеуaтəртібі
кестенің жалғасы
РТМa68-10-95
Аэрогеодезиялықaкəсіпорындарындағыa топографиялықaгеодезиялықaаспаптарғ аaжөндеуaжүргізуaжəнеa
оныaұйымдастыру
РТМa68-14-99a
Геодезиялықaжұмыстардыңaспутниктікa технология.aТерминдерaжəнеaанықтама лыр
ТПрa47-87a
Нивелирлердіaсынаудағыaмемлекеттікa типтікaбағдарлама
ТУa68-2.01-87a
Картографиялықaөнім.aАтластар.
ТУa68-2.02-87a
Картографиялықaөнім.aПарақтықaкарта лар.
ТУa68-2.04-87a
Картографиялықaөнім.aКонтурлықaкарт алар.
ТУa68-53-82a
ЛЗ-20Пaжердіaөлшеутінaлента
ТУa68-78-86a
Нивелирлікaинварлікaрейкалар
РТМa68-13-99a
Геодезиялықaжəнеaтопографиялықaөнді рістегіa
құжаттардыңaшарттыaграфикалықaбейне лері
ТУa68-140-87a
15Ш59aастрономиялықaуниверсалдіңaко мплексі.
ТУa68-164-96a
БейненіaжылжытуaкомпенсациясыaбарaА ФА-ТК-1018aтопографиялықaаэрофотоа ппаратінің
Ең алдымен стандарт өндірісті ұйымдастыру жəне дайындау, техникалық құрал-жабдықтар жəне өндіріс объектісінің өзі сияқты өндірістің құрамбөліктерін (компонент) қамтиды. Сонымен қатар əрбір құрамбөлік стандарттаудың əр түрлі бағыттары жəне өндірістік циклдің негізгі үш кезеңі: жасау (жобалау), аралық аспап өнімдерін шығару, дайын аспаптарды шығару бойынша бөлінеді.
1.3 Жерге орналастыру жұмыстарында геодезиялық аспаптарды техникалық қамтамасыз етілуі және пайдалану ережелері
Аспаптың мынадай негізгі қамтамасыз ету фазалары ажыратылады: жасау, қондырғы сериясы, сериялы өндіріс, пайдалану, жөндеу, сақтау. Аспаптың аталған əрбір фазаларына қызмет етудің өзіндік ерекшеліктері бар.
Техникалық қамтамасыз ету деп - аспапты мақсатқа сай пайдалану үшін дайындығын қамтамасыз етуге бағытталған технологиялық, əдістемелік жəне физикалық-механикалық операциялар кешенін түсіну керек. Геодезиялық аспаптарға қатысты техникалық қызмет етудің мынадай негізгі түрлері бөліп көрсетуге болады: алдын ала қарау (тексеру), аспапты жұмысқа дайындау, пайдаланып тексеру жəне дəлдеу, жөндеу (ағымдағы, орташа, күрделі), технологиялық қызмет ету, метрологиялық қызмет ету, мақсатқа сай пайдалану кезінде сақтау. Аспаптың əр түрлі типтеріне техникалық қызмет етудің аталған түрлерінің толықтығы бірдей емес жəне геодезиялық өлшеу дəлдігімен байланысты. Геодезиялық аспаптарды пайдалану күрделі процестер қатарына жатады, себебі сенімділікті тиісті деңгейде сақтау үшін өлшеу жүргізу процесінде білікті маман (бақылаушы, оператор) араласуы қажет. Бұл жағдай аспапты пайдалану кезеңінде жəне оған дайындау кезінде техникалық қызмет ету жөніндегі шаралар табиғаты мен мəнін, яғни аспап сенімділігін берілген деңгейде сақтауға бағытталған жұмыс кешенін алдын ала анықтайды. Бұл шаралардың басты мақсаты - өлшеу (бақылау) кезінде істен шығу жағдайларын болдырмау. Осы мақсат белгілі бір уақыт аралығынан кейін аспап жағдайын, оның жеке элементтерінің дəлдеуін, бөліктерін реттеу жəне анықталған ақаулығын жою арқылы іске асырылады [20].
Жұмыс жағдайында, аспаптың пайдалану сенімділігі туралы айту керек; бұны аспаптың техникалық қызмет ету шаралары мен белгіленген нормаларын сақтап пайдаланудың берілген жағдайында (режімде) белгілі бір уақыт аралығында істен шықпай жұмыс істеуі деп түсіну керек.
Аспаптың істен шығуы жəне параметрлердің шашылуы мен орташа уақыт арасындағы деректер бойынша сенімділікті анықтау жеткілікті емес екенін практика көрсетті. Сенімділіктің едəуір толық жəне дəл сипаттамасын мынадай қосымша ақпарат бар кезде алуға болады: қызмет ету персоналдарының (қызметкерлердің) біліктілігі; техникалық қызмет ету бойынша жұмыс сапасы мен мөлшері, қосалқы бөлшектердің болуы, тексеру аппаратураларының болуы, пайдалану құжаттамалары мен оның сапасы, тасымалдау жағдайы, салып қоятын қаптамалардың сапасы (амортизациялық құрылғының). Аспаптың пайдалану процесінде істен шығу себептерін анықтау - көп еңбек сіңіруді қажет ететін жұмыс. Пайда болу сипатына қарай бірден жəне біртіндеп істен шығу деп бөледі. Бірден істен шығудан параметрлер секірмелі өзгеріске ұшырайды. Бұлай істен шығу сыртқы ортаның төтенше факторларынан, аспапта ақау элементтерінің болуынан, конструкциялық жетілдірілмеуі мүмкін. Біртіндеп істен шығу параметрлердің жинақталған өзгертілулерінен болуы мүмкін. Біртіндеп істен шығудың себептері аспап элементтерінің ескіруі жəне тозуы, аспаптың жеке бөліктерінің жұмысының үйлеспеуі, дəлдеудің дəлсіздігі жəне оның жылжымалы түйіндерін реттеу болуы мүмкін. Пайдалану кезінде істен шығуды пайда болу нұрғысынан функциялық жəне метрологиялық деп бөледі; функциялық істен шығудан жұмыс істеу уақытша тоқтайды, ал метрологиялық істен шығу бақылау сапасының нашарлауына апарып соғады, өлшеу нəтижесінде жол бергісіз қателіктерге себепші болады. Істен шығуды аспапты жөндеу немесе дəлдеу жүргізу арқылы жоюға болады. Геодезиялық аспаптар, əдетте қалыпқа келтірілетін бұйымға жатады, яғни оларды жөндеуге болады. Ерекшеліктеріне, тозу дəрежесі мен аспап жарамсыздығына байланысты ағымдағы, орташа жəне күрделі жөндеу деп ажыратады [21].
Ағымдағы жөндеу - аспаптың қалыпты пайдаланылуы қамтамасыз етілетін көлемі бойынша аз жөндеу түрі. Ағымдағы жөндеу процесінде жарамсыздықты жеке құрамды бөліктерді ауыстырып немесе қалыпына келтіріп, сондай-ақ дəлдеу жұмыстарын жүргізіп жояды. Ағымдағы жөндеуді қызмет ету персоналдары (қызметшілер) жəне дайындаушы-кəсіпорынның жөндеу қызметі атқарады.
Орташа жөндеу аспаптың пайдалану сапасы істен шыққан құрамды бөліктерді ауыстырып немесе жөндеп, қалпына кертіріледі. Орташа жөндеу кезінде анықталған ақауларды жойып, аспаптың қалған барлық бөліктерінің техникалық жағдайы міндетті түрде тексеріледі. Орташа жөндеуді тұрақты (стационар) жөндеу қызметі орындайды [25].
Күрделі жөндеуде аспап толық бөлшектеледі, аңау тізімдемесі жасалады, көптеген маңызды құрамды бөліктер жөнделеді немесе ауыстырылады, барлық құрамды бөліктер тексеріледі, аспап тазаланады жəне жиналады, толық тексеріледі, қажет болса дəлдеу жүргізіледі. Күрделі жөндеуді тұрақты (стационар) жөндеу кəсіпорны атқарады.
Геодезиялық аспаптарды жұмысқа дайындау. Геодезиялық аспаптар конструкциясы оны далалық жағдайда дəлдеу мүмкіндігі қарастырады. Аспапты дəлдеу қажеттігі оның конструкциясында салынған геометриялық, оптикалық, механикалық жəне электрлік жағдайларды тексеру нəтижелеріне негізделіп анықталады. Аспапты жұмысқа дайындау, аспаптың конструкциялық жағдайларын тексеру жəне оны дəлдеу жөніндегі жұмыс кешені пайдалану кезінде тексеру құрамына кіреді. Геодезиялық аспапты пайдалану кезінде (эксплуатациялық) тексеру мерзімінде зертханалық жағдайда, сондай-ақ далалық жағдайда тікелей бақылау жүргізер алдында жүргізіледі.
Геодезиялық аспаптарды пайдалану кезінде (эксплуатациялық) тексерудің типтік тəсілдерін қарастырайық.
Штатив тұрақтылығын тексеру. Бақылау (тексеру) кезінде штатив аспапты тік жазықта жəне бүйір бағытта қозғалмай тұруын қамтамасыз етуі тиіс. Тексеру аспаптың көру түтігі арқылы қандай да бір анық көрінетін қозғалмайтын нүктені байқап көру жəне бақылау арқылы іске асырылады. Штатив бөліктерінің ығысуы анықталған жағдайда штатив ая,ын бастиегімен (головка) жəне ұшының аяғымен қосуды қатайту керек.
Тіреуіштің тұрақтылығын тексеру. Тіреуіш көтергіш винті оңай, жеңіл бұралуы керек, винт ауытқуына жол берілмейді. Байқап көру арқылы тексеріледі. Винттердің ауытқуы есебінен тіреуіштің ығысуын штативті тексеруде сипатталғандай етіп тексереді. Дəлдеу кезінде барлық көтергіш винттің бірдей айналу сапасын қамтамасыз етіп, реттейтін гайканы шпилькамен (өзек) айналдырады.
Деңгейді орнату дəлдігін тексеру. Аспаптың цилиндрлік деңгейінің осі оның вертикаль (тік) осіне перпендикуляр болуы тиіс. Тексеру үшін деңгейді екі көтергіш винт бағыты бойынша орнатып, солардың көмегімен көпіршілікті ортасына салады. Деңгей бар аспаптың жоғары бөлігін 180°-қа бұрады. Егер деңгей көпіргіші орташа орыннан бірден артық бөлікке ығысса, осы деңгейдің дəлдеу винтімен көпіршікті ампуланың ортасына ауытқұдың жартысына орналастырады. Бұдан кейін тексеруді қайталайды (қажет болса дəлдеумен бірге). Дөңгелек қондырғы деңгейі болған жағдайда оның осі аспаптың вертикаль (тік) осіне параллель болуы керек. Аспапты тексеру үшін цилиндрлік деңгей бойынша көлденең орналастырады, содан кейін дөңгелек деңгейдің дəлдеу винтімен оның көпіргішін ортасына салады [22].
Көру түтігінің жіп торы дұрыс орнатылуы тиіс. Көру түтігі арқылы қандай да бір анық көрінетін нүктені бақылап тексеру жүргізіледі. Түтікті көлденең жəне тік жазықтықта ауыстыру кезінде тор штрихының (көлденең не тік) нүкте бейнесімен үйлестігін тексереді. Тор орнын түзету үшін оның жақтауын (оправа) қажет бағытта, бейнелейтін винт (котировочных винтов) көмегімен айналдырады.
Көру түтігінің көздеу (визир) осінің орнын тексеру. Нивелирде көру түтігінің көздеу осі мен деңгей осі арасындағы бұрыш минималь (ең аз), яғни нормативтік құжаттамада белгіленген шектен аспауы керек. Теодолитте түтіктің көздеу осі көлденең (горизонталь) оске перпендикуляр болуы тиіс. Тексеру үшін нивелирде белгілі əдіспен (мысалы, екі рет нивелирлеу арқылы) i бұрышын, ал теодолитте - коллимациялық қателікті с - 0,5 (КЛ -- КП) анықтайды. i мен с-нің жол бергісіз мəндері жағдайында көздеу осін жіп торын бүйір немесе тік бағытқа ауыстырып дəлдеу жүргізіледі.
Бұрыш өлшеуіш аспаптың тік дөңгелегінің (шеңбер) есептеу индексі дұрыс белгіленуі тиіс. Деңгей көпіргіші ортасына орнату кезінде түтіктің көлденең орнына сəйкес есептеу нөл орны (зенит орны) деп аталады. Бұл шарт деңгей немесе тордың дəлдеу винтімен түзетіледі.
Аспапқа орнатылған центрир қондырылуын тексеру. Оптикалық центрирдің көздеу осі аспаптың тік (вертикаль) осімен сəйкес келуін тиіс. Тексеру үшін аспаптың жоғары бөлігінің үш орында (120° сайын) центрир торының көлденең жазықтыққа қиылысу жобасын алу қажет, яғни қателік үшбұрышын анықтау керек. Дəлдеу үшін центрирдің оптикалық бөлшектерінің бірін тордың қателік үшбұрышының ауырлық центрімен қабысуына дейін орнын ауыстырады. Кейбір аспаптарда оптикалық центрирді дəлдеу тек шеберханаларда жүзеге асырылады [23].
Оптикалық көздеу орнатылуын тексеру. Оптикалық көздеу осі көру түтігінің көздеу осіне параллель болуы керек. Тексеру үшін көру түтігін алыстағы нысанға апарады, содан кейін осы нысанды көздеу арқылы бақылайды. Егер оның көздеу сызығы нысан бейнесімен қабысса, көздеуді бұрады. Ол үшін түтік корпусына көздеуді бекітетін винттер босатылып, көздеуді нысанға бағыттап, винттерді қатайтады.
Геодезиялық аспаптарды пайдалануды жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
GPS
Global Positioning System, спутниктік навигация жүйесі
ГЛОНАСС
Ресей спутниктік навигация жүйесі
ГАЖ
Геоақпараттық жүйелер
ЖРНЖ
Жерсеріктік радионавигациялық жүйелер GPS Global Positioning System
ҰҰА
Ұшқышсыз ұшу Аппараттары
НТҚ
Нормативтік техникалық құжат)
МГТ
Мемлекеттік геодезиялық тораптарының
МемСТ
Мемлекеттік стандарт
ССТ
Салалық стандарт
ТМН
Техникалық материалдарды нұсқау
SRTM
Shuttle Radar Topography Mission
RTK
Real Time Kinematics
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Өркениеттің қазіргі деңгейі ақпараттық технологиялардың өсіп келе жатқан рөлімен сипатталады. Әлемнің барлық дамыған елдері ақпараттық желілерді пайдаланады. Негізгі ақпараттық өнімдердің бірі ГАЖ (геоақпараттық жүйелер) болып табылады. Бұл ақпараттық жүйенің базасы сандық карталар болып табылады. Осылайша, бүгінгі күннің өзекті міндеті сандық карталарды жасау саласындағы зерттеулер болып табылады. Бұл біздің елде геодезиялық өндірістің негізгі міндеттерінің бірі сандық карталар жасау болып табылатындығымен расталады. Бұл міндет дәстүрлі технологияларды пайдалану, соның ішінде өткен жылдардың топографиялық карталарын (карталарды цифрлау, дигитализациялау және векторизациялау әдістері), аэрофотограмметриялық әдістер мен жердегі топографиялық түсірілімдерді пайдалану негізінде шешіледі.
Қазіргі кезде геодезия ғаламдық жетістіктерге жеткен, іргелі ғылымдардың бірі бола тұрып, өзінің жетілуін жалғастыруда. Осы уақытта жер бедері туралы бізде бар білімнің барлығы геодезияның арқасында алынған. Геодезиялық жұмыстардың көлемі соңғы үш жылда шамамен бес есеге өсті.
Жұмыстың мақсаты. Жерг орналастыру жұмыстарында заманауи геодезиялық құралдарды пайдаланудың орны мен қолдану ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыс идеясы. Құрамыс шағын ауданындағы жерге орналастырудағы жер бетіндегі геодезиялық жұмыстарды қазіргі технологиялармен қамтамасыз ету.
Нысаны Алматы қаласының Наурызбай ауданына тиесілі Құрамыс шағын ауданы.
Дипломдық жұмыстың мәселелері. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешілді:
Заманауи геодезиялық құралдардың жерге орналастыру жұмыстарындағы рөлін айқындап алу;
Жерге орналастыру жұмыстарын жүргізуге қойылатын талаптарды талдау;
Заманауи технологиялар негізінде жерге орналастыру жұмыстарын ұйымдастырудың негізін көрсету.
Диплoм жұмыcының пpaктикaлық мaңызы: Бұл жұмыcтың пpaктикaлық мaңызы зop. Жерге орналастыру жұмыстарын қазіргі таңда дұрыс жасамасақ ол біріншіден сол жерді дұрыс игере алмауымызға әкеліп соғады. Екіншіден ол еліміздің экономикалық ахуалына кері әсерін тигізеді. Сондықтан заманауи геодезиялық құралдарды жерге орналастыру жұмыстарында пайдаланудың орны ерекше екенін атап кеткен жөн.
Диплoмдық жұмыcтың құpылымы мeн көлeмi: Диплoмдық жұмыc жалпы 84 беттен, 3 бөлiмнeн, 65 әдeбиeттep тiзiмiнeн, 6 кecтe, 10 cypeттен және 6 қосымшадан тұрады.
1. ЗАМАНАУИ ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ЖҰМЫСТАРЫНДАҒЫ РӨЛІ
1.1 Жерге орналастыру жұмыстарында қолданылатын геодезиялық аспаптардың даму тарихы
Геодезиялық аспаптарды жасауды қолданбалы ғылым түрінде қарап жəне геодезиялық жаңа аспаптар жасауда елеулі еңбек еткен орыс ғалымдары инженерлері, өнертапқыштары: М.В. Ломоносов, В.Я. Струве, В.Ф. Гербет, Д.Д. Гедеонов, К.И. Темпер жəне т.б. атауға болады. П.А. Чебылов пен А.Н. Крыловтардың еңбектерін қалады [1].
Геодезиялық аспаптарды жасап шығару Ресейде 1919ж. Содан кейін, 1923 жылы əскери топографиялық шеберханасы негізінде "Геодезия" зауыты дүниеге келді жəне алғаш теодолиттерді, мензулалары, нивелирлері, содан кейін 10" бес аспап шығарылды. 1927жылдан бастап "Геофизика"атты басқа оптикалық - механикалық кəсіпорны дүрбілі ТТ-30 теодолитін, содан кейін 30 жылдары ОТ жəне ОТ - 10 теодолиттерін шығара бастады.
1928 жылы Мемлекеттік геодезия жəне картография институты (ЦНИИГАиК) ұйымдастырылды; ол жаңа геодезиялық аспаптарды жасауда жəне зерттеуде, геодезиялық өлшеу əдістерін жасауда маңызды рөл атқарды. Институттың ең алғашқы диреткоры əрі ғылыми жетекшісі көрнекті орыс ғалымы, геодезист, профессор Ф.Н.Красовский болды. Ол геодезиядағы ғылыми зерттеулердің болашағын көп жыл алдын анықтады [2].
1953 жылы жарық қашықтық өлшеуіш СВВ-1 (авторлары: В.П.Васильев, А.Величко) жасалды, ол 15 км-ге дейінгі қашықтықты өлшеу үшін геодезиялық практикада кең қолданылды. 1958 жылы ЦНИИГАиК-да В.М.Назаровтың басшылығымен 1 класты полигонометрия жақтары мен триангуляцияның базистік жақтарын өлшеуге арналған геодезиялық жарық қашықтық өлшеуіш ЭОД-1 жасалды. Аспаптардың осы тобында кейін (1967 ж.) П.Е.Лазановтың (ЦНИИГАиК) басшылығымен гелий-неонді лазерлі Кварц жарық қашықтық өлшеуіш жасалды. Аспаптың əрекет ету қашықтығы 30 км, өлшеу қателігі (2+2-10-6D) см.
1970 жылдары топографиялық жарық қашықтық өлшеуіш түрінде қашықтық өлшеуіш бөлікті теодолитпен (көзбен шолу немесе кодты) біріктіру тенденциясы пайда болды. Осындай синтез нəтижесінде əр түрлі елдерде электронды тахеометрлер (жартылай автоматты немесе автоматты) жасалды; ол əмбебап геодезиялық аспап болып саналды. Автоматты электронды тахеометр жасау кезінде бұрын бұрыш өлшеуіштерді ғана автоматтандыруға арналған, кодты теодолит конструкцияларына салынған белгілі техникалық шешімдер қолданылады. Көптеген электронды тахеометрлер қондырылған микропроцессорлармен (есептегіштер) жабдықталады [4].
Соғыстан кейінгі жылдары жеке өлшеуіш операцияларды автоматтардыруға көп көңіл бөлінеді. Компенсатор көмегімен вертикаль дөңгелектің оптикалық индексі мен нивелирдің көздеуіш осін тұрақтандыруға көп күш жұмсалды.
Геодезиялық аспаптар жасаудағы аспаптарды əмбебептауға байланысты бағыттардың дамуы қолданбалы геодезияда жұмыс көлемінің артуына едəуір байланысты. Геодезияның осы бағытының қалыптасуының бірінші кезеңінде арнайы аспаптардың жоқтығынан өлшеу жұмыстарының көп бөлігі əр алуан қарапайым құралдармен толықтырылған дəстүрлі құрал-жабдықтар арқылы орындалды. Геодезиялық аспаптар жасауға жаңа принциптерді енгізу, аспаптардың тип өлшемдік қатарын жетілдіру, жəне олардың сапасын жақсарту ЦНИИГАиК жасаған сериялы шығарылатын аспаптардың негізгі түрлеріне қолданылатын мемлекеттік стандартты енгізуге əсер етті [3].
Шығарылатын геодезиялық аспап номенклатурасын реттеуде көрсетілетін стандарт талаптарын іске асыру тиімділігіне геодезиялық техниканы жобалау, дайындау жəне қолданумен айналысатын ғалымдар мен мамандар еңбегінің арқасында қол жетті. Осындай жұмыстар бұл уақытта бірқатар шетелдерде ұлттық жəне фирмалық стандарттар деңгейінде жүргізілді.
Соңғы кезде электронды тахеометрлердің жарық көріп жатқаны қарапайым бұрыңғы аспаптардың автоматтандырылып жатқандығының айғағы. Автоматтандырылған аспаптарда нысаныға көздеу модулі жəне радиокаммуникациялық тетіктер арқылы жұмыс жүргізіледі. Бұлардың көмегімен аспап бақылау нүктесіне автоматты түрде көзделеді, қажетті командалардың барлығын оператор дистанциялық басқару жүйесі арқылы жіберіп отырады. Мұндай аспаптармен түсіріс жүргізілген кезде нысаналарды кодтаудың сапасы күштер, ол өз кезінде камеральдық жұмыстарға кететін уақытты азайтады. Бөлу жұыстары кезіндегі айырықшылығы өте зор - ол шағылыстырғыштағы есептелетін реттегіштер жобаға нақтылы уақытта келтіріледі. 80-жылдарың соңында алғаш пайда болған роботталған Geodimeter 4000 бүгін жалғыс емес. Қазіргі тоңда, электронды тахеометрлерді шығаратын жеті шет елдік фирмалардың төртеуі (еуропалық Spectra Precision, Leica, Zeiss жəнеTopcon) дəл осы титі аспаптар жасайды. Геосервисприбор тахеометрлеріне қарағанда бұл фирмалар аспаптар өте қымбат. Қəзір тахеометр-автоматтардың бірнеше түрлері шығарылуда. Олар тек автоматты түрде нысанаға көздеу құрылғыларымен жабдықталғандығынан басқа, объектінің Геодезиялық аспаптар 7 орналасқан жерін анықтайтын компьютерлік технологиясы бар элементтегі тұрады. Оған ATS Geodimeter тахеометрі жатады. Оның ерекшелігі "əдеттегі роботтарға" қарағанда жүйесінің ашықтығы. GeoL аспабын басқарудың командылық тілінде Geodimeter тахеометрлеріндегі қолданылатын тізімнен басқа, қосымша командалар қосылған. Олар аспапты дистанциялық басқаруға мүмкіндік береді жəне де коменданы дистанциялық басқару пультпен ғана емес, кез келген компьютерден моделі немесе радиомоделі арқылы беруге де болады. Қазіргі кезде көптеген бағдарламалық заттар да бар, мəселен Topocad Guidane бағдармасын Geodimeter ATS - те қолданыс табуда. Соның нəтижесінде құрылыс алаңындағы объектілердің орындарын тексеруге, күрделі құрылыстардың деформацияларын бақылауға, жағадан (бірнеше километрге дейін) əжептəуір қашықтағы гидрографикалық жұмыстарды қамтамасыз етуге автоматтандырылған басқару жүйесін жасауға мүмкіндік туды. Мұндай жүйелерде бір аспап операторсыз бірнеше тұтынушыны қамтамасыз ете алады. Құрылыс алаңында Geodimeter ATS - ті қолданғанда тек бөлу жұмыстарын ғана, автоматтандырып қана қоймай, құрылыс механизмдерін басқаруға да болады. Бұл жағдайда радиомодемді компьютер аспапты басқарудың дистанциялық пульті болып саналады. Бұл сияқты пульттер бірнешеу болуы тиісті. Шағылыстырғыштың орны туралы мəлімет бөлу жұмыстарын жүргізіп жатқан немесе құрылыс машинасының жұмыс органдарын басқарушы геодезистің портативтік компьютерінің дисплейіне шығады [4].
Жаңа өлшеу құралдары мен әдістерінің енгізілу барысында геодезиялық аспаптанудың ролі артты. Бұл қолданбалы техникалық пән- жаңа геодезиялық аспаптардың теориясын, құрылысын, пайдаланылуы және метрологиялық қызмет көрсетуін үйрететін, сонымен қатар олардың техникалық қызмет көрсету ережелерін және эксплуатациялау жұмыстарымен таныстырады.
Инженер-геодезист геодезиялық аспаптарды таңдау үшін және оларды оңтайлы қолданып, қажет болған жағдайда ақаулықтарын жоя білуі керек, сондықтан олардың құрылымын жетік меңгерулері шарт, сонымен қатар жаңа жоғары өнімді геодезиялық құралдардың өңдеуіне қатысулары шарт.
Қазiргi геодезиялық құралдарға қойылатын шарттар келесідей талаптармен анықталады:
геодезиялық өлшемдердiң еңбек өнiмдiлiгiнiң жоғарылату қажеттiлiгімен және экономиканың даму қарқынымен;
геодезиялық жұмыстарды автоматтандыру өзектiлiгі және үлкен масштабтағы түсiрістер;
құралдарды эксплуатациялау, тасымалдау және сақтау шарттарымен;
зауыт-аспап жасап шығарушылардың техникалық және технологиялық мүмкiндiктермен;
тұтынушылардың сұраныстарымен.
Заманауи геодезиялық құралдар еңбектiң жоғарғы өнiмдiлiгiн далалық жағдайларда тасымалдау және эксплуатациялаудың жоғары сенімділігін, сонымен қатар өлшеу опрецияларының оңай және ыңғайлылығын қамтамасыз етуi керек [6].
Қойылған талаптарды тек қана габариті және массасы аз, коорозияларға және басқа қоршаған орта күштеріне қарсы тұра алатын, ыңғайлы автоматтандыру элементтері бар құралдар қанағаттандыра алады.
Геодезиялық өлшемдер кеңістікте координата мен бұрыштарды өлшеудің негізін қалайды. Қазіргі уақытта геодезиялық өлшемдерде қолданатын аспаптар, заман талабына сай, лазерлі- компьютерлі технологияларға көшті. Сондықтанда, өлшемдердің дәлдігін қажет еткенде қандай технология әдісімен орындалғанын қарастырады.
Қазіргі геодезиялық аспап - ол электроника, дәл механика, оптика, және басқа ғылымдардан тұратын жоғарғы технологиялық өнім. Ал спутниктік навигациялық жүйені қолдану геодезиялық аспаптардың жаңа цивилизациясы болып саналады.
Материалдарды сандық өңдеу әдісінің дамуы стандартты түрдегі өнімдер - сандық карта, әр түрлі мақсаттағы пландар, сандық фотопландар, сонымен қатар өнімнің жаңа түрлерін - 3D модельдер, оперативті және планды мониторингке ақпараттар алуға мүмкіндік беретін жаңа эффектілі технологияны түзеді [5].
Келешектегі даму бағыты - ол өлшемдерді толығымен автоматтандырып, және жаңа технологиялар құрастыру.
Стандартты технологияларға қарағанда, арнайы әдістер кез - келген бір өлшеуді тез арада және өте жоғары дәлдікпен алуға мүмкіндік тудырады.
Технология саласындағы прогресстер салдарынан қағаз карталар толығымен сандық карталарға ауыстырылды.
Геодезиялық жүйелердің даму тенденциясына электронды тахеометрді жатқызуға болады. Соңғы кездері электронды тахеометрдің жай аспаптардан робот тәрізді станцияларға өзгерту тенденциясы орын алады.
Геодезия - жер бетін жоғары дәльдікпен зерттеу және онда әр түрлі өлшеу жұмыстарын жүргізу үшін координаттық жүйелер жасау әдістерін дамытатын ғылым. Бұл әдістер топографиялық жұмыстардың негізін құрайды. Сонымен қатар геодезия жер қыртысының қозғалыстарын бақылау үшін, теңіздер мен мұхиттар жаңа сызықтарының өзгеруін тағы басқа да көптеген инженерлік мақсаттағы мәселелерді шеші үшін жер бетіндегі өлшеулер әдістерін қарастырады. Топография - ірі масштабты (топографиялық) карта жасау мақсатында жергілікті жерді географиялық және геометриялық зерттеу әдістерін дамытатын ғылым [7].
Топографияның негізіг ғылыми және қолданбалы мәселелері - топографиялық карта жасау әдістерін, картада жер бетін бейнелеу тәсілдерін, топографиялық карталарды пайдалану тәсілдері мен қағидаларын жетілдіру.
Топография геодезия негіздерімен пәнінде топографиялық карта мен план жасау әдістері, топографиялық түсіру жұмыстары кешені, геодезиялық өлшеу аспаптары қарастырылады.
Топография мен геодезияның басқа ғылымдарымен байланысы және шаруашылықтағы маңыздылығы. Топография мен геодезия табиғат және қоғам туралы ғылымдарымен тығыз байланыста дамиды. Топография мен геодезияның картографиямен байланысы аса маңызды, бұл ғылымдардың жалпы бір бағыты бар, картография - картографиялық бейнелеу арқылы табиғаттағы мен қоғамдағы құбылыстарды көрсету мен зерттеу туралы ғылым, ал топографиялық карта осындай бейнелерге жатады.
Топографиялық карталар геологиялық ғылымдар жүйесі, топырақтану, ландшафттану, ботаника мен зоология тағы басқа да ғылымдар үшін аса маңызды болып табылады. Топографиялық карталар қолданбалы ғылымдар, әсіресе инженерлік ғылымдар үшін, өте қажетті болып табылады. Топографиялық түсіру жұмыстары көптеген ғылыми зерттеулерде қажетті болып келеді, мысалы неотектникалық қозғалыстарын анықтау үшін қайталау топографиялық түсірістерді жүргізеді. Әр түрлі құрылыс мәселелерін шешуде топографиялық карта мен план негіз болып табылады. Ауыл шарушалық жерлерді жоспарлауда, гидротехникалық құрылыс жүргізуде топографиялық карталардың маңыздылығы өте жоғары [8].
Топографиялық карталар әскери мақсатта өте үлкен роль атқарады. ХХ ғасырда болған соғыстар және соңғы жылдарда болған көптеген әскери соқтығыстар әскери оқиғалар болып жатқан аудандардың толық топографиялық карталардың қажеттілігін көрсетті.
Қазақстан Республикасында пайдалы қазбаларды барлау, жер ресурстарын тиімді пайдалану, табиғатты қорғау мақсатында жер бетінің жоғары дәльдікпен бейнеленген топографиялық карталар қажет. Мұндай топографиялық карталар басым ел қоныстанған жерлерге жасалынған, ал халық сирек тұратын, бірақ пайдалы қазбалар көп, жер ресурстары жеткіліті жерлер ұшін толықтырылған карталар аз.
Геодезия, жер қыртысының қозғалысын және деформациясын, мұхиттар мен теңіздердің жаға бойының өзгеруін бақылау, теңздердің биіктігін және олардың арасындағы айырмашылықтарын анықтау, жер полюстерінің қозғалыстарын зерттеу үшін, сонымен қатар азаматтық, өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, көліктік құрылыстағы т.с.с. инженерлік алуан түрлі мәселелерін шешу үшін жер бетін өлшеу әдістерін дамытады [9].
Топография мен геодезия ғылымдары шаруашылықтағы маңыздылығы өте жоғары болғандықтан ерте заманнан пайда болған. Жер бетін бейнелеу алғашқы адамдар бастады, мұндай мақұлдауды жазуды білмейтін халықтардың картографиялық сүреттері куә болып келеді. Мысалы, Солтүстік Американың эскимостардың кептірілген балықтағы, Мұхит аралдарының микронезийліктердің ағаш қабығындағы суреттері. Сонымен қатар үңгірлердің қабырғаларында кездесетін алғашқы қауым кезеңінде өмір сүрген адамдардың жер туралы суреттері. Мұндай суреттер Солтүстік Италияда орналасқан үңгірдің қабырғасында, Солтүстік Кавказда Майкоп қаласы жанында жүргізілген археологиялық қазу жұмыстары барысында табылған күміс құмыраның бетінде жергілікті жердің суреті салынған. Бұл суреттерде адамдар қолданбалы қажеттілікті сурет түрінде берген, яғни көрсетілген жергілікті жер кімнің жері, бұл жерде қандай шаруашылық дамыған т.с.с., кейбір суреттер хабарлаушы болып келеді, яғни аң, балық аулау жерлерді, жайлаудың орналасқан жерін көрсетеді т.с.с.
Егіншілік, әсіресе суармалы егіншілік жерді тегістеу, яғни жобаластыру жұмыстарын талап етті. Осыған байланысты жергілікті жердің жоспарлы және оның биіктікті көрсеткіштерін анқытауын қажет болды, яғни топографиялық түсіру жұмыстарына даму мұмкіндік болды [7].
Ежелгі Мысыр, Вавилон, Қытай, Үндістан елдерінде суармалы егін шаруашылығында жерге өлшеулер жүргізу барысында тәжірибе жинақтауға алып келді, сөйтіп жерді өлшеу - геометрия және жерді бөлу - геодезия саласындағы теориялық білімінің тез дамуына септігін тигізді. Біздің заманымызға дейінгі XIV - XII ғасырларда Қытайда бүкіл жерді зерттеу мақсатында геодезиялық жұмыстар жүргізілді: бұл жұмыстар жер танаптарын өлшеуіш тізбектер мен өлшеу шеберліктерін болғандығын көрсетті [12].
Бүгінгі ғылымдар Ежелгі Грециядан дамып бастайды, соның ішінде топография мен геодезияның негіздері салынған. Оның дәлелі біздің уақытқа дейін жеткен Александриялық Геронның Диоптрия туралы және Ауданды өлшеу деген еңбектері.
Ежелгі Рим кезінде топография мен геодезияның қолданбалы мәселелері дамыған, себебі өте үлкен империя болғандықтан ел туралы толықтырылған карталар қажет болған. Мұндайдың куәсі Пейтингер кестесі деп аталатын жол карталары. Ежелгі Римде алыс провинцияларымен байланыс жүргізу мақсатында, елді мекендер арасындағы жолдар картасы жасалынған және маршруттарға жалпы баяндама берілген. Мұндай карта бір көшірмесі ғана сақталған, оны XVI ғасырда Аугсбург қаласында Пейтингер деген неміс тарихшысы тапқан, сондықтан оны Пейтингер кестесі деп атаған.
Топография мен геодезияның келесі даму кезеңі Еуропада XVI - XVIII ғасырларда ірі мемлекеттер пайда болумен және шаруашылық пен сауданың дамуына байланысты. Осыңан орай территориялардың толықтырылған карталары жасалынды. Бұл түсірістер қарапайым аспаптармен жасалынған - компас, жіп немесе өлшеуіш-дөңгелек. Ара қашықтар мен бұрылыстардың бұрыштары тек ғана жолдармен жүргізілген, ал жергілікті жерді қоршаған объектілер көз мөлшерімен түсірілген [9].
XVII ғасыр геодезия үшін өте маңызды болды, 1609 жылы Г.Галилей италияндық астроном - геодезиялық бұрыш өлшеу және ара қашықтықты өлшеу аспаптардың негізгі бөлігін - астрономиялық көру дүрбісін ойлап тапты. 1616 жылы голландық Снеллиус өзі ойлап тапқан триангуляция тәсілімен алғашқы градустық өлшеулерді жүргізді.
XV - XVIII ғасырларда топография мен геодезияға аса маңызды көптеген картографиялық жұмыстар жүргізілген, жер бетінің ұсақ масштабты карталары, глобустар, атластары жасалынған. Жердің пішіні шар тәріздес екендігі дәлелденді.
1740 жылы Ц.Кассини Франция территориясы үшін трингуляцияның тіреу пунктер желісін жасау жұмыстарын бастады. Жасалынған желісі негізінде Францияның бүкіл территориясына 1:86400 масштабтағы мензулалық түсіріс жүргізіліп 1789 жылы аяқталды. Бұл түсіріс негізінде 1815 жылы топографиялық карталары жарық көрді (жалпы 182 карта).
Трингуляцияны пайдалану топографиялық карталардың дәльдігін көтерді. Мұндай тәжірибе барлық еуропалық елдер бойынша тарады. Мұндай карталар алғаш рет әскери мақсатта пайдалан бастады. Осындай карталардың қажеттілігі көптеген еуропалық елдерде мемлекеттік картографиялы-геодезиялық мекемелердің пайда болуына алып келді. Осының салдарынан еуропалық мемлекеттерде топографиялық карталар шыға бастады. Бұл карталарда жер бедері пішіні штрих (бояу) тәсілімен көрсетілген, яғни жер бедерінің элементтері толық көрсетілмеген, әсіресе беткейлердің еңкістігі, жер бетінің абсолюттік биіктіктері. Бұл мәселе ХІХ ғасырдың екінші жартысында жер бедері пішіндері изогипс немесе горизонталдар арқылы көрсетумен шешілген.
Топография және геодезия ғылымдарының Ресейдегі дамуы Қазақстан үшін аса маңызды болды. Ресейдегі топография мен геодезияның дамуы XVII ғасырда Мәскеу мемлекетінің Үлкен сызбасы деген еңбектен басталады десек қателеспейміз. Осы ғасырда орыс патшаларының шығыс жерлерді басып алу саясаты, ол территорияда карталастыру жұмыстарының дамуына алып келеді. 1667 жылы Тобыл әкімі П.Годунов Сібір картасын жасап шығады, 1701 жылы Семен Ремезовтың Сібірдің сызба кітабы атты 23 картадан тұратын алғашқы орыс географиялық атласы шығады. Бұл карталардың маңыздылығы олардың масштабында, басым бөлігі ірі масштабты, бүгінгі шолу топографиялық карталардың масштабына сәйкес - 1:200 000-тан 1:400 000 дейін [10].
1701 жылы І Петрдің бұйырығымен Мәскеу қаласында алғашқы математикалық-навигациялық мектеп ашылады, мұнда геодезисттерді дайындаған. 1715 жылы сол кездегі Ресей империясының батыс облыстарында топографиялық түсіру жұмыстары басталады. Нәтижеде 1:21000 тан бастап 1:84000 масштабқа дейін топографиялық карталар жарық көреді.
Топография мен геодезия ғылымдары даму үшін аса маңызды болған 1739 жылы ашылған Географиялық департамент, нәтижеде геодезия бойынша алғашқы С.К. Котельниковтың Жас геодет немесе геодезияның алғашқы негіздері деген геодезия бойынша оқулығы жарық көрді.
1779 жылы Мәскеу қаласында Межа мектебі, жер өлшеуіш мамандарды дайындайтын оқу орны ашылды. 1797 жылы карталар Депосы ашылады, кейін 1812 жылы Әскери-топографиялық депо деп аталады, ал 1822 жылдан бастап әскери топографтар корпусына айналады. 1845 жылы А.П. Болотов Геодезияның жоғары және алғашқы курсы деген оқулық жариялайды.
Кеңес үкіметі кезінде топография мен геодезия дамудың жаңа кезеңі басталады, ол 1919 жылы 15 наурызда Геодезия мен картографияның бас басқармасы құру туралы декретке В.И. Лениннің қол қоюынан басталады десек болады. Басқарманың алғашқы шаралырының бірі бұрыңғы орыс өлшемдерде берілген картографиялық материалдарды халықаралық метрикалық жүйеге келтіру болды. 1923 жылы барлық топографиялық карталар үшін метрмен көрсететін масштабтар бектілді. Осы жылдары топографиялық түсіру жұмыстары негізіне аэрофототопографиялық түсіру әдістері енгізілді.
20-шы жылдары Ф.Н. Красовский мемлекеттік геодезиялық желісін дамыту бағдарламасын жасап шықты [11].
1945 жылы масштабы 1:1000000 мемлекеттік топографиялық карта жасау жұмыстары аяқталды. Ал 50-шы жылдарының ортасында ҚСРО территориясының 1:100000 масштабтағы тпографиялық карталары жасалынған.
ХХ ғасырдың екінші жартысында жаңа геодезиялық инструменттер, аэрофототопографиялық әдістердің қарқынды дамуы КСРО территориясының басым бөлігіне 1:25000 масштабтағы топографиялық карталарын жасауға мүмкіндік берді.
Қазақстандағы топография мен геодезияның, сонымен қатар картографияның дамуы 1945 жылы Қазақ аэрогеодезиялық мекемесі және Семей қаласындағы топографиялық техникумның пайда болуынан басталады. Қазақ аэрогеодезиясы 50-шы жалдарға дейін Қазақстан территориясына масштабы 1:100000 топографиялық карталарын жасап шықты. Кейін 1:25000 және 1:10000 масштабтағы топографиялық карталарын жасау жұмыстарын жалғастырды [13].
Жаңа технологиялар, ғарыштық түсірістің дамуы топография мен геодезия ғылымдарын жоғарғы деңгейге көтерді. Бүгінгі таңда ғарыштан түсіру, GPS арқылы кез келген нүктенің географиялық координаттарын, биіктіктерін анықтауға мүмкіндік береді. Электрондық геодезиялық инструменттер пайда болған соң топографиялық және геодезиялық түсірістердің дәльдігі аса маңызды өсті.
Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстандағы мекемелер негізінде Қазақстанның геодезия және картографияның бас басқармасы ұйымдастырылды, кейін бұл басқарма Қазақстан Республикасы жер ресурстарын басқару агенттігіне өтті. Жаңа карталарды шығару міндеті Картография деген мемлекеттік мекемеге, ал 2002 жылы маусым айының 6 жұлдызынан Ұлттық картографиялық-геодезиялық қорына өтті. 2002 жылы 3 шілдеде Геодезия және картография туралы деген заң қабылданды. Осы жылдан бастап Қазақ ұлттық университетінің география факультетінде инженер-картограф мамандарын дайындап бастады.
1.2 Геодезиялық аспаптардың атқаратын міндеті оларға қойылатын негізгі талаптар
Осы күнгі геодезиялық аспаптар, əлбетте дəлдігі жоғыры оптикалық-механикалық жəне оптикалық-электрондық аспаптар болып келеді. Бірнеше километрге созылған объектілерді өлшеу үшін қажет жабдықтарға геодезиялық аспаптар жатады ғары оптикалық - механикалық жəне оптикалық - электрондық аспаптар болып келеді. Олар геодезиялық есептер құрлықта, теңізде жəне ғарыштың əртүрлі жағдайларында жүргізуге арналған. Геодезиялық өлшеулердің дəлдігі салыстырмалы түрде 2*10-3 ден 1*10-6 - ге дейігі аралықта сипатталады [14].
Геодезиялық аспаптар: геодезиялық мемлекеттік торапттардың құрғанда жəне аймақтарды карталармен қамтамасыз еткенде; инженерлік ізденістерде, құрылыстарды сауда жəне пайдалануда: геологиялық жұмыстарды қамтамасыз етуде; жерге орналастыруда жəне орман шаруашылығында; заттардың геометриялық параметрлері мен кеңістегі бағыттарын тексеретін аспаптарды жасауда; ғылымның əртүрлі салаларында жəне мемлекетті қорғауда кеңінен қолданылады.
Геодезиялық аспаптарға қойылатын жалпы техникалық талаптар "Геодезиялық аспаптар. Жалпы техникалық талаптар" атты 23643 - 88 стандарттар арқылы анықталады. Геодезиялық аспаптарды пайдалану үшін қажетті жағдайлар: қоршаған ортаның температурасы - 20 +- 5 0С; салыстырмалы ылғалдылық - 60 +- 20%; атмосфералық қысым - 760 +25мм сын.бағ.; жұмыс кеңістігіндегі ауаның ең жоғары жылдамдығы 0,2 мсек, діріл жиілігі 30 Гц; діріл күшеюінің амплитудасы 0,2 мсек2 [15].
Геодезиялық аспаптарды пайдаланудың негізгі жағдайларының жұмыс диапазоны əрқилы болып келеді. Дəлдігі жоғары геодезиялық аспаптармен 25 тен 500С дейінгі температурада жəне 35%-ға дейінгі салыстырмалы ылғалдылықта жұмыс істеуге болады. Қалған көпшілік аспаптар 40 тан 500С- ға дейінгі температура мен 98 % ылғалдылыққа пайдалануға болады.
Аспаптармен жұмыс оларды штативке, геодезиялық белгіні, бағананы бекіту кезінде орындалуы мүмкін. Тек кейбір аспаптарға атмосфералық жауын-шашыннан жəне күн радиациясының тікелей əсерінен қорғайтын қалқа (тент, шатыр) қолдану қажет.
Геодезиялық өлшеу жүргізудің технологиялық жағдайлары əр түрлі геодезиялық аспаптар үшін тəулік бойы уақыттың бірдей кезеңінен қарастырылады. Триангуляцияда, дəл нивелирлеуде тек таңғы жəне кешкі сағаттар қолданылады. Бірқатар аспаптар (топографиялық жарық қашықтық өлшеуіш, радиоқашықтық өлшеуіш), сондай-ақ кейбір түсіру аспаптары үшін бұл шектеулер едəуір қатал [17].
Далалық жұмыс процестерінде сыртқы жағдайлар өзгерісі маңызды болуы мүмкін, ал механикалық əсерлер (сілку, діріл) аспаптарды тасымалдау жəне тасу кезінде болады; геодезиялық аспаптарды конструкциялауда оның далада дəлдеу (реттеу) мүмкіндігін қарастыру қажет.
Айтылғандар негізінде жалпы түрде, топографиялық-геодезиялық өндіріс жағынан геодезиялық аспаптарға қойылатын мынадай негізгіталаптарды тұжырымдауға болады:
өлшеудің берілген дəлдігін Геодезиялық аспаптар 9 қамтамасыз ету;
жұмыстың осы түріне өнімділік тағайындаған өлшеу жұмыстарын орындау;
сыртқы ортаның əр түрлі жағдайында өлшеу нəтижелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін конструкция сенімділігі;
қарапайым жəне ыңғайлы қолдану;
конструкцияның шағындылығы, материалдың оңтайлы сыйымдылығы жəне энергия сыйымдылығы;
аспапты əр түрлі жағдайда пайдаланудағы тасымалдылығы;
аспапты дайындаушы-зауыт жəне жөндеу қызметі жағдайында ғана емес, оны далада бағалауда қалпына келтіру мүмкіндігін қамтамасыз ететін конструкцияның жөндеу жарамдылығы:
аспаптық жасау, сынау, қондырғы сериясы, сериялы өндіріс, пайдалану, жөндеу, сақтау кезінде əр түрлі кезеңде тексерімділігі;
конструкцияның эстетикалығы жəне эргономикалылығы.
Көрсетілген талаптардың орындалуы белгілі қиындықтармен қатар жүреді; айтылған талаптардың кейбіреулері өзара қарама-қайшы (олардың біреуінің жақсаруы басқасының нашарлауына алып келеді), сондықтан аспап параметрлері мен конструкцияларды таңдау кезінде оны жасау процесінде өндіріс (тапсырыс беруші) талабына жəне жұмыстың соңғы мақсатына сүйенеді. Геодезиялық аспаптардың конструкциясы технологиялық жəне оның негізгі параметрлері мен техникалық қасиеттерін тексеруге мүмкіндік беретіндей болуы қажет [16].
Геодезиялық аспаптар тасымалдауға ыңғайлы болып буып-түйілуі, яғни кез-келген көліктен тасымалдау талаптарына сай, оның ішінде 200 км кем емес тегіс емес арақашықтарында соғатын 20 - 40 км жылдамдықпен тасымалдауға сай болуы қажет. Көптеген аспаптар жиналатын қаптамамен (футляр) иықта (жорыққа шыққанда) тасуға лайықталған. Аспапты тасымалдау немесе тасу кезінде оған 1-80 Гц жиілік ауқымында 1-5 мxс-2 жылдамдықпен дірілдік əсер (вибрационное влияние) жəне 10-30 мxс-2 ретті соққы жүктеме əсер етуі мүмкін. Кей жағдайда бұл жүктемелер бұдан да көп болуы мүмкін.
Геодезиялық аспаптарды жіктеудің жалпы белгілері 23643 - 88 Геодезиялық аспаптар. Жалпы техникалық талаптарда айқындалған. Көрсетілген стандарттың жіктеу негізінде мынадай белгілер бар: функциялық міндеті, қолданылу саласы, ақпарат тасымалдағыштың физикалық табиғаты, тасымалдауға тұрақтылығы, конструкциялық ерекшеліктері. Метрология тұрғысынан геодезиялық аспаптардың ішінен өлшейтін аспап болып есептелмейтін (мысалы, центрирлер) өлшеу құрал-жабдықтары мен аспаптарын ажыратуға болады. Өлшеу құралжабдықтарын дəлдігі бойынша дəлдігі жоғары, дəл жəне техникалық деп бөлінеді. Кейбір мамандар дəлдігі жоғары жəне аз аспаптар деп бөлуді ұсынады.
Геодезиялық аспаптарды бойынша бөлуге болады:
а) міндетіне қарай: 1. Бұрыштарды өлшеу үшін қажет аспаптар (қарапайым аспаптар: транспортирлер, эккерлер, эклиметр, буссолдар; негізгі бұрыш өлшегіш аспаптар : əртүрлі теодолиттер); 2. Ұзындықтарды өлшеу үшін пайдаланатын аспаптар (сызғыштар, рулеткалар, ленталар, ұзындық өлшеуіштер, оптикалық қашықтық өлшеуіштер, ілмелі ұзындық өлшеуіш аспаптар, жарық сəулелі өлшеуіштер, радиоқашықтық өлшеуіштер); 3. Биік айырымдар мен биіктіктерді өлшеу үшін қажет аспаптар (əртүрлі деңгейлері бар нивелирлер, əртүрлі компенсаторлары бар нивелирлер, лазерлі нивелирлер, микронивелирлер, гидронивелирлер, микробарометрлер, профильсызғыштар); 4. Топографиялық түсірістерге қажет аспаптар (кипрегельдер, тахеометрлер, топографиялық байланыстырушылар, инерциялық жүйелер); 5. Арнайы тағайындалған аспаптар (вертикаль жобалау аспаптары, жармалық өлшеулер аспаптары) жəне басқа да аспаптар (оптикалық тіктеуіштер, рейкалар т.б.) [18].
б) дəлдігіне қарай (тек қана теодолиттер, нивелирлер жəне ұзындық өлшеу аспаптары) өлшеу қателіктеріне байланысты мынандай түрлерге бөлінеді:
в) Ақпараттарды физикалық табиғатына қарай сақтаушы механикалық (нүктелер, сызғыштар жəне т.б.); оптикалықмеханикалық (теодолиттер, нивелирлер, кипрегельдер жəне т.б.); оптикалық-электрондық (жарық сəулелі қашықтық өлшеуіштер, электрондық тахеометрлер); электрондық (радиоқашықтық өлшеуіштер, регисторлар, іздеуіштер жəне т.б.);
г) тасымалдау жағдайларына байланысты: стационарлық жылжымалы (көлікке орнатылған), алып жүретіндер (жəшігінде жайластырылған);
Кейбір геодезиялық аспаптар есеп алу тетіктеріне, остік жүйелерінің констукциясына, көру дүрбісінің түріне жəне басқа да конструкциялық белгілеріне қарай жіктеледі.
Жіктелулерінің (б) жəне (в) белгілері аспаптарды типтерге бөлінеді.
Қазіргі кезде геодезиялық аспаптардың 20 дан астам мемлекеттік стандарттары жасалынған, олар: теодолиттер, нивелирлер, оптикалық қашықтық өлшеуіштер, жарық сəулелі өлшеуіштер, кипрегельдер мен тахеометрлер, рулеткалар, нивелирлік рейкалар, центрирлер жəне т.б.
Геодезиялық аспап жасаудағы стандарттау жəне ғылыми-техникалық прогресс. Өндіргіш күштердің дамуының қазіргі заманға кезеңдеріне экономика деңгейі көбінесе ғылыми-техникалық прогресс қарқынымен, өндіріс ұйымы, ғылыми-техникалық революция жетістіктерімен алдын-ала анықталады. Ғылыми-техникалық прогрестің жылдамдатылуына өндірісті мемлекеттік басқарудың нормативтік базасы болып табылатын стандарттау маңызды үлес қосады [19].
Стандарттаудың маңызды міндеттерінің бірі - шығарылатын аспаптардың сапасын ұдайы арттыруды қамтамасыз ету. Егер 1960 жылдары стандарттаудың бастапқы кезеңінде геодезиялық аспаптар шығаратын өнеркəсіп мүмкіндігі едəуір толық жүзеге асырылатын стандарттау объектілерінің осындай көрсеткіштерінің орнатылуы талап етілсе, қазіргі кезде оның міндеттері басқаша тұжырымдалады. Аз шығын аспаптардың талап етілген деңгейін қамтамасыз ететін стандарт оңтайлы болып танылады.
Қазіргі кездегі МемСТ (ГОСТ) бойынша өнеркəсіптерде геодезиялық аспаптардың 40-тан астам типі шығарылады. Олардың ішінде шамамен 20-сына тағайындалған.
Геодезиялық аспаптар стандарттары. Геодезиядағы стандарттау объектілері: негізгі түсініктердің анықтамасы мен терминдері (1-кесте), геодезиялық аспаптар, метрологиялық қамтамасыз ету, стандарттаудың ұйымдастыру- əдістемелік мəселелері. Стандарттау НТҚ-ның (нормативтік техникалық құжат) негізгі үш категориясы (санаты): мемлекеттік стандарт (МемСТ), салалық стандарт (ССТ), техникалық материалдарды нұсқау (ТМН) деңгейінде жүзеге асырылады. Стандарттаудың маңызды объектілерінің бірі МемСТ, ішінара ССТ деңгейінде талаптар қойылатын геодезиялық аспаптар есептеледі.
1-кесте
Геодезиялық аспаптарды жасаудағы стандарттар
Стандарттыңaкатегорияларыaжəнеa нөмірі
Стандартaатаулары
ГОСТa11897-94a
Геодезиялықaаспаптардыңaштативтері. aЖалпыa техникалықaталаптарaжəнеaсынауaəдіс тері
ГОСТa7502-80a
Металдыaөлшеуішaрулеткалар
ГОСТa11158-83a
Нивелирлікaрейкалар.aЖалпыaтехникал ықaталаптар
ГОСТa13424-68a
Теодолиттер.aГоризонтальaдөңгелекті ңaдиаметр қателіктердіaанықтауaəдістері.
ГОСТa13494-80a
Геодезиялықaтранспортирлер.aЖалпыaт ехникалықa талаптар
ГОСТa15114-78a
Телескоптықaжүйелер.
ГОСТa16740-79a
Геодезиялықaаспаптарғаaарналғанaтаб андар.aТүрлеріaжəнеaнегізгіaпарамет рлері.aТехникалықaталаптар
ГОСТa1922382a
Светодальномерлер.aЖалпыaтехникалық aталаптар
ГОСТa10812-82a
Геодезиялықaномограммалықaаспаптар. aЖалпыaтехникалықaталаптар
ГОСТa23543-79a
Геодезиялықaаспаптар.aЖалпыaтехника лықaталаптар
ГОСТa68-3.2-98
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aЦиф рлікaкартографиялықaақпараттардыңaк лассификацияменaкодтаудіңaжүйесі.aЖ алпыaталаптар.
ГОСТa68-3.3-98a
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aКар тографиялықaақпараттыңaцифрлікaтүсі ніктемеaережелері. Жалпыaталаптар
ГОСТa68-3.4-98a
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aЦиф рлікaтопографиялықaкарталардыңaсапа сынаaталаптар.
ГОСТa68-3.5-99a
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aАлм астыруaтəрт.Жалпыaталаптар
ГОСТa68-3.6-99a
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aЖығ аруaтəртібі.aЖалпыaталаптар
ГОСТa68-4-93a
Топографиялықaгеодезиялықaбағыттағы aаспаптықa өнімдіaсынауaжəнеaоныaүйімдастыру.
ТУa68-212-93a
Т60aтехникалықaтеодолит
ТУa68-232-94a
КРТ-1aкартометр
ТУa68-235-96a
ДиазопленкалардыaшығаруaУП-1aқұрылғ ысы.
ТУa4433-231-02570411-95
3Н-3aнивелирі
ГОСТa68-1.2-95a
Салалықaстандарттыaжасауaтəртібіaжə неaолардыңa талаптарынаaқадағалауaжүргізу
1-кесте жалғасы
ГОСТa68-2.6-97a
Топографиялықaгеодезиялықaаспаптард ыaңaқолдануaқұжаттары.aҚұрымыaжəнеa жалпыaталаптары.
ГОСТa68-3.1-98a
Цифрлікaтопографиялықaкарталар.aЖал пыaталаптар
ТУa68-166-89a
15Ш59Мaастрономиялықaуниверсалдыңaк омплексі
ТУa68-178-91a
УВК-Мaбұрыштыaөлшейтінaжоғарыaдəлді ктіaкомплекті.
ГОСТa68-5.01-98
Топографиялықaгеодезиялықaжəнеaкарт ографиялықaбағыттағыaаспаптықaөнімн іңaсалалықaсертификациялықжүйесі.aН егізгіaережелер.
ГОСТa68-8.01-97
Топографиялықaгеодезиялықaжəнеaкарт ографиялықaкəсіпорындардағыaметроло гияaқамтамасызaетуaжұмыстардыңaтəрт ібіaжəнеaоныaүйімдастыру.
ГОСТa68-8.02-97a
Роскартографииaжүйесіндеaметрология лықaбақылауa
ГОСТa68-11-96a
Картографиялықaжұмыстарғаaсызғышaқұ ралдарaменаспаптар.aЖалпыaтехникалы қaталаптар.
ГОСТa68-12-97a
Геодезиялықaаспаптардыaцентрлеугеaа рналғанa құрылғысы.aТүрлері,aнегізгіaпарамет рлеріaжəнеa техникалықaталаптары.
ГОСТa68-12.0.05-87
Еңбекaқауіпсіздігініңaстанддарттауa жүйесі.a Топографиялықaгеодезиялықa кəсіпорындардарындағыaқауіптіaжұмыс тарғаaжіберуaжəнеaеңбекaқауіпсіздіг інa оқытуaтəртібі.
ГОСТa68-12.0.06-87
Еңбекaқауіпсіздігініңaстанддарттауa жүйесі.a Топографиялықaгеодезиялықaкəсіпорын дардарындағыaөндірістікaзалалықтыңa себептерінaталдау.
ГОСТa68-14-99
Топографиялық геодезиялықaжəнеaкартографиялықaкəс іпорындардағыпроцесіaжəнеaтүрлері.a Терминдерaжəнеaaанықтамалар.
ГОСТa68-15-01a
Геодезиялықaөлшеулер.aТерминдерaжəн еa анықтамалар
ТУa5163-241-02570411-97
ФПУ-РМaФотополимерлікaқұрылғысы
ТУa9558-005-02570823-96
Картографиялықaөнім.aРельефтікaкарт алар.
ТУa9557-010-02570823-97
Картографиялықaөнім.aПластмассалықa глобусa (диаметріa320aмм).
РДaБГЕИa03-89a
Фотограмметриялықaаспаптар.aТерминд ерaжəнеa анықамалар.
кестенің жалғасы
РДaБГЕИa05-89a
Метрологиялықaқамтамасызaету.aГеоде зиялықa өлшеуaқұралдарыныңaтексеруaжабдықта ры.
РДaБГЕИa10-91a
Стандарттауaжəнеaаспапaжасауaсаласы ндағыaнормативтікaтехникалықaқұжатт арменaқамтамасызaетуa тəртібі.
РДaБГЕИa32-99
Аттестациялауaжүргізудіaжəнеaоныaүй імдастыру.
РДa68-2.1-92a
Аспаптыaжасаудағыaоптикалықaжүйелер діaесептеуaжəнеaжүргізуaтəртіптері
РДa68-8.17-98
Топографиялықaгеодезиялықaжəнеaкарт ографиялықaбағыттағыaөлшеуaқұралдар ынаaарналғанaлокальдіaтексеруaсхема лары
РДaБГЕИa36-01
Топографиялық-геодезиялықaтехникала рдыaпайдалануaжəнеaолардыaбақылауaк езіндегіaəдістерініңaеңбекaқауіпсіз дікa талаптары
РДaБГЕИa37-01
Метрологиялықaқамтамасызaету.aКарто графиялықaжұмысқаaарналғанaтексеруa лабораториясыныңa аспаптарыaжəнеaқұралдарыaтізімі
РТМa68-3.01-99a
Цифрлікaкартографиялықaөнімдіaжасау aжəнеa бақылауaтəртібі
РТМa68-5-93a
Геодезиялықaіздеуaқұралдары.aЖалпыa техникалықaнұсқаулар.
РТМa68-6-94a
Жерaжəнеaтеңіздегіaгравиметриялықaж ұмыстар.a Терминдерaжəнеaанықтамалар.
РТМa68-7-95a
Геодезиядағыaқолданылатынaшарттыaбе лгілер
РТМa68-8-95a
Топографиялық-геодезиялықaтехникала рынаaтехникалықaқамтамасызaетугеaке тетінaспиртінaшығынaнормасы.
РТМa68-8.10-95a
Өлшеудіaорындауaəдістемесі.aМетроло гиялықa аттестацияларыaжəнеaоныңaмазмұнынaқ ұруa талаптары.
РТМa68-8.20-93a
Геодезиялықaполигондар.aЖалпыaтехни калықa талаптар.
РТМa68-8.21-94a
"Барлықaкомбинациялар"aтəсіліменaжа рықa қашықтықaөлшеуіштердіңaтүзетулерінa анықтау
РТМa68-8.24-01
Топографиялық геодезиялықaбағыттағыaөлшеуaқұралда рыныңa
нормаланатынaметрологиялықaсипаттам алары.a Көрсеткіштерaноменклатурасы.
РТМa68-8.25-01a
Топогеодезиялықaбағыттағыaөлшеуaқұралда рыныңa
тексеруaмерзімдерінaесептеуaтəртібі
кестенің жалғасы
РТМa68-10-95
Аэрогеодезиялықaкəсіпорындарындағыa топографиялықaгеодезиялықaаспаптарғ аaжөндеуaжүргізуaжəнеa
оныaұйымдастыру
РТМa68-14-99a
Геодезиялықaжұмыстардыңaспутниктікa технология.aТерминдерaжəнеaанықтама лыр
ТПрa47-87a
Нивелирлердіaсынаудағыaмемлекеттікa типтікaбағдарлама
ТУa68-2.01-87a
Картографиялықaөнім.aАтластар.
ТУa68-2.02-87a
Картографиялықaөнім.aПарақтықaкарта лар.
ТУa68-2.04-87a
Картографиялықaөнім.aКонтурлықaкарт алар.
ТУa68-53-82a
ЛЗ-20Пaжердіaөлшеутінaлента
ТУa68-78-86a
Нивелирлікaинварлікaрейкалар
РТМa68-13-99a
Геодезиялықaжəнеaтопографиялықaөнді рістегіa
құжаттардыңaшарттыaграфикалықaбейне лері
ТУa68-140-87a
15Ш59aастрономиялықaуниверсалдіңaко мплексі.
ТУa68-164-96a
БейненіaжылжытуaкомпенсациясыaбарaА ФА-ТК-1018aтопографиялықaаэрофотоа ппаратінің
Ең алдымен стандарт өндірісті ұйымдастыру жəне дайындау, техникалық құрал-жабдықтар жəне өндіріс объектісінің өзі сияқты өндірістің құрамбөліктерін (компонент) қамтиды. Сонымен қатар əрбір құрамбөлік стандарттаудың əр түрлі бағыттары жəне өндірістік циклдің негізгі үш кезеңі: жасау (жобалау), аралық аспап өнімдерін шығару, дайын аспаптарды шығару бойынша бөлінеді.
1.3 Жерге орналастыру жұмыстарында геодезиялық аспаптарды техникалық қамтамасыз етілуі және пайдалану ережелері
Аспаптың мынадай негізгі қамтамасыз ету фазалары ажыратылады: жасау, қондырғы сериясы, сериялы өндіріс, пайдалану, жөндеу, сақтау. Аспаптың аталған əрбір фазаларына қызмет етудің өзіндік ерекшеліктері бар.
Техникалық қамтамасыз ету деп - аспапты мақсатқа сай пайдалану үшін дайындығын қамтамасыз етуге бағытталған технологиялық, əдістемелік жəне физикалық-механикалық операциялар кешенін түсіну керек. Геодезиялық аспаптарға қатысты техникалық қызмет етудің мынадай негізгі түрлері бөліп көрсетуге болады: алдын ала қарау (тексеру), аспапты жұмысқа дайындау, пайдаланып тексеру жəне дəлдеу, жөндеу (ағымдағы, орташа, күрделі), технологиялық қызмет ету, метрологиялық қызмет ету, мақсатқа сай пайдалану кезінде сақтау. Аспаптың əр түрлі типтеріне техникалық қызмет етудің аталған түрлерінің толықтығы бірдей емес жəне геодезиялық өлшеу дəлдігімен байланысты. Геодезиялық аспаптарды пайдалану күрделі процестер қатарына жатады, себебі сенімділікті тиісті деңгейде сақтау үшін өлшеу жүргізу процесінде білікті маман (бақылаушы, оператор) араласуы қажет. Бұл жағдай аспапты пайдалану кезеңінде жəне оған дайындау кезінде техникалық қызмет ету жөніндегі шаралар табиғаты мен мəнін, яғни аспап сенімділігін берілген деңгейде сақтауға бағытталған жұмыс кешенін алдын ала анықтайды. Бұл шаралардың басты мақсаты - өлшеу (бақылау) кезінде істен шығу жағдайларын болдырмау. Осы мақсат белгілі бір уақыт аралығынан кейін аспап жағдайын, оның жеке элементтерінің дəлдеуін, бөліктерін реттеу жəне анықталған ақаулығын жою арқылы іске асырылады [20].
Жұмыс жағдайында, аспаптың пайдалану сенімділігі туралы айту керек; бұны аспаптың техникалық қызмет ету шаралары мен белгіленген нормаларын сақтап пайдаланудың берілген жағдайында (режімде) белгілі бір уақыт аралығында істен шықпай жұмыс істеуі деп түсіну керек.
Аспаптың істен шығуы жəне параметрлердің шашылуы мен орташа уақыт арасындағы деректер бойынша сенімділікті анықтау жеткілікті емес екенін практика көрсетті. Сенімділіктің едəуір толық жəне дəл сипаттамасын мынадай қосымша ақпарат бар кезде алуға болады: қызмет ету персоналдарының (қызметкерлердің) біліктілігі; техникалық қызмет ету бойынша жұмыс сапасы мен мөлшері, қосалқы бөлшектердің болуы, тексеру аппаратураларының болуы, пайдалану құжаттамалары мен оның сапасы, тасымалдау жағдайы, салып қоятын қаптамалардың сапасы (амортизациялық құрылғының). Аспаптың пайдалану процесінде істен шығу себептерін анықтау - көп еңбек сіңіруді қажет ететін жұмыс. Пайда болу сипатына қарай бірден жəне біртіндеп істен шығу деп бөледі. Бірден істен шығудан параметрлер секірмелі өзгеріске ұшырайды. Бұлай істен шығу сыртқы ортаның төтенше факторларынан, аспапта ақау элементтерінің болуынан, конструкциялық жетілдірілмеуі мүмкін. Біртіндеп істен шығу параметрлердің жинақталған өзгертілулерінен болуы мүмкін. Біртіндеп істен шығудың себептері аспап элементтерінің ескіруі жəне тозуы, аспаптың жеке бөліктерінің жұмысының үйлеспеуі, дəлдеудің дəлсіздігі жəне оның жылжымалы түйіндерін реттеу болуы мүмкін. Пайдалану кезінде істен шығуды пайда болу нұрғысынан функциялық жəне метрологиялық деп бөледі; функциялық істен шығудан жұмыс істеу уақытша тоқтайды, ал метрологиялық істен шығу бақылау сапасының нашарлауына апарып соғады, өлшеу нəтижесінде жол бергісіз қателіктерге себепші болады. Істен шығуды аспапты жөндеу немесе дəлдеу жүргізу арқылы жоюға болады. Геодезиялық аспаптар, əдетте қалыпқа келтірілетін бұйымға жатады, яғни оларды жөндеуге болады. Ерекшеліктеріне, тозу дəрежесі мен аспап жарамсыздығына байланысты ағымдағы, орташа жəне күрделі жөндеу деп ажыратады [21].
Ағымдағы жөндеу - аспаптың қалыпты пайдаланылуы қамтамасыз етілетін көлемі бойынша аз жөндеу түрі. Ағымдағы жөндеу процесінде жарамсыздықты жеке құрамды бөліктерді ауыстырып немесе қалыпына келтіріп, сондай-ақ дəлдеу жұмыстарын жүргізіп жояды. Ағымдағы жөндеуді қызмет ету персоналдары (қызметшілер) жəне дайындаушы-кəсіпорынның жөндеу қызметі атқарады.
Орташа жөндеу аспаптың пайдалану сапасы істен шыққан құрамды бөліктерді ауыстырып немесе жөндеп, қалпына кертіріледі. Орташа жөндеу кезінде анықталған ақауларды жойып, аспаптың қалған барлық бөліктерінің техникалық жағдайы міндетті түрде тексеріледі. Орташа жөндеуді тұрақты (стационар) жөндеу қызметі орындайды [25].
Күрделі жөндеуде аспап толық бөлшектеледі, аңау тізімдемесі жасалады, көптеген маңызды құрамды бөліктер жөнделеді немесе ауыстырылады, барлық құрамды бөліктер тексеріледі, аспап тазаланады жəне жиналады, толық тексеріледі, қажет болса дəлдеу жүргізіледі. Күрделі жөндеуді тұрақты (стационар) жөндеу кəсіпорны атқарады.
Геодезиялық аспаптарды жұмысқа дайындау. Геодезиялық аспаптар конструкциясы оны далалық жағдайда дəлдеу мүмкіндігі қарастырады. Аспапты дəлдеу қажеттігі оның конструкциясында салынған геометриялық, оптикалық, механикалық жəне электрлік жағдайларды тексеру нəтижелеріне негізделіп анықталады. Аспапты жұмысқа дайындау, аспаптың конструкциялық жағдайларын тексеру жəне оны дəлдеу жөніндегі жұмыс кешені пайдалану кезінде тексеру құрамына кіреді. Геодезиялық аспапты пайдалану кезінде (эксплуатациялық) тексеру мерзімінде зертханалық жағдайда, сондай-ақ далалық жағдайда тікелей бақылау жүргізер алдында жүргізіледі.
Геодезиялық аспаптарды пайдалану кезінде (эксплуатациялық) тексерудің типтік тəсілдерін қарастырайық.
Штатив тұрақтылығын тексеру. Бақылау (тексеру) кезінде штатив аспапты тік жазықта жəне бүйір бағытта қозғалмай тұруын қамтамасыз етуі тиіс. Тексеру аспаптың көру түтігі арқылы қандай да бір анық көрінетін қозғалмайтын нүктені байқап көру жəне бақылау арқылы іске асырылады. Штатив бөліктерінің ығысуы анықталған жағдайда штатив ая,ын бастиегімен (головка) жəне ұшының аяғымен қосуды қатайту керек.
Тіреуіштің тұрақтылығын тексеру. Тіреуіш көтергіш винті оңай, жеңіл бұралуы керек, винт ауытқуына жол берілмейді. Байқап көру арқылы тексеріледі. Винттердің ауытқуы есебінен тіреуіштің ығысуын штативті тексеруде сипатталғандай етіп тексереді. Дəлдеу кезінде барлық көтергіш винттің бірдей айналу сапасын қамтамасыз етіп, реттейтін гайканы шпилькамен (өзек) айналдырады.
Деңгейді орнату дəлдігін тексеру. Аспаптың цилиндрлік деңгейінің осі оның вертикаль (тік) осіне перпендикуляр болуы тиіс. Тексеру үшін деңгейді екі көтергіш винт бағыты бойынша орнатып, солардың көмегімен көпіршілікті ортасына салады. Деңгей бар аспаптың жоғары бөлігін 180°-қа бұрады. Егер деңгей көпіргіші орташа орыннан бірден артық бөлікке ығысса, осы деңгейдің дəлдеу винтімен көпіршікті ампуланың ортасына ауытқұдың жартысына орналастырады. Бұдан кейін тексеруді қайталайды (қажет болса дəлдеумен бірге). Дөңгелек қондырғы деңгейі болған жағдайда оның осі аспаптың вертикаль (тік) осіне параллель болуы керек. Аспапты тексеру үшін цилиндрлік деңгей бойынша көлденең орналастырады, содан кейін дөңгелек деңгейдің дəлдеу винтімен оның көпіргішін ортасына салады [22].
Көру түтігінің жіп торы дұрыс орнатылуы тиіс. Көру түтігі арқылы қандай да бір анық көрінетін нүктені бақылап тексеру жүргізіледі. Түтікті көлденең жəне тік жазықтықта ауыстыру кезінде тор штрихының (көлденең не тік) нүкте бейнесімен үйлестігін тексереді. Тор орнын түзету үшін оның жақтауын (оправа) қажет бағытта, бейнелейтін винт (котировочных винтов) көмегімен айналдырады.
Көру түтігінің көздеу (визир) осінің орнын тексеру. Нивелирде көру түтігінің көздеу осі мен деңгей осі арасындағы бұрыш минималь (ең аз), яғни нормативтік құжаттамада белгіленген шектен аспауы керек. Теодолитте түтіктің көздеу осі көлденең (горизонталь) оске перпендикуляр болуы тиіс. Тексеру үшін нивелирде белгілі əдіспен (мысалы, екі рет нивелирлеу арқылы) i бұрышын, ал теодолитте - коллимациялық қателікті с - 0,5 (КЛ -- КП) анықтайды. i мен с-нің жол бергісіз мəндері жағдайында көздеу осін жіп торын бүйір немесе тік бағытқа ауыстырып дəлдеу жүргізіледі.
Бұрыш өлшеуіш аспаптың тік дөңгелегінің (шеңбер) есептеу индексі дұрыс белгіленуі тиіс. Деңгей көпіргіші ортасына орнату кезінде түтіктің көлденең орнына сəйкес есептеу нөл орны (зенит орны) деп аталады. Бұл шарт деңгей немесе тордың дəлдеу винтімен түзетіледі.
Аспапқа орнатылған центрир қондырылуын тексеру. Оптикалық центрирдің көздеу осі аспаптың тік (вертикаль) осімен сəйкес келуін тиіс. Тексеру үшін аспаптың жоғары бөлігінің үш орында (120° сайын) центрир торының көлденең жазықтыққа қиылысу жобасын алу қажет, яғни қателік үшбұрышын анықтау керек. Дəлдеу үшін центрирдің оптикалық бөлшектерінің бірін тордың қателік үшбұрышының ауырлық центрімен қабысуына дейін орнын ауыстырады. Кейбір аспаптарда оптикалық центрирді дəлдеу тек шеберханаларда жүзеге асырылады [23].
Оптикалық көздеу орнатылуын тексеру. Оптикалық көздеу осі көру түтігінің көздеу осіне параллель болуы керек. Тексеру үшін көру түтігін алыстағы нысанға апарады, содан кейін осы нысанды көздеу арқылы бақылайды. Егер оның көздеу сызығы нысан бейнесімен қабысса, көздеуді бұрады. Ол үшін түтік корпусына көздеуді бекітетін винттер босатылып, көздеуді нысанға бағыттап, винттерді қатайтады.
Геодезиялық аспаптарды пайдалануды жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz