ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың ортасынан бастап ғылым мен
техниканың қарқынды дамуы рекреациялық ресурстарды зерттеу мен оларға баға
беруге мүмкіндік тудырып отыр. Қазіргі ғылыми қолданыста белгілі бір
аумақтарда адамдардың бос уақытын, денсаулығын, танымдылығын, спорттық және
мәдени деңгейін көтеруге қолдану барысында пайда болған құбылыстар мен
қарым-қатынастар жиынтығы рекреация атауымен беріліп жүр.
Қазіргі кездегі демалу және туризм түрлерінің дамуы рекреациялық
ресурстардың аймақтық ерекшеліктерін анықтауды қажет етіп отыр. Осындай
рекреациялық ресурстарымен ерекшеленетін аймақтардың бірі – Қазақстанның
оңтүстік-шығысында орналасқан Алакөл ауданы. Аудан жан - жағалауын
таулармен қоршалған, ал орталық бөлігінде көлдер тізбегі орналасқан.
Географиялық орналасқан орны ауданның табиғи-рекреациялық ресурстарының
дамуына әсер етеді. Мұнда минералды сулар, көл жағалауындағы жағажайлар,
бұлақтар, емдік қасиеті бар батпақтар көп кездеседі.
Қазақстанның табиғи рекреациялық ресурстарын географиялық тұрғыдан
бағалау еліміздің рекреациялық потенциалының қалыптасуы және даму
ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік туғызып отыр. Ол өз кезегінде табиғи
рекреациялық ресурстардың географиялық таралу аймақтарын анықтауға
көмектеседі. Осыған орай, зерттеу тақырыбының негізінде Алакөл ауданының
рекреациялық ресурстарына сипаттама бере отырып, оны тиімді пайдалану
жолдарын қарастырудың маңызы зор. Рекрациялық ресурстарды бағалау, демалыс
орындары мен туризмді дамытуға мүмкіндік туғызады.
Зерттеу барысында Қазақстанның табиғи рекреациялық ресурстарын Алакөл
ауданы мысалында географиялық тұрғыдан оқыту ерекшеліктерін анықтау
қажеттігі туындады. Осыған орай географиялық білім беру бағдарламаларына
талдау жасалып, рекреациялық кешендер және рекреациялық ресурстар туралы
білім мазмұны жүйеленді. Қазақстанның аймақтық рекреациялық жүйелерінің
теориялық және практикалық тұрғыда жете зерделенбеуі және Қазақстанның
рекреациялық потенциалының қалыптасуы мен даму ерекшеліктерінің маңыздылығы
басшылыққа алынған арнайы зерттеулердің жеткіліксіздігі біздің зерттеу
тақырыбымызды Қазақстанның табиғи рекреациялық ресурстарын географиялық
тұрғыдан оқыту ерекшеліктері (Алакөл ауданы мысалында) деп таңдап
алуымызға негіз болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: 10 ғасырларда араб ғалымдары Арал теңізіне
толық сипаттама беріп, картаға түсірді және гректердің Әмудария мен
Сырдария өзендері Каспий теңізіне құяды деген топшылауын теріске шығарып,
Арал теңізіне құятынын анықтаған. Арабтардың сол кездегі деректерінде
Жайық, Жем, Сағыз өзендері аталған. 13 ғасырда Моңғолияға Италия саяхатшысы
Джованни Плано Карпини және фламанд саяхатшысы Виллем Рубрук бастап барған
елшілер өздері жүрген Қазақстан аумағындағы шөл, шөлейт аймақтардың қысқаша
сипаттамасын берген. Олар өздерінің жеке бақылаулары негізінде Каспий
теңізінің тұйық алап екендігі туралы маңызды геогр. мағлұматтарды жаңартып
толықтырған және Алакөл, Балқаш көлдері, Тарбағатай, Жетісу Алатауы
(Еренқабырға) жайында алғашқы деректер келтірген.
Алакөл 19 ғасырда Клапроттың (1836) және швед картографы Иоганн
Ренаттың (Жоңғарияның картасын жасаған) карталарында бейнеленді. Пауль
Рихтгофен (1877) мен Александр Гумбольдтың (1844) еңбектерінде Балқаш-
Алакөл туралы деректер бар. Алакөлді зерттеуге Ресей ғалымдары да (Иван
Мушкетов, Лев Берг, т.б.) ат салысты. Қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлихановта
Балқаш алабын зерттеп, сипаттаған. 1920 жылдан бастап Балқаш көлін кешенді
зерттеу басталды, көптеген экспедициялар ұйымдастырылды. Көлдің экологиялық
жағдайын, суының химиялық құрамын, өсімдік, жануарлар дүниесін, алабының
физикалық-географиялық сипатын зерттеумен 1970 – 90 жылдары ххҚазақстан
Ғылым академиясының институттары, Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты, ғылыми-зерттеу институты, бірнеше жобалау институттары, т.б.
айналысты.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстанның табиғи рекреациялық ресурстары
географиясын теориялық негіздеу және Алакөл ауданының рекреациялық
ресурстарының оқу-әдістемелік кешендерін дайындау.
Диплом жұмысының міндеттері:
– Қазақстанның рекреациялық потенциалының ерекшеліктеріне талдау
жасау;
– Алакөл ауданының рекреациялық жүйелерінің қалыптасу және даму
ерекшеліктерін талдау;
–Алакөлдің табиғи рекреациялық ресурстарын оқытудың әдістемелік
кешендерін дайындау.
Зерттеудің жұмысының ғылыми жаңалығы:
– Қазақстанның рекреациялық потенциалының ерекшеліктеріне талдау
жасалды;
– аймақтық рекреациялық жүйелер анықталды;
– Алакөлдің табиғи рекреациялық ресурстарын оқытудың әдістемелік
кешендері дайындалды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, кестелерден,
суреттер мен қосымша карта – сызбалардан тұрады. Көлемі 60 бет.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
1.1 Табиғи рекреациялық ресурстар
ХХ ғасырдың ортасынан бастап ғылым және техника қарқынды дамыды. Осы
кезеңді біз ғылыми-техникалық революция ғасыры деп атаймыз. Осындай үрдіс
кезінде рекреациялық ресурстар үлкен роль атқаруда.
Рекреация ұғымы демалуға қарағанда аса белгілі емес, бірақ анағұрлым
нақты ол эмпирикалық және қолданбалы зерттеулердің міндеттеріне жақсы жауап
бере алады. Себебі, рекреацияның ауқымы кең. Ол қысқа мерзімдегі
рекреациялық белсенділікті және жыл сайынғы еңбек демалысы мен бос уақыт
кезеңіндегі ұзақ мерзімді рекреациялық қызметті, сондай - ақ апта сайынғы
демалысты қамтиды. Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебовтың анықтамалары
бойынша рекреация (лат. Rесrеаtіо-қалпына келтіру) – деп белгілі бір
аумақтарда адамдардың бос уақытын, денсаулығын, танымдылығын, спорттық және
мәдени деңгейін көтеруге қолдану барысында пайда болған құбылыстар мен
қарым - қатынастар жиынтығын айтады [1]. Сондай-ақ энциклопедиялық
анықтамалықта рекреация (лат. rесrеаtіо - қалпына келтіру) – адамның еңбек
процесінде жұмсаған дене және рухани күштерін қалпына келтіру мен дамыту
деп келтірілген [2].
Н.Ф.Реймерс бойынша, адамның денсаулығын, оның еңбекке қабілеттілігін
қайта қалпына келтіру үшін үйден тыс болу қажет, яғни туристтік саяхатта,
санаторияда, демалыс үйлерінде т.б. Мұндай пікір, рекреация демалудың,
синонимі ретінде қарастыруға себеп болады. Осы көзқарастан демалудың
белсенді және әлсіз түрін ажыратады [3]. Белсенді түрі басым туристік,
спорттық тағы басқа қозғалмалы әрекетпен байланыстарды. Ал әлсіз демалу,
жалпы қозғалыстардың барлық түрлерін тыс демалу.
Рекреациялық ресурстар жөнінде әртүрлі терминологиялық айырмашылықтар
болғанмен олардың барлығы табиғи ландшафттық компоненттерді, тарихи-мәдени
кешендерді, халықтың этномәдени құндылықтарын, елдің инфрақұрылымын, еңбек
ресурстарын құрайтыны белгілі. Рекреациялық ресурстар мен туристік
ресурстар ұғымдары мәні жағынан өте жақсы ұғымдар, себебі екі ұғым да
адамдардың демалуын қанағаттандыруға қатысты қарастырылады. И.И.Пирожниктің
анықтамасы бойынша, рекреациялық ресурс дегеніміз – адамның рухани және
физикалық күшін дамытуға және қалпына келтіруге, оның еңбек қабілеті мен
денсаулығына ықпал ететін табиғи және тарихи-мәдени кешендердің
элементтері, сондай-ақ олардың рекреациялық қажеттіліктерін қазіргі заманғы
құрылымға сай, техникалық - экономикалық мүмкіндіктер арқасында курорттық
және туристік қызмет көрсету [4].
Рекреациялық ресурстарға берілген әртүрлі заң күші бар актілердегі
терминологияларға талдау жасайтын болсақ, рекреациялық ресурстарды:
– адамдардың өмір сүру ортасы мен оған тәуелді емес табиғи-жаратылыс
жүйесі ретіндегі табиғи - рекреациялық ресурстар;
– мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа берілуін қамтамасыз ететін этникалық
топ, ұлт, азаматтық қоғамдастық, азаматтық өркениеттің тарихи мәдени
адамдардың қолдан жасаған немесе өңдеп жатқан табиғи ландшафт;
– қайта қалпына келтірудегі адамзат дамуының ежелгі өркениетінің
тарихи және этно-мәдени орталықтарын; көлік және ақпараттық коммуникация,
орналыстару, тамақтандыру, сауықтыруды ұйымдастыруды қамтитын әлеуметтік-
мәдени ресустар ретінде сипаттайды.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, төменгі суретте Қазақстанның
рекреациялық потенциалын көрсететін рекреациялық ресурстар келтірілген
(Сурет 1).
Сурет 1. Рекреациялық ресурстар
Рекреациялық ресурстарды жалпы түрде табиғи және антропогендік
түрлерге бөледі. Рекреациялық ресурстардың табиғи түрлеріне климаттық,
гидроминералдық, су, орман, таулы ресурстары және теңіз жаға бойының
ресурстары жатады. Ал антропогендік рекреациялық ресурстарға мәдени-тарихи
ескерткіштер, қалалар және басқада елді мекендер, бірегей техникалық
құрылыстар т.б. жатады. Рекреациялық ресурстарды түрлері бойынша, туризм
ресурстары, емдеу ресурстары т.б. болып ажыратылады, ал және функциялары
бойынша курорттық немесе емдеу, сауықтыру, спорттық және экскурсиялы-
туристтік немесе тану мақсатында пайдаланатын ресурстар бар.
Рекреациялық жүйені объективті және әлеуметтік құрылым ретінде тұңғыш
рет ұсынған В.С.Преображенский. Оның ұсынысы кеңістік рекреациялық
географияның аяғына тұру жолында ең алғашқы ірі қадам болып саналады.
Сонымен ол рекреациялық жүйеге – функциялардың мәні бойынша объективті және
әлеуметтік құрылым, басқа материалдық (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік)
және материалдық емес (тұрмыстық қызмет көрсету, қоғамдық тамақтандыру,
денсаулық сақтау) салаларымен теңдес халық шаруашылық саласы деген анықтама
береді [5]. Рекреациялық қызметтерді өндіруге және халықтың рекреациялық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға мамандандырылған аумақтық - шаруашылық
құрылымының географиялық сипаты пайда болады. Тәжірибе бойынша жиналған
мәліметтер геожүйенің ерекше тұжырымдамасын – аумақтық рекреациялық жүйені
(АРЖ) жасады.
Аумақтық рекреациялық жүйенің кіріктірілуі оның бөлек элементтері мен
құрылымының ерекшеліктерімен және оның элементтерінің арасындағы
байланыстармен анықталады. Аумақтық рекреациялық жүйе бүтіндей
функционалдық және рекреациялық қалыптасуды құрайтын әлеуметтік
географиялық жүйе. Ол қоғамдық функциялардың белгілі - бір түрлерінен
тұрады. Ең бастысы адамның, яғни, рекреанттың денсаулығы мен еңбекке
жарамдылығын қалпына келтіру. Құрылымдық қатынаста аумақтық рекреациялық
жүйенің элементтері бір-біріне байланысты табиғи және мәдени кешендер,
инженерлік құрылымдар, қызмет көрсету персоналдары, басқару органдары
және демалушылар тобы элементтерінен тұрады
Табиғи және мәдени кешендер рекреациялық қажеттіліктерді
қанағаттандыру жағдайлары мен ресурстары ретінде жүзеге асырылады және
аумақтық рекреациялық жүйелердің қалыптасуының аумақтық базасы болып
табылады. Демалушылар мен қызмет көрсетуші персоналдардың рекреациялық
қажеттіліктер ерекшеліктерін қамтамасыз ету инженерлік құрылымдар
құзырында. Қызмет көрсетуші персонал демалушыларға рекреациялық қызмет
көрсету функциясын және рекреациялық кәсіпорындарды өндірістік-
технологиялық қамтамасыз ету функциясын орындайды. Бұл арнайы және қосымша
кәсіпорындардың рекреациялық персоналдарының санымен, туристік кадрлардың
квалификациясы мен профессионализмімен, жұмысшы күшінің қамтамасыз
етілуімен сипатталады. Басқару органы аумақтық рекреациялық жүйе арасындағы
элементтердің бір - бірімен байланысын, барлық жүйенің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді. Ал демалушылар тобы аумақтық рекреациялық жүйедегі басқа
элементтерге деген талаптарды анықтайды, ол әлеуметтік, жас, ұлттық,
аймақтық және жеке демалушылардың ерекшелігіне байланысты
Соңғы кезде аумақтың рекреациялық сыйымдылығы өзекті мәселеге айналып
отыр. Бұл халықтың толық демалуын қамтамасыз етумен және рекреация
зоналарында табиғатты корғаумен байланысты. Аумақтың рекреациялық
сыйымдылығы дегеніміз – бұл осы аумақта бір уақытта бола алатын, табиғаттың
тұрақты бірқалыптылығын бұзбайтын және демалу жағдайларын нашарлатпайтын,
жоғары мүмкіндіктегі рекреанттар саны [6].
Экономикалық аудан және ел деңгейінде рекреациялық сыйымдылық деген
түсінік оптимальды рекреациялық ағымның экономикалық даму деңгейіне,
халықтың өмір сүру деңгейіне, еңбек ресурстарын демалыс пен туризм
сферасына тарту мүмкіндіктеріне тәуелділігін көрсетеді. Рекреантгар
ағымының мөлшері елдің (ауданның) көлеміне, туристік-рекреациялық
ресурстардың қорына, инфрақұрылымның даму сатысына тікелей тәуелді. Дамуы
төмен елдер, үлкен туристік-рекреациялық ресурстары болса да, туризм мен
оның инфрақұрылымына инвестиция жасау мүмкіндіктері шамалы. Бұған біздің
еліміздің туристік инфрақұрылымдары мысал бола алады.
Кейбір зерттеушілердің айтуынша, аумақтың рекреациялық сыйымдылығын
анықтағанда туристік-рекреациялық іс - әрекеттің нысандарынан, яғни
рекреациялық потенциалдан бастау керек.
Рекреациялық потенциал табиғаттың, мәдени-тарихи және әлеуметтік -
экономикалық бағалы байлықтың жиыны, демалыс пен туризмді ұйымдастырғанда
алғышарттар туғызады.
Рекреациялық потенциал түрлері бойынша (туризм қорлары, емдеу қорлары,
т.б.) және рекреациялық қызмет түрлері бойынша (курорттық немесе емдік,
денсаулықты жақсарту, спорттық, экскурсиялық-туристік немесе танымдық)
болып бөлінеді. Табиғат қорларын топтау бойынша табиғи орта қорларымен
бірге адамзаттың күнделікті өмірлік ең жақсы жағдайлар жиынтығына, демалыс
және емдік табиғи қорларына сәйкес келетін рекреациялық–антропологиялық
қорлар тобы және оларға қайшы келетін топтар да жатқызылады. Рекреациялық
қорларды, оның құрамын, құрылымын және рекреациялық аумақтардағы жұмысын
және рекреациялық аумақтардың қасиетін зерттейтін ғылыми бағыт география
ғылымында ХХ ғасырдың 60 - 70 жылдарында қалыптасып, рекреациялық
география деген атқа ие болды.
Рекреациялық география, экономика және мәдениеттанудың түйіскен
жерінде орналасқан шекаралас ғылымға жатады. Оның зерттеу нысаны аумақтық
- рекреациялық жүйелер болып табылады. Қазіргі ТМД елдеріндегі зерттеушілер
бойынша рекреациялық географияға деген негізгі үш көзқарас қалыптасқан (2
сурет).
Сурет 2. Рекреациялық географиялық көзқарастар
Материалдық заттар, жүйелер, процестер және құбылыстар рекреацияның
объектілері болып табылады. Рекреацияның субъектері деп рекреациялық
әрекетпен шұғылданатын адамдары айтады. Рекреациялық географияның
көзқарасына сәйкес адамдар өздерінің экономикалық-әлеуметтік жағдайына
қарай күшін қайта қалпына келтіруге бағытталған әр түрлі іс - әрекетін
рекреациялық әркет деп атауға болады. Мұның ішіне рекреацияның тәуліктік,
апталық, кварталдық, жылдық және өмірлік циклдері кіреді. Рекреациялық
география географиялық ғылымдар жүйесінде қолданылатын тарихи,
салыстырмалы, картографиялық, талдау-статистикалық, экспедициялық зерттеу,
математикалық модельдестіру әдістерін пайдаланады.
В.Б.Николаенко бойынша, рекреациялық география жүйелердің тиімді
функциялануы бойынша түрлі ұсыныстарды жасап шығарады; белгілі бір
көрсеткіштермен жүйелерді жобалайды; рекреациялық қажеттілікті анықтайды;
жүйелерді жасау және функциялау салаларына болжам; территориялы
-дифференциацияланған нормаларды және аймақтық рекреациялық жүйелерді
жобалауды және оны зерттеудің әдістер жүйесін жасап шығарады; аймақтық-
рекреациялық жүйелердің аймақтық ерекшеліктерімен таныстырады [7]. Демек,
рекреациялық география – қоғамдық арнайы географиялық ғылымдарға жатады,
оның зерттеу объекті мен пәннің мақсаты әлеуметтік деп анықталады.
Рекреациялық географияның зерттеу пәні әлеуметтік сипатқа ие болғандықтан
бұл ғылымда басқа да қоғамдық және медициналық - биологиялық ғылымдардың
әдістері қолданылады, мысалы, баланстық, социологиялық т.б. Рекреациялық
географияның басты мәселесі аймақтық-рекреациялық жүйелердің дамуы мен
қалыптасуының объективті заңдылықтарын айқындау және белгілі бір елдің
немесе ауданның әлеуметтік-экономикалық және табиғи жағдайы да олардың
әрекеттесу механизмдерінен көрінеді.
Рекреациялық географияның басқа бір маңызды мәселесі рекреациялық іс-
әрекет жүргізу үшін тармақтар арасындағы белсенді өзара байланыстар және
өзара тәуелділіктерді орнату, аймақтық-рекреациялық жүйелердің шоғырлану
деңгейін және олардың мамандануын негіздеу мақсатында әр түрлі деңгейдегі
және әр түрлі типтерін зерттеу маңызды болып табылады. Одан басқа
рекреациялық географияның маңызды мәселесі өз өлкеңнің, Қазақстанның,
шетелдердің рекреациялық жүйелері туралы ақпаратты түсінікті деңгейде
жеткізу.
1.2. Қазақстанның рекреациялық потенциалының ерекшеліктері
Белгілі бір территориядағы рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру үшін
табиғи, мәдени-тарихи және әлеуметтік-экономикалық алғы шарттарының
жиынтығын рекреациялық потенциал деп атайды.
Қазақстанның рекреациялық потенциалы аумақтағы рекреациялық іс-
әрекетті ұйымдастыру үшін табиғи, мәдени-тарихи және әлеуметтік-
экономикалық алғы шарттарының жиынтығына байланысты.
Жалпы рекреацияның дамуында рекреациялық потенциалдың бар болуы
қажетті жағдай, ол жағдай әр түрлі – халықаралық, мемлекеттік, аймақтық
және аудандық деңгейде бағаланады (3 сурет).
Сурет 3. Рекреациялық потенциалдың бағалану деңгейлері
Табиғат ресурстарына рекреациялық баға беру табиғат жағдайы мен
ресурстарды рекреациялық мақсатта пайдалану қажет. Оларды бағалаудың:
– рекреациялық бағалауда нысандарда ажырату (табиғи кешендерді,
олардың компоненттерін және қасиеттерін);
– бағалаудағы баға беру көзқарасын анықтау;
– зерттеудің мақсаты мен және масштабын және де субъектің
қасиеттерімен анықталатын бағалаудың өлшемдерінің қалыптасуы сияқты
міндетті кезеңдерін көрсетуге болады.
Қазақстан жағдайында рекреациялық ресурстардың шаруашылық потенциалы
жоғары. Еліміздің рекреациялық потенциалы аумақты рекреациялық мақсатта
игеру барысында пайда болады. Рекреациялық ресурстардың шаруашылық
потенциалы рекреанттар үшін сату және тауар мен қызмет ұсыну, тікелей
өндіріс арқылы орындалатын негізгі қорды, сонымен қатар рекреациялық
ресурстар жағдайын жақсартатын, бірақ процеске тікелей қатыспайтын қосымша
еңбек құралдары болып табылады.
Республиканың рекреациялық ресурстары медициналық-биологиялық (табиғи
ландшафттардың демалысты ұйымдастыруға жайлылығы), психологиялық-
эстетикалық (табиғи ортаның демалушыларға эмоциялық әсері, табиғи және
мәдени-тарихи нысандардың тартымдылығы), технологиялық (ресурстардың туризм
мен демалыстың түрлерін ұйымдастыруға жарамдылығы) көрсеткіштері бойынша
арнайы және кешенді аумақтық-рекреациялық кешендер қалыптастырудың
халықаралық стандарттарына сай [8].
Еліміздің рекреациялық потенциалының ерекшелігі тропиктік және
экваторлық климаттық белдеуден басқа белдеулердің барлығын қамтуында.
Климаттық факторлар мен минералды су көздерін, емдік батпақ орындарын, тау
шаңғысын қамтитын емдік-ресурстық қорлар мен емдік-сауықтыру туризмі
рекреациялық шаруашылықты дамытуға жол ашады.
Еліміздің рекреациялық ресурстар қатарына:
– табиғи ортаның өзіне тән ерекшеліктері;
– ландшафты климаттық жағдайлары мен қолайлы жыл мезгілінің ұзақтығы;
– емдік демалыс ресурстары; минералды су, емдік батпақ, климаттық
жағдайларды (орман, дала, теңіз және т.б.) жатады.
Шаруашылықты ұйымдастыруда Қазақстанның рекреациялық потенциалының
маңызы ерекше. Рекреациялық потенциал елімізге сырттан келуші туристерді
тартатыны сөзсіз. Туристер көбінесе ландшафтар мен ауа – райы, өсімдіктер
әлемінің сан қилылығы, аң мен балық аулау мүмкіндіктері, сондай - ақ
демалумен қатар спорттың тиімді түрлерімен айналысуды қалайды.
Табиғи рекреациялық ресурстардың географиялық таралу аймақтары
еліміздің батысынан шығысына дейінгі барлық аумақтарын қамтиды. Ол
Қазақстанда туризм және рекреация аймақтарын құру және дамытуға мүмікіндік
беріп отыр. Туризм және рекреация аймақтарын құру және дамыту тұрғысынан
неғұрлым қолайлылары Алматы облысы және Алматы қаласы, Ақмола, Шығыс
Қазақстан, Каспий маңы және Оңтүстік Қазақстан облыстары болып табылады.
Қазақ жерінде табиғи емдік қасиеті бар жерлер туралы алғашқы мәліметтер
ХІХ ғасырдың орта кезінде мәлім бола бастайды. 1834-1880 жылдар аралығында
Шығыс Қазақстандағы Қатонқарағайдағы Арасан, Рахман бұлағы, Алтай тауындағы
бірнеше сарқырамалар, Әулиелі бұлақ бұлағының шипалы қасиеттері туралы
белгілі болды.
Арасан суларының емдік қасиетін Орта Азия халықтары мен қазақтар ерте
замандардан-ақ біліп, халықтық медицинасында қолданып отырған. Арасан
бұлақтарының маңында шаруашылық әрекет жүргізілмеген, мұндай нысандар
табиғат сыйы ретінде қабылданып, меншіктік сипатқа да ие болған. Жер
астынан шығып жатқан Рахман термальді қайнар бұлағының суы 100 м тереңдікке
дейін кездеседі, оның химиялық құрамы шипалық қасиеті жөнінен родонды,
кремнийлі, ал Талды-Арасан, Әулиеқыз жер асты минералды сулары, Алтайдағы
Көккөл, Арасан, Язовая сарқырамасы, Рахман сарқырамалары сылдырлап аққан
бұлақтардың өзі адамның жаны мен тәніне күш-қуат береді [9].
"Мыңжылдық" құдығы. ХVІІІ ғасырда қазылған құдық Тарбағатай ауданының
Қурайлы даласында орналасқан. "Мыңжылдық құдығы" – қазақ даласындағы
теңдесі жоқ құрылыс үлгісі. Құдықтың кіреберіс кеңдігі 20-25 м арық ретінде
қазылып, әр 100 м сайын 10 см-ге тереңдей беретін каналға айналған.
Каналдың ұзындығы 400 м жерді төмендете қаза келіп, 40 м-ге тереңдегенде
жер асты суына жетеді. Құдықтың айналасын мал су ішіп шығатындай етіп,
кеңейте қазған. Түбін тереңдете тазартып, кішкене көлшік жасаған. Суға
баратын канал жолы да кең [10].
Қазақстандық Маңғыстау және Каспий ойпаты аймағында таралған
рекреациялық аудандарда су, больнеологиялық, ғылыми, экологиялық, аңшылық,
мәдени, діни және іскерлік туризм түрлері басым дамыған. Оны төмендегі
кестеден көруге болады ( Кесте 1)
Кесте 1
Рекреациялық аудандарда дамыған туризм түрлері
№ Рекреациялық аудандар Туризмнің түрлері
1 Нарынқұм экстремалды, танымдық, ғылыми
2 Жайық-Волга өзен аралығы су, балық аулау, аңшылық, танымдық,
экологиялық, ғылымдық, бальнеологиялық,
іскерлік мәдени
3 Тайсоған ғылыми, экстремалды, аңшылық
4 Жайық-Жем өзен аралығы іскерлік, мәдени
5 Сағыз-Жем өзен аралығы ғылыми, танымдық
6 Қарақұм-Өліқолтық іскерлік
7 Желтау-Көлеңкелі танымдық, экологиялық, ғылымдық,
8 Бозащы ғылыми, мәдени, аңшылық, экологиялық,
9 Маңғыстау теңіз жағалауы су, бальнеологиялық, ғылыми, іскерлік
(Темірбаба қорымы)
10 Таулы Маңғыстау мәдени, аңшылық, іскерлік, танымдық,
(Шерқала монолиті) ғылыми, экологиялық, экстремалды, діни
11 Түпқараған мәдени, су, іскерлік, танымдық, ғылыми,
экологиялық, діни
12 Жазық Маңғыстау аңшылық, іскерлік, танымдық, ғылыми,
экологиялық, бальнеологиялық, мәдени,
діни
13 Қарақия танымдық, ғылыми
14 Қарынжарық – Бостанқұм мәдени, аңшылық, танымдық, ғылыми,
(Бекет ата жер асты экологиялық, діни
мешіті)
15 Үстірт экстремалды, ғылыми, экологиялық, мәдени,
діни
Солтүстік Қазақстан облысының рекреациялық аймақтарына әсемдік беретін
тау етегінде орналасқан қарағай орманымен өрнектелген терең де, мөлдір
көлдер. Ең әйгілі көлдер Бурабай, Щучье, Кіші және Үлкен Шабақты және
басқалар. Ұзақ су шайып кетулер мен желдің мүжу процестері нәтижесінде
экзотикалық жартастар мен төбелер пайда болған. Солардың ішіндегі ең
әйгілісі Оқжетпес, Ұйқыдағы батыр, Бүркіт, Түйе, Құдыр. Ең ерекше көзге
түсетіні – ол египеттік сфинкстің дәу басына ұқсас Бурабай жартасынан шығып
тұрған Сфинкс. Бурабай таулы-орманды сілемде демалыс үйлер, санаторилер,
турбаздар, туристік бағыттар көп.
Өлкедегі ең әдемі көлдердің бірі – Бурабай 7-суретке сәйкес
берілген. Бурабай ежелден өзінің бірегей де қайталанбас табиғатымен, емдік
қасиеті бар климатымен, сонымен қатар ежелгі бай тарихымен әйгілі. Бұл
аңыздар мен ертегілерге арақау болған, тынығуды бағалай білетіндердің
ұрпақтарын тамсандырған қорықты өлкенің нағыз өзі. Көкше тауының шығыс
етегінде, теңіз деңгейінен 320,6 м биіктікте орналасқан, көлдің ұзындығы
4,5 км , ені 3,9 км. Орташа тереңдігі 4,5 м, ал терең жері 7 м ге дейін
жетеді.
Жағалау бойының ұзындығы 16,6 шақырым, ауданы 164 шаршы шақырымды
құрайды. Көлдің суы өте таза, мөлдірлігі жоғары, терең жерлерде түбі
көрінеді. Солтүстік – батыс бөлігінде су ортасынан оқшауланып, жартасты
Жұмбақтас аралы 20 м биіктікте орналасқан. Көлдің солтүстік, оңтүстік және
батыс жағалауларындағы беткейлерде өскен қарағайлы–қайынды ормандар
қайталанбас ландшафт құрайды. Көлдің ең басты – қорегі – Сарыбұлақ өзені.
Көлге одан басқа үш бұлақтан су келіп құяды, бұл бұлақтардың ірісі Иман
бұлағы, ол бастауын Көкшетау қыратының шығыс беткейінен алады (Сурет 4)
[12].
Сурет 4. Өлкедегі ең әдемі көлдердің бірі – Бурабай
Қазақстан Республикасының оңтүстік бөлігіне Жамбыл, Оңтүстік
Қазақстан, Қызылорда облыстары аумағын алып жатыр. Табиғи-рекреациялық
аудан арқылы Қазақстан Республикасын Орталық Азия және Оңтүстік-Батыс Азия
елдерін байланыстыратын халықаралық маңызы бар Батыс Еуропа Батыс Қытай
күре жолдар өтеді [13].
Аталған туристтік-рекреациялық ауданда емдік-шипажайлық рекреацияны
дамытуға мүмкіндік беретін Сарыағаш, Жаңақорған тәрізді жер асты минералды
су көздері бар. Басқа туристік-рекреациялық аудандардан ерекшелігі
зияраттық және ғылыми-танымдық туризмді дамытуға маңызы зор Арыс пен
Сырдария, Талас өзендері аңғары Ұлы жібек жолы бойындағы суармалы
егіншілікпен айналысқан отырықшы өркениеттің ірі орталығы болғанын
айғақтайтын Отырар, Сайрам, Сауран, Тараз, Меркі сияқты ерте ортағасырлық
қалалар мен Айша Бибі, Арыстанбаб, Домалақ ана, Хорасан ата, сияқты
сәулет ескерткіштеріне өте бай. Табиғи және антропогендік рекреациялық
ресурстар рекреациялық іс-әрекеттердің көптеген түрлерін сонымен қатар,
саяжайлық және емдік-шипажайлық рекреацияны дамытуға мүмкіндік береді.
Қазақстандағы ішкі туризмді дамыта отырып, халықты еңбекпен қамту және
олардың әл-ауқатын көтеру жолында Алматы облысының Алакөл ауданында
туристік қызметті ұйымдастыру мүмкіндігі өте жоғары, бұл рекреациялық
аймақтарды дамыту мен оны іске асыру бағытындағы іс-шараларды тиімді
пайдалану жолдары жайлы деректер мен материалдарды саралап көрейік.
Еліміздің оңтүстік-шығыс ауданы, дәлірек айтқанда Алакөл ауданы
Тарбағатайдың және Жетісу Алатауының биік таулы және таулы аудандарын
қамтып жатыр. Табиғи рекреациялық ресурстар негізінен тау алды аудандарында
және Алакөл көлінің жағалауларында тараған. Қарастырылып отырған аймақтың
климаттық жағдайы және рекреациялық ресурстары жазғы және қысқы демалыс
түрлерін, туризмді, спортты демалуға мүмкіндік туғызады. Рекреациялық іс-
әрекеттерді қалыптастыруда ең негізгі табиғи факторлар өзендер мен көлдер
болып табылады. Ол рекреациялық кешендердің дамуында негізгі рөл атқарады.
Олар қарым-қатынас жағдайын жақсартуға, су маршруттарын ұйымдастыруға,
жақсы жағажайлары бар болған жағдайда курортты орындар салуға мүмкіндік
туғызады [14].
Еліміздің аумағы үлкен болғандықтын оның табиғи ресурстық қоры да мол,
оларды тиімді пайдалану – ел халқының дәулеттілігінің кепілі. Алакөл,
Сасықкөл және суы таяз Қошқаркөл, Ұялы, Қоржынкөл мен Жалаңашкөл көлдері –
Алакөл-Сасықкөл көлдерінің жүйесін құрайды, ал бұл орын өз кезегінде
Қазақстандағы сулы-батпақты жерлерді мекендейтін құстар шоғырланған аса ірі
қор болып табылады.
Жетісу Алатауы мен Тарбағатай тауларының арасында тербеліп жатқан
Алакөл суының емдік қасиеті ауданның табиғи рекреациялық ресурстарын
игеруде маңызы зор.
Алакөл-Сасықкөл көлдері жүйесінің аумағы ежелден саяхатшылар жері болып
табылады. Ертеде бұл жермен Жібек жолы өткен. Аталмыш аймақ бальнеологиялық
рекреация үшін үлкен қызығушылық танытады, бұл жерде тұзды көл, минералды
және артезиандық суық және ыстық қайнар бұлақтар, емдік, шипалы балшықтар
бар.
Алакөл көлі ежелден өзінің емдік қасиетімен танымал. Теңіз деңгейінен
579 м биіктікте және Алакөл көлінен 2 км қашықтықта Барлық минералды
бұлақтары орналасқан. Алакөл суының бір литрінде 8 гр.тұз бар. Мамыр айының
аяғында су температурасы 7-15 градус, ал жазда 20-25 градусқа дейін
жылиды. Көлдегі судың құрамды хлоридті-натрийлі және хлорид-сульфат-
натрийлі болып келеді. Алакөл көлінің жағалауы тек Қазақстан елі
тұрғындарының ғана емес, барлық ТМД елдерінің демалыс орны. Қазіргі кезде
Алакөл жағажайында жазғы уақытта демалушылар саны жылдан-жылға артуда [23].
Алакөл жағалауындағы демалыс орындар. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев республикамызда туризм индустриясын дамыту бұл
Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына енуінің маңызды
стратегиясы екендігін айқындаған. Ал, мемлекетіміздің Еуразия жүрегінде,
Азия мен Еуропа дүние бөлігінде орналасқан елдерді байланыстыратын тоғыз
жолдың торабында орналасуы халықаралық туристік байланыстарды дамытуға да
зор мүмкіндік беріп отыр.
Еліміздің туристік әлеуеті теңдесіз, әрі көп қырлы. Мұнда туризмнің
барлық түрлерінің дамуына, әсіресе мәдени-тарихи, танымдық, оқиғалық және
т.б белсенді түрлерін дамытудың мүмкіндіктері зор [24].
Соңғы жылдары елімізде туризмнің қарқынды дамуына байланысты
Қазақстанның жекелеген аймақтарына сұраныс артуда. Осы орайда Алматы облысы
территориясында орналасқан Алакөл туристік аймағының табиғи және
рекреациялық мүмкіншіліктерін ескерсек, болашақта қолайлы туристік иммиджі
бар аймаққа айналарын байқаймыз, әрі бұл өлкенің ерекше ландшафтысымен,
географиялық ерекшелігі және мәдени мұрасы да кез келген демалушыны
қызықтыратыны белгілі.
Алакөл көлінің жағасында көптеген демалыс үйлер, пансионаттар, қонақ
күту және туристік базалар орналасқан. Қазірдің өзінде 20-дан астам коттедж
бой көтеріп, 20-дан аса киіз үй, 50-ге тарта демалыс үйлері жұмыс жасауда.
Атап айтқанда, 200 орындық Жалын демалыс зонасы, 60 орындық Шағала
лагері, 50 орындық Көктұма пансионаты, 40 орындық Арктур демалу базасы
және де көптеген жекеменшік қонақ күту үйлері бар. Жаздың шуақты ыстық
айларында бұл араға кемінде 100-150 мыңға жуық адам келіп кетеді. Бір
уақытта 3000 адамға қызмет көрсете алады. Сондай-ақ мұнда жанұялар демалуға
арналған коттедждер де бар.
Атап айтқанда Пеликан туристік кешені Үшарал қаласынын 65 км
қашықтықта, Ақши ауылының аумағында, көл жағалауында орналасқан. Тауаралық
көлдің ерекше климаты, мөлдір емдік судың сергітетін салқыны, ыңғайлы 7
жоғары және 15 қарапайым номерлер қызмет етуде. Номер категориясына
байланысты: стандартты, отбасыларға арналған және делюкс номерлерінен
тұрады. Ауласында: кафе, монша, дүкен, караоке, үстелдік теннис, би кеші,
кітапхана, балалар ойнайтын алаң, көлік тұрағымен қамтылған. Тамақтануы:
күніне 3-рет тағамды Қағанат жүйесі секілді үлестіреді, бағасы жолдамаға
кірмейді. Жағажай: терең емес, оған дейін 150 метр, сонымен қатар Ақшидің
ортасында орақ тәріздес арал бар, соған катермен экскурсия жасап баруға
болады, бағасы бір адамға 400-600 теңге. Бұл жаңа заманауи база болып
табылады, дамыған инфрақұрылым сервисімен жақсы жабдықталған. Аталған
туристік кешенде тек ағаштан тұрғызылған коттедж үйлер салынған, экологиясы
жақсы, ауасы таза, ыңғайлы орында тұр.
Аласу демалыс базасы Алакөл көлінің жағалауында Алматы облысының
Алакөл ауданының Ақши ауылынан 4 км қашықтықта орналасқан. Сонымен қатар
демалыс базасының территориясында мейрамхана, дүкен және спорттық ойын
алаңдары бар. Алакөл көлі мен Жетісу Алатауы тауларына экскурсия
ұйымдастырады. Аласу базасында тұру үшін 2 деңгейлі коттедждер мен киіз
үйлер бар. Санатория негізінен жүйке жүйесі, гинекологиялық, асқазан, ішек
т.б ауру түрлерін емдеуге бағытталған. Демалушы адамдардың аздығынан
курорт тек жаз мезгілдерінде ғана жұмыс істеуде.
Аласу курортының жұмысын жандандыру мақсатында шекаралас көрші Қытай
Халық Республикасынан демалушы туристерді тарту жоспарланып отыр. Курорттың
жыл көлемінде жұмыс істеуі, жаңа жұмыс орындарының ашылуына және қосымша
инвестициялардың тартылуына өзінің жағымды әсерін тигізеді .
Мако пансионаты Алакөлден 9 км қашықтықта орналасқан. Туристер өз
қалауы бойынша жабдықталған коттедждерге, жайлы орындар, жаңаша
жабдықталған киіз үйлерге орналасады. Мако пансионаты Алматы облысынан
570 км қашықтықта, Көктұма кентінде орналасқан. Мұнда 14 номері үш орынды
жартылай люкс және 5-номері ұлттық қазақ үй тәріздес, номерлер төсек-орын,
шкаф, теледидар, тоңазытқышпен қамтылған. Ауласын күзетеді, онда дүкен,
кинотеатр, бассейн, көлік тұрағы бар. Қосымша қызметтері: емдік балшық бар,
медициналық персонал әрдайым қызмет көрсетіп отырады. Әр түрлі қорғалатын
жерлерге тур ұсынады, радонды суы бар Жалаңашкөлге баруға болады.
Жалын демалыс зонасы қазіргі уақытта жаңадан ашылып, көтеріліп келе
жатқан ең жас демалу зонасы. Бөлмелері кең, бірнеше күнге, айлап та жалға
алуға болатын үйлері бар. Орналасуы Алакөлдің оңтүстік жағалауы, Ақши
кентіне жақындау, бұрынғы пионерлер лагерінің маңында. Шекарасы жақсы
көгалдандырылған, бұрын бос болып жатқан жерлеріне жаңа коттедждер
тұрғызылған. Сондықтан ағаштар аздау. Демалушыларға күнде ашық ай астында,
таза ауада би кешін өткізеді. Мұнда келген туристер кафеге суық сусын
түрлері мен бұқтырылған дәмді кәуап етіне тапсырыс бере алады. Жақында
теннис корты ашылмақ, ал балаларға жағажайда үрленген бассейн жасалған.
Алакөл демалыс базасы Ақши елді мекенінде орналасқан ірі демалыс
орны. Алматыдан Алакөлге дейін 650 шақырым. Жағажай 150 м жерде. Туристерге
барлық жағдайлар қарастырылған, сұраныстың барлық түрін орташа деңгейде
қанағаттандырады. Барлық номерлерде: душ, тоңызытқыш, теледидар және
кондиционер бар. Ауласында: балалар алаңы, спорттық-волейбол, баскетбол,
футбол алаңы бар. Бұл жерден жағалауға дейін 200-400 метр. Жағалауында
арнайы демалатын шатыр астындағы төсектер мен жиналмалы орындықтары бар.
Асуан демалыс орны Көктұма кентінде орналасқан. Сыйымдылығы бойынша
осы кенттегі ең үлкені, бағасы да арзан. Орналасуы: 2 және 3 қабатты
коттедж үйлері бар тамақтанатын ас үй бөлмесі бар. Әрқайсысында мысалы: 2
қабатты үйге келген адамдар сыйымдылығы - 50 адамдай, ал 3-қабатты үйге 60
адамдай сыяды. Әр бөлмеде: кондиционер, тоңазытқыш, теледидар, шағын
барымен қамтылған. Ауласында: балалар алаңы, бильярд, демалыс орындары бар
Аталған демалыс орындары мен қонақ үйлердің ішінде туристердің ең көп
келетін қонақ үйі Аласу мен Пеликан демалыс базасы және Мако
пансионаты тағы да басқа демалыс орындары болды. Пеликанда жазғы шілде
айының 5-нен тамыз айының 15-не дейінгі күндерде келген қонақтар толымды
болған. Мако пансионатында келген туристерді толық қамтып, 42 жартылай
люкстың 2-3 номері ғана бос тұрған. Аласу қонақ үйінде көбіне коттедж
үйлер сұраныста болған, отбасымен демалушылар алдын ала 10-20 күнге жалдап
отырған. Қазақ үйлер арзанырақ болғандықтан көп сұранысқа ие болған. Соңғы
уақытта Ресей мен Қытай сияқты елдердің туристерінің Орта Азияға, оның
ішінде Алакөлге деген қызығушылығы артуда [25, 26].
2005 жылы Талдықорғанға келген іс-сапарында Елбасымыз Н.Назарбаев
Алакөлге де ат басын бұрып, көлдің тамаша табиғатына риза болған-ды. Мұнда
болашақта кәсіпкерлер туристік кешенді нысандар тұрғызып, көл жағасын үлкен
демалыс орнына айналдыру керектігін қадап айтқан. Сондықтан, еліміздің
оңтүстік-шығыс аймағында бірегей туристік әлеуетті қалыптастыру мен туризм
түрлерін атап айтқанда, спорттық, аң және балық аулаушылық, экологиялық,
емдік-сауықтыру, жағажайлық және танымдық туризм түрлерін дамытса, ел
экономикасына елеулі үлес қосары анық.
Аудан әкімшілігінің берген ақпараты бойынша туристер мен келген
қонақтарды биылғы жылы толығымен орналыстыра алған. Былтырғы жылмен
салыстырғанда 2,5 есе туристер көп келген. Келер жылы одан да көп болса
орналастыру орындары жетпейді. Сондықтан осы мәселені қолға алуда [28].
Бұл курортқа келген қонақтар жайлы демалып, жақсы әсер алып қайтады.
Ұсынылатын қызметтер әрдайым жоғарғы деңгейде, сұраныстың барлығын
қамтамасыз етеді.
Барлық-Арасан минералды бұлақтары Шығыс Қазақстан облысының
оңтүстігінде Алакөл көлінен 24 шақырым қашықтықта Барлық аңғарында теңіз
деңгейінен 579 метр биіктікте орналасқан. Барлық-Арасан бұлақтарымен
ерекшеленеді. Мұндағы бұлақтар карбонның гранит-порфир жыныстарындағы
жарықтардан шығады. Суының температурасы 25-420С, құрамы сульфатты-
натрийлі, кремний қышқылына бай, радон мен бор қышқылы да кездеседі.
Минералдығы 1,6-1,8 гл, еріген газдардың басым түрі – азот. Тәулігіне 225
м3 су шығады. Барлық-Арасан бұлағының суы жазғы бальнеологиялық емханада
ауруларды емдеуге пайдаланылады. Мысалы, минералды ванналар – терінің қан
айналымын жақсартады, ал суды ішкен жағдайда ағзаның ас қорыту органдарының
жұмысын жақсартады. Күн радиациясының молдығы, таза ауа емдік минералды су
және көлде шомылу – осының барлығы Барлық-Арасан санаториясының емдік
кешенін құрайды.
Барлық-Арасан бұлағының оң жағалауында минералды су көздерінің бар
екені ХІХ ғасырдың басында белгілі болған еді. Алғаш рет Барлық-Арасанды
1869 жылы сергиопольдық уезд дәрігері М.К.Крылов ашқан және судың қай
ауруға ем болатынына сипаттама берген. Дегенмен, тек 1886 жылы жергілікті
жердің басқару органдары ауру адамдардың емделуіне жағдай жасау мақсатында
кішігірім қамыстан үйлер салып, емделуге рұқсат берген.
Кейіннен табиғи емдік суларды халық шаруашылығының әртүрлі саласында
пайдалану жолдарын Ресейлік Қызыл крест қоғамы қолға алды. Осыған
байланысты 1908 жылы Лепсі уездік басқармасы ауру адамдарды емдеу
мақсатында екі үй салды, осы құрылыс кешендері 1933 жылға дейін сақталды.
Барлық-Арасан минералды су көздерінің табиғи суын емдік мақсатта
пайдалану 1957 жылдан бастап жақсы қолға алынды деуге болады. Осы жылы
Семей облыстық денсаулық сақтау бөлімі ауруларды емдеуге мезгілдік сумен
емделу орталығын ашты. Ал 1960 жылдан бастап Қазақ ССР-ының Министрлігінің
шешімімен колхоз аралық бальнеологиялық санаторий ашты.
Барлық-Арасанның жіңішке су айрықтық жазығында 500 метрлік ара
қашықтығында он екіден артық минералды су көздері жер бетіне шығып жатыр.
Тәулігіне минералды судың жалпы дебиті 192 000 литрге тең. Бұл сулардың
химиялық құрамы барлық жерінде бірдей. Су көздерінің температурасы бүкіл
жыл ішінде тұрақты және 410-42,20С-қа тең. Барлық-Арасанның суының химиялық
құрамы белгілі емдік орталықтары Сары-Ағаш, Алма-Арасан мен Цхалтубаның
суларының химиялық құрамына ұқсас.
Суды іш-құрылысы ауруына, әсіресе бауыр, асқазанның кілегей қабығының
асқынуы сияқты аурумен ауыратын адамдарды емдеу үшін қолданылады.
Қазіргі уақытта көл жағалауында көптеген жекешелендірілген демалыс
орындары салынды. Сондықтан, демалушылардың саны жылдан-жылға артып келеді
[30].
Әлемді тауы бөктеріндегі шипалы балшық. Табиғи рекреациялық
ресурстарды игерудегі маңызды нысандардың бірі Алматы облысы, Алакөл
ауданы, Көлбай ауылының шығысындағы Әлемді тауы бөктеріндегі шипалы
балшықтар. Ө.О.Оспанов атындағы Қазақ Топырақтану және Агрохимиялық ғылыми
зерттеу институтының зертханасындағы сараптама нәтижесінде Әлемді тауының
шипалы балшығының химиялық құрамында натрий, азот, кальций, сульфаттар,
магний, калий және көмірқышқыл кездесетіндіктен емдік қасиетінің бар екені
анықталды. Табиғаттың тылсым күшінің әсері болар қайнап шыққан бұлақтай жер
бетіне бұрқылдап шығып жатқан Әлемді батпағының түсі көк сұр, оның емдік
қасиеті тері ауруларына, экзема, қайызғақты жараға және жүйке жүйесі мен
аяқ-қолдың буын ауруларына шипа.
Әлемді батпағы аумағында ауа температурасы қыста – 29-300С, жазда 36-
380С болғандықтан қолайлы климат пен жоғары минералданған сульфитті әмбебап
емдік балшықты табиғи емдеу факторлары ретінде бальнеологиялық мақсатта
пайдалануға болатынына көз жеткіздім. Инфрақұрылым жүйесінің нашар болуына
байланысты бұл күндері Әлемді батпағын жергілікті ауыл халқы пайдаланып
отыр. Ал республикалық деңгейде емдеу-сауықтыру орталықтарын ашу және әр
түрлі фармацептикалық препараттар дайындап елімізде халық игілігіне
айналдыру ол болашақтың атқарар ісіне айналмақ. (Cурет 7)
Сурет 7. Әлемді тауы бөктеріндегі шипалы балшық [31].
Үйгентас аңғары да назар аударарлық. Жан-жағын текшелей тау қоршаған
Үйгентас аңғары алып амфитеатр сияқты. Тұнып тұрған өсімдіктері, жабайы
жеміс ағаштары бар Үйгентас өңірі қысы-жазы туристерді қабылдауға
мүмкіншілігі бар. Көкорай шалғын өскен аңғарда үюлі тас жатыр. 8-суретке
сәйкес Үйгентас атауының шығу себебі де осында деседі. Жаугершілік
заманда қазақ қолы осы жерден жоңғарларға қарсы аттанған көрінеді.
Кетерінде әр жауынгер бір тастан әкеліп жаңагы жерге тастапты.
Жорықтан оралған соң тірі келген адамдар бір-бір тастан алып
кеткенде, қалған тастың өзі бір төбе болыпты. Соғыста шейіт болғандардың
санын осылай анықтапты. Аңыз-шежіре осылай дейді [32].
Сурет 8. Үйгентас өңірі
Рекреациялық белсенділіктің ортаңғы деңгейлі аумақтары ретінде
Жаманты шатқалында экологиялық маршрут ашу жобасы қолға алынуда. Ол Алакөл-
Сасықкөл табиғатымен таныстыру мақсатындағы экологиялық-танымдық туризмді
ұйымдастыруды көздейді. Сондай-ақ жобада жергілікті жердің
биоалуантүрлігін сақтау мен көбейту, Жетісудың табиғи байлықтарына
ұқыптылықпен қарау, су қоймаларын сақтау, тұрақты туризм ұстанымдарын
енгізу, т.б. мәселелер қамтылған.
Жалпы Алакөл-Сасықкөл жобалық аумағында экологиялық туризмді дамыту
демалушылар мен туристердің демалуны мүмкіндік туғызады, осылайша ауданның
табиғи рекреациялық жүктемесін және жергілікті халықтың биологиялық
ресурстарға тәуелділігін азайтады.
Осылайша, нарықтық экономика жағдайында табиғи рекреациялық
ресурстардың сауатты әрі дұрыс жолға қойылып игерілуі ауданның әлеуметтік
жағдайын арттырады. Рекреациялық аймақтың дамуын стратегиялық реттеу арқылы
ауданның әлеуметтік жағдайын көтеруге болады. Оны тек әкімшілік реттеу
әдістерімен қамтамасыз ету мүмкін емес, сондықтан олар экономикалық
әдістермен үйлестіріп қолданылуы тиіс (Сурет 9).
Реттеудің әкімшілік әдістері рекреациялық нарық субъектілеріне
бағытталатын міндетті сипаты бар: әр түрлі меншік нысанындағы аймақта жұмыс
істейтін рекреациялық индустрия кәсіпорындары мен ұйымдарының қызметін
реттейтін ереже (нормативтік реттеу), ұсыныстар, сондай-ақ бақылау (мысалы,
қаржы-бюджеттік) және қадағалау (мысалы, санитарлы-эпидемиологиялық) сияқты
тура әкімшілік өкімдер, қаулылар түрінде жүзеге асырылады.
Әкімшілік әдістердің көмегімен жергілікті басқару органдары шетелдік
капиталды тарту, аймақтың табиғи ресурстарын пайдалану сұрақтарын және
сондай-ақ әлеуметтік сипаттағы мәселелерді шешеді.
Экономикалық әдістердің мәнісі аймақтың ұдайы өндірістік жұмыс істеу
режиміне жанама әсер етуден тұрады – салықтар, несиелер, субвенциялар
секілді тетіктердің көмегімен субъектілердің экономикалық мүдделері арқылы,
мүмкіндігінше жергілікті басқару органдарының тура араласуынсыз, бірақ бұл
органдар белгіленген шектерде жүруі тиіс.
Осылайша, экономикалық реттеу әдістерінің негізінде қабылданатын
шешімдердің салдарлары үшін рекреациялық индустрия кәсіпорындары мен
ұйымдарының экономикалық мүдделілігі мен жауапкершілігі және аймақтың
кешенді әлеуметтік-экономикалық даму тапсырмаларын орындауға қатысады.
Алакөл ауданы демалуға қолайлы табиғи рекреациялық ресурс қорларына
бай. Оны тиімді пайдалану ауданның экономикасын көтеріп, ішкі және сыртқы
туризмнің дамуына өз үлесін қосады.
1 2.2 Алакөл ауданының табиғи рекреациялық ресурстарының
қалыптасуы және даму ерекшеліктеріне табиғи факторлық талдау
Жетісудің құнарлығы жерін, суының молдығын көріп Асан қайғы бабамыз
"Ағашы тұнған жеміс екен, шаруаға жақсы қоныс екен" деген сөзі ел арасында
аңыз болып тараған. Асан қайғы бабамыз айтқан өңірдің географиялық орнына
келер болсақ, Алакөл ауданы Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан.
Шығыс Қазақстан облысының оңтүстігі және Алматы облысының солтүстік-шығыс
бөлігінде орналасқан. Алакөл ауданы 1928 жылы 17 каңтарда, ал Андреев
ауданы 1928 жылы 17 шілдеде құрылған. Екі аудан 1997 жылғы мамыр айында
қосылып, тұтас Алакөл ауданы болып аталды.
Жерінің аумағы 36,8 мың км2. Халқы 85,6 мың адам (2009). Аудан
орталығы – Үшарал қаласы. Аудан 1 қалалық, 1 кенттік және 22 ауылдық
әкімшілік округке бөлінген. Алакөл ауданы Балқаш-Алакөл ойысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың ортасынан бастап ғылым мен
техниканың қарқынды дамуы рекреациялық ресурстарды зерттеу мен оларға баға
беруге мүмкіндік тудырып отыр. Қазіргі ғылыми қолданыста белгілі бір
аумақтарда адамдардың бос уақытын, денсаулығын, танымдылығын, спорттық және
мәдени деңгейін көтеруге қолдану барысында пайда болған құбылыстар мен
қарым-қатынастар жиынтығы рекреация атауымен беріліп жүр.
Қазіргі кездегі демалу және туризм түрлерінің дамуы рекреациялық
ресурстардың аймақтық ерекшеліктерін анықтауды қажет етіп отыр. Осындай
рекреациялық ресурстарымен ерекшеленетін аймақтардың бірі – Қазақстанның
оңтүстік-шығысында орналасқан Алакөл ауданы. Аудан жан - жағалауын
таулармен қоршалған, ал орталық бөлігінде көлдер тізбегі орналасқан.
Географиялық орналасқан орны ауданның табиғи-рекреациялық ресурстарының
дамуына әсер етеді. Мұнда минералды сулар, көл жағалауындағы жағажайлар,
бұлақтар, емдік қасиеті бар батпақтар көп кездеседі.
Қазақстанның табиғи рекреациялық ресурстарын географиялық тұрғыдан
бағалау еліміздің рекреациялық потенциалының қалыптасуы және даму
ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік туғызып отыр. Ол өз кезегінде табиғи
рекреациялық ресурстардың географиялық таралу аймақтарын анықтауға
көмектеседі. Осыған орай, зерттеу тақырыбының негізінде Алакөл ауданының
рекреациялық ресурстарына сипаттама бере отырып, оны тиімді пайдалану
жолдарын қарастырудың маңызы зор. Рекрациялық ресурстарды бағалау, демалыс
орындары мен туризмді дамытуға мүмкіндік туғызады.
Зерттеу барысында Қазақстанның табиғи рекреациялық ресурстарын Алакөл
ауданы мысалында географиялық тұрғыдан оқыту ерекшеліктерін анықтау
қажеттігі туындады. Осыған орай географиялық білім беру бағдарламаларына
талдау жасалып, рекреациялық кешендер және рекреациялық ресурстар туралы
білім мазмұны жүйеленді. Қазақстанның аймақтық рекреациялық жүйелерінің
теориялық және практикалық тұрғыда жете зерделенбеуі және Қазақстанның
рекреациялық потенциалының қалыптасуы мен даму ерекшеліктерінің маңыздылығы
басшылыққа алынған арнайы зерттеулердің жеткіліксіздігі біздің зерттеу
тақырыбымызды Қазақстанның табиғи рекреациялық ресурстарын географиялық
тұрғыдан оқыту ерекшеліктері (Алакөл ауданы мысалында) деп таңдап
алуымызға негіз болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: 10 ғасырларда араб ғалымдары Арал теңізіне
толық сипаттама беріп, картаға түсірді және гректердің Әмудария мен
Сырдария өзендері Каспий теңізіне құяды деген топшылауын теріске шығарып,
Арал теңізіне құятынын анықтаған. Арабтардың сол кездегі деректерінде
Жайық, Жем, Сағыз өзендері аталған. 13 ғасырда Моңғолияға Италия саяхатшысы
Джованни Плано Карпини және фламанд саяхатшысы Виллем Рубрук бастап барған
елшілер өздері жүрген Қазақстан аумағындағы шөл, шөлейт аймақтардың қысқаша
сипаттамасын берген. Олар өздерінің жеке бақылаулары негізінде Каспий
теңізінің тұйық алап екендігі туралы маңызды геогр. мағлұматтарды жаңартып
толықтырған және Алакөл, Балқаш көлдері, Тарбағатай, Жетісу Алатауы
(Еренқабырға) жайында алғашқы деректер келтірген.
Алакөл 19 ғасырда Клапроттың (1836) және швед картографы Иоганн
Ренаттың (Жоңғарияның картасын жасаған) карталарында бейнеленді. Пауль
Рихтгофен (1877) мен Александр Гумбольдтың (1844) еңбектерінде Балқаш-
Алакөл туралы деректер бар. Алакөлді зерттеуге Ресей ғалымдары да (Иван
Мушкетов, Лев Берг, т.б.) ат салысты. Қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлихановта
Балқаш алабын зерттеп, сипаттаған. 1920 жылдан бастап Балқаш көлін кешенді
зерттеу басталды, көптеген экспедициялар ұйымдастырылды. Көлдің экологиялық
жағдайын, суының химиялық құрамын, өсімдік, жануарлар дүниесін, алабының
физикалық-географиялық сипатын зерттеумен 1970 – 90 жылдары ххҚазақстан
Ғылым академиясының институттары, Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты, ғылыми-зерттеу институты, бірнеше жобалау институттары, т.б.
айналысты.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстанның табиғи рекреациялық ресурстары
географиясын теориялық негіздеу және Алакөл ауданының рекреациялық
ресурстарының оқу-әдістемелік кешендерін дайындау.
Диплом жұмысының міндеттері:
– Қазақстанның рекреациялық потенциалының ерекшеліктеріне талдау
жасау;
– Алакөл ауданының рекреациялық жүйелерінің қалыптасу және даму
ерекшеліктерін талдау;
–Алакөлдің табиғи рекреациялық ресурстарын оқытудың әдістемелік
кешендерін дайындау.
Зерттеудің жұмысының ғылыми жаңалығы:
– Қазақстанның рекреациялық потенциалының ерекшеліктеріне талдау
жасалды;
– аймақтық рекреациялық жүйелер анықталды;
– Алакөлдің табиғи рекреациялық ресурстарын оқытудың әдістемелік
кешендері дайындалды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, кестелерден,
суреттер мен қосымша карта – сызбалардан тұрады. Көлемі 60 бет.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
1.1 Табиғи рекреациялық ресурстар
ХХ ғасырдың ортасынан бастап ғылым және техника қарқынды дамыды. Осы
кезеңді біз ғылыми-техникалық революция ғасыры деп атаймыз. Осындай үрдіс
кезінде рекреациялық ресурстар үлкен роль атқаруда.
Рекреация ұғымы демалуға қарағанда аса белгілі емес, бірақ анағұрлым
нақты ол эмпирикалық және қолданбалы зерттеулердің міндеттеріне жақсы жауап
бере алады. Себебі, рекреацияның ауқымы кең. Ол қысқа мерзімдегі
рекреациялық белсенділікті және жыл сайынғы еңбек демалысы мен бос уақыт
кезеңіндегі ұзақ мерзімді рекреациялық қызметті, сондай - ақ апта сайынғы
демалысты қамтиды. Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебовтың анықтамалары
бойынша рекреация (лат. Rесrеаtіо-қалпына келтіру) – деп белгілі бір
аумақтарда адамдардың бос уақытын, денсаулығын, танымдылығын, спорттық және
мәдени деңгейін көтеруге қолдану барысында пайда болған құбылыстар мен
қарым - қатынастар жиынтығын айтады [1]. Сондай-ақ энциклопедиялық
анықтамалықта рекреация (лат. rесrеаtіо - қалпына келтіру) – адамның еңбек
процесінде жұмсаған дене және рухани күштерін қалпына келтіру мен дамыту
деп келтірілген [2].
Н.Ф.Реймерс бойынша, адамның денсаулығын, оның еңбекке қабілеттілігін
қайта қалпына келтіру үшін үйден тыс болу қажет, яғни туристтік саяхатта,
санаторияда, демалыс үйлерінде т.б. Мұндай пікір, рекреация демалудың,
синонимі ретінде қарастыруға себеп болады. Осы көзқарастан демалудың
белсенді және әлсіз түрін ажыратады [3]. Белсенді түрі басым туристік,
спорттық тағы басқа қозғалмалы әрекетпен байланыстарды. Ал әлсіз демалу,
жалпы қозғалыстардың барлық түрлерін тыс демалу.
Рекреациялық ресурстар жөнінде әртүрлі терминологиялық айырмашылықтар
болғанмен олардың барлығы табиғи ландшафттық компоненттерді, тарихи-мәдени
кешендерді, халықтың этномәдени құндылықтарын, елдің инфрақұрылымын, еңбек
ресурстарын құрайтыны белгілі. Рекреациялық ресурстар мен туристік
ресурстар ұғымдары мәні жағынан өте жақсы ұғымдар, себебі екі ұғым да
адамдардың демалуын қанағаттандыруға қатысты қарастырылады. И.И.Пирожниктің
анықтамасы бойынша, рекреациялық ресурс дегеніміз – адамның рухани және
физикалық күшін дамытуға және қалпына келтіруге, оның еңбек қабілеті мен
денсаулығына ықпал ететін табиғи және тарихи-мәдени кешендердің
элементтері, сондай-ақ олардың рекреациялық қажеттіліктерін қазіргі заманғы
құрылымға сай, техникалық - экономикалық мүмкіндіктер арқасында курорттық
және туристік қызмет көрсету [4].
Рекреациялық ресурстарға берілген әртүрлі заң күші бар актілердегі
терминологияларға талдау жасайтын болсақ, рекреациялық ресурстарды:
– адамдардың өмір сүру ортасы мен оған тәуелді емес табиғи-жаратылыс
жүйесі ретіндегі табиғи - рекреациялық ресурстар;
– мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа берілуін қамтамасыз ететін этникалық
топ, ұлт, азаматтық қоғамдастық, азаматтық өркениеттің тарихи мәдени
адамдардың қолдан жасаған немесе өңдеп жатқан табиғи ландшафт;
– қайта қалпына келтірудегі адамзат дамуының ежелгі өркениетінің
тарихи және этно-мәдени орталықтарын; көлік және ақпараттық коммуникация,
орналыстару, тамақтандыру, сауықтыруды ұйымдастыруды қамтитын әлеуметтік-
мәдени ресустар ретінде сипаттайды.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, төменгі суретте Қазақстанның
рекреациялық потенциалын көрсететін рекреациялық ресурстар келтірілген
(Сурет 1).
Сурет 1. Рекреациялық ресурстар
Рекреациялық ресурстарды жалпы түрде табиғи және антропогендік
түрлерге бөледі. Рекреациялық ресурстардың табиғи түрлеріне климаттық,
гидроминералдық, су, орман, таулы ресурстары және теңіз жаға бойының
ресурстары жатады. Ал антропогендік рекреациялық ресурстарға мәдени-тарихи
ескерткіштер, қалалар және басқада елді мекендер, бірегей техникалық
құрылыстар т.б. жатады. Рекреациялық ресурстарды түрлері бойынша, туризм
ресурстары, емдеу ресурстары т.б. болып ажыратылады, ал және функциялары
бойынша курорттық немесе емдеу, сауықтыру, спорттық және экскурсиялы-
туристтік немесе тану мақсатында пайдаланатын ресурстар бар.
Рекреациялық жүйені объективті және әлеуметтік құрылым ретінде тұңғыш
рет ұсынған В.С.Преображенский. Оның ұсынысы кеңістік рекреациялық
географияның аяғына тұру жолында ең алғашқы ірі қадам болып саналады.
Сонымен ол рекреациялық жүйеге – функциялардың мәні бойынша объективті және
әлеуметтік құрылым, басқа материалдық (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік)
және материалдық емес (тұрмыстық қызмет көрсету, қоғамдық тамақтандыру,
денсаулық сақтау) салаларымен теңдес халық шаруашылық саласы деген анықтама
береді [5]. Рекреациялық қызметтерді өндіруге және халықтың рекреациялық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға мамандандырылған аумақтық - шаруашылық
құрылымының географиялық сипаты пайда болады. Тәжірибе бойынша жиналған
мәліметтер геожүйенің ерекше тұжырымдамасын – аумақтық рекреациялық жүйені
(АРЖ) жасады.
Аумақтық рекреациялық жүйенің кіріктірілуі оның бөлек элементтері мен
құрылымының ерекшеліктерімен және оның элементтерінің арасындағы
байланыстармен анықталады. Аумақтық рекреациялық жүйе бүтіндей
функционалдық және рекреациялық қалыптасуды құрайтын әлеуметтік
географиялық жүйе. Ол қоғамдық функциялардың белгілі - бір түрлерінен
тұрады. Ең бастысы адамның, яғни, рекреанттың денсаулығы мен еңбекке
жарамдылығын қалпына келтіру. Құрылымдық қатынаста аумақтық рекреациялық
жүйенің элементтері бір-біріне байланысты табиғи және мәдени кешендер,
инженерлік құрылымдар, қызмет көрсету персоналдары, басқару органдары
және демалушылар тобы элементтерінен тұрады
Табиғи және мәдени кешендер рекреациялық қажеттіліктерді
қанағаттандыру жағдайлары мен ресурстары ретінде жүзеге асырылады және
аумақтық рекреациялық жүйелердің қалыптасуының аумақтық базасы болып
табылады. Демалушылар мен қызмет көрсетуші персоналдардың рекреациялық
қажеттіліктер ерекшеліктерін қамтамасыз ету инженерлік құрылымдар
құзырында. Қызмет көрсетуші персонал демалушыларға рекреациялық қызмет
көрсету функциясын және рекреациялық кәсіпорындарды өндірістік-
технологиялық қамтамасыз ету функциясын орындайды. Бұл арнайы және қосымша
кәсіпорындардың рекреациялық персоналдарының санымен, туристік кадрлардың
квалификациясы мен профессионализмімен, жұмысшы күшінің қамтамасыз
етілуімен сипатталады. Басқару органы аумақтық рекреациялық жүйе арасындағы
элементтердің бір - бірімен байланысын, барлық жүйенің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді. Ал демалушылар тобы аумақтық рекреациялық жүйедегі басқа
элементтерге деген талаптарды анықтайды, ол әлеуметтік, жас, ұлттық,
аймақтық және жеке демалушылардың ерекшелігіне байланысты
Соңғы кезде аумақтың рекреациялық сыйымдылығы өзекті мәселеге айналып
отыр. Бұл халықтың толық демалуын қамтамасыз етумен және рекреация
зоналарында табиғатты корғаумен байланысты. Аумақтың рекреациялық
сыйымдылығы дегеніміз – бұл осы аумақта бір уақытта бола алатын, табиғаттың
тұрақты бірқалыптылығын бұзбайтын және демалу жағдайларын нашарлатпайтын,
жоғары мүмкіндіктегі рекреанттар саны [6].
Экономикалық аудан және ел деңгейінде рекреациялық сыйымдылық деген
түсінік оптимальды рекреациялық ағымның экономикалық даму деңгейіне,
халықтың өмір сүру деңгейіне, еңбек ресурстарын демалыс пен туризм
сферасына тарту мүмкіндіктеріне тәуелділігін көрсетеді. Рекреантгар
ағымының мөлшері елдің (ауданның) көлеміне, туристік-рекреациялық
ресурстардың қорына, инфрақұрылымның даму сатысына тікелей тәуелді. Дамуы
төмен елдер, үлкен туристік-рекреациялық ресурстары болса да, туризм мен
оның инфрақұрылымына инвестиция жасау мүмкіндіктері шамалы. Бұған біздің
еліміздің туристік инфрақұрылымдары мысал бола алады.
Кейбір зерттеушілердің айтуынша, аумақтың рекреациялық сыйымдылығын
анықтағанда туристік-рекреациялық іс - әрекеттің нысандарынан, яғни
рекреациялық потенциалдан бастау керек.
Рекреациялық потенциал табиғаттың, мәдени-тарихи және әлеуметтік -
экономикалық бағалы байлықтың жиыны, демалыс пен туризмді ұйымдастырғанда
алғышарттар туғызады.
Рекреациялық потенциал түрлері бойынша (туризм қорлары, емдеу қорлары,
т.б.) және рекреациялық қызмет түрлері бойынша (курорттық немесе емдік,
денсаулықты жақсарту, спорттық, экскурсиялық-туристік немесе танымдық)
болып бөлінеді. Табиғат қорларын топтау бойынша табиғи орта қорларымен
бірге адамзаттың күнделікті өмірлік ең жақсы жағдайлар жиынтығына, демалыс
және емдік табиғи қорларына сәйкес келетін рекреациялық–антропологиялық
қорлар тобы және оларға қайшы келетін топтар да жатқызылады. Рекреациялық
қорларды, оның құрамын, құрылымын және рекреациялық аумақтардағы жұмысын
және рекреациялық аумақтардың қасиетін зерттейтін ғылыми бағыт география
ғылымында ХХ ғасырдың 60 - 70 жылдарында қалыптасып, рекреациялық
география деген атқа ие болды.
Рекреациялық география, экономика және мәдениеттанудың түйіскен
жерінде орналасқан шекаралас ғылымға жатады. Оның зерттеу нысаны аумақтық
- рекреациялық жүйелер болып табылады. Қазіргі ТМД елдеріндегі зерттеушілер
бойынша рекреациялық географияға деген негізгі үш көзқарас қалыптасқан (2
сурет).
Сурет 2. Рекреациялық географиялық көзқарастар
Материалдық заттар, жүйелер, процестер және құбылыстар рекреацияның
объектілері болып табылады. Рекреацияның субъектері деп рекреациялық
әрекетпен шұғылданатын адамдары айтады. Рекреациялық географияның
көзқарасына сәйкес адамдар өздерінің экономикалық-әлеуметтік жағдайына
қарай күшін қайта қалпына келтіруге бағытталған әр түрлі іс - әрекетін
рекреациялық әркет деп атауға болады. Мұның ішіне рекреацияның тәуліктік,
апталық, кварталдық, жылдық және өмірлік циклдері кіреді. Рекреациялық
география географиялық ғылымдар жүйесінде қолданылатын тарихи,
салыстырмалы, картографиялық, талдау-статистикалық, экспедициялық зерттеу,
математикалық модельдестіру әдістерін пайдаланады.
В.Б.Николаенко бойынша, рекреациялық география жүйелердің тиімді
функциялануы бойынша түрлі ұсыныстарды жасап шығарады; белгілі бір
көрсеткіштермен жүйелерді жобалайды; рекреациялық қажеттілікті анықтайды;
жүйелерді жасау және функциялау салаларына болжам; территориялы
-дифференциацияланған нормаларды және аймақтық рекреациялық жүйелерді
жобалауды және оны зерттеудің әдістер жүйесін жасап шығарады; аймақтық-
рекреациялық жүйелердің аймақтық ерекшеліктерімен таныстырады [7]. Демек,
рекреациялық география – қоғамдық арнайы географиялық ғылымдарға жатады,
оның зерттеу объекті мен пәннің мақсаты әлеуметтік деп анықталады.
Рекреациялық географияның зерттеу пәні әлеуметтік сипатқа ие болғандықтан
бұл ғылымда басқа да қоғамдық және медициналық - биологиялық ғылымдардың
әдістері қолданылады, мысалы, баланстық, социологиялық т.б. Рекреациялық
географияның басты мәселесі аймақтық-рекреациялық жүйелердің дамуы мен
қалыптасуының объективті заңдылықтарын айқындау және белгілі бір елдің
немесе ауданның әлеуметтік-экономикалық және табиғи жағдайы да олардың
әрекеттесу механизмдерінен көрінеді.
Рекреациялық географияның басқа бір маңызды мәселесі рекреациялық іс-
әрекет жүргізу үшін тармақтар арасындағы белсенді өзара байланыстар және
өзара тәуелділіктерді орнату, аймақтық-рекреациялық жүйелердің шоғырлану
деңгейін және олардың мамандануын негіздеу мақсатында әр түрлі деңгейдегі
және әр түрлі типтерін зерттеу маңызды болып табылады. Одан басқа
рекреациялық географияның маңызды мәселесі өз өлкеңнің, Қазақстанның,
шетелдердің рекреациялық жүйелері туралы ақпаратты түсінікті деңгейде
жеткізу.
1.2. Қазақстанның рекреациялық потенциалының ерекшеліктері
Белгілі бір территориядағы рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру үшін
табиғи, мәдени-тарихи және әлеуметтік-экономикалық алғы шарттарының
жиынтығын рекреациялық потенциал деп атайды.
Қазақстанның рекреациялық потенциалы аумақтағы рекреациялық іс-
әрекетті ұйымдастыру үшін табиғи, мәдени-тарихи және әлеуметтік-
экономикалық алғы шарттарының жиынтығына байланысты.
Жалпы рекреацияның дамуында рекреациялық потенциалдың бар болуы
қажетті жағдай, ол жағдай әр түрлі – халықаралық, мемлекеттік, аймақтық
және аудандық деңгейде бағаланады (3 сурет).
Сурет 3. Рекреациялық потенциалдың бағалану деңгейлері
Табиғат ресурстарына рекреациялық баға беру табиғат жағдайы мен
ресурстарды рекреациялық мақсатта пайдалану қажет. Оларды бағалаудың:
– рекреациялық бағалауда нысандарда ажырату (табиғи кешендерді,
олардың компоненттерін және қасиеттерін);
– бағалаудағы баға беру көзқарасын анықтау;
– зерттеудің мақсаты мен және масштабын және де субъектің
қасиеттерімен анықталатын бағалаудың өлшемдерінің қалыптасуы сияқты
міндетті кезеңдерін көрсетуге болады.
Қазақстан жағдайында рекреациялық ресурстардың шаруашылық потенциалы
жоғары. Еліміздің рекреациялық потенциалы аумақты рекреациялық мақсатта
игеру барысында пайда болады. Рекреациялық ресурстардың шаруашылық
потенциалы рекреанттар үшін сату және тауар мен қызмет ұсыну, тікелей
өндіріс арқылы орындалатын негізгі қорды, сонымен қатар рекреациялық
ресурстар жағдайын жақсартатын, бірақ процеске тікелей қатыспайтын қосымша
еңбек құралдары болып табылады.
Республиканың рекреациялық ресурстары медициналық-биологиялық (табиғи
ландшафттардың демалысты ұйымдастыруға жайлылығы), психологиялық-
эстетикалық (табиғи ортаның демалушыларға эмоциялық әсері, табиғи және
мәдени-тарихи нысандардың тартымдылығы), технологиялық (ресурстардың туризм
мен демалыстың түрлерін ұйымдастыруға жарамдылығы) көрсеткіштері бойынша
арнайы және кешенді аумақтық-рекреациялық кешендер қалыптастырудың
халықаралық стандарттарына сай [8].
Еліміздің рекреациялық потенциалының ерекшелігі тропиктік және
экваторлық климаттық белдеуден басқа белдеулердің барлығын қамтуында.
Климаттық факторлар мен минералды су көздерін, емдік батпақ орындарын, тау
шаңғысын қамтитын емдік-ресурстық қорлар мен емдік-сауықтыру туризмі
рекреациялық шаруашылықты дамытуға жол ашады.
Еліміздің рекреациялық ресурстар қатарына:
– табиғи ортаның өзіне тән ерекшеліктері;
– ландшафты климаттық жағдайлары мен қолайлы жыл мезгілінің ұзақтығы;
– емдік демалыс ресурстары; минералды су, емдік батпақ, климаттық
жағдайларды (орман, дала, теңіз және т.б.) жатады.
Шаруашылықты ұйымдастыруда Қазақстанның рекреациялық потенциалының
маңызы ерекше. Рекреациялық потенциал елімізге сырттан келуші туристерді
тартатыны сөзсіз. Туристер көбінесе ландшафтар мен ауа – райы, өсімдіктер
әлемінің сан қилылығы, аң мен балық аулау мүмкіндіктері, сондай - ақ
демалумен қатар спорттың тиімді түрлерімен айналысуды қалайды.
Табиғи рекреациялық ресурстардың географиялық таралу аймақтары
еліміздің батысынан шығысына дейінгі барлық аумақтарын қамтиды. Ол
Қазақстанда туризм және рекреация аймақтарын құру және дамытуға мүмікіндік
беріп отыр. Туризм және рекреация аймақтарын құру және дамыту тұрғысынан
неғұрлым қолайлылары Алматы облысы және Алматы қаласы, Ақмола, Шығыс
Қазақстан, Каспий маңы және Оңтүстік Қазақстан облыстары болып табылады.
Қазақ жерінде табиғи емдік қасиеті бар жерлер туралы алғашқы мәліметтер
ХІХ ғасырдың орта кезінде мәлім бола бастайды. 1834-1880 жылдар аралығында
Шығыс Қазақстандағы Қатонқарағайдағы Арасан, Рахман бұлағы, Алтай тауындағы
бірнеше сарқырамалар, Әулиелі бұлақ бұлағының шипалы қасиеттері туралы
белгілі болды.
Арасан суларының емдік қасиетін Орта Азия халықтары мен қазақтар ерте
замандардан-ақ біліп, халықтық медицинасында қолданып отырған. Арасан
бұлақтарының маңында шаруашылық әрекет жүргізілмеген, мұндай нысандар
табиғат сыйы ретінде қабылданып, меншіктік сипатқа да ие болған. Жер
астынан шығып жатқан Рахман термальді қайнар бұлағының суы 100 м тереңдікке
дейін кездеседі, оның химиялық құрамы шипалық қасиеті жөнінен родонды,
кремнийлі, ал Талды-Арасан, Әулиеқыз жер асты минералды сулары, Алтайдағы
Көккөл, Арасан, Язовая сарқырамасы, Рахман сарқырамалары сылдырлап аққан
бұлақтардың өзі адамның жаны мен тәніне күш-қуат береді [9].
"Мыңжылдық" құдығы. ХVІІІ ғасырда қазылған құдық Тарбағатай ауданының
Қурайлы даласында орналасқан. "Мыңжылдық құдығы" – қазақ даласындағы
теңдесі жоқ құрылыс үлгісі. Құдықтың кіреберіс кеңдігі 20-25 м арық ретінде
қазылып, әр 100 м сайын 10 см-ге тереңдей беретін каналға айналған.
Каналдың ұзындығы 400 м жерді төмендете қаза келіп, 40 м-ге тереңдегенде
жер асты суына жетеді. Құдықтың айналасын мал су ішіп шығатындай етіп,
кеңейте қазған. Түбін тереңдете тазартып, кішкене көлшік жасаған. Суға
баратын канал жолы да кең [10].
Қазақстандық Маңғыстау және Каспий ойпаты аймағында таралған
рекреациялық аудандарда су, больнеологиялық, ғылыми, экологиялық, аңшылық,
мәдени, діни және іскерлік туризм түрлері басым дамыған. Оны төмендегі
кестеден көруге болады ( Кесте 1)
Кесте 1
Рекреациялық аудандарда дамыған туризм түрлері
№ Рекреациялық аудандар Туризмнің түрлері
1 Нарынқұм экстремалды, танымдық, ғылыми
2 Жайық-Волга өзен аралығы су, балық аулау, аңшылық, танымдық,
экологиялық, ғылымдық, бальнеологиялық,
іскерлік мәдени
3 Тайсоған ғылыми, экстремалды, аңшылық
4 Жайық-Жем өзен аралығы іскерлік, мәдени
5 Сағыз-Жем өзен аралығы ғылыми, танымдық
6 Қарақұм-Өліқолтық іскерлік
7 Желтау-Көлеңкелі танымдық, экологиялық, ғылымдық,
8 Бозащы ғылыми, мәдени, аңшылық, экологиялық,
9 Маңғыстау теңіз жағалауы су, бальнеологиялық, ғылыми, іскерлік
(Темірбаба қорымы)
10 Таулы Маңғыстау мәдени, аңшылық, іскерлік, танымдық,
(Шерқала монолиті) ғылыми, экологиялық, экстремалды, діни
11 Түпқараған мәдени, су, іскерлік, танымдық, ғылыми,
экологиялық, діни
12 Жазық Маңғыстау аңшылық, іскерлік, танымдық, ғылыми,
экологиялық, бальнеологиялық, мәдени,
діни
13 Қарақия танымдық, ғылыми
14 Қарынжарық – Бостанқұм мәдени, аңшылық, танымдық, ғылыми,
(Бекет ата жер асты экологиялық, діни
мешіті)
15 Үстірт экстремалды, ғылыми, экологиялық, мәдени,
діни
Солтүстік Қазақстан облысының рекреациялық аймақтарына әсемдік беретін
тау етегінде орналасқан қарағай орманымен өрнектелген терең де, мөлдір
көлдер. Ең әйгілі көлдер Бурабай, Щучье, Кіші және Үлкен Шабақты және
басқалар. Ұзақ су шайып кетулер мен желдің мүжу процестері нәтижесінде
экзотикалық жартастар мен төбелер пайда болған. Солардың ішіндегі ең
әйгілісі Оқжетпес, Ұйқыдағы батыр, Бүркіт, Түйе, Құдыр. Ең ерекше көзге
түсетіні – ол египеттік сфинкстің дәу басына ұқсас Бурабай жартасынан шығып
тұрған Сфинкс. Бурабай таулы-орманды сілемде демалыс үйлер, санаторилер,
турбаздар, туристік бағыттар көп.
Өлкедегі ең әдемі көлдердің бірі – Бурабай 7-суретке сәйкес
берілген. Бурабай ежелден өзінің бірегей де қайталанбас табиғатымен, емдік
қасиеті бар климатымен, сонымен қатар ежелгі бай тарихымен әйгілі. Бұл
аңыздар мен ертегілерге арақау болған, тынығуды бағалай білетіндердің
ұрпақтарын тамсандырған қорықты өлкенің нағыз өзі. Көкше тауының шығыс
етегінде, теңіз деңгейінен 320,6 м биіктікте орналасқан, көлдің ұзындығы
4,5 км , ені 3,9 км. Орташа тереңдігі 4,5 м, ал терең жері 7 м ге дейін
жетеді.
Жағалау бойының ұзындығы 16,6 шақырым, ауданы 164 шаршы шақырымды
құрайды. Көлдің суы өте таза, мөлдірлігі жоғары, терең жерлерде түбі
көрінеді. Солтүстік – батыс бөлігінде су ортасынан оқшауланып, жартасты
Жұмбақтас аралы 20 м биіктікте орналасқан. Көлдің солтүстік, оңтүстік және
батыс жағалауларындағы беткейлерде өскен қарағайлы–қайынды ормандар
қайталанбас ландшафт құрайды. Көлдің ең басты – қорегі – Сарыбұлақ өзені.
Көлге одан басқа үш бұлақтан су келіп құяды, бұл бұлақтардың ірісі Иман
бұлағы, ол бастауын Көкшетау қыратының шығыс беткейінен алады (Сурет 4)
[12].
Сурет 4. Өлкедегі ең әдемі көлдердің бірі – Бурабай
Қазақстан Республикасының оңтүстік бөлігіне Жамбыл, Оңтүстік
Қазақстан, Қызылорда облыстары аумағын алып жатыр. Табиғи-рекреациялық
аудан арқылы Қазақстан Республикасын Орталық Азия және Оңтүстік-Батыс Азия
елдерін байланыстыратын халықаралық маңызы бар Батыс Еуропа Батыс Қытай
күре жолдар өтеді [13].
Аталған туристтік-рекреациялық ауданда емдік-шипажайлық рекреацияны
дамытуға мүмкіндік беретін Сарыағаш, Жаңақорған тәрізді жер асты минералды
су көздері бар. Басқа туристік-рекреациялық аудандардан ерекшелігі
зияраттық және ғылыми-танымдық туризмді дамытуға маңызы зор Арыс пен
Сырдария, Талас өзендері аңғары Ұлы жібек жолы бойындағы суармалы
егіншілікпен айналысқан отырықшы өркениеттің ірі орталығы болғанын
айғақтайтын Отырар, Сайрам, Сауран, Тараз, Меркі сияқты ерте ортағасырлық
қалалар мен Айша Бибі, Арыстанбаб, Домалақ ана, Хорасан ата, сияқты
сәулет ескерткіштеріне өте бай. Табиғи және антропогендік рекреациялық
ресурстар рекреациялық іс-әрекеттердің көптеген түрлерін сонымен қатар,
саяжайлық және емдік-шипажайлық рекреацияны дамытуға мүмкіндік береді.
Қазақстандағы ішкі туризмді дамыта отырып, халықты еңбекпен қамту және
олардың әл-ауқатын көтеру жолында Алматы облысының Алакөл ауданында
туристік қызметті ұйымдастыру мүмкіндігі өте жоғары, бұл рекреациялық
аймақтарды дамыту мен оны іске асыру бағытындағы іс-шараларды тиімді
пайдалану жолдары жайлы деректер мен материалдарды саралап көрейік.
Еліміздің оңтүстік-шығыс ауданы, дәлірек айтқанда Алакөл ауданы
Тарбағатайдың және Жетісу Алатауының биік таулы және таулы аудандарын
қамтып жатыр. Табиғи рекреациялық ресурстар негізінен тау алды аудандарында
және Алакөл көлінің жағалауларында тараған. Қарастырылып отырған аймақтың
климаттық жағдайы және рекреациялық ресурстары жазғы және қысқы демалыс
түрлерін, туризмді, спортты демалуға мүмкіндік туғызады. Рекреациялық іс-
әрекеттерді қалыптастыруда ең негізгі табиғи факторлар өзендер мен көлдер
болып табылады. Ол рекреациялық кешендердің дамуында негізгі рөл атқарады.
Олар қарым-қатынас жағдайын жақсартуға, су маршруттарын ұйымдастыруға,
жақсы жағажайлары бар болған жағдайда курортты орындар салуға мүмкіндік
туғызады [14].
Еліміздің аумағы үлкен болғандықтын оның табиғи ресурстық қоры да мол,
оларды тиімді пайдалану – ел халқының дәулеттілігінің кепілі. Алакөл,
Сасықкөл және суы таяз Қошқаркөл, Ұялы, Қоржынкөл мен Жалаңашкөл көлдері –
Алакөл-Сасықкөл көлдерінің жүйесін құрайды, ал бұл орын өз кезегінде
Қазақстандағы сулы-батпақты жерлерді мекендейтін құстар шоғырланған аса ірі
қор болып табылады.
Жетісу Алатауы мен Тарбағатай тауларының арасында тербеліп жатқан
Алакөл суының емдік қасиеті ауданның табиғи рекреациялық ресурстарын
игеруде маңызы зор.
Алакөл-Сасықкөл көлдері жүйесінің аумағы ежелден саяхатшылар жері болып
табылады. Ертеде бұл жермен Жібек жолы өткен. Аталмыш аймақ бальнеологиялық
рекреация үшін үлкен қызығушылық танытады, бұл жерде тұзды көл, минералды
және артезиандық суық және ыстық қайнар бұлақтар, емдік, шипалы балшықтар
бар.
Алакөл көлі ежелден өзінің емдік қасиетімен танымал. Теңіз деңгейінен
579 м биіктікте және Алакөл көлінен 2 км қашықтықта Барлық минералды
бұлақтары орналасқан. Алакөл суының бір литрінде 8 гр.тұз бар. Мамыр айының
аяғында су температурасы 7-15 градус, ал жазда 20-25 градусқа дейін
жылиды. Көлдегі судың құрамды хлоридті-натрийлі және хлорид-сульфат-
натрийлі болып келеді. Алакөл көлінің жағалауы тек Қазақстан елі
тұрғындарының ғана емес, барлық ТМД елдерінің демалыс орны. Қазіргі кезде
Алакөл жағажайында жазғы уақытта демалушылар саны жылдан-жылға артуда [23].
Алакөл жағалауындағы демалыс орындар. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев республикамызда туризм индустриясын дамыту бұл
Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына енуінің маңызды
стратегиясы екендігін айқындаған. Ал, мемлекетіміздің Еуразия жүрегінде,
Азия мен Еуропа дүние бөлігінде орналасқан елдерді байланыстыратын тоғыз
жолдың торабында орналасуы халықаралық туристік байланыстарды дамытуға да
зор мүмкіндік беріп отыр.
Еліміздің туристік әлеуеті теңдесіз, әрі көп қырлы. Мұнда туризмнің
барлық түрлерінің дамуына, әсіресе мәдени-тарихи, танымдық, оқиғалық және
т.б белсенді түрлерін дамытудың мүмкіндіктері зор [24].
Соңғы жылдары елімізде туризмнің қарқынды дамуына байланысты
Қазақстанның жекелеген аймақтарына сұраныс артуда. Осы орайда Алматы облысы
территориясында орналасқан Алакөл туристік аймағының табиғи және
рекреациялық мүмкіншіліктерін ескерсек, болашақта қолайлы туристік иммиджі
бар аймаққа айналарын байқаймыз, әрі бұл өлкенің ерекше ландшафтысымен,
географиялық ерекшелігі және мәдени мұрасы да кез келген демалушыны
қызықтыратыны белгілі.
Алакөл көлінің жағасында көптеген демалыс үйлер, пансионаттар, қонақ
күту және туристік базалар орналасқан. Қазірдің өзінде 20-дан астам коттедж
бой көтеріп, 20-дан аса киіз үй, 50-ге тарта демалыс үйлері жұмыс жасауда.
Атап айтқанда, 200 орындық Жалын демалыс зонасы, 60 орындық Шағала
лагері, 50 орындық Көктұма пансионаты, 40 орындық Арктур демалу базасы
және де көптеген жекеменшік қонақ күту үйлері бар. Жаздың шуақты ыстық
айларында бұл араға кемінде 100-150 мыңға жуық адам келіп кетеді. Бір
уақытта 3000 адамға қызмет көрсете алады. Сондай-ақ мұнда жанұялар демалуға
арналған коттедждер де бар.
Атап айтқанда Пеликан туристік кешені Үшарал қаласынын 65 км
қашықтықта, Ақши ауылының аумағында, көл жағалауында орналасқан. Тауаралық
көлдің ерекше климаты, мөлдір емдік судың сергітетін салқыны, ыңғайлы 7
жоғары және 15 қарапайым номерлер қызмет етуде. Номер категориясына
байланысты: стандартты, отбасыларға арналған және делюкс номерлерінен
тұрады. Ауласында: кафе, монша, дүкен, караоке, үстелдік теннис, би кеші,
кітапхана, балалар ойнайтын алаң, көлік тұрағымен қамтылған. Тамақтануы:
күніне 3-рет тағамды Қағанат жүйесі секілді үлестіреді, бағасы жолдамаға
кірмейді. Жағажай: терең емес, оған дейін 150 метр, сонымен қатар Ақшидің
ортасында орақ тәріздес арал бар, соған катермен экскурсия жасап баруға
болады, бағасы бір адамға 400-600 теңге. Бұл жаңа заманауи база болып
табылады, дамыған инфрақұрылым сервисімен жақсы жабдықталған. Аталған
туристік кешенде тек ағаштан тұрғызылған коттедж үйлер салынған, экологиясы
жақсы, ауасы таза, ыңғайлы орында тұр.
Аласу демалыс базасы Алакөл көлінің жағалауында Алматы облысының
Алакөл ауданының Ақши ауылынан 4 км қашықтықта орналасқан. Сонымен қатар
демалыс базасының территориясында мейрамхана, дүкен және спорттық ойын
алаңдары бар. Алакөл көлі мен Жетісу Алатауы тауларына экскурсия
ұйымдастырады. Аласу базасында тұру үшін 2 деңгейлі коттедждер мен киіз
үйлер бар. Санатория негізінен жүйке жүйесі, гинекологиялық, асқазан, ішек
т.б ауру түрлерін емдеуге бағытталған. Демалушы адамдардың аздығынан
курорт тек жаз мезгілдерінде ғана жұмыс істеуде.
Аласу курортының жұмысын жандандыру мақсатында шекаралас көрші Қытай
Халық Республикасынан демалушы туристерді тарту жоспарланып отыр. Курорттың
жыл көлемінде жұмыс істеуі, жаңа жұмыс орындарының ашылуына және қосымша
инвестициялардың тартылуына өзінің жағымды әсерін тигізеді .
Мако пансионаты Алакөлден 9 км қашықтықта орналасқан. Туристер өз
қалауы бойынша жабдықталған коттедждерге, жайлы орындар, жаңаша
жабдықталған киіз үйлерге орналасады. Мако пансионаты Алматы облысынан
570 км қашықтықта, Көктұма кентінде орналасқан. Мұнда 14 номері үш орынды
жартылай люкс және 5-номері ұлттық қазақ үй тәріздес, номерлер төсек-орын,
шкаф, теледидар, тоңазытқышпен қамтылған. Ауласын күзетеді, онда дүкен,
кинотеатр, бассейн, көлік тұрағы бар. Қосымша қызметтері: емдік балшық бар,
медициналық персонал әрдайым қызмет көрсетіп отырады. Әр түрлі қорғалатын
жерлерге тур ұсынады, радонды суы бар Жалаңашкөлге баруға болады.
Жалын демалыс зонасы қазіргі уақытта жаңадан ашылып, көтеріліп келе
жатқан ең жас демалу зонасы. Бөлмелері кең, бірнеше күнге, айлап та жалға
алуға болатын үйлері бар. Орналасуы Алакөлдің оңтүстік жағалауы, Ақши
кентіне жақындау, бұрынғы пионерлер лагерінің маңында. Шекарасы жақсы
көгалдандырылған, бұрын бос болып жатқан жерлеріне жаңа коттедждер
тұрғызылған. Сондықтан ағаштар аздау. Демалушыларға күнде ашық ай астында,
таза ауада би кешін өткізеді. Мұнда келген туристер кафеге суық сусын
түрлері мен бұқтырылған дәмді кәуап етіне тапсырыс бере алады. Жақында
теннис корты ашылмақ, ал балаларға жағажайда үрленген бассейн жасалған.
Алакөл демалыс базасы Ақши елді мекенінде орналасқан ірі демалыс
орны. Алматыдан Алакөлге дейін 650 шақырым. Жағажай 150 м жерде. Туристерге
барлық жағдайлар қарастырылған, сұраныстың барлық түрін орташа деңгейде
қанағаттандырады. Барлық номерлерде: душ, тоңызытқыш, теледидар және
кондиционер бар. Ауласында: балалар алаңы, спорттық-волейбол, баскетбол,
футбол алаңы бар. Бұл жерден жағалауға дейін 200-400 метр. Жағалауында
арнайы демалатын шатыр астындағы төсектер мен жиналмалы орындықтары бар.
Асуан демалыс орны Көктұма кентінде орналасқан. Сыйымдылығы бойынша
осы кенттегі ең үлкені, бағасы да арзан. Орналасуы: 2 және 3 қабатты
коттедж үйлері бар тамақтанатын ас үй бөлмесі бар. Әрқайсысында мысалы: 2
қабатты үйге келген адамдар сыйымдылығы - 50 адамдай, ал 3-қабатты үйге 60
адамдай сыяды. Әр бөлмеде: кондиционер, тоңазытқыш, теледидар, шағын
барымен қамтылған. Ауласында: балалар алаңы, бильярд, демалыс орындары бар
Аталған демалыс орындары мен қонақ үйлердің ішінде туристердің ең көп
келетін қонақ үйі Аласу мен Пеликан демалыс базасы және Мако
пансионаты тағы да басқа демалыс орындары болды. Пеликанда жазғы шілде
айының 5-нен тамыз айының 15-не дейінгі күндерде келген қонақтар толымды
болған. Мако пансионатында келген туристерді толық қамтып, 42 жартылай
люкстың 2-3 номері ғана бос тұрған. Аласу қонақ үйінде көбіне коттедж
үйлер сұраныста болған, отбасымен демалушылар алдын ала 10-20 күнге жалдап
отырған. Қазақ үйлер арзанырақ болғандықтан көп сұранысқа ие болған. Соңғы
уақытта Ресей мен Қытай сияқты елдердің туристерінің Орта Азияға, оның
ішінде Алакөлге деген қызығушылығы артуда [25, 26].
2005 жылы Талдықорғанға келген іс-сапарында Елбасымыз Н.Назарбаев
Алакөлге де ат басын бұрып, көлдің тамаша табиғатына риза болған-ды. Мұнда
болашақта кәсіпкерлер туристік кешенді нысандар тұрғызып, көл жағасын үлкен
демалыс орнына айналдыру керектігін қадап айтқан. Сондықтан, еліміздің
оңтүстік-шығыс аймағында бірегей туристік әлеуетті қалыптастыру мен туризм
түрлерін атап айтқанда, спорттық, аң және балық аулаушылық, экологиялық,
емдік-сауықтыру, жағажайлық және танымдық туризм түрлерін дамытса, ел
экономикасына елеулі үлес қосары анық.
Аудан әкімшілігінің берген ақпараты бойынша туристер мен келген
қонақтарды биылғы жылы толығымен орналыстыра алған. Былтырғы жылмен
салыстырғанда 2,5 есе туристер көп келген. Келер жылы одан да көп болса
орналастыру орындары жетпейді. Сондықтан осы мәселені қолға алуда [28].
Бұл курортқа келген қонақтар жайлы демалып, жақсы әсер алып қайтады.
Ұсынылатын қызметтер әрдайым жоғарғы деңгейде, сұраныстың барлығын
қамтамасыз етеді.
Барлық-Арасан минералды бұлақтары Шығыс Қазақстан облысының
оңтүстігінде Алакөл көлінен 24 шақырым қашықтықта Барлық аңғарында теңіз
деңгейінен 579 метр биіктікте орналасқан. Барлық-Арасан бұлақтарымен
ерекшеленеді. Мұндағы бұлақтар карбонның гранит-порфир жыныстарындағы
жарықтардан шығады. Суының температурасы 25-420С, құрамы сульфатты-
натрийлі, кремний қышқылына бай, радон мен бор қышқылы да кездеседі.
Минералдығы 1,6-1,8 гл, еріген газдардың басым түрі – азот. Тәулігіне 225
м3 су шығады. Барлық-Арасан бұлағының суы жазғы бальнеологиялық емханада
ауруларды емдеуге пайдаланылады. Мысалы, минералды ванналар – терінің қан
айналымын жақсартады, ал суды ішкен жағдайда ағзаның ас қорыту органдарының
жұмысын жақсартады. Күн радиациясының молдығы, таза ауа емдік минералды су
және көлде шомылу – осының барлығы Барлық-Арасан санаториясының емдік
кешенін құрайды.
Барлық-Арасан бұлағының оң жағалауында минералды су көздерінің бар
екені ХІХ ғасырдың басында белгілі болған еді. Алғаш рет Барлық-Арасанды
1869 жылы сергиопольдық уезд дәрігері М.К.Крылов ашқан және судың қай
ауруға ем болатынына сипаттама берген. Дегенмен, тек 1886 жылы жергілікті
жердің басқару органдары ауру адамдардың емделуіне жағдай жасау мақсатында
кішігірім қамыстан үйлер салып, емделуге рұқсат берген.
Кейіннен табиғи емдік суларды халық шаруашылығының әртүрлі саласында
пайдалану жолдарын Ресейлік Қызыл крест қоғамы қолға алды. Осыған
байланысты 1908 жылы Лепсі уездік басқармасы ауру адамдарды емдеу
мақсатында екі үй салды, осы құрылыс кешендері 1933 жылға дейін сақталды.
Барлық-Арасан минералды су көздерінің табиғи суын емдік мақсатта
пайдалану 1957 жылдан бастап жақсы қолға алынды деуге болады. Осы жылы
Семей облыстық денсаулық сақтау бөлімі ауруларды емдеуге мезгілдік сумен
емделу орталығын ашты. Ал 1960 жылдан бастап Қазақ ССР-ының Министрлігінің
шешімімен колхоз аралық бальнеологиялық санаторий ашты.
Барлық-Арасанның жіңішке су айрықтық жазығында 500 метрлік ара
қашықтығында он екіден артық минералды су көздері жер бетіне шығып жатыр.
Тәулігіне минералды судың жалпы дебиті 192 000 литрге тең. Бұл сулардың
химиялық құрамы барлық жерінде бірдей. Су көздерінің температурасы бүкіл
жыл ішінде тұрақты және 410-42,20С-қа тең. Барлық-Арасанның суының химиялық
құрамы белгілі емдік орталықтары Сары-Ағаш, Алма-Арасан мен Цхалтубаның
суларының химиялық құрамына ұқсас.
Суды іш-құрылысы ауруына, әсіресе бауыр, асқазанның кілегей қабығының
асқынуы сияқты аурумен ауыратын адамдарды емдеу үшін қолданылады.
Қазіргі уақытта көл жағалауында көптеген жекешелендірілген демалыс
орындары салынды. Сондықтан, демалушылардың саны жылдан-жылға артып келеді
[30].
Әлемді тауы бөктеріндегі шипалы балшық. Табиғи рекреациялық
ресурстарды игерудегі маңызды нысандардың бірі Алматы облысы, Алакөл
ауданы, Көлбай ауылының шығысындағы Әлемді тауы бөктеріндегі шипалы
балшықтар. Ө.О.Оспанов атындағы Қазақ Топырақтану және Агрохимиялық ғылыми
зерттеу институтының зертханасындағы сараптама нәтижесінде Әлемді тауының
шипалы балшығының химиялық құрамында натрий, азот, кальций, сульфаттар,
магний, калий және көмірқышқыл кездесетіндіктен емдік қасиетінің бар екені
анықталды. Табиғаттың тылсым күшінің әсері болар қайнап шыққан бұлақтай жер
бетіне бұрқылдап шығып жатқан Әлемді батпағының түсі көк сұр, оның емдік
қасиеті тері ауруларына, экзема, қайызғақты жараға және жүйке жүйесі мен
аяқ-қолдың буын ауруларына шипа.
Әлемді батпағы аумағында ауа температурасы қыста – 29-300С, жазда 36-
380С болғандықтан қолайлы климат пен жоғары минералданған сульфитті әмбебап
емдік балшықты табиғи емдеу факторлары ретінде бальнеологиялық мақсатта
пайдалануға болатынына көз жеткіздім. Инфрақұрылым жүйесінің нашар болуына
байланысты бұл күндері Әлемді батпағын жергілікті ауыл халқы пайдаланып
отыр. Ал республикалық деңгейде емдеу-сауықтыру орталықтарын ашу және әр
түрлі фармацептикалық препараттар дайындап елімізде халық игілігіне
айналдыру ол болашақтың атқарар ісіне айналмақ. (Cурет 7)
Сурет 7. Әлемді тауы бөктеріндегі шипалы балшық [31].
Үйгентас аңғары да назар аударарлық. Жан-жағын текшелей тау қоршаған
Үйгентас аңғары алып амфитеатр сияқты. Тұнып тұрған өсімдіктері, жабайы
жеміс ағаштары бар Үйгентас өңірі қысы-жазы туристерді қабылдауға
мүмкіншілігі бар. Көкорай шалғын өскен аңғарда үюлі тас жатыр. 8-суретке
сәйкес Үйгентас атауының шығу себебі де осында деседі. Жаугершілік
заманда қазақ қолы осы жерден жоңғарларға қарсы аттанған көрінеді.
Кетерінде әр жауынгер бір тастан әкеліп жаңагы жерге тастапты.
Жорықтан оралған соң тірі келген адамдар бір-бір тастан алып
кеткенде, қалған тастың өзі бір төбе болыпты. Соғыста шейіт болғандардың
санын осылай анықтапты. Аңыз-шежіре осылай дейді [32].
Сурет 8. Үйгентас өңірі
Рекреациялық белсенділіктің ортаңғы деңгейлі аумақтары ретінде
Жаманты шатқалында экологиялық маршрут ашу жобасы қолға алынуда. Ол Алакөл-
Сасықкөл табиғатымен таныстыру мақсатындағы экологиялық-танымдық туризмді
ұйымдастыруды көздейді. Сондай-ақ жобада жергілікті жердің
биоалуантүрлігін сақтау мен көбейту, Жетісудың табиғи байлықтарына
ұқыптылықпен қарау, су қоймаларын сақтау, тұрақты туризм ұстанымдарын
енгізу, т.б. мәселелер қамтылған.
Жалпы Алакөл-Сасықкөл жобалық аумағында экологиялық туризмді дамыту
демалушылар мен туристердің демалуны мүмкіндік туғызады, осылайша ауданның
табиғи рекреациялық жүктемесін және жергілікті халықтың биологиялық
ресурстарға тәуелділігін азайтады.
Осылайша, нарықтық экономика жағдайында табиғи рекреациялық
ресурстардың сауатты әрі дұрыс жолға қойылып игерілуі ауданның әлеуметтік
жағдайын арттырады. Рекреациялық аймақтың дамуын стратегиялық реттеу арқылы
ауданның әлеуметтік жағдайын көтеруге болады. Оны тек әкімшілік реттеу
әдістерімен қамтамасыз ету мүмкін емес, сондықтан олар экономикалық
әдістермен үйлестіріп қолданылуы тиіс (Сурет 9).
Реттеудің әкімшілік әдістері рекреациялық нарық субъектілеріне
бағытталатын міндетті сипаты бар: әр түрлі меншік нысанындағы аймақта жұмыс
істейтін рекреациялық индустрия кәсіпорындары мен ұйымдарының қызметін
реттейтін ереже (нормативтік реттеу), ұсыныстар, сондай-ақ бақылау (мысалы,
қаржы-бюджеттік) және қадағалау (мысалы, санитарлы-эпидемиологиялық) сияқты
тура әкімшілік өкімдер, қаулылар түрінде жүзеге асырылады.
Әкімшілік әдістердің көмегімен жергілікті басқару органдары шетелдік
капиталды тарту, аймақтың табиғи ресурстарын пайдалану сұрақтарын және
сондай-ақ әлеуметтік сипаттағы мәселелерді шешеді.
Экономикалық әдістердің мәнісі аймақтың ұдайы өндірістік жұмыс істеу
режиміне жанама әсер етуден тұрады – салықтар, несиелер, субвенциялар
секілді тетіктердің көмегімен субъектілердің экономикалық мүдделері арқылы,
мүмкіндігінше жергілікті басқару органдарының тура араласуынсыз, бірақ бұл
органдар белгіленген шектерде жүруі тиіс.
Осылайша, экономикалық реттеу әдістерінің негізінде қабылданатын
шешімдердің салдарлары үшін рекреациялық индустрия кәсіпорындары мен
ұйымдарының экономикалық мүдделілігі мен жауапкершілігі және аймақтың
кешенді әлеуметтік-экономикалық даму тапсырмаларын орындауға қатысады.
Алакөл ауданы демалуға қолайлы табиғи рекреациялық ресурс қорларына
бай. Оны тиімді пайдалану ауданның экономикасын көтеріп, ішкі және сыртқы
туризмнің дамуына өз үлесін қосады.
1 2.2 Алакөл ауданының табиғи рекреациялық ресурстарының
қалыптасуы және даму ерекшеліктеріне табиғи факторлық талдау
Жетісудің құнарлығы жерін, суының молдығын көріп Асан қайғы бабамыз
"Ағашы тұнған жеміс екен, шаруаға жақсы қоныс екен" деген сөзі ел арасында
аңыз болып тараған. Асан қайғы бабамыз айтқан өңірдің географиялық орнына
келер болсақ, Алакөл ауданы Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан.
Шығыс Қазақстан облысының оңтүстігі және Алматы облысының солтүстік-шығыс
бөлігінде орналасқан. Алакөл ауданы 1928 жылы 17 каңтарда, ал Андреев
ауданы 1928 жылы 17 шілдеде құрылған. Екі аудан 1997 жылғы мамыр айында
қосылып, тұтас Алакөл ауданы болып аталды.
Жерінің аумағы 36,8 мың км2. Халқы 85,6 мың адам (2009). Аудан
орталығы – Үшарал қаласы. Аудан 1 қалалық, 1 кенттік және 22 ауылдық
әкімшілік округке бөлінген. Алакөл ауданы Балқаш-Алакөл ойысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz