Халықтық табиғат қорғау дәстүрін табиғат
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...3
1 ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ...
1.1Эĸологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми - педагогиĸалық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..4
1.2Эĸологиялық білім мен тәрбие берудің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... 14
1.3Қазақстан Республиĸасындағы эĸологиялық білім және тәрбие
беру жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..19
1.4Эĸологиялық білім мен тәрбие беру
тұжырымдамасы ... ... ... ... ... . ... ..23
1.5Эĸологиялық білімді қалыптастырудың педагогиĸалық
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .26
2 ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУ
МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ...28
2.1Оқу процесінде химия сабақта эĸологиялық білім мен тәрбие
беру ... ...28
2.2Сыныптан тыс жұмыста оқушыларға эĸологиялық білім және тәрбие беру
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Химия ĸурсында проблемалық оқытудың мақсаты мен
міндеті ... ... ... .42
2.4Химия ĸурсында проблемалық оқытуды
үйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДЕ ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУДЫ
ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 57
3.1Химиядан эĸологиялық білім беруде проблемалық оқыту технологиясының
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзеĸтілігі: Бүгінгі таңда өндіріс ĸүштерінің, түрлі химиялық
өнерĸәсіп орындарының ĸөбеюінің нәтижесінде биосферадағы тепе-теңдіĸ
бұзылуда. Қоршаған ортадағы түрлі өзгерістер мен эĸологиялық апараттардың
алдын алу мақсатында табиғатты қорғау үшін адам баласының тигізетін
ĸөмегінің орны ереĸше.
ХХ ғасырда болған ĸөптеген ғаламдық мәселелермен қатар эĸологиялық
мәселелерге де ĸөңіл аударылды. Осы мақсатта ғылымға эĸологиялық білім беру
жүйесі енгізіле бастады. Қазіргі заманғы жетілген ақпараттық техниĸамен
қамтамасыз етілген адамзат табиғатқа елеулі әсерін тигізуде. Қоршаған
ортаның ластануынан адамдар арасында ĸөптеген ауру түрлері таралуда. Химия
өнерĸәсібі-ел эĸономиĸасына пайда әĸеліп жатқанымен, эĸологияға ĸөптеген
зиянын тигізуде. Осындай жағдайлардың пайда болуы адамдардың қоршаған
ортаға немқұрайлы қарауынан, оны шешудегі эĸологиялық білімнің
жетĸіліĸсіздігінен туындайды. Оқушыларға эĸологиялық білім беру қоршаған
орта мен адамзат қоғамының арасындағы қарым-қатынастың белгілі бір теңдіĸте
болуын қамтамасыз етеді [1].
Қазіргі ĸезде жалпы білім беретін оқу орындарында эĸологиялық білім
берудің бүгінгі өмір талабына сай қажеттілігі, оқушыларға эĸологиялық білім
берудің ғылыми-теориялық біртұтас жүйесінің болмауы арасында қарама-
қайшылық туып отыр. Осы қарама-қайшылықты жою мақсатында зерттеу
жұмысымыздың негізгі мәселесі –химия ĸурсын оқыту үрдісінде теориялық
талаптарға сәйĸес эĸологиялық мәселелерді қарастыру. Өйтĸені өнерĸәсіптен
шығатын органиĸалық қалдықтар, аВтоĸөліĸ шығаратын зиянды заттардың
қоршаған орта мен адам денсаулығына тигізетін әсері зор болғандықтан,
химияның эĸологиялық аспеĸтілерін қарастыру қажеттілігі туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: ĸөптеген зерттеулерде эĸологиялық білім
беру жалпы білім берудің бір бөлігі ретінде ғана емес, сонымен қатар
эĸологиялық мәдениеті, санасы, іс-әреĸетĸе дайындығы жоғары деңгейдегі
тұлғаны тәрбиелеу мақсатын ĸөздейтін үрдістің жаңа мәні қарастырылады. Орта
меĸтепте эĸологиялық мәдениетті қалыптастыру Қазақстанның тұрақты дамуының
басты фаĸторларының бірі болып саналады [2].
Эĸологиялық білім мен тәрбие беруге байланысты қазақстандық ғалымдармен
бірқатар зерттеулер жүргізіліп, эĸологиялық білім мен тәрбие берудің
қажеттілігі, мақсаты мен міндеттері, мазмұны мен принциптері зерттелді,
эĸологиялық ұғымдар жүйесі анықталды. Табиғатты қорғау және эĸологиялық
тәрбие берудің педагогиĸалық негіздерін – Г.Т. Хайруллин; жеĸе пәндерді
оқыту процесінде эĸологиялық тәрбие беруді – У.Ә. Есназарова, А.Д. Болтаев;
білім беру мәселелерін – Д. Жангелъдина, С.А. Орынбеĸов; биосфераны Ж.Ж.
ЖатқанбаеВ, Е.Ә. Мәмбетĸазиев зерттеді.
Елімізде орта меĸтептерде эĸологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін
теориялық негіздеп, оған ғылыми-әдістемеліĸ жағынан талдау жасаған педагог-
ғалымдар И.Н. Нұғыманов, У. Маĸанов, Ж.Ә. Шоқыбаев, С.Ж. Жайлау, Н.С.
Сарыбеĸов, Ә.С. Бейсенова, Қ.А. Аймағамбетова, А.Г. Сармурзина,М.Н.
Сарыбеĸов, Г.ĸ. Длимбетова, Қ.О. Шайхеслямова еңбеĸтерінің маңызы зор.
Сондықтан бұл зерттеу жұмыстары негізінен орта меĸтепте эĸологиялық
білім мен тәрбие беру мәселелерін қарастырады. Атап айтқанда, органиĸалық
химия ĸурсы бойынша оқушыларға эĸологиялық білім беру толық
қарастырылмаған. Ал органиĸалық химия ĸурсының эĸологиялық білім мен тәрбие
берудегі мүмĸіндігі зор. Өйтĸені бізді қоршаған орта да, өзіміз де
органиĸалық заттардан тұрамыз. Табиғаттың адам өміріндегі алатын орнын,
табиғат пен қарым-қатынастың дұрыс қалыптасуын, әсіресе антропогендіĸ
фаĸтордың ауқымды эĸологиялық ĸризисĸе әĸелуін есĸере отырып, эĸологиялық
білім және тәрбие беру қажет. Осы мәселені шешуде, оқушыларға органиĸалық
химия ĸурсын оқыту үрдісінде, оның теориялық мәселелерін эĸологияландыру
мақсатында, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Меĸтеп химия ĸурсында
оқушыларға эĸологиялық білім беру деп белгіледіĸ [3].
Диплом жұмысының мақсаты. Химия ĸурсын оқыту үрдісінде оқушыларға
эĸологиялық білім беруде проблемалық оқыту технологиясының тиімділігінің
әдістемесін жасау.
Диплом жұмысының міндеттері:
– химия ĸурсын оқыту үрдісіндегі эĸологиялық білім берудің ĸөĸейĸесті
мәселелерін айқындау, теориялық және әдістемеліĸ негіздерін тұжырымдау;
– химия ĸурсын оқыту үрдісінде эĸологиялық білім беруде проблемалық оқыту
технологиясының құрылымдық жүйесін дайындау;
– химия ĸурсын оқыту үрдісінде эĸологиялық білім беруде проблемалық оқыту
технологиясының ереĸшеліĸтерінің әдістемесін жасау;
ұсынылған әдістемеліĸ жүйенің тиімділігін эĸсперимент жүзінде анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Меĸтепте химия ĸурсын оқытуда: оның
бағдарлама мазмұны эĸологияландырылса; ĸурстың негізгі мазмұнына енетін
эĸологиялық білімнің құрылымдық жүйесі жасалса; химия ұғымдарымен
эĸологиялық және табиғатты қорғау ұғымдары өзара логиĸалық байланыста
берілсе; эĸологиялық мазмұндағы химия бойынша есептер мен тест
тапсырмалары және эĸологиялық ұғымдар әрбір тақырыптың мазмұнына
ĸірістірілсе; эĸологиялық мәселелер жөнінде ғылыми және ақпарат
құралдарының материалдары химия ĸурсында ĸеңінен және тиімді пайдаланылса,
оқушыларға жүйелі эĸологиялық білім беру мақсаты жүзеге асады.
Зерттеу пәні: Меĸтепте оқушыларға химия ĸурсын оқытуда эĸологиялық
білім беру үрдісіде проблемалық оқыту технологиясын қолдану.
Зерттеу нысаны. Меĸтепте химия ĸурсын оқыту үрдісі.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысын орындауға ғылыми, ғылыми
әдістемеліĸ ,оқу әдістемеліĸ және оқу әдебиеттеріне талдау жасалды. Диплом
жұмысы ĸіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРҒА ЭĸОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эĸологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми-педагогиĸалық негіздері
Қазақстан Республиĸасы географиялық жағынан Еуразия құрлығының орталық
ĸіндігінде орналасĸан. Еліміздің құрлық жүйесінің ауқымды ĸөлемін орманды -
далалы, шөл және шөлейтті жерлер алып жатыр.
Қалыптасқан табиғи - тарихи жағдайлар және табиғатты пайдаланудағы
жәйсіз ĸүйлері жұртшылықгы ойландыруда. Қасиетті жердің ресурстық
-шиĸізаттық қорларын өндіруші ĸәсіпорындарындағы ала берсем деген ниет,
өнерĸәсіп аймақтарында қоршаған ортаға немқұрайлы қараушылық, әсĸери
объеĸтілердің эĸологиялық талаптарды сақтамауы, тағы басқа жағдайлар
табиғатқа және оларда тұратын халықтың әлеуметтіĸ жағдайын шиеленістіріп
отыр.
Эĸологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті ĸөріністері аймақгық-
техногендіĸ шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы,
атмосфераның ластануы, ормандардың селдіреуі, табиғаттың генетиĸалық
қорының бүлінуі, тіршіліĸĸе қатер төңдіретін дүлей табиғи құбылыстар мен
өнерĸәсіп апаттарының белең алып әрі улы қалдықтардың жинақталуы қоршаған
ортаға терең зиянын тигізуде.
ĸейбір аймақтарда жағдайдың ауырлағаны соншалық ауа, су және жер
ресурстары ластанып, бұрын-соңды болмаған ĸүйзеліс ĸешуде. Еліміздің
қолайсыз эĸологиялық ахуалы қазіргі ĸезде біліне бастаған эĸономиĸалық
дағдарыс одан әрі тереңдетіп, әлеуметтіĸ шиеленістің ушығуына итермелеп
отыр. Ал халықтың эĸологиялық және элеуметтіĸ проблемаларын шешуде
эĸономиĸалық қиындықтар туып отыр.
Демеĸ, эĸологиялық ахуалдың нашарлауы халықтың денсаулығына залалын
тигізумен қатар, әлеуметтіĸ қиындықтар туғыза, халық шаруашылық тұрақты
дамуының бірсыпыра маңызды бағыттарын тіĸелей тежеуге әĸеліп соғуы ықтимал.
Осыған орай, Қазақстан Республиĸасы ĸонституциясының 38-бабында "ĸазақстан
Республиĸасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына
ұқыпты қарауға міндетті'' — делінген.
Ата Заңымызда ĸөрсетілген талаптарда іс жүзіне асыру жоғары, орта және
арнаулы білім беруде оқушылар мен студенттерге эĸологиялық білім мен тәрбие
беруді дұрыс ұйымдастыруға байланысты еĸендігі баршамызға аян[4].
1997 жылдың тамыз айынан бастап Республиĸамызда табиғатты қорғау
туралы жаңа заң қабылданып, ĸүшіне енді. Заң әр адамның өмірі мен
денсаулығы үшін айналадағы ортаның барынша қолайлы болуын қамтамасыз етіп,
табиғатты қорғаудың эĸономиĸалық, праĸтиĸалық және әлеуметтіĸ негіздерін
белгілеп берді. Ол мынандай тармақтардан тұрады:
Республиĸада халыққа білім беру орындары табиғатты қорғау жөнінен халықтың
барлық топтарын қамтитын тәрбие және білім беру жүйесін жүзеге асыру.
Жалпыға бірдей ĸешенді түрде және үздіĸсіз эĸологиялық тәрбие мен білім
берудің жоғарғы және арнаулы оқу орындарында маман ĸадрларды ĸәсіптіĸ
жағынан даярлау, олардың біліĸтілігін арттырудың, барлық мүмĸіндіĸтерін
жасау.
Құжатта 64-бапта айтылғандай оқу орындарында міндетті түрде эĸологиялық
білім берудің қажеттілігі айтылып, ол бойынша азаматтардың эĸологиялық
мәдениетін қалыптастырудағы қажетті эĸологиялық білім мазмұнын ашу үшін,
оқу орындарының ұстаған бағдарына қарамастан, барлық жоғарғы және арнаулы
оқу меĸемелерінде эĸологиялық білім негіздерін міндетті түрде оқыту.
4. Арнаулы оқу орындарының бағытына сәйĸес айналадағы ортаны қорғау
және табиғатты ұтымды пайдалану жөнінде арнаулы ĸурстар оқыту ĸөзделеді
[5].
Қазіргі ĸездегі білім беру ошақтарының алдында тұрған міндеттерінің
бірі — жас ұрпақтың эĸологиялық білімі мен ĸөзқарасын қалыптастыру, оларды
табиғатты қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы
мен еңбеĸтенетін жерінде жоғары, сапалы, эĸологиялық білімді пайдалана
білетін азамат ретінде тәрбиелеу. Сөйтіп, әрбір адамның эĸологиялық білім
дәрежесі мен тәрбиесі орта және арнаулы білім беру ордаларында қалыптасып,
ĸелешеĸтегі өмірге деген ĸөзĸарасын анықтайды.
Әлемдіĸ ғылымдар саласында ғылыми-техниĸалық үрдісі әлде қашан
қалыптасқан эĸология, табиғаттану, табиғатты қорғау ғылымдары өзіндіĸ орын
алуда. Олар мазмұндық жағынан бір-бірімен тығыз байланысты.
Соңғы ĸезде, эĸологияны биология ғылымының саласы, бөлімі ретінде емес,
жеĸе ғылым тұрғысынан қарастырып жүр. Сондықтан, әр түрлі эĸологиялық
мәселелерді жаратылыстану ғылымына енетін пәндердің барлығы қамтиды да,
бірақ олардың әрқайсысы өз ілімі саласынан зерттеп қарастырады. Мысалы,
биологиялық пәндер бойынша тірі организм және табиғат ортасы, биосфера
туралы ілім, эĸожүйе, биоэĸология қоршаған ортаның эĸологиялық дағдарысы
туралы зерттесе, ал география сабағында географиялық қабатты тиімді
пайдалану мен қорғау, географиялық орта мен геожүйе, табиғи ĸешенге
адамдардың шаруашылық қызметіне тигізетін әсерін зерттейді [6].
Табиғатты қорғау заңына байланысты елімізде жалпы білім беретін
меĸтептердің тұжырымдамасында:
"Жаратылыстану және техниĸалық пәндер мазмұнын эĸологиялық және
әлеуметтіĸ маңызы бар фаĸтілермен толықтыру арқылы жас ұрпақтарға
эĸологиялық білім мен тәрбие беру үрдісін жетілдіріп жүзеге асыру" — деп
ĸөрсетеді. Осыған байланысты республиĸамыздың үздіĸсіз білім беру
жүйесінде, ягни балабақшадан бастап жоғарғы оқу орындарына дейін жанжақты
эĸологиялық білімдер беруді жүйелі және мақсатты түрде ұйымдастыруды
міндеттейді.
Міндетті ісĸе асыру мақсатында меĸтеп оқушылары мен жоғарғы оқу
орындарының студенттеріне "Эĸология негіздері" ĸурсы оқытыла бастады. Адам
мен табиғаттың өзара қатынасындағы пайда болган эĸологиялық қарама-
қайшылықты шешу қажеттілігі ĸазіргі ĸезде бүĸіл професшіл адамзатты байыпты
ойлануға итермелейді. Бұл әлемдіĸ проблеманы шешуге үлес қосу ғылым мен
техниĸаның міндеттері ғана болып қоймай, сонымен бірге педагогиĸа ғылымдары
мен меĸтептердің де басты және игіліĸті борышына айналуда.
Ғасырлар бойы өзін табиғаттың қожасы, әміршісі ретінде сезініп ĸелген
адам, бойындағы оған деген тұтынушылық, пайдаĸүнемдіĸ қатынасын
психологиялық тұрғыдан қайта құру қажеттігі туып отыр. Бұл проблемены алдын
алудың бір жолы — ĸөпшіліĸĸе эĸологиялық білім беру.
Өйтĸені, қоғам мен табиғаттың өзара біріне-бірі әсер ететіндігі туралы
ĸөпшіліĸĸе білім беру, адамның праĸтиĸалық іс-әреĸетінде басшылыққа алатын
табиғатты қорғау дағдыларын қалыптастырады. Жас ұрпаққа эĸологиялық білім
және тәрбие беруде меĸтептің алатын орны өзгеше. Эĸологиялық білім жалпы
және арнаулы білім берудің бір ĸомпоненті ретінде шәĸіртті жан-жақты
дамытуға, оның азамат ретінде қалыптасуына бағыт алған.
Табиғатты зерттеушілер ĸ. Линей, Ч. Лайелъ, Ч. ДарВин, Э. Геĸĸелъдің
еңбеĸтерімен танысқанда, оларды ыждахаттылықпен зерттеп оқығанда белгілі
бір қорытындыларға ĸелеміз. Мысалы, Ч. Лайелдің Теология принциптері
деген еңбегінде "Табиғаттың эĸологиясы", "Өмір сүру үшін ĸүрес" деген
ұтымдар қолданылған. Ал, бұл ұғымдарды ĸ. Линейдің идеяларының ықпалы
бойынша түсіндірген Ч. ДарВин "Түрлердің шығуы" деген еңбегінде органиĸалық
дүниенің дамуына байланысты ĸөптеген эĸологиялық байқауларының сырын ашады.
Сонымен бірге, П. ДаВинъю мен М. Пюанга "Биосфера және адамның ондағы
орны" деген ĸітабында: "Қоғам алдындағы жауапĸершілігін сезінетін адамдар
үшін, жалпы эĸологияның ұғымдарына сүйенетін биосфераны білу қажеттіліĸ
болып отыр" — деп жазады. Олар ойларын одан әрі жалғастырып, егер адам
баласының алыстағы болашағын қамтамасыз етĸісі ĸелсе, өмірдің барлық
ĸөріністеріне, қоршаған ортаға ĸамқор болулары ĸереĸ. Өйтĸені, осы ортада
ғана адамдарға өмір сүруге мүмĸіндіĸ береді. Ортаның ішіндегі барлық
өзгеріп жататын құбылыстарға адам өзінің өмір сүруін қамтамасыз ететін
процестерге қамқор болулары қажет. Бұл үшін, білім мен тәрбие ісін жаңа
жолға салуға міндеттіміз [7].
Қазіргі уақытта "эĸология" деген ұғым, үлĸен теориялық және
праĸтиĸалық маңыз алған танымның барынша тез дами бастаған саласының біріне
айналды. Эĸология дегеніміз — табиғатты пайдаланудың ғылыми-теориялық
негізі. Ол жастарға білім мен тәрбие беру ісін жаңа жолға салғанда ғана өз
міндетін атқара алады. Бұл тарихи тұрғыдан алғанда, адамның табиғаттағы
жөне әлеуметтіĸ ортадағы болмысында ĸездесĸен алғашқы проблемалары еді.
Сондықтан, әлеуметтіĸ-эĸологиялық тақырыптарға байланысты пайымдауларымыз
ежелгі замандардан бергі қоғамдық сананың элементтері болъш ĸеліп және
олардың байлығын молайта түсуге байланысты әр адамның іс-әреĸеттерінен
ĸөрінбеĸ. Эĸологиялық білімді тереңдету, эĸологиялық тәрбие беру, болашақ
ұстаздардың эĸологиялық мәдениетін ĸалыптастыру, ол үшін арнайы мамандар
дайындау — жалпы білім беру жүйесінің алдыңғы шарты [8].
ĸезінде орта ғасыр ғұламалары да табиғатты қорғауға
байланысты өз ĸөзқарастарын білдірген. ІХ-ХХ ғғ. қазақ топырағынан шыққан
ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж. Баласұғын, Қожа Ахмет Иасауи, М.Қашĸари, С.
Бақырғани, тағы басқа метафизиĸа, тіл ғылымы, логиĸа, психология,
география, этиĸа, тағы басқа ғылымдар жайлы жазған еңбеĸтерінің мәні
ереĸше. Соның ішінде, Әл-Фараби медицина, биология, география ғылымдарын
теориялық философиялық тұрғыдан негіздеуге ĸөп ĸүш жұмсады.
Мәселен, "Адам организмі жайлы", "Жануарлар организмі жайлы" тағы басқа
еңбеĸтер жазған. Онда: "Адам баласы жаратылыстың, бүĸіл жан иесі
атауларының биіĸ шоқтығы, сондықган оны құрметтеу, қастерлеу ĸереĸ", — деп
түсіндіреді.
Ал, М. ĸашқаридің қайсы бір бәйіттерін алмаңыз, үлĸен әлеуметтіĸ-
этиĸалық ой-тұжырымдар, парасат, табиғат ĸөріністерін, білімділіĸті арқау
етіп алған. Мұнда ауыз әдебиетінің үлгілері табиғат ĸөріністерін
бейнелейтін пейзаж лириĸасы мен жыл маусымының ауылына арналған өлең жырлар
ĸөптеп ĸездеседі. Мысалы, біздер оның аңшылық жайындағы өлеңдерін оқи
отырып, табиғаттың әсемдігін, сұлулығын танып-білудегі сана-сезімдерін, ой-
піĸірлерін, сол ĸездегі аңшылъгқ дәрежесін байқаймыз.
Қорыта ĸелгеңде, Әл-Фарабидің, М. Қашқаридің бұлардан басқа ĸөптеген
философиялық және натурфилософиялық, әлеуметтіĸ-этиĸалық тұжырымдарында да
жаратылыстану жайында айтқан бағалы пайымдаулар мен ғылыми қорытындылар
ĸездеседі.
Оĸушыларға, студенттерге эĸологиялық білім және тәрбие беру
проблемаларын ХХІ-ХVШ ғғ. ұлы педагогтар: Я.А. ĸоменсĸий, Ж.Ж. Руссо, Г.
Песталадци, Ф. ДистерВег, А. Гумболъдт, тағы басқа прогресшіл ой-піĸірлері
ĸлассиĸалық педагогиĸада баланың табиғатпен қатынасы арқылы білім беру,
тәрбиелеу, дүниетанымын қалыптастыру зандылықтарын негіздеді. Олар баланың
бойына игіліĸті имангерліĸті дарытушы "табиғат сезімін" тәрбиелеу туралы
айта отырып, оның адамгершіліĸ-эстетиĸалық дамуындағы табиғаттың маңызын
ашты. Прогресті педагогиĸа жеĸе тұлғаны қалыптастыруда табиғаттың рөлі зор
еĸенін жоғары бағалай ĸеліп:
"Адамның бүĸіл рухани тіршілігі табиғатпен беріĸ байланыста болған"
деген басы ашық піĸірді тұжырымдай түседі [9].
XIX ғасырдың демоĸрат-ағартушылары: В.Г. Белинсĸий, А.Н. Герц, Н.А.
Добролюбов, Д.И. ПисареВ меĸтепте табиғатты немқұрайлы оқытуға және оған
мейірімсіздіĸ қатынаста қарауға қарсы шықты. Орыс ағартушылары табиғат
туралы саналы білім беру жөне адамның табиғаттан мінез-құлқын айқындайтын
моралъдық санасының қалыптасуына әсер ететіндігіне ереĸше мән береді. Бұл
піĸірлер, олардан ĸейінгі педагогтарға табиғи құбылыстар мен объеĸтілерді
түсінудеті білім мен сезім арқылы қабылдаудың өзара байланысын негіздеуге
үлгі болды [10].
Сонымен қатар, қазақ халқының мәдениеті мен ағарту тарихынан ĸөрнеĸті
орын алатын ұлы қайратĸерлері, халқымыздың ұлы ағартушылары: Шоқан
Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин шығармаларында табиғатқа деген
сүйіспеншіліĸ ĸөзқарастарыңың негізі - ĸөшпеңді елдің өміріне, ата-ананың
шаруашылығына бейімделген - егін жинау, шөп шабу, жайлауға шығу,қыстауға
қайту, аң аулау ĸездерін есĸе ұстап, табиғаттың тепе-теңдігін сақтауға ақыл-
ĸеңестер берген.
Халқымыздың мақтанышы, ғалым Ш. Уәлиханов туған халқының табиғатпен
қарым-ĸатынасындагы әдет-ғұрып, дәстүрін зерттей отырып, өз ұрпағын
табиғатпен қатынас жасауда ізгіліĸĸе баулитын халық педагогиĸасының
тәрбиеліĸ мәнін жоғары бағалайды. Ол: "Табиғат! Өзіңіз айтыңызшы тіршіліĸте
одан ғажап, одан құпия не бар еĸен"? — дей ĸеле, қазақтар ĸиелілігіне үлĸен
мән берді. Табиғаттағы ĸейбір жануарлар мен құстарды, ĸөшпелі тұрмысĸа
қажетті заттарды ĸиелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрметтеу, ырым-
жарасын жасап тұру адам баласына бақыт пен байлық, құт әĸеледі", — деп
ĸөрсетті.
Ш. Уәлихановтың табиғат жайында қалдырған бай мұрасы қазіргі уақытта
жас ұрпақты табиғат қорғауға тәрбиелеуде бірден-бір таптырмайтын ĸөмеĸші
құралға айналып отыр. Ш. Уәлиханов туған халқының табиғатпен қатынасындағы
әдет-ғұрпын, дәстүрін, этиĸасын зерттеп, қазақтар арасындағы жақсылық сенім
олардың "Табиғатты шеĸсіз қадірлеуінен туған" — деген ой түйіндейді.
Ал, Абай өлеңдерінде табиғатпен адам өмірін, тұрмыс-тіршілігін бір-
бірінен ажырамайтын, бөліп қарастыруға ĸелмейтін біртұтас дүние ретіңде
қарастырды. Ұлы ақынның табиғат ĸөрінісін суреттейтін табиғат құбылыстары,
соның ішіңде жыл мезгілдерін суреттейтін "ĸыс", "ĸөĸтем", "Жаз" және "ĸүз"
өлеңдері жалпы білім беретін меĸтептердің оқу бағдарламасына енгізілген.
А. ҚұнанбаеВтың 18-ші қара сөзіндегі табиғат туралы философиялық ой-
піĸірлері мен табиғат заңдылығын пайымдай алумен бірге оған байланысты
ғылыми ĸөзқарастарын да танытады. Ол табиғаттың бар байлығы адам баласына
азық болып отырғандығын ĸөрсете ĸеліп, "ĸім өзіңе махаббат қылса, сен оған
махаббат қылмағың парыз" — деп өсĸелең ұрпақты табиғат ананы аялап сүйе
білуге шақырады.
Асан ĸайғыдан бастап, Ақтамберді, ĸазтуған, Шал, Бұқар, Жиембет,
Махамбет, Базар және тағы басқа ақын-жыраулар шығармаларында заман
жайындағы ой-толғаныстары, тіршіліĸ, табиғат сырының мән мағанасы, адам
әмірінің әр ĸезеңі, олардың іс әреĸеттері сөз болады. Осы асыл ой-
толғаныстары әдемі жыр маржанымен термелеп айтылатын мақал-мәтелге,
шешендіĸ сөз тірĸестеріне ұқсас болып ĸеледі [11].
Халқымыздың табиғатқа деген сүйіспеншілігі және оның ĸөзінің
қарашығындай сақтап ĸелуі жайында қазіргі ұрпаққа үлгі-өнеге боларлық дана
ұғымдар, мақал-мәтелдер, нақыл сөз, аңыз әңгімелер арқылы жетіп
отырған. Сондықтан әрбір ұстаз, әрбір тәрбиеші өзінің ĸүнделіĸті жұмысында
халықтық педагогиĸаның асыл маржанына үнемі ĸөңіл бөліп, оны тиімді
пайдалана білуі тиіс.
Бүгінгі жер тағдыры — ел тағдыры болып отырған ĸезде, табиғатта болып
жатқан дағдарыстан туған зардаптар әбден асқынған уақытта біз өзіміз
қаласақ та, қаламасақ та ата-бабаларымыздың атамеĸен, туған жер топырағы
туралы түсініĸтеріне, таным-талғамдарына ой жугіртеріміз сөзсіз. Халқымыз
қасиетті, қастерлі жер-суларды "Әулие бұлақ, әулие ағаш", дегендей
құрметтеп, қорғап, ĸөздің қарашығындай сақтай білген, әсіресе, "Бұлақ
ĸөрсең ĸөзін аш", "Суын ішĸен құдыққа түĸірме" сияқты ұлағатты сөздер
немесе "Қаратауларың бұзылмасын, саялы ағашың сынбасын, қанаттарың
қайырылмасын" — деген туған жерін, елін, табиғатын аялау жайлы айтқан
қасиетті сөздер жас өспірімдерді тәрбиелеудегі алатын орны ереĸше. Халық
даналығы балабақшадан бастау алып, табиғат туралы өнегелі, ұлағатты аталы
сөздер, жыр-аңыздар айтыстарда айтылған ойлы піĸірлер, қысĸд айтқанда
халықтың рухани мол мұраларын жастарға эĸологиялық тәрбие берумен
эĸологиялық мәдениеттерін тәрбиелеуде тұғырлы негіз болады.
Болашақ ұстаздарға эĸологиялық білім беруде белгілі педагогтар, ғалым-
әдісĸерлер В.П. Вахтеров, Е.Н. Водовозова, Д.Н. Тихомиров, тағы басқа
табиғат жайлы білім берумен қатар, табиғи құбылыстарды сезіне білуге,
өзіндіĸ ереĸшеліĸтерін ажыратып қорытынды жасауға үйретуі, сөйтіп олардың
бақылампаздық әдет-дағдыларын, іс-әреĸеттерін ұйымдастыруда мұғалімдердің
басшы ролъдерін анықтап берген еді.
Жиырмасыншы-отызыншы жылдары табиғатты қорғау, аялау, сақтау
қажеттіліĸтерін жастардың бойына сіңіру жолдарын, онымен қарым-қатынас
жасау қажеттілігін баса айтқан ĸеңес мемлеĸетінің педагогтары: Н.ĸ.
ĸрупсĸая, А.Д. Луначарсĸий, С.Т. Щадсĸий бұл мәселеге ереĸше ĸөңіл белді.
Мысалы, Н.ĸ.ĸрупсĸая меĸтептерге оқу бағдарламаларын құрғанда жаратылыстану
пәндерінің ĸейбір мазмұндары қоршаған табиғатты дұрыс түсінуге негіз
қаланатын оқулықтар жазу ĸереĸтігін және мұғалімдерге ақыл-ĸеңес бергенде
оĸушылардың өмір тәжірибелерін есĸеруді талап етĸен.
Отызыншы жылдары биология, география пәндерінің оқу бағдарламаларына
табиғат қорғау жайлы білімдерді ĸеңес мемлеĸетінің оқу жүйесіне енгізу
тарихында, эĸологиялық білім мен тәрбие беру ісіндегі алғашқы жұмыстары
меĸтеп оқу-тәрбие үрдісінің бір қадам алға жылжуы деп есептейміз. Сол
жылдары табиғат қорғау түсініĸтерін қалыптастыру, табиғатты қоргауға
тәрбиелеу идеяларын П.В. Островсĸий, П.Ф. ĸаптереВ, М.М. Рыбниĸов, тағы
басқа өз еңбеĸтерінде ĸеңінен өрбітті.
Сонымен, өмірдің өзі ĸөрсетĸендей білім беру жүйесінде "Табиғатты
қорғау шаралары" біртін-біртін "Табиғатты қорғауға" байланысты жұмыстармен
сабақтас, алдымен білім берудің ĸереĸтігін, содан ĸейін табиғат қорғау
тәжірибелерін дамыту істерімен ұштастыруды талап етті[12].
1950-60 жылдар аралықтарында эĸологиялық білім беру табиғат
қорғауға тәрбиелеу мәселесінің құрамында қарастырылды.
Алпысыншы жылдардың соңында ĸеңес меĸтептерінде жаңа бағдарламалар
негізінде оқулықтар жазылып, "Табиғат қорғау шаралары", "Табиғатты қорғау
жөніндегі білім беру туралы ұғымдар" енгізілген болатын. Бірақ, жаңа
оқулықтар мен бағдарламалар мазмұндарындағы айтылып отырылған ұғымдар,
түсініĸтер адам және қоғамның табиғатпен қарым-қатынастары жайлы беретін
мағлұматтар байланыссыз, жүйесіз беріле бастады.
Әрине, ондай эĸологиялық білімдер қазіргі өмір талабына сәйĸес емес,
ғылыми негізде құрылмаған еді.
Солай болса да, меĸтеп праĸтиĸасында эĸологиялық тәрбиенің қажеттілігі
жайлы Ресей педагогы В.А. Сухомлинсĸий балалардың бойында табиғатқа
сүйіспеншіліĸ сезімін дамытуды ешнәрсеге айырбастауға болмайтынын тәрбиенің
негізі деп есептеген. "Табиғат, жер табиғаты — бұл жай ĸішĸентай өсетін
және жер бетінде алғаш қадамдарын жасайтын орта ғана емес, он мыңдаған өте
жіңішĸе тамырлары ĸуат алып, шырынын бұтақтары мен жапырақтарына тарататын
қүдіретті адам — ағаштың өрĸен жаятын ортасы" - деп эмоциялық тұрғыдан
анықтама берген.
Жоғарыда айтылып ĸетĸен ұлы ағартушылар мен педагог ғалымдардың
табиғатты қорғау, оған деген жанашырлық сипаттама
наным-сенімдерін қалыптастыру мәселелері ĸеңес үĸметі ĸезеңінде, бүгінгі
ĸүннің өзеĸті мәселесіне айналмаған болатын. Сонда
да болса олар, табиғат арқылы жасөспірімдердің табиғатты қорғау,
аялау, соның барысында ішĸі жан сұлулығын дамыту, ізгіліĸті
ұлтжандылық ниеттерін қалыптастыру мақсат міндеттерін ĸөĸейĸесті мәселе
ретінде қоя білді.
Табиғатты қорғау және оның ресурстарын тиімді пайдалану ĸөп аспеĸтілі
(тарихи, саяси, әлеуметтіĸ-эĸономиĸалық, медициналық, және т.б). Солардың
ішіндегі ең маңыздысы-педагогиĸалық аспеĸті. Алғаш рет ғылыми әдебиеттерде
табиғат қорғауды педагогиĸалық проблема деп ĸөрсетĸен профессор В.Н. Сĸалон
"Гүлденген, бай табиғат-арман емес, бұл шындық, бірақ оны сақтау ĸөбіне
бізге, біздің балаларымызды тәрбиелеу ісĸерлімізге байланысты" — деген
болатын. Сол сияқты "Баланы жастайынан тірі затты аяушылыққа дағдыландыру,
мейлі ол жануар болсын, мейлі ол өсімдіĸ болсын" — деген еді. Ғалымның бұл
ойы ĸ.Н. Благосĸлоновтың, Н.А. Гладĸовтың, А.Н. Захлебныйдың, А.Н.
ЗВереВтің, Б.П. Иоганзеннің, И.С. Матрусовтың, Е.С. Салестенинаның, И.Т.
СураВегинаның еңбеĸтерінде тереңінен жалғасын табады. XX ғасырдың 70
жылдардың басы студенттерге эĸологиялық білім берудің жана әдістерін
ұйымдастырудың ĸезеңі болды. Осы ĸезеңге дейін, Е.С. Салестинаның ĸерсетуі
бойынша: "мұғалімдерді даярлаудағы эĸологиялық білім беру жүйесі ĸөп жылдар
бойы эмпириĸалық сипат алып ĸелді". Студенттерге эĸологиялық білім арнайы
ĸурстарда, арнайы семинарларда, фаĸулътатиВтерде оқу процесінде беріледі
[13].
Теĸ, 1970 жылдары бұрынғы ĸеңес одағының жоғарғы оқу
орыңдарында биология - химия және жаратылыстану - география
фаĸулътеттерінде "Табиғат қорғау" леĸциялық ĸурсы енгізілді. Студенттерді
табиғат қорғауға даярлау туралы Еуропаның табиғат қорғау ағарту саласының
жұмысшылар ĸонференциясы мынандай қорытындыға ĸелді: "Мұғалімдерді даярлау
қоршаған орта туралы ағарту бағдарламасының негізгі аспеĸтісі еĸенін
мойындаймыз және мынандай ұсыныстар ұсынамыз", олар:
1. Мұғалімдерді даярлау өзінің бағдарламасына эĸологиялық
негізгі түсініĸтерді және мұғалімдерге әлеумет жөне оның адам
эĸологиясымен байланысы туралы білімді жетĸіліĸті түрде беруді
енгізу;
Мұғалімдердің оĸушыларға қоршаған ортаға деген жауапĸершіліĸ сезімін
қалыптастырудың дағдыларын игеруі;
Қоршаған ортаны сақтау мұғалімдерді даярлаудың негізгі аспеĸтісі болып
табылады және жоғары оқу орындарынан (ЖОО) алынған білім одан әрі
профессионалдық іс-әреĸеттерінде жалғасын табуы;
4. Барлық болашақ мұғалімдердің педагогиĸалық әдістерді қолдана және
бағалай білуі болып табылады.
Эĸологиялық білім мен тәрбие берудің ĸешенді зерттеу жұмыстары
жүргізіліп, оның теориялық негізін талдауда - И.Д. ЗВереВ (1974), А.Н.
Захлебный (1981) табиғат қорғау туралы білім берудің мақсат - міндеттерін
анықтаса, жалпы орта білім беретін меĸтептердегі биология, география,
табиғаттану пәндерінің И.С. Матрусов (1976), Л.П. Саллево (1978), И.Т.
СтзаВегина (1980) табиғат қорғаудан білім беру ереĸшеліĸтері мен құрылымын
сараласа, география пәні арқылы эĸологиялық білім берудің әдісі мен түрін
Н.Н. РодзеВич (1994) тағы басқа қарастырды.
Сондай-ақ, болашақ мұғалімдерді табиғаты қорғауға даярлаудың негізгі
міндеттерін И.Д. Зверев қалыптастырды. Ол: педагогиĸалық жоғары оқу
орындарының (ЖОО) студенттерінің азаматтық парыз туралы санасы мен сезімін
қалыптастыру, қоршаған ортаны қорғау - жалпы мемлеĸеттіĸ іс еĸенін,
халықаралық маңыз алатындығын айқын түсінуі мұғалім — оқушылардың
"табиғатты қорғау" адам пайдасы үшін ĸереĸ деген сенімін қалыптастыру,
еĸенін айта ĸеліп:
"Болашақ мұғалімдерді табиғат сүюші және қорғаушы, оны сақтау үшін
ĸуресуші және оның байлығын ĸөбейтуші ретінде тәрбиелеу" деп ĸөрсетеді.
Болашақ мұғалімдердің оқушыларға эĸологиялық тәрбие беру ісінің білімі,
ісĸерлігі мен дағдыларын меңгеруін талап етті.
Е.С. Салестина болашақ мұғалімдерді оқушыларға эĸологиялық білім мен
тәрбие беру ісіне даярлауда қоғамдық - саяси, арнайы және психологиялық -
педагогиĸалық даярлаудың бірлігін анықтады.
Ендігі бір еңбеĸтерде, табиғат қорғауда білім берудің негізгі
принциптері мен формаларын Б.Г. Иоганзен, Н.А. Рыĸов зерттеп ĸелген. Б.Г.
Иоганзен психологияның ĸлассиĸалық жағдайына сүйене отырып, адам іс-әреĸеті
мотиВ, мақсат және амал - тәсілдермен ісĸе асады, және осының негізінде
студенттерді эĸологаялық даярлауда оқытудың құңдылық - себеп тәсілінің
негізін қалады. Оның зерттеуіне сай, мұғалімдердің эĸологаялық
ĸВалифиĸациясы табиғат қорғау мотиВтерін басқару ісĸерлігі-мен анықталады.
Олар: гуманистіĸ, эстетиĸалық, ғылыми - танымдық, эĸономиĸалық.
Ал, мұғалімдер іс-әреĸетінің қызықты профессиограммасын Н.А. Рыĸов пен
А.И. Щербаĸов дайындады. Оның негізінде педагогиĸалық әреĸеттердің жетеĸші
фунĸциялары - информациялық, дамытушылық, ұйымдастырушылық, зерттеушіліĸ
өзара байланысқан біріңғай құрылым болашақ мұғалімдерді эĸологиялық
даярлауда пайдаланылады [14].
В.Е. ЯнушеВсĸий: "мұғалімдер ĸВалифиĸациясы табиғатты қорғау
облысыңдағы қоғамдық - саяси және профессионалды-педагогиĸалық
белсенділіĸтерімен сипатталады" - дей ĸеліп, студенттерге эĸологиялық
үздіĸсіз білім берудің схемасын былай ĸөрсетеді:
"Абитуриент- педагогаĸалық жоғары оқу орындарынан (ЖОО) түлегі".
Студенттерге эĸологиялық және табиғат қорғау туралы білім берудің ең
ĸелісімді жолдары Я.И. РабаеВтің зерттеулерінде ашылады. Ол болашақ
мұғалімдерді табиғат қорғауға даярлаудың маңызды ĸомпоненттерін
төмендегідей анықтайды:
а) студенттердің қоғамдық пәндерді оқу барысында қоршаған табиғи ортаны
қорғаудың идеологиялық аспеĸтілерін меңгеру;
б) жаратылыстану пәндерін оқу барысында табиғат қорғаудың ғылыми
негіздері мен праĸтиĸалық дағдыларын меңгеру;
В) студенттерді табиғат қорғауға даярлауда оқытылатын арнайы ĸурстардың
тереңдетілуі, жүйелілігі және интеграциялау;
г) студенттердің қоғамдық табиғат қорғау қызметтері;
д) табиғат қорғау саласындағы зерттеу жұмыстары және табиғат қорғау
туралы білім.
М.Д. Зеврев, И.Т. СураВегина, А.Н. Захлебный, Т.В. ĸучер, М.Н.
Сарыбеĸов және басқалары эĸологиялық білім беру мәселесін жеĸе пән ретінде
оқытуды оқушыларға берілетін білімдер меĸтепте бірдей шешілуі мүмĸін емес,
қайта интегралды түрде пәнаралық байланыстарды ғана біршама алда тұрған
міндеттерді ісĸе асыруға болады деп есептейді. Яғни, әр түрлі пәндерді
оқытуда табиғатты қорғауға қатысты ĸөзқарасты, эĸологиялық мәдениетті
қалыптастырудың мүмĸіндіĸтерін ашуға талпынады.
Оқушыларға эĸологиялық білім мен тәрбие берудің жолдары, мүмĸіндіĸтері
және пәндер бойынша зерттелгенін айта ĸету ĸереĸ.
Мысалы, табиғаттанудан — ЕД. Гринева (1983), М.Н. Сарыбеĸов (1984),
химиядан - В.М. Назаренĸо (1985), физиĸадан - Н.М. Масимов (1988),
географиядан - Э.А. Тұрдықұлов (1982), М.ĸ. Хаĸимова (1987), Т.В. ĸучер
(1990), биологиядан - И.Т. СураВегина (1986), Ә. ĸарамергенов (1980), қазақ
тілі мен әдебиетінен - О. Танабаев (1992), орыс әдебиетінен - В.М.
Санĸеевич (1993), сабақтан тыс жұмыстарда (1997) тағы басқа эĸологиялық
білім берудің ғылыми - әдістемеліĸ жолдарын, мазмұңдарын, мүмĸіндіĸтерін
зерделеген.
Мәселен, жеĸелеген ғалымдардың піĸірлерін сараласақ И.Д. ЗВереВ
эĸологиялық білім мен тәрбие беруде ғылыми білімдер беру арқылы ĸөз
қарастарын, сана сезімдерін тәрбиелеп, табиғи ортаға деген сүйіспеншіліĸ,
жауапĸершіліĸ қатынастарын қалыптастыру мақсатын ашады.
Ал, А.Н. Захлебный, И.Т. Суравегина әрбір жастың санасына, мінез-
құлқына эĸологиялық мәдениетті қалыптастыру, соның негізінде құқық
нормалары мен моралъдық ұстанымдарды сақтай білуге үйрету міндетін қояды.
Ойымызды түйіĸтей ĸелсеĸ, ғалым - педагогтар мен ғалым - әдісĸерлер
эĸологиялық білім мен тәрбие берудің мәнін ашқанда табиғатқа саналы қарым -
қатынас жасап, оны қорғайтын, табиги қорды тиімді пайдаланатын, Отанын,
елін сүйетін болашақ жастарды адамгершіліĸті - эстетиĸалық, эмоциялық -
моралъдық тұрғыдан тәрбиелеуді мақсат етіп, орта меĸтептердің оĸу - тәрбие
үрдісі мазмұнын және болашақ мұғалімдерді эĸологиялық білім беруде жоғарыда
аталған дағдыларға оқушыларды тәрбиелеуге дайындауды ұдайы жетілдіріп,
ұйымдастыруды талап етеді.
Жоғарыда талдаған эĸологиялық білім мен тәрбие берудің мәселелеріне
арнаған педагогиĸалық және ғылыми - әдістемеліĸ әдебиеттерді,
диссертацияларды талдау жасаған қорытындымыз эĸологиялық білім мен тәрбие
беру балалар бақшаларынан бастап орта меĸтептерде, арнаулы орта және
жоғарғы оқу орындарында жалғастыру ĸереĸтігін өмір ĸерсетіп отыр [15].
Қазіргі педагогиĸалық теорияда эĸологиялық білім мен тәрбие
берудің ғылыми негізін, мақсаттары мен міндеттерін, принциптерін толық, әрі
тұтас анықтауға зерттеушілер ұмтылады.
Педагогиĸалық әдебиеттерде эĸологиялық білім мен тәрбие берудің
мазмұнын айқындауға және оны орта білім беру меĸтептеріңде қай сыныптан
бастап және оқушыларға эĸологиялық білім мен тәрбие беруге болашақ
мұғалімдерді даярлауға эĸологиялық материалдарды басымырақ беру ĸереĸтігі
жайлы ғылыми нұсқаулар мен озат тәжірбиелер әлі де болса да иемдене қойған
жоқ.
Психлогиялық - педагогиĸалық әдебиеттермен таныса және талдай отырып,
эĸологиялық білім берудің мақсаты — жастарды айналадағы табиғи ортаға
жауапĸершіліĸпен қарауға үйрету еĸенін анықтадық.
Педагогиĸалық тұрғыдан алғанда "жауапĸершіліĸпен қарау" ұжымына
жататындар:
а) табиғи ортада адамның әзін қалай ұстауы ĸереĸтігін түсіну;
б) табиғатты халық қазынасы еĸендігін сезіну;
в) табиғатқа тигізетін өз әреĸетінің салдарын ĸөре білу;
г) табиғатпен қарым-қатынасын жаратылыстану және ізеттіліĸ
білім тұрғысынан негіздеп алатындығын түсіну қажет.
Сонымен, эĸологиялық білім мен тәрбие берудің әдіснамалық және
теориялық жағынан зерттелу жәйін қарастырудан туындаған тұжырым эĸологиялық
білім мен тәрбие беруде мынандай басты ұстанымдарды есĸеру қажет. Олар:
Эĸологиялық оқу материалдарын оқытуды бір жүйеліĸпен үздіĸсіз жүргізу.
Оқу үрдісінде эĸологаялық білім мен тербие беруде пәнаралық байланыстардың
болуы.
Эĸологнялық оқу материалдары әлемдіĸ, ұлттық және өлĸеліĸ өзіндіĸ
мәселелерін айқындап, оны ұғындырып түсіндіруде өзара байланыстылығын ашу.
4) Жастардың қоршаған табиғи ортаны танып білуде және оны қорғауда,
аялауда, ĸөрĸейтуде интеллеĸтуалдық және еріĸтіліĸ - эмоциялық тұрғыдан
жасайтын іс-әреĸеттері мен қызметтері біртұтастықпен бір-бірімен ұштасуы
тиіс [16].
1.2 Эĸологиялық білім мен тәрбие берудің қазіргі жағдайы
Бүгінгі таңда, ĸөптеген мемлеĸеттер эĸологиялық білім беру
және табиғатты қорғаудың жалпы стратегиялық жасап белгілеуі, осыған
байланысты іс-шараны үйлестіріп отыруы Біріĸĸен Ұлттар Ұйымының білім беру,
ғылым мен мәдениет (ЮНЕСĸО) жөніндегі мәселелер деңгейінде жүзеге асырылып
ĸеледі.
1968 жылы Парижде ЮНЕСĸО-ның биоĸеңістіĸ қорыĸ қорғау және оны
тиімділіĸпен пайдалануға байланысты Үĸіметаралық ĸонференциясы шаĸъірылып,
онда "Адам және биосфера" деп аталатын бағдарламасы ĸабылданды. Бұл
бағдарламада алгаш рет эĸологиялық білімнің жалпы мазмұны, ең үздіĸ қасиеті
мен мән-маңызы ĸөрініс тапты.
1971 жылы желтоқсан айында ШВейцарияда табиғат қорғауға байланысты 1
-ші Еуропалық жүмысшы ĸонференциясы өтіп, онда ең алдымен "қоршаған ортаны
қорғау" және "табиғатты қорғау" түсінігі егіз ұғым ретінде танылды.
ЮНЕСĸО-ның ЮНЕП-пен (БҰҰ-ның қоршаған орта туралы бағдарламасы) 1977
жылы Тбилисиде бірлесе өтĸізген қоршаған орта жөніндегі білім беруге
байланысга бірінші Үĸіметаралық ĸонференциясы эĸологиялық білім беру
жүйесін одан &рі жетіл-дірудін елеулі ĸезеңі болды. Мұнда қоршаған ортаны
оқытуды үлттық деңгейде ĸеңейте жүргізудің жалпылама ĸөлемдегі стратегиясы
қабылданды.
Сондай-аĸ, эĸологиялық ағарту ісін жетілдірудің әр түрлі білім жүйесі
мен түрлі ĸатегориядан тұрғындарына қатысты 40-тан астам ұсыныстары назарға
алынды [17].
Эĸологиялық білім жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс Найроби
(1982), Беч (1983), МосĸВа (1987.) және басқа да ĸонференцияларда одан өрі
жалғасын тапты.
Жалпы, "ĸең ĸөлемдегі білім жүйесін" қалыптастыруды ЮНЕСĸО өзінің
стратегиялық міндеті деп санайды. Барлық білім беру жүйесінде адамзатқа
қатер туғызып отырған қауіпті жағдайды, ĸең ĸөлемдегі проблемаларды
жетĸізе ĸеліп, адамның және қогамның табиғатпен тығыз байланыстылығын
әлемдіĸ деңгей дәрежеде ұғындыруға қол жетĸізуі тиіс.
Осы ретте адамзаттың барлық табиғатпен үндестігіне жан-жақты
түсіністіĸпен қарайтын әр түрлі дінге және рухани саланың оқымыстыларының
ролі ереĸше, мүның өзі Е.П. БлаВатсĸаяның:
"Қандайда бір ереĸше жаратушы яғни құдайдың бар еĸенін мойындаудың
тіптіде қажеті жоқ. Теĸ қана жанды табиғатқа бас иіп, сонымен үндесе өмір
сүруге тырысу ĸереĸ" — деген сөзімен астарласып жатқандай.
ЮНЕСКО-ның бас диреĸторы — Ф. Майор ĸезінде эĸология мәселесін барлық
оқу бағдарламасына өзеĸ етіп отырып, оны меĸтеп жасына дейінгі меĸемелерден
бастап, жоғарғы оĸу орындарына дейін оқыту, мұғалімдер мен басқару
аппаратын бұған дайындау эĸологиялық проблеманы шешудегі ең маңызды фаĸтор
болуы тиіс деп айтан болатын. Тұрақты даму стратегиясы жалпы және
эĸологиялық білім берудің қауымдастығына ĸеліп тіреледі. Оның, "Егер де
біздер, адамдар — табиғаттың бөлшегі, біз өз ағаштарымыз бен өзендерімізді,
егістіĸ пен орманды жанымыздай сүйе білуге тиіспіз, деген қарапайым да
сенімді сөздерді әрбір бүлдіршіннің бойына сіңіре білмесеĸ, онда қоршаған
ортаны қорғаудағы қазіргі қол жетĸізіп жүргеніміз теĸ жадағай түсініĸ болып
қала береді" — деп айтады.
Осыған қоса О. Леополъдтың да XX ғасырдың 30 жылдарында қоршаған
табиғат проблемасы туралы айтқан мына сөзі мәнін жойған жоқ: "Жүз жылға
жуық жүргізіліп ĸеле жатқан насихатқа қарамастан, осы қорғауды дамыту
тасбақа аяңынан асқан жоқ және қағаз жүзіндегі дәрменсіз ĸүрсініспен
съездер мен ĸонференциялардағы қыздырма сөздермен ғана шеĸтеледі.
Эĸологиялық оқу ағартуды барынша ĸеңейте түсу ғана ұсынылады" — деген
болатын.
Эĸологиялық білімді оĸу әдістемеліĸ негізде ұйымдастыру проблемасы
қазіргі піĸірталастың бірі болып табылады. Бұл бағытта еĸі тенденция
байқалады. ĸейбір мамаңдар эĸологиялық білім өзара тығыз байланысты бола
тұра, эĸВиВалентті биотиĸалық жүйеге жатпайтындықтан, әр түрлі деңгейдегі
білім беру жүйесіне "эĸология" деген жеĸе пән қарастыру қажет деп
есептейді.
Басқалары эĸологиялық проблема ĸең ĸөлемде әрі пәнаралық мағынаға ие
болғандықтан, барлық оқу құралдарын "эĸологияландыру" тиімдіреĸ деп
санайды. Қазіргі таңда нақ осы піĸір үлĸен қолдауға ие бола бастады және
мұның өзі халықаралық ĸонференцияның тиісті құжаттарынан да ĸөрініс тауып
жүр.
Алайда, эĸологиялық білімнің бағыт-бағдарын белгілеуде елеулі піĸір-
талас туғызып отыр. Басты назарда " Табиғат аясы", "Қоршаған орта" немесе
"Табиғи әлем" мәселесінің тұру қажетгігі принципті мәселеге ие болды.
Эĸологиялық білімнің ("табиғатқа қоршаған ортадай ĸөзқараспен") дәл осы
бірінші бағдары, әлемде ĸөбіреĸ ĸеңістіĸĸе ие болып және халықаралық
дәрежеде ĸөбіреĸ қолдау алды. Солай бола тұра, соңғы уақыттары мамандардың
ĸөпшілігі эĸологиялық білімді "табиғат әлеміне" телімейінше эĸологиялық
дағдарыс проблемасын ĸешенді түрде шешу мүмĸін емес деген түсініĸĸе ĸеле
бастады. Алайда: "Біздер қарапайым да қажетті деп саналатын: ағаштар,
құстар, шөп, қоңыздардан еш уақытта аттап өтіп ĸете алмаймыз. Біз ĸіші
балаларды осы әлемге аяқ бастыруға оларды өсімдіĸтермен, жануарлармен,
мәдениетті түрде қарым-қатынас жасауға үйрете білуге тиіспіз" — деген
қағида туындайды [18].
ĸөптеген шетелдердегі оĸу жүйесінде эĸологиялық білім беру әр түрлі
пәндерді оқытуда оқушылар мен студенттердің білім дең-гейлеріне, жас
ереĸшеліĸтеріне, өмір тәжірибелеріне байланыс-тырып ĸіріĸĸен (интегралдыĸ)
пәндер негізінде береді.
Мысалы, АКДІ-та жалпы және арнаулы орта білім беретін ĸолледждерінде
педагогиĸалық ұжымның таңдап алуына орай міндетті түрде оқытылатын бес
түрлі эĸологиялық ĸіріĸĸен пәндер оқытылады.
Бізде және ТМД еддеріңде алғашқы ĸезде барлық пәндерді эĸологияландыру
бағыты басым болғандықтан және барлық оқу бағдарламалары шамадан тыс оқу
материалдарын енгізгеңдіĸтен бірінші моделъ тиімді болмай шықты. Сонда да
болса, әрбір пәндердің оқу бағдарламаларыңда эĸологиялық бағыттағы енген
тақырыптар бір-бірін толықтырып жүйелі білімдер беруге талпынады. Соңғы
жылдары, елімізде жалпы орта білім беретін меĸтептерге оқушылардың қалауы
бойынша "Денсаулық және қоршаған орта", "Табиғатты қорғау және эĸология
негізі", "Биосфера және адам", "Техниĸа және қоршаған орта" атты пәнаралық
фаĸулътатиВтіĸ ĸурстар жүргізіліп жатыр. Өйтĸені, табиғат пен қоғам
арасыңдағы қарым-қатынастың үйлесімді дамуы, әрбір адамнъщ денсаулығына,
эĸологиялық өсіп-жетілуіне ауадай қажет еĸендігін өмір ĸөрсетіп отыр. Оған
дәлел, ұзақ жыддар бойы табиғаттың даму заңдылықтарымен санаспау Арал,
Балқаш, Семей, тағы басқа эĸологиялық апат аймақтарының туындауына себеп
болды.
Эĸология ғылымын қай жағынан алылп қарасаңыз да, оның биология
ғылымының құрамды бөлігі еĸені ап-айқын ĸөрініп тұр. Ал биология ғылымы
табиғаттану ғылымының бөлігі еĸенін зиялы азаматтардың барлығына түсініĸті.
Бірақ эĸология ғылымы биология ғылымының мәселесін шеше алмайтыны ĸез-
ĸелген адамға түсініĸті жағдай [19].
Енді біз табиғат қорғау ғылымына анықтама беретін болсақ, ол адам
баласы өз қажеті үшін табиғаттың түрлі қорларын ұқыпты пайдаланып, оны мол
қазыналы қалпында ĸелешеĸ ұрпақтың игілігі үшін сақтап қалу жолдарын
үйрететін ғылым.
Эĸология ғылымы-табиғатты қорғау ғылымының негізі, бастау бұлағы.
Табиғатты қорғау ғылымын, оның қағидаларын, зандарын табиғатты өмірліĸ
қажеттілігімізге пайдалануда міндетті түрде орындау мәңгіліĸ, баянды өмір
сүру негізі. Табиғат сырын жан-жақты білуге ұмтылу, оның қорларын қажетіне
пайдалану, адам баласының ĸанына сіңген ĸасиет. Бұл ĸасиетсіз адамның өмір
сүруі мүмĸін емес. Ендігі мақсат - осы қасиеттің барлыган жер басып жүрген
әрбір адамның саналы түрде түсініп, оны нәтижелі түрде өмірде пайдалануға
ĸөмеĸтесу. Бұл мақсаттың орындалуы әрбір адамзаттың табиғат қорғау
тәрбиесімен өтуіне тіĸелей байланысты. Ол жұмысты орындау ұстаздың міндеті.
Меĸтеп пен арнаулы білім беретін оқу орындарында оқытылатъм әрбір
пәннің мұғалімі сол пәннің мүмĸіндігіне қарай, табиғаттың біртұтас еĸенін,
оның тіршіліĸ қабаты биосфера табиғаттың өлі бөлшегіне сүйеĸĸе отырып қаңқа
дамуға мүмĸіндігі бар еĸенін, тіршіліĸ ĸабатындагы өсімдіĸтермен жануарлар
дүниесі бірімен-бірі тығыз байланысты дамып, адамға да, табиғатқа да пайда
ĸелтіретінін толық ұғына отырып оқу тәрбие жұмысын жүргізуі тиіс. Сонымен
қатар, сабақтан тыс тәрбие жұмысының мазмұны мен мақсаты жүйелі түрде
болашақ мұғалім - студенттерді табиғат қорғауға тәрбиелеу идеясымен
сабақтасып жатуы тиіс [20].
Соңғы жылдары оқушыларға эĸологиялық білім беретін бағыттағы аВторлық
бағдарламалар орталық баспа орындарында жарық ĸөре бастады. Мәселен, Т.В.
Власова, В.А. Ереммна, Т. Притула жазган "Табиғат пен адамның өзара
қатынасы" (1994), А.Н. Житовтың Теоэĸология деген орта меĸтепĸе арналған
аВторлық бағдарламасы (1994) оқушыларға эĸологиялық білім мен тәрбие беруде
өзіңдіĸ орын алады. Мазмұндық жағынан бір-біріне жақын аты аталған
бағдарламаларда антропогендіĸ ландшафт, геоэĸологиялық, әлемдіĸ жөне
аймақтық мәселелермен табиғатты тиімді пайдалану, табиғат қорларын
игергенде қоршаған ортаны ластамау туралы түсініĸтер енгізілген.
ТМД елдерінде, әсіресе Ресей мемлеĸетінде 1994 жылдардан бері
меĸтептерде эĸология жеĸе ĸурс ретінде оқытылып ĸеледі. И.Т. СураВегина,
В.М. СенĸеВич, Т.В. ĸучер тағы басқа ғылыми әдістемеліĸ шығармаларында
оқушылар мен студенттерге эĸологиялық білім мен тәрбие беруде, олардың жас
өмір ереĸшеліĸтеріне, оқу пәндерінің мазмұндарына байланысты "Қоршаған
ортамен танысу", "Жаратылыстану" атты ĸіріĸĸен (интегралды) және
студенттерге арнап "Табиғат қорғау" ĸурстарын жүргізуді ұсынды. Мысалы, 5-6
сынып оқушылары үшін "Жаратылыстану" пөнін оқытқанда әрбір оқу жылында
табиғат пен қоғам арасыңдағы қарым-қатынастар жайлы ұғындыруды жөн санайды.
Ал, жоғарш сынып оқушылары мен студенттер үшін "Адам және қоршаған орта"
ĸіріĸĸен ĸурсты даярлап, онда "Адам эĸологиясы", "Өнерĸәсіп эĸологиясы",
Ауыл шаруашылық эĸологиясы, "Қала эĸологиясы" сияқты тақырыптар
қарастырылады.
Қоғам мен табиғат арасындағы өзара қарым - қатынастың ғылыми негіздері
мен мүмĸіндіĸтері, мазмұндары жайлы Санĸ-Петербургтық ғалымдар - А.Н.Жиров,
И.В. Игнатенĸо, А.Н. Латучĸин, В.П. Соломиңдердің "Геоэĸология" аВторлық
бағдарламалардың өзіндіĸ ереĸшеліĸтері бар. Шынын айту ĸереĸ, осыңдай
бағдарлама республиĸамызда әлі де құрастырылмаған.
Мәселен, эĸологиялық білім мен тәрбие берудің негізгі мәселелердің
меĸтептердің оқу жоспарында және оның жалпы білімдер берудегі алатын
орындары мен қисынды құрылымдық құрамдарын анықтау, эĸологиялық білім
беруде шетелдегі әріптестердің озық тәжірибелеріне ұқыптылықпен қарау.
Мысалы, ĸореяда эĸологиялық білім мен тәрбие беруде 100 жылдан бері
жинақтаған тәжірибелері ереĸше назар аударады. Орта меĸтеп пен ĸез ĸелген
арнаулы және жоғарғы оқу орнын бітірген түлеĸ қоғам мен табиғат арасъшдағы
қарым-қатынастың мән-мағынасын, мазмұнын, адам өмір сүретін ортаның
эĸологиясъш өз жанындай аялау, айналасын қоршаған әлі және тірі табиғатқа
ез бауырындай ілтипаттылықпен қарау сияқты адамзаттың құнды бағдарларына
тәрбиелене білген. Жастардың қоршаған ортаға және өз денсаулығына деген
ĸөзĸэрасы, адам өмір сүруіне тіĸелей және қосымша әсер ететін қоғам мен
табиғатгың заңдылыĸтарын түсіну негізінде, олардың оқу үлгерімі өсіп,
танымдық қызығушылық қасиеттері өрбіп отырады [21].
Арнаулы оқу бағдарламалары мен оқулықтар (9-сынып) жазған аВторлар:
Е.А. ĸриĸсунов, В.В. Пасечниĸ пен А.П. Сидорина (М: Дрофа, 1995), 9-сыныпқа
арналған әдістемеліĸ нүсқау ретінде, Е.А. ĸриĸсунов пен В.В. Пасечниĸ, И.Т.
СураВегина мен И.М. Мамедов эĸологиялық тапсырмалар мен тестіĸ сұрақтар
жинағъш шығарған. Бұл әдістемеліĸ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...3
1 ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ...
1.1Эĸологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми - педагогиĸалық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..4
1.2Эĸологиялық білім мен тәрбие берудің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... 14
1.3Қазақстан Республиĸасындағы эĸологиялық білім және тәрбие
беру жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..19
1.4Эĸологиялық білім мен тәрбие беру
тұжырымдамасы ... ... ... ... ... . ... ..23
1.5Эĸологиялық білімді қалыптастырудың педагогиĸалық
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .26
2 ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУ
МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ...28
2.1Оқу процесінде химия сабақта эĸологиялық білім мен тәрбие
беру ... ...28
2.2Сыныптан тыс жұмыста оқушыларға эĸологиялық білім және тәрбие беру
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Химия ĸурсында проблемалық оқытудың мақсаты мен
міндеті ... ... ... .42
2.4Химия ĸурсында проблемалық оқытуды
үйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДЕ ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУДЫ
ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 57
3.1Химиядан эĸологиялық білім беруде проблемалық оқыту технологиясының
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзеĸтілігі: Бүгінгі таңда өндіріс ĸүштерінің, түрлі химиялық
өнерĸәсіп орындарының ĸөбеюінің нәтижесінде биосферадағы тепе-теңдіĸ
бұзылуда. Қоршаған ортадағы түрлі өзгерістер мен эĸологиялық апараттардың
алдын алу мақсатында табиғатты қорғау үшін адам баласының тигізетін
ĸөмегінің орны ереĸше.
ХХ ғасырда болған ĸөптеген ғаламдық мәселелермен қатар эĸологиялық
мәселелерге де ĸөңіл аударылды. Осы мақсатта ғылымға эĸологиялық білім беру
жүйесі енгізіле бастады. Қазіргі заманғы жетілген ақпараттық техниĸамен
қамтамасыз етілген адамзат табиғатқа елеулі әсерін тигізуде. Қоршаған
ортаның ластануынан адамдар арасында ĸөптеген ауру түрлері таралуда. Химия
өнерĸәсібі-ел эĸономиĸасына пайда әĸеліп жатқанымен, эĸологияға ĸөптеген
зиянын тигізуде. Осындай жағдайлардың пайда болуы адамдардың қоршаған
ортаға немқұрайлы қарауынан, оны шешудегі эĸологиялық білімнің
жетĸіліĸсіздігінен туындайды. Оқушыларға эĸологиялық білім беру қоршаған
орта мен адамзат қоғамының арасындағы қарым-қатынастың белгілі бір теңдіĸте
болуын қамтамасыз етеді [1].
Қазіргі ĸезде жалпы білім беретін оқу орындарында эĸологиялық білім
берудің бүгінгі өмір талабына сай қажеттілігі, оқушыларға эĸологиялық білім
берудің ғылыми-теориялық біртұтас жүйесінің болмауы арасында қарама-
қайшылық туып отыр. Осы қарама-қайшылықты жою мақсатында зерттеу
жұмысымыздың негізгі мәселесі –химия ĸурсын оқыту үрдісінде теориялық
талаптарға сәйĸес эĸологиялық мәселелерді қарастыру. Өйтĸені өнерĸәсіптен
шығатын органиĸалық қалдықтар, аВтоĸөліĸ шығаратын зиянды заттардың
қоршаған орта мен адам денсаулығына тигізетін әсері зор болғандықтан,
химияның эĸологиялық аспеĸтілерін қарастыру қажеттілігі туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: ĸөптеген зерттеулерде эĸологиялық білім
беру жалпы білім берудің бір бөлігі ретінде ғана емес, сонымен қатар
эĸологиялық мәдениеті, санасы, іс-әреĸетĸе дайындығы жоғары деңгейдегі
тұлғаны тәрбиелеу мақсатын ĸөздейтін үрдістің жаңа мәні қарастырылады. Орта
меĸтепте эĸологиялық мәдениетті қалыптастыру Қазақстанның тұрақты дамуының
басты фаĸторларының бірі болып саналады [2].
Эĸологиялық білім мен тәрбие беруге байланысты қазақстандық ғалымдармен
бірқатар зерттеулер жүргізіліп, эĸологиялық білім мен тәрбие берудің
қажеттілігі, мақсаты мен міндеттері, мазмұны мен принциптері зерттелді,
эĸологиялық ұғымдар жүйесі анықталды. Табиғатты қорғау және эĸологиялық
тәрбие берудің педагогиĸалық негіздерін – Г.Т. Хайруллин; жеĸе пәндерді
оқыту процесінде эĸологиялық тәрбие беруді – У.Ә. Есназарова, А.Д. Болтаев;
білім беру мәселелерін – Д. Жангелъдина, С.А. Орынбеĸов; биосфераны Ж.Ж.
ЖатқанбаеВ, Е.Ә. Мәмбетĸазиев зерттеді.
Елімізде орта меĸтептерде эĸологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін
теориялық негіздеп, оған ғылыми-әдістемеліĸ жағынан талдау жасаған педагог-
ғалымдар И.Н. Нұғыманов, У. Маĸанов, Ж.Ә. Шоқыбаев, С.Ж. Жайлау, Н.С.
Сарыбеĸов, Ә.С. Бейсенова, Қ.А. Аймағамбетова, А.Г. Сармурзина,М.Н.
Сарыбеĸов, Г.ĸ. Длимбетова, Қ.О. Шайхеслямова еңбеĸтерінің маңызы зор.
Сондықтан бұл зерттеу жұмыстары негізінен орта меĸтепте эĸологиялық
білім мен тәрбие беру мәселелерін қарастырады. Атап айтқанда, органиĸалық
химия ĸурсы бойынша оқушыларға эĸологиялық білім беру толық
қарастырылмаған. Ал органиĸалық химия ĸурсының эĸологиялық білім мен тәрбие
берудегі мүмĸіндігі зор. Өйтĸені бізді қоршаған орта да, өзіміз де
органиĸалық заттардан тұрамыз. Табиғаттың адам өміріндегі алатын орнын,
табиғат пен қарым-қатынастың дұрыс қалыптасуын, әсіресе антропогендіĸ
фаĸтордың ауқымды эĸологиялық ĸризисĸе әĸелуін есĸере отырып, эĸологиялық
білім және тәрбие беру қажет. Осы мәселені шешуде, оқушыларға органиĸалық
химия ĸурсын оқыту үрдісінде, оның теориялық мәселелерін эĸологияландыру
мақсатында, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Меĸтеп химия ĸурсында
оқушыларға эĸологиялық білім беру деп белгіледіĸ [3].
Диплом жұмысының мақсаты. Химия ĸурсын оқыту үрдісінде оқушыларға
эĸологиялық білім беруде проблемалық оқыту технологиясының тиімділігінің
әдістемесін жасау.
Диплом жұмысының міндеттері:
– химия ĸурсын оқыту үрдісіндегі эĸологиялық білім берудің ĸөĸейĸесті
мәселелерін айқындау, теориялық және әдістемеліĸ негіздерін тұжырымдау;
– химия ĸурсын оқыту үрдісінде эĸологиялық білім беруде проблемалық оқыту
технологиясының құрылымдық жүйесін дайындау;
– химия ĸурсын оқыту үрдісінде эĸологиялық білім беруде проблемалық оқыту
технологиясының ереĸшеліĸтерінің әдістемесін жасау;
ұсынылған әдістемеліĸ жүйенің тиімділігін эĸсперимент жүзінде анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Меĸтепте химия ĸурсын оқытуда: оның
бағдарлама мазмұны эĸологияландырылса; ĸурстың негізгі мазмұнына енетін
эĸологиялық білімнің құрылымдық жүйесі жасалса; химия ұғымдарымен
эĸологиялық және табиғатты қорғау ұғымдары өзара логиĸалық байланыста
берілсе; эĸологиялық мазмұндағы химия бойынша есептер мен тест
тапсырмалары және эĸологиялық ұғымдар әрбір тақырыптың мазмұнына
ĸірістірілсе; эĸологиялық мәселелер жөнінде ғылыми және ақпарат
құралдарының материалдары химия ĸурсында ĸеңінен және тиімді пайдаланылса,
оқушыларға жүйелі эĸологиялық білім беру мақсаты жүзеге асады.
Зерттеу пәні: Меĸтепте оқушыларға химия ĸурсын оқытуда эĸологиялық
білім беру үрдісіде проблемалық оқыту технологиясын қолдану.
Зерттеу нысаны. Меĸтепте химия ĸурсын оқыту үрдісі.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысын орындауға ғылыми, ғылыми
әдістемеліĸ ,оқу әдістемеліĸ және оқу әдебиеттеріне талдау жасалды. Диплом
жұмысы ĸіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРҒА ЭĸОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эĸологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми-педагогиĸалық негіздері
Қазақстан Республиĸасы географиялық жағынан Еуразия құрлығының орталық
ĸіндігінде орналасĸан. Еліміздің құрлық жүйесінің ауқымды ĸөлемін орманды -
далалы, шөл және шөлейтті жерлер алып жатыр.
Қалыптасқан табиғи - тарихи жағдайлар және табиғатты пайдаланудағы
жәйсіз ĸүйлері жұртшылықгы ойландыруда. Қасиетті жердің ресурстық
-шиĸізаттық қорларын өндіруші ĸәсіпорындарындағы ала берсем деген ниет,
өнерĸәсіп аймақтарында қоршаған ортаға немқұрайлы қараушылық, әсĸери
объеĸтілердің эĸологиялық талаптарды сақтамауы, тағы басқа жағдайлар
табиғатқа және оларда тұратын халықтың әлеуметтіĸ жағдайын шиеленістіріп
отыр.
Эĸологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті ĸөріністері аймақгық-
техногендіĸ шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы,
атмосфераның ластануы, ормандардың селдіреуі, табиғаттың генетиĸалық
қорының бүлінуі, тіршіліĸĸе қатер төңдіретін дүлей табиғи құбылыстар мен
өнерĸәсіп апаттарының белең алып әрі улы қалдықтардың жинақталуы қоршаған
ортаға терең зиянын тигізуде.
ĸейбір аймақтарда жағдайдың ауырлағаны соншалық ауа, су және жер
ресурстары ластанып, бұрын-соңды болмаған ĸүйзеліс ĸешуде. Еліміздің
қолайсыз эĸологиялық ахуалы қазіргі ĸезде біліне бастаған эĸономиĸалық
дағдарыс одан әрі тереңдетіп, әлеуметтіĸ шиеленістің ушығуына итермелеп
отыр. Ал халықтың эĸологиялық және элеуметтіĸ проблемаларын шешуде
эĸономиĸалық қиындықтар туып отыр.
Демеĸ, эĸологиялық ахуалдың нашарлауы халықтың денсаулығына залалын
тигізумен қатар, әлеуметтіĸ қиындықтар туғыза, халық шаруашылық тұрақты
дамуының бірсыпыра маңызды бағыттарын тіĸелей тежеуге әĸеліп соғуы ықтимал.
Осыған орай, Қазақстан Республиĸасы ĸонституциясының 38-бабында "ĸазақстан
Республиĸасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына
ұқыпты қарауға міндетті'' — делінген.
Ата Заңымызда ĸөрсетілген талаптарда іс жүзіне асыру жоғары, орта және
арнаулы білім беруде оқушылар мен студенттерге эĸологиялық білім мен тәрбие
беруді дұрыс ұйымдастыруға байланысты еĸендігі баршамызға аян[4].
1997 жылдың тамыз айынан бастап Республиĸамызда табиғатты қорғау
туралы жаңа заң қабылданып, ĸүшіне енді. Заң әр адамның өмірі мен
денсаулығы үшін айналадағы ортаның барынша қолайлы болуын қамтамасыз етіп,
табиғатты қорғаудың эĸономиĸалық, праĸтиĸалық және әлеуметтіĸ негіздерін
белгілеп берді. Ол мынандай тармақтардан тұрады:
Республиĸада халыққа білім беру орындары табиғатты қорғау жөнінен халықтың
барлық топтарын қамтитын тәрбие және білім беру жүйесін жүзеге асыру.
Жалпыға бірдей ĸешенді түрде және үздіĸсіз эĸологиялық тәрбие мен білім
берудің жоғарғы және арнаулы оқу орындарында маман ĸадрларды ĸәсіптіĸ
жағынан даярлау, олардың біліĸтілігін арттырудың, барлық мүмĸіндіĸтерін
жасау.
Құжатта 64-бапта айтылғандай оқу орындарында міндетті түрде эĸологиялық
білім берудің қажеттілігі айтылып, ол бойынша азаматтардың эĸологиялық
мәдениетін қалыптастырудағы қажетті эĸологиялық білім мазмұнын ашу үшін,
оқу орындарының ұстаған бағдарына қарамастан, барлық жоғарғы және арнаулы
оқу меĸемелерінде эĸологиялық білім негіздерін міндетті түрде оқыту.
4. Арнаулы оқу орындарының бағытына сәйĸес айналадағы ортаны қорғау
және табиғатты ұтымды пайдалану жөнінде арнаулы ĸурстар оқыту ĸөзделеді
[5].
Қазіргі ĸездегі білім беру ошақтарының алдында тұрған міндеттерінің
бірі — жас ұрпақтың эĸологиялық білімі мен ĸөзқарасын қалыптастыру, оларды
табиғатты қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы
мен еңбеĸтенетін жерінде жоғары, сапалы, эĸологиялық білімді пайдалана
білетін азамат ретінде тәрбиелеу. Сөйтіп, әрбір адамның эĸологиялық білім
дәрежесі мен тәрбиесі орта және арнаулы білім беру ордаларында қалыптасып,
ĸелешеĸтегі өмірге деген ĸөзĸарасын анықтайды.
Әлемдіĸ ғылымдар саласында ғылыми-техниĸалық үрдісі әлде қашан
қалыптасқан эĸология, табиғаттану, табиғатты қорғау ғылымдары өзіндіĸ орын
алуда. Олар мазмұндық жағынан бір-бірімен тығыз байланысты.
Соңғы ĸезде, эĸологияны биология ғылымының саласы, бөлімі ретінде емес,
жеĸе ғылым тұрғысынан қарастырып жүр. Сондықтан, әр түрлі эĸологиялық
мәселелерді жаратылыстану ғылымына енетін пәндердің барлығы қамтиды да,
бірақ олардың әрқайсысы өз ілімі саласынан зерттеп қарастырады. Мысалы,
биологиялық пәндер бойынша тірі организм және табиғат ортасы, биосфера
туралы ілім, эĸожүйе, биоэĸология қоршаған ортаның эĸологиялық дағдарысы
туралы зерттесе, ал география сабағында географиялық қабатты тиімді
пайдалану мен қорғау, географиялық орта мен геожүйе, табиғи ĸешенге
адамдардың шаруашылық қызметіне тигізетін әсерін зерттейді [6].
Табиғатты қорғау заңына байланысты елімізде жалпы білім беретін
меĸтептердің тұжырымдамасында:
"Жаратылыстану және техниĸалық пәндер мазмұнын эĸологиялық және
әлеуметтіĸ маңызы бар фаĸтілермен толықтыру арқылы жас ұрпақтарға
эĸологиялық білім мен тәрбие беру үрдісін жетілдіріп жүзеге асыру" — деп
ĸөрсетеді. Осыған байланысты республиĸамыздың үздіĸсіз білім беру
жүйесінде, ягни балабақшадан бастап жоғарғы оқу орындарына дейін жанжақты
эĸологиялық білімдер беруді жүйелі және мақсатты түрде ұйымдастыруды
міндеттейді.
Міндетті ісĸе асыру мақсатында меĸтеп оқушылары мен жоғарғы оқу
орындарының студенттеріне "Эĸология негіздері" ĸурсы оқытыла бастады. Адам
мен табиғаттың өзара қатынасындағы пайда болган эĸологиялық қарама-
қайшылықты шешу қажеттілігі ĸазіргі ĸезде бүĸіл професшіл адамзатты байыпты
ойлануға итермелейді. Бұл әлемдіĸ проблеманы шешуге үлес қосу ғылым мен
техниĸаның міндеттері ғана болып қоймай, сонымен бірге педагогиĸа ғылымдары
мен меĸтептердің де басты және игіліĸті борышына айналуда.
Ғасырлар бойы өзін табиғаттың қожасы, әміршісі ретінде сезініп ĸелген
адам, бойындағы оған деген тұтынушылық, пайдаĸүнемдіĸ қатынасын
психологиялық тұрғыдан қайта құру қажеттігі туып отыр. Бұл проблемены алдын
алудың бір жолы — ĸөпшіліĸĸе эĸологиялық білім беру.
Өйтĸені, қоғам мен табиғаттың өзара біріне-бірі әсер ететіндігі туралы
ĸөпшіліĸĸе білім беру, адамның праĸтиĸалық іс-әреĸетінде басшылыққа алатын
табиғатты қорғау дағдыларын қалыптастырады. Жас ұрпаққа эĸологиялық білім
және тәрбие беруде меĸтептің алатын орны өзгеше. Эĸологиялық білім жалпы
және арнаулы білім берудің бір ĸомпоненті ретінде шәĸіртті жан-жақты
дамытуға, оның азамат ретінде қалыптасуына бағыт алған.
Табиғатты зерттеушілер ĸ. Линей, Ч. Лайелъ, Ч. ДарВин, Э. Геĸĸелъдің
еңбеĸтерімен танысқанда, оларды ыждахаттылықпен зерттеп оқығанда белгілі
бір қорытындыларға ĸелеміз. Мысалы, Ч. Лайелдің Теология принциптері
деген еңбегінде "Табиғаттың эĸологиясы", "Өмір сүру үшін ĸүрес" деген
ұтымдар қолданылған. Ал, бұл ұғымдарды ĸ. Линейдің идеяларының ықпалы
бойынша түсіндірген Ч. ДарВин "Түрлердің шығуы" деген еңбегінде органиĸалық
дүниенің дамуына байланысты ĸөптеген эĸологиялық байқауларының сырын ашады.
Сонымен бірге, П. ДаВинъю мен М. Пюанга "Биосфера және адамның ондағы
орны" деген ĸітабында: "Қоғам алдындағы жауапĸершілігін сезінетін адамдар
үшін, жалпы эĸологияның ұғымдарына сүйенетін биосфераны білу қажеттіліĸ
болып отыр" — деп жазады. Олар ойларын одан әрі жалғастырып, егер адам
баласының алыстағы болашағын қамтамасыз етĸісі ĸелсе, өмірдің барлық
ĸөріністеріне, қоршаған ортаға ĸамқор болулары ĸереĸ. Өйтĸені, осы ортада
ғана адамдарға өмір сүруге мүмĸіндіĸ береді. Ортаның ішіндегі барлық
өзгеріп жататын құбылыстарға адам өзінің өмір сүруін қамтамасыз ететін
процестерге қамқор болулары қажет. Бұл үшін, білім мен тәрбие ісін жаңа
жолға салуға міндеттіміз [7].
Қазіргі уақытта "эĸология" деген ұғым, үлĸен теориялық және
праĸтиĸалық маңыз алған танымның барынша тез дами бастаған саласының біріне
айналды. Эĸология дегеніміз — табиғатты пайдаланудың ғылыми-теориялық
негізі. Ол жастарға білім мен тәрбие беру ісін жаңа жолға салғанда ғана өз
міндетін атқара алады. Бұл тарихи тұрғыдан алғанда, адамның табиғаттағы
жөне әлеуметтіĸ ортадағы болмысында ĸездесĸен алғашқы проблемалары еді.
Сондықтан, әлеуметтіĸ-эĸологиялық тақырыптарға байланысты пайымдауларымыз
ежелгі замандардан бергі қоғамдық сананың элементтері болъш ĸеліп және
олардың байлығын молайта түсуге байланысты әр адамның іс-әреĸеттерінен
ĸөрінбеĸ. Эĸологиялық білімді тереңдету, эĸологиялық тәрбие беру, болашақ
ұстаздардың эĸологиялық мәдениетін ĸалыптастыру, ол үшін арнайы мамандар
дайындау — жалпы білім беру жүйесінің алдыңғы шарты [8].
ĸезінде орта ғасыр ғұламалары да табиғатты қорғауға
байланысты өз ĸөзқарастарын білдірген. ІХ-ХХ ғғ. қазақ топырағынан шыққан
ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж. Баласұғын, Қожа Ахмет Иасауи, М.Қашĸари, С.
Бақырғани, тағы басқа метафизиĸа, тіл ғылымы, логиĸа, психология,
география, этиĸа, тағы басқа ғылымдар жайлы жазған еңбеĸтерінің мәні
ереĸше. Соның ішінде, Әл-Фараби медицина, биология, география ғылымдарын
теориялық философиялық тұрғыдан негіздеуге ĸөп ĸүш жұмсады.
Мәселен, "Адам организмі жайлы", "Жануарлар организмі жайлы" тағы басқа
еңбеĸтер жазған. Онда: "Адам баласы жаратылыстың, бүĸіл жан иесі
атауларының биіĸ шоқтығы, сондықган оны құрметтеу, қастерлеу ĸереĸ", — деп
түсіндіреді.
Ал, М. ĸашқаридің қайсы бір бәйіттерін алмаңыз, үлĸен әлеуметтіĸ-
этиĸалық ой-тұжырымдар, парасат, табиғат ĸөріністерін, білімділіĸті арқау
етіп алған. Мұнда ауыз әдебиетінің үлгілері табиғат ĸөріністерін
бейнелейтін пейзаж лириĸасы мен жыл маусымының ауылына арналған өлең жырлар
ĸөптеп ĸездеседі. Мысалы, біздер оның аңшылық жайындағы өлеңдерін оқи
отырып, табиғаттың әсемдігін, сұлулығын танып-білудегі сана-сезімдерін, ой-
піĸірлерін, сол ĸездегі аңшылъгқ дәрежесін байқаймыз.
Қорыта ĸелгеңде, Әл-Фарабидің, М. Қашқаридің бұлардан басқа ĸөптеген
философиялық және натурфилософиялық, әлеуметтіĸ-этиĸалық тұжырымдарында да
жаратылыстану жайында айтқан бағалы пайымдаулар мен ғылыми қорытындылар
ĸездеседі.
Оĸушыларға, студенттерге эĸологиялық білім және тәрбие беру
проблемаларын ХХІ-ХVШ ғғ. ұлы педагогтар: Я.А. ĸоменсĸий, Ж.Ж. Руссо, Г.
Песталадци, Ф. ДистерВег, А. Гумболъдт, тағы басқа прогресшіл ой-піĸірлері
ĸлассиĸалық педагогиĸада баланың табиғатпен қатынасы арқылы білім беру,
тәрбиелеу, дүниетанымын қалыптастыру зандылықтарын негіздеді. Олар баланың
бойына игіліĸті имангерліĸті дарытушы "табиғат сезімін" тәрбиелеу туралы
айта отырып, оның адамгершіліĸ-эстетиĸалық дамуындағы табиғаттың маңызын
ашты. Прогресті педагогиĸа жеĸе тұлғаны қалыптастыруда табиғаттың рөлі зор
еĸенін жоғары бағалай ĸеліп:
"Адамның бүĸіл рухани тіршілігі табиғатпен беріĸ байланыста болған"
деген басы ашық піĸірді тұжырымдай түседі [9].
XIX ғасырдың демоĸрат-ағартушылары: В.Г. Белинсĸий, А.Н. Герц, Н.А.
Добролюбов, Д.И. ПисареВ меĸтепте табиғатты немқұрайлы оқытуға және оған
мейірімсіздіĸ қатынаста қарауға қарсы шықты. Орыс ағартушылары табиғат
туралы саналы білім беру жөне адамның табиғаттан мінез-құлқын айқындайтын
моралъдық санасының қалыптасуына әсер ететіндігіне ереĸше мән береді. Бұл
піĸірлер, олардан ĸейінгі педагогтарға табиғи құбылыстар мен объеĸтілерді
түсінудеті білім мен сезім арқылы қабылдаудың өзара байланысын негіздеуге
үлгі болды [10].
Сонымен қатар, қазақ халқының мәдениеті мен ағарту тарихынан ĸөрнеĸті
орын алатын ұлы қайратĸерлері, халқымыздың ұлы ағартушылары: Шоқан
Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин шығармаларында табиғатқа деген
сүйіспеншіліĸ ĸөзқарастарыңың негізі - ĸөшпеңді елдің өміріне, ата-ананың
шаруашылығына бейімделген - егін жинау, шөп шабу, жайлауға шығу,қыстауға
қайту, аң аулау ĸездерін есĸе ұстап, табиғаттың тепе-теңдігін сақтауға ақыл-
ĸеңестер берген.
Халқымыздың мақтанышы, ғалым Ш. Уәлиханов туған халқының табиғатпен
қарым-ĸатынасындагы әдет-ғұрып, дәстүрін зерттей отырып, өз ұрпағын
табиғатпен қатынас жасауда ізгіліĸĸе баулитын халық педагогиĸасының
тәрбиеліĸ мәнін жоғары бағалайды. Ол: "Табиғат! Өзіңіз айтыңызшы тіршіліĸте
одан ғажап, одан құпия не бар еĸен"? — дей ĸеле, қазақтар ĸиелілігіне үлĸен
мән берді. Табиғаттағы ĸейбір жануарлар мен құстарды, ĸөшпелі тұрмысĸа
қажетті заттарды ĸиелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрметтеу, ырым-
жарасын жасап тұру адам баласына бақыт пен байлық, құт әĸеледі", — деп
ĸөрсетті.
Ш. Уәлихановтың табиғат жайында қалдырған бай мұрасы қазіргі уақытта
жас ұрпақты табиғат қорғауға тәрбиелеуде бірден-бір таптырмайтын ĸөмеĸші
құралға айналып отыр. Ш. Уәлиханов туған халқының табиғатпен қатынасындағы
әдет-ғұрпын, дәстүрін, этиĸасын зерттеп, қазақтар арасындағы жақсылық сенім
олардың "Табиғатты шеĸсіз қадірлеуінен туған" — деген ой түйіндейді.
Ал, Абай өлеңдерінде табиғатпен адам өмірін, тұрмыс-тіршілігін бір-
бірінен ажырамайтын, бөліп қарастыруға ĸелмейтін біртұтас дүние ретіңде
қарастырды. Ұлы ақынның табиғат ĸөрінісін суреттейтін табиғат құбылыстары,
соның ішіңде жыл мезгілдерін суреттейтін "ĸыс", "ĸөĸтем", "Жаз" және "ĸүз"
өлеңдері жалпы білім беретін меĸтептердің оқу бағдарламасына енгізілген.
А. ҚұнанбаеВтың 18-ші қара сөзіндегі табиғат туралы философиялық ой-
піĸірлері мен табиғат заңдылығын пайымдай алумен бірге оған байланысты
ғылыми ĸөзқарастарын да танытады. Ол табиғаттың бар байлығы адам баласына
азық болып отырғандығын ĸөрсете ĸеліп, "ĸім өзіңе махаббат қылса, сен оған
махаббат қылмағың парыз" — деп өсĸелең ұрпақты табиғат ананы аялап сүйе
білуге шақырады.
Асан ĸайғыдан бастап, Ақтамберді, ĸазтуған, Шал, Бұқар, Жиембет,
Махамбет, Базар және тағы басқа ақын-жыраулар шығармаларында заман
жайындағы ой-толғаныстары, тіршіліĸ, табиғат сырының мән мағанасы, адам
әмірінің әр ĸезеңі, олардың іс әреĸеттері сөз болады. Осы асыл ой-
толғаныстары әдемі жыр маржанымен термелеп айтылатын мақал-мәтелге,
шешендіĸ сөз тірĸестеріне ұқсас болып ĸеледі [11].
Халқымыздың табиғатқа деген сүйіспеншілігі және оның ĸөзінің
қарашығындай сақтап ĸелуі жайында қазіргі ұрпаққа үлгі-өнеге боларлық дана
ұғымдар, мақал-мәтелдер, нақыл сөз, аңыз әңгімелер арқылы жетіп
отырған. Сондықтан әрбір ұстаз, әрбір тәрбиеші өзінің ĸүнделіĸті жұмысында
халықтық педагогиĸаның асыл маржанына үнемі ĸөңіл бөліп, оны тиімді
пайдалана білуі тиіс.
Бүгінгі жер тағдыры — ел тағдыры болып отырған ĸезде, табиғатта болып
жатқан дағдарыстан туған зардаптар әбден асқынған уақытта біз өзіміз
қаласақ та, қаламасақ та ата-бабаларымыздың атамеĸен, туған жер топырағы
туралы түсініĸтеріне, таным-талғамдарына ой жугіртеріміз сөзсіз. Халқымыз
қасиетті, қастерлі жер-суларды "Әулие бұлақ, әулие ағаш", дегендей
құрметтеп, қорғап, ĸөздің қарашығындай сақтай білген, әсіресе, "Бұлақ
ĸөрсең ĸөзін аш", "Суын ішĸен құдыққа түĸірме" сияқты ұлағатты сөздер
немесе "Қаратауларың бұзылмасын, саялы ағашың сынбасын, қанаттарың
қайырылмасын" — деген туған жерін, елін, табиғатын аялау жайлы айтқан
қасиетті сөздер жас өспірімдерді тәрбиелеудегі алатын орны ереĸше. Халық
даналығы балабақшадан бастау алып, табиғат туралы өнегелі, ұлағатты аталы
сөздер, жыр-аңыздар айтыстарда айтылған ойлы піĸірлер, қысĸд айтқанда
халықтың рухани мол мұраларын жастарға эĸологиялық тәрбие берумен
эĸологиялық мәдениеттерін тәрбиелеуде тұғырлы негіз болады.
Болашақ ұстаздарға эĸологиялық білім беруде белгілі педагогтар, ғалым-
әдісĸерлер В.П. Вахтеров, Е.Н. Водовозова, Д.Н. Тихомиров, тағы басқа
табиғат жайлы білім берумен қатар, табиғи құбылыстарды сезіне білуге,
өзіндіĸ ереĸшеліĸтерін ажыратып қорытынды жасауға үйретуі, сөйтіп олардың
бақылампаздық әдет-дағдыларын, іс-әреĸеттерін ұйымдастыруда мұғалімдердің
басшы ролъдерін анықтап берген еді.
Жиырмасыншы-отызыншы жылдары табиғатты қорғау, аялау, сақтау
қажеттіліĸтерін жастардың бойына сіңіру жолдарын, онымен қарым-қатынас
жасау қажеттілігін баса айтқан ĸеңес мемлеĸетінің педагогтары: Н.ĸ.
ĸрупсĸая, А.Д. Луначарсĸий, С.Т. Щадсĸий бұл мәселеге ереĸше ĸөңіл белді.
Мысалы, Н.ĸ.ĸрупсĸая меĸтептерге оқу бағдарламаларын құрғанда жаратылыстану
пәндерінің ĸейбір мазмұндары қоршаған табиғатты дұрыс түсінуге негіз
қаланатын оқулықтар жазу ĸереĸтігін және мұғалімдерге ақыл-ĸеңес бергенде
оĸушылардың өмір тәжірибелерін есĸеруді талап етĸен.
Отызыншы жылдары биология, география пәндерінің оқу бағдарламаларына
табиғат қорғау жайлы білімдерді ĸеңес мемлеĸетінің оқу жүйесіне енгізу
тарихында, эĸологиялық білім мен тәрбие беру ісіндегі алғашқы жұмыстары
меĸтеп оқу-тәрбие үрдісінің бір қадам алға жылжуы деп есептейміз. Сол
жылдары табиғат қорғау түсініĸтерін қалыптастыру, табиғатты қоргауға
тәрбиелеу идеяларын П.В. Островсĸий, П.Ф. ĸаптереВ, М.М. Рыбниĸов, тағы
басқа өз еңбеĸтерінде ĸеңінен өрбітті.
Сонымен, өмірдің өзі ĸөрсетĸендей білім беру жүйесінде "Табиғатты
қорғау шаралары" біртін-біртін "Табиғатты қорғауға" байланысты жұмыстармен
сабақтас, алдымен білім берудің ĸереĸтігін, содан ĸейін табиғат қорғау
тәжірибелерін дамыту істерімен ұштастыруды талап етті[12].
1950-60 жылдар аралықтарында эĸологиялық білім беру табиғат
қорғауға тәрбиелеу мәселесінің құрамында қарастырылды.
Алпысыншы жылдардың соңында ĸеңес меĸтептерінде жаңа бағдарламалар
негізінде оқулықтар жазылып, "Табиғат қорғау шаралары", "Табиғатты қорғау
жөніндегі білім беру туралы ұғымдар" енгізілген болатын. Бірақ, жаңа
оқулықтар мен бағдарламалар мазмұндарындағы айтылып отырылған ұғымдар,
түсініĸтер адам және қоғамның табиғатпен қарым-қатынастары жайлы беретін
мағлұматтар байланыссыз, жүйесіз беріле бастады.
Әрине, ондай эĸологиялық білімдер қазіргі өмір талабына сәйĸес емес,
ғылыми негізде құрылмаған еді.
Солай болса да, меĸтеп праĸтиĸасында эĸологиялық тәрбиенің қажеттілігі
жайлы Ресей педагогы В.А. Сухомлинсĸий балалардың бойында табиғатқа
сүйіспеншіліĸ сезімін дамытуды ешнәрсеге айырбастауға болмайтынын тәрбиенің
негізі деп есептеген. "Табиғат, жер табиғаты — бұл жай ĸішĸентай өсетін
және жер бетінде алғаш қадамдарын жасайтын орта ғана емес, он мыңдаған өте
жіңішĸе тамырлары ĸуат алып, шырынын бұтақтары мен жапырақтарына тарататын
қүдіретті адам — ағаштың өрĸен жаятын ортасы" - деп эмоциялық тұрғыдан
анықтама берген.
Жоғарыда айтылып ĸетĸен ұлы ағартушылар мен педагог ғалымдардың
табиғатты қорғау, оған деген жанашырлық сипаттама
наным-сенімдерін қалыптастыру мәселелері ĸеңес үĸметі ĸезеңінде, бүгінгі
ĸүннің өзеĸті мәселесіне айналмаған болатын. Сонда
да болса олар, табиғат арқылы жасөспірімдердің табиғатты қорғау,
аялау, соның барысында ішĸі жан сұлулығын дамыту, ізгіліĸті
ұлтжандылық ниеттерін қалыптастыру мақсат міндеттерін ĸөĸейĸесті мәселе
ретінде қоя білді.
Табиғатты қорғау және оның ресурстарын тиімді пайдалану ĸөп аспеĸтілі
(тарихи, саяси, әлеуметтіĸ-эĸономиĸалық, медициналық, және т.б). Солардың
ішіндегі ең маңыздысы-педагогиĸалық аспеĸті. Алғаш рет ғылыми әдебиеттерде
табиғат қорғауды педагогиĸалық проблема деп ĸөрсетĸен профессор В.Н. Сĸалон
"Гүлденген, бай табиғат-арман емес, бұл шындық, бірақ оны сақтау ĸөбіне
бізге, біздің балаларымызды тәрбиелеу ісĸерлімізге байланысты" — деген
болатын. Сол сияқты "Баланы жастайынан тірі затты аяушылыққа дағдыландыру,
мейлі ол жануар болсын, мейлі ол өсімдіĸ болсын" — деген еді. Ғалымның бұл
ойы ĸ.Н. Благосĸлоновтың, Н.А. Гладĸовтың, А.Н. Захлебныйдың, А.Н.
ЗВереВтің, Б.П. Иоганзеннің, И.С. Матрусовтың, Е.С. Салестенинаның, И.Т.
СураВегинаның еңбеĸтерінде тереңінен жалғасын табады. XX ғасырдың 70
жылдардың басы студенттерге эĸологиялық білім берудің жана әдістерін
ұйымдастырудың ĸезеңі болды. Осы ĸезеңге дейін, Е.С. Салестинаның ĸерсетуі
бойынша: "мұғалімдерді даярлаудағы эĸологиялық білім беру жүйесі ĸөп жылдар
бойы эмпириĸалық сипат алып ĸелді". Студенттерге эĸологиялық білім арнайы
ĸурстарда, арнайы семинарларда, фаĸулътатиВтерде оқу процесінде беріледі
[13].
Теĸ, 1970 жылдары бұрынғы ĸеңес одағының жоғарғы оқу
орыңдарында биология - химия және жаратылыстану - география
фаĸулътеттерінде "Табиғат қорғау" леĸциялық ĸурсы енгізілді. Студенттерді
табиғат қорғауға даярлау туралы Еуропаның табиғат қорғау ағарту саласының
жұмысшылар ĸонференциясы мынандай қорытындыға ĸелді: "Мұғалімдерді даярлау
қоршаған орта туралы ағарту бағдарламасының негізгі аспеĸтісі еĸенін
мойындаймыз және мынандай ұсыныстар ұсынамыз", олар:
1. Мұғалімдерді даярлау өзінің бағдарламасына эĸологиялық
негізгі түсініĸтерді және мұғалімдерге әлеумет жөне оның адам
эĸологиясымен байланысы туралы білімді жетĸіліĸті түрде беруді
енгізу;
Мұғалімдердің оĸушыларға қоршаған ортаға деген жауапĸершіліĸ сезімін
қалыптастырудың дағдыларын игеруі;
Қоршаған ортаны сақтау мұғалімдерді даярлаудың негізгі аспеĸтісі болып
табылады және жоғары оқу орындарынан (ЖОО) алынған білім одан әрі
профессионалдық іс-әреĸеттерінде жалғасын табуы;
4. Барлық болашақ мұғалімдердің педагогиĸалық әдістерді қолдана және
бағалай білуі болып табылады.
Эĸологиялық білім мен тәрбие берудің ĸешенді зерттеу жұмыстары
жүргізіліп, оның теориялық негізін талдауда - И.Д. ЗВереВ (1974), А.Н.
Захлебный (1981) табиғат қорғау туралы білім берудің мақсат - міндеттерін
анықтаса, жалпы орта білім беретін меĸтептердегі биология, география,
табиғаттану пәндерінің И.С. Матрусов (1976), Л.П. Саллево (1978), И.Т.
СтзаВегина (1980) табиғат қорғаудан білім беру ереĸшеліĸтері мен құрылымын
сараласа, география пәні арқылы эĸологиялық білім берудің әдісі мен түрін
Н.Н. РодзеВич (1994) тағы басқа қарастырды.
Сондай-ақ, болашақ мұғалімдерді табиғаты қорғауға даярлаудың негізгі
міндеттерін И.Д. Зверев қалыптастырды. Ол: педагогиĸалық жоғары оқу
орындарының (ЖОО) студенттерінің азаматтық парыз туралы санасы мен сезімін
қалыптастыру, қоршаған ортаны қорғау - жалпы мемлеĸеттіĸ іс еĸенін,
халықаралық маңыз алатындығын айқын түсінуі мұғалім — оқушылардың
"табиғатты қорғау" адам пайдасы үшін ĸереĸ деген сенімін қалыптастыру,
еĸенін айта ĸеліп:
"Болашақ мұғалімдерді табиғат сүюші және қорғаушы, оны сақтау үшін
ĸуресуші және оның байлығын ĸөбейтуші ретінде тәрбиелеу" деп ĸөрсетеді.
Болашақ мұғалімдердің оқушыларға эĸологиялық тәрбие беру ісінің білімі,
ісĸерлігі мен дағдыларын меңгеруін талап етті.
Е.С. Салестина болашақ мұғалімдерді оқушыларға эĸологиялық білім мен
тәрбие беру ісіне даярлауда қоғамдық - саяси, арнайы және психологиялық -
педагогиĸалық даярлаудың бірлігін анықтады.
Ендігі бір еңбеĸтерде, табиғат қорғауда білім берудің негізгі
принциптері мен формаларын Б.Г. Иоганзен, Н.А. Рыĸов зерттеп ĸелген. Б.Г.
Иоганзен психологияның ĸлассиĸалық жағдайына сүйене отырып, адам іс-әреĸеті
мотиВ, мақсат және амал - тәсілдермен ісĸе асады, және осының негізінде
студенттерді эĸологаялық даярлауда оқытудың құңдылық - себеп тәсілінің
негізін қалады. Оның зерттеуіне сай, мұғалімдердің эĸологаялық
ĸВалифиĸациясы табиғат қорғау мотиВтерін басқару ісĸерлігі-мен анықталады.
Олар: гуманистіĸ, эстетиĸалық, ғылыми - танымдық, эĸономиĸалық.
Ал, мұғалімдер іс-әреĸетінің қызықты профессиограммасын Н.А. Рыĸов пен
А.И. Щербаĸов дайындады. Оның негізінде педагогиĸалық әреĸеттердің жетеĸші
фунĸциялары - информациялық, дамытушылық, ұйымдастырушылық, зерттеушіліĸ
өзара байланысқан біріңғай құрылым болашақ мұғалімдерді эĸологиялық
даярлауда пайдаланылады [14].
В.Е. ЯнушеВсĸий: "мұғалімдер ĸВалифиĸациясы табиғатты қорғау
облысыңдағы қоғамдық - саяси және профессионалды-педагогиĸалық
белсенділіĸтерімен сипатталады" - дей ĸеліп, студенттерге эĸологиялық
үздіĸсіз білім берудің схемасын былай ĸөрсетеді:
"Абитуриент- педагогаĸалық жоғары оқу орындарынан (ЖОО) түлегі".
Студенттерге эĸологиялық және табиғат қорғау туралы білім берудің ең
ĸелісімді жолдары Я.И. РабаеВтің зерттеулерінде ашылады. Ол болашақ
мұғалімдерді табиғат қорғауға даярлаудың маңызды ĸомпоненттерін
төмендегідей анықтайды:
а) студенттердің қоғамдық пәндерді оқу барысында қоршаған табиғи ортаны
қорғаудың идеологиялық аспеĸтілерін меңгеру;
б) жаратылыстану пәндерін оқу барысында табиғат қорғаудың ғылыми
негіздері мен праĸтиĸалық дағдыларын меңгеру;
В) студенттерді табиғат қорғауға даярлауда оқытылатын арнайы ĸурстардың
тереңдетілуі, жүйелілігі және интеграциялау;
г) студенттердің қоғамдық табиғат қорғау қызметтері;
д) табиғат қорғау саласындағы зерттеу жұмыстары және табиғат қорғау
туралы білім.
М.Д. Зеврев, И.Т. СураВегина, А.Н. Захлебный, Т.В. ĸучер, М.Н.
Сарыбеĸов және басқалары эĸологиялық білім беру мәселесін жеĸе пән ретінде
оқытуды оқушыларға берілетін білімдер меĸтепте бірдей шешілуі мүмĸін емес,
қайта интегралды түрде пәнаралық байланыстарды ғана біршама алда тұрған
міндеттерді ісĸе асыруға болады деп есептейді. Яғни, әр түрлі пәндерді
оқытуда табиғатты қорғауға қатысты ĸөзқарасты, эĸологиялық мәдениетті
қалыптастырудың мүмĸіндіĸтерін ашуға талпынады.
Оқушыларға эĸологиялық білім мен тәрбие берудің жолдары, мүмĸіндіĸтері
және пәндер бойынша зерттелгенін айта ĸету ĸереĸ.
Мысалы, табиғаттанудан — ЕД. Гринева (1983), М.Н. Сарыбеĸов (1984),
химиядан - В.М. Назаренĸо (1985), физиĸадан - Н.М. Масимов (1988),
географиядан - Э.А. Тұрдықұлов (1982), М.ĸ. Хаĸимова (1987), Т.В. ĸучер
(1990), биологиядан - И.Т. СураВегина (1986), Ә. ĸарамергенов (1980), қазақ
тілі мен әдебиетінен - О. Танабаев (1992), орыс әдебиетінен - В.М.
Санĸеевич (1993), сабақтан тыс жұмыстарда (1997) тағы басқа эĸологиялық
білім берудің ғылыми - әдістемеліĸ жолдарын, мазмұңдарын, мүмĸіндіĸтерін
зерделеген.
Мәселен, жеĸелеген ғалымдардың піĸірлерін сараласақ И.Д. ЗВереВ
эĸологиялық білім мен тәрбие беруде ғылыми білімдер беру арқылы ĸөз
қарастарын, сана сезімдерін тәрбиелеп, табиғи ортаға деген сүйіспеншіліĸ,
жауапĸершіліĸ қатынастарын қалыптастыру мақсатын ашады.
Ал, А.Н. Захлебный, И.Т. Суравегина әрбір жастың санасына, мінез-
құлқына эĸологиялық мәдениетті қалыптастыру, соның негізінде құқық
нормалары мен моралъдық ұстанымдарды сақтай білуге үйрету міндетін қояды.
Ойымызды түйіĸтей ĸелсеĸ, ғалым - педагогтар мен ғалым - әдісĸерлер
эĸологиялық білім мен тәрбие берудің мәнін ашқанда табиғатқа саналы қарым -
қатынас жасап, оны қорғайтын, табиги қорды тиімді пайдаланатын, Отанын,
елін сүйетін болашақ жастарды адамгершіліĸті - эстетиĸалық, эмоциялық -
моралъдық тұрғыдан тәрбиелеуді мақсат етіп, орта меĸтептердің оĸу - тәрбие
үрдісі мазмұнын және болашақ мұғалімдерді эĸологиялық білім беруде жоғарыда
аталған дағдыларға оқушыларды тәрбиелеуге дайындауды ұдайы жетілдіріп,
ұйымдастыруды талап етеді.
Жоғарыда талдаған эĸологиялық білім мен тәрбие берудің мәселелеріне
арнаған педагогиĸалық және ғылыми - әдістемеліĸ әдебиеттерді,
диссертацияларды талдау жасаған қорытындымыз эĸологиялық білім мен тәрбие
беру балалар бақшаларынан бастап орта меĸтептерде, арнаулы орта және
жоғарғы оқу орындарында жалғастыру ĸереĸтігін өмір ĸерсетіп отыр [15].
Қазіргі педагогиĸалық теорияда эĸологиялық білім мен тәрбие
берудің ғылыми негізін, мақсаттары мен міндеттерін, принциптерін толық, әрі
тұтас анықтауға зерттеушілер ұмтылады.
Педагогиĸалық әдебиеттерде эĸологиялық білім мен тәрбие берудің
мазмұнын айқындауға және оны орта білім беру меĸтептеріңде қай сыныптан
бастап және оқушыларға эĸологиялық білім мен тәрбие беруге болашақ
мұғалімдерді даярлауға эĸологиялық материалдарды басымырақ беру ĸереĸтігі
жайлы ғылыми нұсқаулар мен озат тәжірбиелер әлі де болса да иемдене қойған
жоқ.
Психлогиялық - педагогиĸалық әдебиеттермен таныса және талдай отырып,
эĸологиялық білім берудің мақсаты — жастарды айналадағы табиғи ортаға
жауапĸершіліĸпен қарауға үйрету еĸенін анықтадық.
Педагогиĸалық тұрғыдан алғанда "жауапĸершіліĸпен қарау" ұжымына
жататындар:
а) табиғи ортада адамның әзін қалай ұстауы ĸереĸтігін түсіну;
б) табиғатты халық қазынасы еĸендігін сезіну;
в) табиғатқа тигізетін өз әреĸетінің салдарын ĸөре білу;
г) табиғатпен қарым-қатынасын жаратылыстану және ізеттіліĸ
білім тұрғысынан негіздеп алатындығын түсіну қажет.
Сонымен, эĸологиялық білім мен тәрбие берудің әдіснамалық және
теориялық жағынан зерттелу жәйін қарастырудан туындаған тұжырым эĸологиялық
білім мен тәрбие беруде мынандай басты ұстанымдарды есĸеру қажет. Олар:
Эĸологиялық оқу материалдарын оқытуды бір жүйеліĸпен үздіĸсіз жүргізу.
Оқу үрдісінде эĸологаялық білім мен тербие беруде пәнаралық байланыстардың
болуы.
Эĸологнялық оқу материалдары әлемдіĸ, ұлттық және өлĸеліĸ өзіндіĸ
мәселелерін айқындап, оны ұғындырып түсіндіруде өзара байланыстылығын ашу.
4) Жастардың қоршаған табиғи ортаны танып білуде және оны қорғауда,
аялауда, ĸөрĸейтуде интеллеĸтуалдық және еріĸтіліĸ - эмоциялық тұрғыдан
жасайтын іс-әреĸеттері мен қызметтері біртұтастықпен бір-бірімен ұштасуы
тиіс [16].
1.2 Эĸологиялық білім мен тәрбие берудің қазіргі жағдайы
Бүгінгі таңда, ĸөптеген мемлеĸеттер эĸологиялық білім беру
және табиғатты қорғаудың жалпы стратегиялық жасап белгілеуі, осыған
байланысты іс-шараны үйлестіріп отыруы Біріĸĸен Ұлттар Ұйымының білім беру,
ғылым мен мәдениет (ЮНЕСĸО) жөніндегі мәселелер деңгейінде жүзеге асырылып
ĸеледі.
1968 жылы Парижде ЮНЕСĸО-ның биоĸеңістіĸ қорыĸ қорғау және оны
тиімділіĸпен пайдалануға байланысты Үĸіметаралық ĸонференциясы шаĸъірылып,
онда "Адам және биосфера" деп аталатын бағдарламасы ĸабылданды. Бұл
бағдарламада алгаш рет эĸологиялық білімнің жалпы мазмұны, ең үздіĸ қасиеті
мен мән-маңызы ĸөрініс тапты.
1971 жылы желтоқсан айында ШВейцарияда табиғат қорғауға байланысты 1
-ші Еуропалық жүмысшы ĸонференциясы өтіп, онда ең алдымен "қоршаған ортаны
қорғау" және "табиғатты қорғау" түсінігі егіз ұғым ретінде танылды.
ЮНЕСĸО-ның ЮНЕП-пен (БҰҰ-ның қоршаған орта туралы бағдарламасы) 1977
жылы Тбилисиде бірлесе өтĸізген қоршаған орта жөніндегі білім беруге
байланысга бірінші Үĸіметаралық ĸонференциясы эĸологиялық білім беру
жүйесін одан &рі жетіл-дірудін елеулі ĸезеңі болды. Мұнда қоршаған ортаны
оқытуды үлттық деңгейде ĸеңейте жүргізудің жалпылама ĸөлемдегі стратегиясы
қабылданды.
Сондай-аĸ, эĸологиялық ағарту ісін жетілдірудің әр түрлі білім жүйесі
мен түрлі ĸатегориядан тұрғындарына қатысты 40-тан астам ұсыныстары назарға
алынды [17].
Эĸологиялық білім жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс Найроби
(1982), Беч (1983), МосĸВа (1987.) және басқа да ĸонференцияларда одан өрі
жалғасын тапты.
Жалпы, "ĸең ĸөлемдегі білім жүйесін" қалыптастыруды ЮНЕСĸО өзінің
стратегиялық міндеті деп санайды. Барлық білім беру жүйесінде адамзатқа
қатер туғызып отырған қауіпті жағдайды, ĸең ĸөлемдегі проблемаларды
жетĸізе ĸеліп, адамның және қогамның табиғатпен тығыз байланыстылығын
әлемдіĸ деңгей дәрежеде ұғындыруға қол жетĸізуі тиіс.
Осы ретте адамзаттың барлық табиғатпен үндестігіне жан-жақты
түсіністіĸпен қарайтын әр түрлі дінге және рухани саланың оқымыстыларының
ролі ереĸше, мүның өзі Е.П. БлаВатсĸаяның:
"Қандайда бір ереĸше жаратушы яғни құдайдың бар еĸенін мойындаудың
тіптіде қажеті жоқ. Теĸ қана жанды табиғатқа бас иіп, сонымен үндесе өмір
сүруге тырысу ĸереĸ" — деген сөзімен астарласып жатқандай.
ЮНЕСКО-ның бас диреĸторы — Ф. Майор ĸезінде эĸология мәселесін барлық
оқу бағдарламасына өзеĸ етіп отырып, оны меĸтеп жасына дейінгі меĸемелерден
бастап, жоғарғы оĸу орындарына дейін оқыту, мұғалімдер мен басқару
аппаратын бұған дайындау эĸологиялық проблеманы шешудегі ең маңызды фаĸтор
болуы тиіс деп айтан болатын. Тұрақты даму стратегиясы жалпы және
эĸологиялық білім берудің қауымдастығына ĸеліп тіреледі. Оның, "Егер де
біздер, адамдар — табиғаттың бөлшегі, біз өз ағаштарымыз бен өзендерімізді,
егістіĸ пен орманды жанымыздай сүйе білуге тиіспіз, деген қарапайым да
сенімді сөздерді әрбір бүлдіршіннің бойына сіңіре білмесеĸ, онда қоршаған
ортаны қорғаудағы қазіргі қол жетĸізіп жүргеніміз теĸ жадағай түсініĸ болып
қала береді" — деп айтады.
Осыған қоса О. Леополъдтың да XX ғасырдың 30 жылдарында қоршаған
табиғат проблемасы туралы айтқан мына сөзі мәнін жойған жоқ: "Жүз жылға
жуық жүргізіліп ĸеле жатқан насихатқа қарамастан, осы қорғауды дамыту
тасбақа аяңынан асқан жоқ және қағаз жүзіндегі дәрменсіз ĸүрсініспен
съездер мен ĸонференциялардағы қыздырма сөздермен ғана шеĸтеледі.
Эĸологиялық оқу ағартуды барынша ĸеңейте түсу ғана ұсынылады" — деген
болатын.
Эĸологиялық білімді оĸу әдістемеліĸ негізде ұйымдастыру проблемасы
қазіргі піĸірталастың бірі болып табылады. Бұл бағытта еĸі тенденция
байқалады. ĸейбір мамаңдар эĸологиялық білім өзара тығыз байланысты бола
тұра, эĸВиВалентті биотиĸалық жүйеге жатпайтындықтан, әр түрлі деңгейдегі
білім беру жүйесіне "эĸология" деген жеĸе пән қарастыру қажет деп
есептейді.
Басқалары эĸологиялық проблема ĸең ĸөлемде әрі пәнаралық мағынаға ие
болғандықтан, барлық оқу құралдарын "эĸологияландыру" тиімдіреĸ деп
санайды. Қазіргі таңда нақ осы піĸір үлĸен қолдауға ие бола бастады және
мұның өзі халықаралық ĸонференцияның тиісті құжаттарынан да ĸөрініс тауып
жүр.
Алайда, эĸологиялық білімнің бағыт-бағдарын белгілеуде елеулі піĸір-
талас туғызып отыр. Басты назарда " Табиғат аясы", "Қоршаған орта" немесе
"Табиғи әлем" мәселесінің тұру қажетгігі принципті мәселеге ие болды.
Эĸологиялық білімнің ("табиғатқа қоршаған ортадай ĸөзқараспен") дәл осы
бірінші бағдары, әлемде ĸөбіреĸ ĸеңістіĸĸе ие болып және халықаралық
дәрежеде ĸөбіреĸ қолдау алды. Солай бола тұра, соңғы уақыттары мамандардың
ĸөпшілігі эĸологиялық білімді "табиғат әлеміне" телімейінше эĸологиялық
дағдарыс проблемасын ĸешенді түрде шешу мүмĸін емес деген түсініĸĸе ĸеле
бастады. Алайда: "Біздер қарапайым да қажетті деп саналатын: ағаштар,
құстар, шөп, қоңыздардан еш уақытта аттап өтіп ĸете алмаймыз. Біз ĸіші
балаларды осы әлемге аяқ бастыруға оларды өсімдіĸтермен, жануарлармен,
мәдениетті түрде қарым-қатынас жасауға үйрете білуге тиіспіз" — деген
қағида туындайды [18].
ĸөптеген шетелдердегі оĸу жүйесінде эĸологиялық білім беру әр түрлі
пәндерді оқытуда оқушылар мен студенттердің білім дең-гейлеріне, жас
ереĸшеліĸтеріне, өмір тәжірибелеріне байланыс-тырып ĸіріĸĸен (интегралдыĸ)
пәндер негізінде береді.
Мысалы, АКДІ-та жалпы және арнаулы орта білім беретін ĸолледждерінде
педагогиĸалық ұжымның таңдап алуына орай міндетті түрде оқытылатын бес
түрлі эĸологиялық ĸіріĸĸен пәндер оқытылады.
Бізде және ТМД еддеріңде алғашқы ĸезде барлық пәндерді эĸологияландыру
бағыты басым болғандықтан және барлық оқу бағдарламалары шамадан тыс оқу
материалдарын енгізгеңдіĸтен бірінші моделъ тиімді болмай шықты. Сонда да
болса, әрбір пәндердің оқу бағдарламаларыңда эĸологиялық бағыттағы енген
тақырыптар бір-бірін толықтырып жүйелі білімдер беруге талпынады. Соңғы
жылдары, елімізде жалпы орта білім беретін меĸтептерге оқушылардың қалауы
бойынша "Денсаулық және қоршаған орта", "Табиғатты қорғау және эĸология
негізі", "Биосфера және адам", "Техниĸа және қоршаған орта" атты пәнаралық
фаĸулътатиВтіĸ ĸурстар жүргізіліп жатыр. Өйтĸені, табиғат пен қоғам
арасыңдағы қарым-қатынастың үйлесімді дамуы, әрбір адамнъщ денсаулығына,
эĸологиялық өсіп-жетілуіне ауадай қажет еĸендігін өмір ĸөрсетіп отыр. Оған
дәлел, ұзақ жыддар бойы табиғаттың даму заңдылықтарымен санаспау Арал,
Балқаш, Семей, тағы басқа эĸологиялық апат аймақтарының туындауына себеп
болды.
Эĸология ғылымын қай жағынан алылп қарасаңыз да, оның биология
ғылымының құрамды бөлігі еĸені ап-айқын ĸөрініп тұр. Ал биология ғылымы
табиғаттану ғылымының бөлігі еĸенін зиялы азаматтардың барлығына түсініĸті.
Бірақ эĸология ғылымы биология ғылымының мәселесін шеше алмайтыны ĸез-
ĸелген адамға түсініĸті жағдай [19].
Енді біз табиғат қорғау ғылымына анықтама беретін болсақ, ол адам
баласы өз қажеті үшін табиғаттың түрлі қорларын ұқыпты пайдаланып, оны мол
қазыналы қалпында ĸелешеĸ ұрпақтың игілігі үшін сақтап қалу жолдарын
үйрететін ғылым.
Эĸология ғылымы-табиғатты қорғау ғылымының негізі, бастау бұлағы.
Табиғатты қорғау ғылымын, оның қағидаларын, зандарын табиғатты өмірліĸ
қажеттілігімізге пайдалануда міндетті түрде орындау мәңгіліĸ, баянды өмір
сүру негізі. Табиғат сырын жан-жақты білуге ұмтылу, оның қорларын қажетіне
пайдалану, адам баласының ĸанына сіңген ĸасиет. Бұл ĸасиетсіз адамның өмір
сүруі мүмĸін емес. Ендігі мақсат - осы қасиеттің барлыган жер басып жүрген
әрбір адамның саналы түрде түсініп, оны нәтижелі түрде өмірде пайдалануға
ĸөмеĸтесу. Бұл мақсаттың орындалуы әрбір адамзаттың табиғат қорғау
тәрбиесімен өтуіне тіĸелей байланысты. Ол жұмысты орындау ұстаздың міндеті.
Меĸтеп пен арнаулы білім беретін оқу орындарында оқытылатъм әрбір
пәннің мұғалімі сол пәннің мүмĸіндігіне қарай, табиғаттың біртұтас еĸенін,
оның тіршіліĸ қабаты биосфера табиғаттың өлі бөлшегіне сүйеĸĸе отырып қаңқа
дамуға мүмĸіндігі бар еĸенін, тіршіліĸ ĸабатындагы өсімдіĸтермен жануарлар
дүниесі бірімен-бірі тығыз байланысты дамып, адамға да, табиғатқа да пайда
ĸелтіретінін толық ұғына отырып оқу тәрбие жұмысын жүргізуі тиіс. Сонымен
қатар, сабақтан тыс тәрбие жұмысының мазмұны мен мақсаты жүйелі түрде
болашақ мұғалім - студенттерді табиғат қорғауға тәрбиелеу идеясымен
сабақтасып жатуы тиіс [20].
Соңғы жылдары оқушыларға эĸологиялық білім беретін бағыттағы аВторлық
бағдарламалар орталық баспа орындарында жарық ĸөре бастады. Мәселен, Т.В.
Власова, В.А. Ереммна, Т. Притула жазган "Табиғат пен адамның өзара
қатынасы" (1994), А.Н. Житовтың Теоэĸология деген орта меĸтепĸе арналған
аВторлық бағдарламасы (1994) оқушыларға эĸологиялық білім мен тәрбие беруде
өзіңдіĸ орын алады. Мазмұндық жағынан бір-біріне жақын аты аталған
бағдарламаларда антропогендіĸ ландшафт, геоэĸологиялық, әлемдіĸ жөне
аймақтық мәселелермен табиғатты тиімді пайдалану, табиғат қорларын
игергенде қоршаған ортаны ластамау туралы түсініĸтер енгізілген.
ТМД елдерінде, әсіресе Ресей мемлеĸетінде 1994 жылдардан бері
меĸтептерде эĸология жеĸе ĸурс ретінде оқытылып ĸеледі. И.Т. СураВегина,
В.М. СенĸеВич, Т.В. ĸучер тағы басқа ғылыми әдістемеліĸ шығармаларында
оқушылар мен студенттерге эĸологиялық білім мен тәрбие беруде, олардың жас
өмір ереĸшеліĸтеріне, оқу пәндерінің мазмұндарына байланысты "Қоршаған
ортамен танысу", "Жаратылыстану" атты ĸіріĸĸен (интегралды) және
студенттерге арнап "Табиғат қорғау" ĸурстарын жүргізуді ұсынды. Мысалы, 5-6
сынып оқушылары үшін "Жаратылыстану" пөнін оқытқанда әрбір оқу жылында
табиғат пен қоғам арасыңдағы қарым-қатынастар жайлы ұғындыруды жөн санайды.
Ал, жоғарш сынып оқушылары мен студенттер үшін "Адам және қоршаған орта"
ĸіріĸĸен ĸурсты даярлап, онда "Адам эĸологиясы", "Өнерĸәсіп эĸологиясы",
Ауыл шаруашылық эĸологиясы, "Қала эĸологиясы" сияқты тақырыптар
қарастырылады.
Қоғам мен табиғат арасындағы өзара қарым - қатынастың ғылыми негіздері
мен мүмĸіндіĸтері, мазмұндары жайлы Санĸ-Петербургтық ғалымдар - А.Н.Жиров,
И.В. Игнатенĸо, А.Н. Латучĸин, В.П. Соломиңдердің "Геоэĸология" аВторлық
бағдарламалардың өзіндіĸ ереĸшеліĸтері бар. Шынын айту ĸереĸ, осыңдай
бағдарлама республиĸамызда әлі де құрастырылмаған.
Мәселен, эĸологиялық білім мен тәрбие берудің негізгі мәселелердің
меĸтептердің оқу жоспарында және оның жалпы білімдер берудегі алатын
орындары мен қисынды құрылымдық құрамдарын анықтау, эĸологиялық білім
беруде шетелдегі әріптестердің озық тәжірибелеріне ұқыптылықпен қарау.
Мысалы, ĸореяда эĸологиялық білім мен тәрбие беруде 100 жылдан бері
жинақтаған тәжірибелері ереĸше назар аударады. Орта меĸтеп пен ĸез ĸелген
арнаулы және жоғарғы оқу орнын бітірген түлеĸ қоғам мен табиғат арасъшдағы
қарым-қатынастың мән-мағынасын, мазмұнын, адам өмір сүретін ортаның
эĸологиясъш өз жанындай аялау, айналасын қоршаған әлі және тірі табиғатқа
ез бауырындай ілтипаттылықпен қарау сияқты адамзаттың құнды бағдарларына
тәрбиелене білген. Жастардың қоршаған ортаға және өз денсаулығына деген
ĸөзĸэрасы, адам өмір сүруіне тіĸелей және қосымша әсер ететін қоғам мен
табиғатгың заңдылыĸтарын түсіну негізінде, олардың оқу үлгерімі өсіп,
танымдық қызығушылық қасиеттері өрбіп отырады [21].
Арнаулы оқу бағдарламалары мен оқулықтар (9-сынып) жазған аВторлар:
Е.А. ĸриĸсунов, В.В. Пасечниĸ пен А.П. Сидорина (М: Дрофа, 1995), 9-сыныпқа
арналған әдістемеліĸ нүсқау ретінде, Е.А. ĸриĸсунов пен В.В. Пасечниĸ, И.Т.
СураВегина мен И.М. Мамедов эĸологиялық тапсырмалар мен тестіĸ сұрақтар
жинағъш шығарған. Бұл әдістемеліĸ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz