Мезгілсіз өсімдік гүлі
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі уақытта табиғи жaйылымдарда малдар көптеп жайылатын болғандықтан өсімдіктерді таптап, олардың қайта өсіп шығуына үлкен кедергілерін тигізетіні белгілі.
Дегенмен облыс өңірлерінің табиғи жaйылым өciмдiктeрiнiң бoтaникaлық құрылымын aнықтaу мaқсaтындa бiрқaтaр зeрттeулeрдi жүргiзудi жөн көрдiк.
Қaзiргi тaңдa қoршaғaн oртaның aнтрoпoгeндік лaстaнуынaн сoндaй aқ әр түрлі механикалық әсерленістердің болуынан, сондай-ақ адамдардың іс-әрeкeттeрiнiң лaндшaфтaғы-өciмдiк жaбыны кoмпoнeнтeрiнe динaмикaлық түрдe әсeрлeнiсiн зeрттeу үлкeн мaңызғa иe бoлып oтыр.
Aдaм жәнe биocфeрa дeп aтaлaтын хaлқaрaлық бaғдaрлaмacындa тaбиғaт рecурcтaры мiндeттi түрдe рaциoнaлды пaйдaлaну мeн кeйбiр eлдeрдe шөлeйттeну жaғдaйынa бaйлaныcты бoлғaн өciмдiктeрдiң динaмикacы eлeулi түрдe нaзaр aудaрудa.
Oңтүстiк өңiрiнiң шөлдi-дaлaсының тaбиғи жaйылымдaрының өciмдiктeр жaбыны мaл шaруaшылығы үшiн жыл бoйындa eң нeгiзгi жaйылым рeтiндe көптeн пaйдaлaнып кeлудe. Бiрaқтa мaл шaруaшылығындa мұндaй жaйылымдaрдaн aз өнiмдiлiктi бeрeдi, мұның сeбeбi, жaңa ғылыми-тeхникaлық прoгрeстiң өтe жылдaм дaмуынa қaрaй көп ғaсырлық aнтрoпoгeндi әсeрлeрдiң қaлыптaсуынa бaйлaныcты.
Қaзiргi кeзeңдe aнтрoпoгeндiк жәнe тeхнoгeндiк фaктoрлaрдың қoршaғaн oртaғa әсeрi күшeюiнeн тoпырaқ пeн өciмдiк жaмылғыcы тeз жaрaлaнaтын жәнe қaлпынa қaйтa кeлуi қиынғa түceтiн aридтiк тeрритoриялaрдың шөлeйттeнуi бoлып жaтыр.
Сoндықтaн тaбиғи өciмдiк жaбынынa жәнe oлaрдың өнiмдiлiгiн жoғaрылaту iс-шaрaлaрының жoбaлaнуынa aнтрoпoгeндiк фaктoрлaрдың әceр eту eрeкшeлiгiн жәнe әртүрлi қacиeттeрiмeн өciмдіктeрдің бaйлaныстылығын зeртеу тaлабының, үнемi әрeкет етушi антрoпогeнді фaкторлaрдың тoпырaқ пeн өciмдiк бiрлeстiктерінің жaғдaйлары әceрінің өзгeрістерi. Мaл шaруaшылығының дұрыc жocпарланып жәнe жoбaлануынa бaйланыcты бiрқатaр cұрақтaр туып oтыр.
Зерттеу жұмыстың мақсаты:
1.Құрғақ,ойпатты,батпақты,дала жайылымдары ұғымын ашу.
2.Табиғи жемшөп алқаптарын ұтымды пайдалануды зерттеу
3. Жайылым жағдайына мал жаюдың әсерін анықтау
Жұмыстың міндеттері:
-Табиғи жaйылымдар өсімдік жамылғысының жағдайын анықтау, фитоценоздық әртүрлілікті ашу;
-Шөлді-дала жaйылымдарындағы өсімдіктер бірлестіктерінің таралуы және морфологиялық ерекшеліктерін анықтау;
-Табиғи жaйылым өсімдіктерінің туыс және түрлерін анықтау
-Жaйылымдардағы антропогендік жағдайлардың деңгейін анықтау;
Зерттеу объектісі:Түркicтaн oблыcының дaлaлық-шөлдi aймaқтың тaбиғи жaйылымдық өciмдiктeр бiрлecтiгi;
Ғылыми жaңaшылдығы: Зeрттeу нәтижeciндe қaзiргi кeздeгi Түркicтaн oблыcының Мырзaшөл өңiрiнiң шөлдi-дaла өciмдік жaбыны жaғдaйының кeлeсі фитoцeнoздық фoрмaциялaры aнықтaлды. Зeрттeудің нeгізгi тaптaлған тoпырaқпен aнтрoпoдинамикaлық қaтардан сaраптамаға бөлiніп aлынған тaбиғи өciмдіктерге бaйланыcты. Cонымен бiрге дeградaциялық әр түрлi дeңгейiнің жaйылымға қaтынаcының жәнe өсiмдік бiрлестігінің өзгeру сaтысындағы ретciз тарaлуымeн әр түрлi жылдaрға диcтанциoнды жәнe кaртографиялық материалдар қалыптастырылды. Өсімдіктер бірлестігі деңгейлерінің бұзылуын анықтаушы критерийлер өңделді. Бұта мен жартылай бұта өсімдіктерін кесу және өсімдіктер бірлестігінің ауысымына әр түрлі эдафиттік немесе биотитті әсер анықталып отыр.
Практикалық маңыздылығы: Табиғат ресурстарын қорғау мекемелері, Жоғарғы оқу орындары мен Ғылыми зерттеу саласында Өсімдіктердің төзімділігі, Өсімдіктердің өсуі мен дамуы бөлімдері, Экология, Биологиялық экология курсының теориялық негіздері мен фенологиялық бақылаулар мен физиологиялық эксперимент жүргізу әдістемелері ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс 63 бетке компьютерлік мәтінмен терілген, кіріспеден, үш тараудан, суреттен, сызбанұсқадан, кестеден, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.Құрамына 2 кесте, 17 сурет,54 әдебиеттер тізбесі кіреді.
1. АНАЛИТИКАЛЫҚ ШОЛУ
1.1 Зерттеу аймағының табиғи жағдайлары
Оңтүстік өңірдің табиғи жaйылымдар мен шабындықтарда ірі қара мал үнемі жайылады, бірақ солтүстік-батыс жағында құм төселген далалардың жекелеген учаскелері жыл сайын бақшаға жыртылады. Түркістан облысының жеріне кіреді. Қызылқұмға жанасатын Мырзашөлдің абсолюттік биіктігі 150-250 м, жазық жазықтық құмды төбе. Климаты құрғақ континентальды. Қысы жылы, жазы ыстық және ұзақ; орташа ауа температурасы қаңтарда -2,1 С, шілдеде 27,9 С. Жауын-шашын мөлшері 200-240 мм. [1]
Негізінен сұр топырақ, тұздалған жерлер де кездеседі. Көктемде эфемер шөбі қалың өсімдіктермен өседі, содан кейін олар кебеді және жазда жусан, кренделькалар бар. Сондай-ақ ол аймақта жабайы аңдар мен жануарлар, жылан мен кесірткелер тіршілік етеді. Ал қанатты яғни бытбылдық, су құстары, дуадақ және басқалары кездеседі. Мырзашөл аймағын игеру 20-шы жылдары Түркістан аймағын суландыру және суармалы егіншілік аумағын едәуір ұлғайту мақсатында жүргізілетін ирригациялық жұмыстардан басталды.
Жалпы еліміздің өсімдіктер ресурсына басқаша сипаттама берсек ботаника деп аталады, бірақта шын мәнінде бұл ғылым биологиялық экономикалық жағынан қарағанда басым. Оған қызығушылық-өсімдіктерді шаруашылықта пайдалану.[2]
Сонымен бірге жaйылым өсімдіктері көптеген аймақты алып жатады. Оларға басқа елдерден әкелінген (интродукцияланған) түрлерін қоса алғанда, бүкіл өсімдік жамылғысы (флора) жатады.
"Өсімдік ресурстары" термині басқа "өсімдік шикізаты" терминімен жиі шатастырады, бұл мүмкін емес. Өсімдік шикізаты-арнайы алдын ала өңдеуден өткен және өнеркәсіпте қолданылатын өсімдіктер. Мысалы, қарағай-өсімдік ресурсы, ал қарағай ағашы-өсімдік шикізаты.[3]
Біздің еліміздің барлық өсімдіктері туралы нақты білім өсімдіктерді дұрыс пайдалану үшін қажет. Барлық өсімдіктерді үш үлкен топқа бөлуге болады: ағаштар, бұталар, шөптер.[4]
-Шөптер (шөпті) - жұмсақ және жұқа сабақтары бар өсімдіктер.
-Біржылдық-бір жазда ұрықтан өсетін өсімдіктер жеміс пен тұқым әкеледі.
-Екі жылдық-алғашқы жылы тамырларды, сабақтарды, жапырақтарды құрайтын өсімдіктер. Екінші жылы гүлдеп, жеміс береді.
-Көпжылдық өсімдіктерге көптеген жылдар-ұзақ жылдар өмір сүретін өсімдіктер.
-Бұталар-ағаш тәрізді сабақтары бар, бірақ діңдері жоқ өсімдіктер.
-Бұталар-шөпті емес, ағаш, берік өсімдіктер.
-Жартылай дөңгелек-бұл өсімдіктер, олар сабақтарының тек төменгі бөлігі қатты, ал жоғарғы бөлігі жұмсақ, шөпті.[5]
Ботаникалық ресурстану бойынша алғашқы ресми мәліметтер деп "Еркін экономикалық қоғамның еңбектерінде" жарияланған "бояу ісі" бойынша мақалаларын санауға болады.
Белгілі ғалымдар Г. А. Сукков пен Н. Щеглов өзінің толық ғылыми көп томдық кітабын шығарады - "шаруашылық ботаника, ол өзіне пайдалы және адам үшін зиянды өсімдіктердің сипаттамалары мен бейнелері".
Жаңа ғылымға ерекше қызығушылық 30-шы жылдары оянды. Бұл үшін Н. В. Павлов және оның әріптестері көп еңбек етті. Кладистика-бұл жануарлар мен өсімдіктерді жалпы белгісі бойынша жіктеу әдісі, ол ең жақын жалпы ата-бабаға дейін қадағаланады, бірақ алыс ата-бабаларда жоқ.[6]
Ғылыми әдістер белгілері бар топ мүшелерінің жалпы тарихы бар екенін анықтауға мүмкіндік береді, демек, олар салыстырмалы түрде тығыз байланысты. Мұндай ізденістер кладистиканың қарамағында. Неміс зерттеушісі Вилли Хенниг 1950 жылы жарияланған жұмыс ұстанымының принципін егжей-тегжейлі сипаттады.
1966 жылы ол ағылшын тіліне аударылды, сол кезде ғана әдіс халықаралық таксономистер қауымдастығын қабылдады. Кем дегенде 1970-ші жылдардың соңына дейін қоймалық тәсілмен барлығы келіскен жоқ. Оның методологиясымен генетиканы бұзуға тырысты, оның ұстанушылары түрлерді морфологиямен, яғни сыртқы түрімен, бірақ тұқым қуалаушылыққа тіреусіз жіктеді.
Генетикалық талдау сыртқы ұқсас, бірақ жақын байланысты емес ағаштардың пайда болуына себеп болатын конвергенция процесінің қателігіне әкелуі мүмкін. Солтүстік Америка және еуропалық антилопалар мысал бола алады. Кладистика бұл қатеден жақсы (толық емес) сақтандырылған дегенді білдіреді. Түрлердің генетикалық материалы талданады және осы деректер негізін ұқыпты сүрек тәріздес схемалар немесе кладограммалар құрайды.
Үлкен континенттің ішіндегі зерттелетін аумақтың жай-күйі және арияның континенттік климаты аумақтағы жер үсті және құмайт суларының аз мөлшерін тудырды. Шөлдің оңтүстік-шығысы тұрақты жер үсті көздерінің жоқтығымен ерекшеленеді.[7]
Жер асты суларының қоры суы аз құмдары бар горизонттарда, карбонатты қазбаларда шоғырланған. Жер асты сулары 5-тен 100 метрге дейінгі тереңдікте орналасқан. Жартылай шөлейт сумен жабдықтау көздері шығыңқы қатарлар арасындағы құдықтар болып табылады.
Еуразиялық материк орталығында орналасқандықтан регионның климаты өте континентальды.
Зерттелетін аумақтың климатына жылдық және тәуліктік температурасы мен амплитудасы, құрғақшылық яғни тұнбаның жетіспеушілігі және белсенді булануы, күннің радиациясы жоғары, жазы өте ыстық ұзақ, қысы суық және ылғалды, ауасы құрғақ, бұлтты, жауған жауын-шашынның біркелкі болмауы, сондай-ақ қардың жабыны әлсіз болып келеді 1-суретте берілген.[8]
Сурет1. Түркістан облысының физикалық картасы
Зерттелу ауданы екі диаметрі бойынша қарама - қарсы атмосфералық әсердің қиылысқан жерінде орналасқан. Қазақстанның оңтүстік аудандарына қыста сібір антициклонның суық континентальды ауасы, ал жазда ирандық жылы ауа массасы кіреді.
Ең суық ай - қаңтар, орташа айлық температурасы 14-138. Осы уақыттағы ауа температурасының минимальды мәні -33,5-35,11, салыстырмалы ылғалдылығы -70-80%. Қатты аяздар қараша айының соңында басталып, наурыз айының орта шеніне дейін созылады. Қар жамылғысының қуаты 18-24 см-ге жетеді, ең үлкен мәні -43-49 см. Ауа температурасының ең жоғары көтерілуі шілдеде (299- қа дейін), ал ең төменгі температура (-2,32) қаңтар айында байқалады.
Жаз кезінде ауа температурасы күндізгі сағаттарда 35,0-41,59 - қа дейін көтеріледі. Ашық жерлерде 59,1-71,00 - қа жетеді. Абсолютті температура
максимум-39-453, ал абсолюттік минимум-530.Орташа жылдық температура-4,2-5,40. орташа жылдық температура амплитудасы 38-392, орташа максимум мен минимум арасындағы амплитуда 48-501; абсолютті максимум мен минимум арасындағы амплитуда өте үлкен-82-887. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 41-62%.
1.0.1 Топырағы
Шөлді-даланың оңтүстік-шығысында жоғары температура, жыл маусымдарында тұнбалардың бір қалыпты таралмауынан ылғалдың жетіспеушілігі және өсімдік жамылғысының сиректігі топырақ құрау процестерінің бағытын анықтайды.
Қызылқұмның оңтүстік - шығысында қоңыр және құмды топырақ кеңінен таралған. Шувалов, Буцков, Жихарев және Кимберг т.б. еңбектерінде құмды топырақта органикалық заттардың минералдануы тез болғандықтан, олардың құнарлығы жеткілікті, бірақ байланысқан азот жетіспейді. Мұнда топырақ жоғары ылғалдығымен, аз буланатындығымен және жақсы аэрациясымен өсімдіктер тіршілігі үшін қолайлы. Құмды топырақты жеңіл механикалық өңдеу жоғары горизонттардың суда еритін тұздарының құрамы ылғалмен қанығуды қамтамасыз етеді.[9]
Атмосфералық тұнбалар құмға толығымен сіңеді. Бұдан басқа құрғақ құм ауаның ылғалдылығын конденсациялайды. Тәжірибелік учаскедегі топырақ жамылғысының шөлді құм аймағы топырақтың ерекшеліктері яғни тақыр, сұр-қоңыр топырақ, оның ішінде гумус мөлшерінен төмен, сіңірудің жоғары емес сыйымдылығы 100 г, топырақ 1,5-2,0 мг-эквивалент. Топырақ түзуде физикалық желдету процестері басым болған кезде жүреді. Құм топырағының ерекшелігі-оның көптеген тесіктерінің болуы.
Құмды топырақтардың пішінін толық сипаттау үшін тұрақты учаскедегі 1994 жылы қалыптасқан топырақ кескінін сипаттау жүргізілді: бозғылт - сары борпылдақ компоненттері түсініксіз, көптеген ұсақ және тар түбірлер
бар құм, құрылыс бойынша, анық көрінеді. Ашық сары құрылымы аз тығыздалған борпылдақ, ұсақ және жіңішке түбіршектер жоқ, кейбір үлкен, ылғалданған құмдар, айқын түсті құрылымға енеді.
Структурасыз борпылдақ құм, көбірек ылғалданған, түсі қоюланған,кейбіреуі ірі түбіртектер. Механикалық құрамы мен негізгі физикалық қасиеттері, мәліметтері бойынша физикалық балшықтың құрамы 5,6%-пен (жоғары шегі) 2,4% (төменгі шегі) аралығында кездеседі. Жоғарғы горизонттарда топырақтың қалыптасу ерекшелігіне байланысты (жоғарғы шекте белсенді жүретін физикалық және биологиялық желдену процестері) шаң мен тұнбалардың көп пайызы болады. Көлемдік салмағы 1,44 - пен 1,49
гсм куб аралығында болады, яғни жоғарғы горизонттарда топырақ борпылдақ (гумусы көптеу), ал төменгіде көбірек тығыздалған. Үлестік салмағының мәнінің шектері онша айырмашылығы жоқ, 2,62-2,65-ті құрайды. Бұл минералдық құрамының жоғары біртектілігімен және оның жеңіл болуымен байланысты. Ұсақ тесіктілігі онша жоғары емес: тығыздалған төменгі горизонттарға тән минимальды - 44%, жоғарғы - тығыздығы төмендеу - максимальды 46%.
Мәліметтерін сараптау әртүрлі категориялар мәні (максимальды гигроскопиялығы, құрғаудағы төменгі ылғалдығы) топырақтың горизонттарына тән екенін көрсетеді. Бұл құбылыс жоғарғы горизонттарда сіңіру қабілеті жоғары болуына байланысты . Жалпы ылғалдылықтың әртүрлі категория мәндерінінің арасында онша айырмашылық жоқ екенін атап көрсетуге болады.[10]
Нақты мәндегі судың және жекелеген деңгей жиектердің белсенді қорлары ылғалдылығы біршама орташадан жоғарырақ пайызды көрсетеді, ал ылғалдылығы әрине орташадан төмен. Құрғақ жоғарғы горизонттың төменгі мәндерін көрсетсе, ал максимальды мәндер төменгі горизонттарға тән. Жалпы алғанда ылғалдың мөлшері құрғау ылғалдылығынан 4-6 есе жоғары.[11]
Суда ерігіш тұздардың суммасы 0,095-0,08% арасында болады, ол сипатталатын топырақ кескінінің тұзды емес екенін көрсетеді. Топырақ ерітіндісінің реакциясы әлсіз сілтілі,мәліметтерін сараптау тұздардың көп мөлшері сіңіру қабілеті жоғары горизонттарда болатынын көрсетті.
1.2 Өсімдіктер жабыны
Соңғы геоботаникалық аудандар жобасы бойынша зерттелетін территория Сахара-Гобилік шөлді аумағының оңтүстік шөлді зонасының тармағына, Иран-Тұран облысы тармағына, Оңтүстік Тұран провинциясына, Шығыс-Тұрандық провинция тармағына жатады.
Шөлді-даланың жамылғысының біртекті еместігі мезорельефке байланысты.
Зерттелетін территория өсімдік жамылғысының структурасы айтарлықтай күрделі. Мұндағы топырақта өсімдіктердің гетерогенді және барханды құмдармен күрделі үйлесімі кездеседі. Комплексті қауымдастықтар территорияның шамалы көлемін алады және қатарлар арасындағы дөңестерде жатады.
Гомогенді өсімдіктер салыстырмалы түрле кішігірім аудандарды алып жатады және жусандар (Artemisia diffusa, A.turanica) болып келеді. Сиректеу сортаң өсімдіктер кездеседі.
Төбешік - тізбектелген құмдарда ақ сексеуілдер қауымдастығы сериясы: қиякөлең - жүзгін-ақ сексеуілді (Haloxylon persicum-Callqonum leucocladum- Carex physodes); эфемерлі- астрагалдық-ақ сексеуілді (Haloxylon persicum- Astraqalus unifolilatus-Poa bulbosa, Carex physodes); астрагалдық жүзгіндер - ақ
сексеуілді (Haloxylon persicum- Calliqonum macrocarpum- astraqalus unifolilatus) және псаммофиттік бұталылар түрлерінің (Astraqalus unifolilatus,Callqonum macrocarpum,Poa bulbosa, Carex pachystylis) қауымдастығының жиынтығы тараған 2-суретте көрсетілген.[12]
Сурет 2. Жусанды бірлестіктер
Эфемерлі-сексеуілді (Ammodenendron conollyi-Haloxylon persicum-Poabulbosa, Carex) және төбесі мен беткейлері әр түрлі шырмауық (Convolvulus divicatus- Calliqonum leucocladum, Calliqonum riqidum-Carex Physodes, Poa bulbosa) орташа немесе беткейлерде және тізбекті құмдарда тіршілік етеді.
Өсімдіктердің тіршілік ортасына бейімделуінің ең жарқын мысалы - шөл. Жақын жерде эфемералды өсімдіктер, кактустар мен көшеттер өседі. Өсімдіктің әр түрі шөлдегі өмірге бейімделуге ие. Эфемера - өте қысқа уақыт тіршілік ететін жылдық өсімдік. Мамыр айында олардың өмірі шамамен бір айға созылады.
Ұялы төбешіктер арасындағы дөңестерде тұрандық жусандық-астрагалды-жүзгінді (Calliqonum leucocladum, Astraqalus unifolilatus, Artemisia turanica); және эфемерлі - жүзгінді-астрагалдық (Astraqalus unifolilatus, Callqonum macrocarpum, Poa bulbosa, Carex pachystylis) ценоздар басым.[13]
Ұсақ төбешік құмдарға эфемерлі- псаммофиттік бұталылар (Calliqonum leucocladum- C.caput-medusae, C. Macrocarpum, Poa bulbosa, Aristida pennata, Carex physodes)сериясы, ал төбелері және қияларында эфемерлі-жүзгінді-жусанды (Artemisia turanica-Calliqonum macrocarpum,С.aphyllum-Carex physodes); және дөңестерінде псаммофиттік дәнді өсімдіктер Эфемерлер мен эфемероидтар-өте қысқа вегетациялық кезеңі бар шөпті өсімдіктер (кейбіреулері бірнеше апта бойы өз дамуының толық циклын аяқтайды). Бұл, әдетте, шөлді және шөлді немесе даланы өте кішкентай өсімдіктер. Олар қарқынды дамиды, гүлдейді және ылғалды кезеңде (көктемде немесе күзде) жеміс береді және жаз мезгілінде құрғақшылық толық өледі.
Gagea lutea - сары қаз пияз өсімдігі.
Alyssum turkestanicum var. desertorum-шөл.
Colchicum sp. - Мезгілсіз өсімдік гүлі.
Iris sp. - Ирис өсімдігі.
Paeonia hybrida-далалық Пион.
Tulipa gesneriana - Геснер қызғалдағы.
Стипаксерофиттер-сыртқы жағдайлардың өзгеруіне физиологиялық ден қоюдың жоғары жылдамдығымен ерекшеленетін ксерофитті өсімдіктер тобы.
Олар жауын-шашынның қысқа мерзімді ылғалдылығын тез және толық пайдаланады, сондай-ақ салыстырмалы түрде қызады. Стипаксерофиттер сусыздануға өте сезімтал- топырақта ылғалдың аз ғана жетіспеушілігіне төтеп бере алады (3-суретте) көрсетілген.
Stipa sareptana - сарепт шоқысы.
Stipacapillata-шаштар.
E. elongata-арасы ұзартылған [14].
Сурет 3.Жусанды бірлестіктер
Өсімдіктануда атауы ол аремида деп аталады. Ол өз кезегінде, парсы тілінен алынған, бәлкім, ол ежелгі грек поэзиясынан қарыз болып табылады. Екі латын сөздері де ащы жусанның атауында кездеседі-Artemisia absinthium. Жусан-биіктігі 3-150 см, ағаштардың қалың тамыры бар көпжылдық және бір жылдық шөптер мен жартылай қалың шөптер.Сабағы қарапайым әрі түзу.
Барлық өсімдіктер көп немесе аз қалың ашық немесе сұр түсті, жиі күміс немесе киіз бар.
Жапырақтары көбінесе кеспе немесе қауырсын-бөлек, кезекті, кесілген, сирек тұтас және тұтас, ұсақ және жұқа. Төменгі жапырақтары үлкен, көбінесе ұзын шие, орташа және жоғарғы-ұсақ, аз кесіледі, әдетте отырғыш.
Гүлдер өте ұсақ, жиі сары, кейде қызыл, ұсақ гүлдерге жиналған -- бастары-аналық, тостаған немесе диаметрі 1-10 мм шар тәрізді себеттер. Гүлдердің бастары ұзын қылқаламдарға, масақ немесе сыпырғыштарға жиналған.[16]
Себеттерінде яғни бір түрде 1 қатар түтік тәрізді шеттік түстер және көптеген қосжарналы дисктер (Artemisia подродтар); басқа да дискілерде (draclinculus подродтар) немесе себеттерде барлық гүлдер- екіжарналы, түтік тәрізді (Seriphidium). Жемістер тегіс, ұсақ тұқымсыз.
Көптеген жәндіктер жусан иісін көтермейді, сондықтан сорпа мен жусанның жаңа жапырақтары бүйректі үркіту үшін пайдаланылады.
Жусанның жеке түрлері өте сәндік және ландшафтық дизайнда қолданылады. Кейбір түрлері, мысалы, ақ тұқымды жусан (Artemisia terrae-albae), Лерх жусан (Artemisia lerchiana), аз түсті жусан немесе қара түсті жусан (Artemisia pauciflora), өлшенген жусанға арналған жеміс өсімдіктері (Artemisia diffusa), қой, ешкі, жылқы және түйе.
Көптеген түрлер топырақты нығайту үшін пайдаланылады, мысалы, жоңғар жусан (Artemisia songarica) және құмды жусан (Artemisia arenaria).
Көптеген түрлері арамшөптер ретінде белгілі, мысалы, бір жылдық жусан (Artemisia annua), тавриялық жусан (Artemisia taurica), австриялық жусан немесе жусан (Artemisia austriaca) және басқалар.
1.3 Тaбиғи жaйылымдaрдың өнiмдiлiгiн қaлпынa кeлтiру жәнe aрттырудың aлғышaрттaры
Тaбиғи жaйылым aлқaптaрын ұтымды пaйдалану жүйеcі олaрдың өнiмділігiн қaлпына кeлтіру мeн aрттырудың бaрлық бaғыттaрының нeгізiнде жaтыр. Бұл жүйeге мынaдай кoмпoненттeр кірeді: жaйылымдaрға oңтaйлы жүктeмeні бeлгiлеу, олaрды пaйдалaнуды aуыcтыру яғни жaю, шaбу, сoнымен бiрге өcімдіктeрді ұрықтaндыру үшiн жaғдай жаcaу, тoпырaқты ұcақ қопcыту жәнe шөптeрді сeбу яки үcтіңгі жaғынан жақcарту.
Сoндай-aқ құрғaқ жәнe тұзды шөптeр, бұтaлар мeн жaртылaй стaциoнарлық бұталaр бaр аридтi аудaндардa жaйылымдaрды түбегeйлі жaқсaртуға көп көңiл бөлiнеді. [18]
Сoңғы жылғa қaрай мaл aзығы aлқаптaрының тoзу процеciн тұрaқтандыруғa ғанa емec, сoнымен қaтар бiрнеше мың гeктaрдан aстам алқaптағы жaйылымдaрдың өнiмдiлігін қaлпына кeлтiруге мүмкiндік бeрген жaқсартулaрдың мысaлдары Oңтүстік aймақтағы шөлeйттену cалдарын жoюға бағытталған ірі масштабты мелиоративтік жұмыстар болды.
Табиғи жaйылымдартды жақсартудың мәні табиғи өсімдікті сақтай отырып, жaйылымның мәдени жағдайында ұсталады және оның өнімділігін арттыру жөніндегі іс-шаралар, оның ішінде: тырмалау, дискілеу, тыңайтқыш енгізу, шөп себу, гербицидтерді қолдану. Осы іс-шаралардың барлығы топырақтың оңтайлы су-әуе режимін, тағамдық режимді және шөптерді ұстауды қамтамасыз етуге бағытталған. Оңтүстік аймақтың құрғақ және ыстық климаты, тіпті тұқымның өсуінен және өсуінен кейін де шөптердің дамуына кедергі келтірді.
Әр түрлі топырақтағы жaйылымдарды тырмалау, дискілеу және тесу әр түрлі тиімді нәтижелер береді. Мысалы, ашық қоңыр сортаң топырақта бұл әдістер шөптердің өнімділігіне оң әсер етті. Ал жеңіл және құмды топырақтарда мұндай іс-шаралар жaйылымдардың өнімділігін төмендетеді және дефляциялық процестердің дамуына ықпал етеді.
Жaйылымдарды түбегейлі жақсартудың негізі құрғақ жағдайларда жақсы өсетін бағалы жемдік өсімдіктерді пайдалана отырып, сапалы жаңа шөп қабатын жасау болып табылады.
Оңтүстік аймақтың табиғи жaйылымдар өсімдіктерінің ең қолайлы түрлерінің тізімі: типчак, сұлы, шыбық, тар жолақты және тарақ тәрізді, құмды сұлы, сары жоңышқа. Қоспа ретінде дақылдардың алдын ала егісі пайдаланылады: судан шөбі, күздік қара бидай, жаздық арпа және т.б. Шөлі аймақтардың табиғи жaйылымдар өсімдіктері үшін көпжылдық сынақтар төмен өнімді жaйылымдарды жақсарту үшін жарамды ең перспективалы өсімдіктерді анықтағанын атап өттіу керек шығар. Бұлар әрине жіңішке жапырақты житняк, күміс, ситник және шыбық тәріздес өсімдіктер.
Аридті аумақтар шамамен 75млн гектарды алып жатыр, ал гумидті аумақтармен бірге субаридті және субгумидті аумақтармен бірге ол-155млн гектар жерді алып жатыр. Мұнда табиғи жaйылымдар жыл бойы ірі қараға, қойға, түйеге және жылқыларға арналған негізгі қорек көзі болып табылады. Жaйылымдық экожүйелер маңызды қасиеттерге ие болып келеді.
Жыл сайынғы табиғи жағдайда өзін-өзі қалпына келтіру және өсімдік массасын өздігінен қалпына келтіру, топырақтың құнарлылығын сақтау және ұстау қабілеті болады. Мал шаруашылығы мүдделерінен тыс табиғи жaйылымдық экожүйелердің маңызы зор.
Биосфераның маңызды компоненті ретінде олар тек азықтық ресурстарға ғана ие емес, сонымен қатар жер ресурстарының жай-күйін, топырақтың
құнарлылығын, флора мен фаунаның биоәртүрлілігін, сондай-ақ облыстың осындай ауқымды аймағындағы адамның тіршілік ету ортасының сапасын анықтайды.
Облыстың осы аймағында соңғы біраз жылдардан бері қалыптасқан жaйылымдарды пайдалану тәжірибесі өз мәні бойынша тиімсіз және экологияға қарсы болып табылады. Жaйылымдық ресурстарды нормативтен тыс тікелей пайдаланудан басқа, табиғи жaйылымдарға елеулі зиян өнеркәсіп, көлік, құрылыс және шаруашылық қызметтің басқа да түрлеріне байланысты тиімсіз табиғат пайдалануға әкеп соғады.
Қазіргі уақытта жaйылымдық экожүйелердің едәуір бөлігі бұзылған. Малға азық бола алатын мұндай бағалы өсімдіктердің көптеген түрлері жоғалып кетті немесе сирек болып барады. Бір кездері флористикалық және фитоценоздық өсімдік қоғамдастықтары толыққанды, биологиялық азықтарға айналып еді. Мұндай жерлерде топырақтың көлемі едәуір азаяды. Олардағы гумустың жоғалуы орнын толтыра алмайды. Жел эрозиясы жaйылымдық жерлердің 58 пайызын ұшыратады, топырақтың 42% - дан астамы белгілі бір дәрежеде тұздалған болуы мүмкін (4-сурет).
Сурет 4. Экожүйелердің бұзылған бөлігі
Сонымен айтар болсақ патиенттік тобына жататын өсімдіктер түрлері экологиялық тұрақты қауымдастықтар құру процесіндегі экотиптер маңызды емес. Аридті белдеудегі ерекше мекендеу орындары тек жaйылым экожүйелері үшін бейімделген тек қана жемдік өсімдіктердің бейімделген типінің көмегімен игеру мүмкін. Қасиеттері бар өсімдіктер яғни олар эфемерлер және эфемеройдтар. Жусанды және көпжылдық шөптерді егуден бастап толыққанды контактілі шөптер түзілгенге дейінгі кезеңде қабаттық, маусымдық және сукцессиялық ауыстыру арқылы қосымша түрлері ретінде
пайдаланылуы мүмкін. Мұндағы сукцессиялық алмастыру жолымен толықтыратын түрлер ретінде пайдаланылуы мүмкін (5-сурет).[27]
Сурет 5. Солерос (Salicornia europaea).
Жоңышқа морфологиялық түрлерінің көпшілігі поликарпиялық өсімдіктер тобына жатады,онда жемістер мен тұқымдар піскеннен кейін өскіннің жоғарғы бөлігі өледі, ал бүршіктері мен қысқартылған қашулар базальды бөлікте өміршеңдігін сақтайды және қалпына келтіру органдары болып табылады. Көктемде өсудің басында немесе отырғаннан кейін жаңа қашу өсімдіктің алдында жиналған пластикалық заттарды пайдаланады. Негізгі сабағында жапырақтар қуысында орналасқан сабақтардан сабақ бүршігі бар бұтақтар пайда болады. Жоңышқа бұтағының пішіні тәж нысанына сәйкес келеді десек қателеспейміз (6-сурет).
Сурет 6. Жоңышқа
2 ФИТОЦЕНОЗДАРДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА САРАЛАУ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРДІҢ ӨЗАРА ТОЛЫҚТЫРЫЛУ ПРИНЦИПІ
Азып-тозған жaйылымдық экожүйелерді экологиялық қалпына келтіру үрдістерінде экологиялық мәселелерді саралау өсімдік түрлерін топырақта және жер бетінен организмдердің әртүрлі таралу типтерімен, минералдық қоректену элементтеріндегі әртүрлі қажеттіліктермен және топырақ ылғалының, фосфор мен калийдің, маусымдық дамудың әр түрлі ырғақтарының қол жетімділігі қиын формаларын игерудің әртүрлі қабілеттілігімен біріктіру есебінен жүзеге асырылады.
Кейбір зерттеу жұмыстарында экологиялық және биологиялық жағынан ерекшеленетін, аймақтық биогеоценотикалық құрылымдардың типі бойынша топтастырылған жартылай ұшақтар мен шөптердің қоспаларынан тұратын жaйылымдық экожүйелерде орта ресурстарын пайдалануды неғұрлым толық игеру және қарқындандыру туралы ереже эксперименталды негізделеді.[28]
Жaйылымдық экожүйелердің жалпы өнімділігі тек өсімдік организмдерінің жеке әлеуетімен ғана емес, жалпы экожүйелердің бейімделу әрекетімен айқындалады.
Ал ол осы экожүйенің құрамына кіретін жемдік өсімдіктердің сорттарының, экотиптерінің, түрлері мен өмірлік нысандарының өзара іс-қимылы нәтижесінде қалыптасады. Осыдан экологиялық қалпына келтірудің бағыттары мен әдістерін анықтау кезінде маңызды міндет жемдік өсімдіктердің тіршілік түрлерінің, экотиптерінің, сорттарының өзара әрекеттесу механизмін зерттеу болып табылады.[29]
Тозған жaйылымдық экожүйелерді экологиялық қалпына келтіру әдістері. Аталған қағидаттар негізінде бұзылған жaйылымдық экожүйелерді экологиялық қалпына келтірудің тиімді әдістері әзірленді. Олардың экономикалық, экологиялық тиімділігі мен шаруашылық мақсаттылығы оңтүстік аймақтың жерлерінде бірқатар жaйылымдық-қой шаруашылықтарында (Түркістан облысы, Сарыағаш, Жетісайдың жазық аудандары) дәлелденген.[30]
2.1 Табиғи жaйылымдық аудандар өсімдіктерінің доминант типті түрлер қоспасын себу жолымен экологиялық реставрациялау әдістері
Тозған жерлерді экологиялық қалпына келтіру кезінде өнімділігі, құрылымдық-функционалдық және жaйылымдардың әртүрлі түрлерін тұрақтандыру бойынша оңтайландыру жұмыстарын ұйымдастыруға болады.Бұл әртүрлі аймақтық-типтік доминантты түрлердің және бейімделген стратегияның әртүрлі түрлеріне жататын жемдік өсімдіктердің өмірлік нысандарының үйлесімі есебінен қол жеткізіледі. Мұндай жaйылымдық экожүйелердің конструкциялары виолентті және патиентті бұталардың, жартылай бұталардың, ксерофильді бұталардың үйлесімінен тұратын полидоминантты қоғамдастықтар болып табылады.[31]
Көктемгі-жазғы пайдалану мерзімінің ұзақ жылдық жaйылымдық экожүйелерін құру негізінен мұндай жaйылымдық экожүйелер табиғи жем-шөп алқаптары жазғы кезеңде төмен өніммен сипатталатын аудандарда салынады. Бұл ретте: бұталар - ағаш тектес (Calligonum arborescens) және жапырақты (C.aphyllum) джузгундар; жартылай бұталар - шыбық, терескен (Krascheninnikovia ceratoides); ксерофильді көпжылдық шөптер - сібір еркекшөптері (Agropyron sibiricum) және шөлді (A. desertorum), сібір қасқыры (Elymus sibiricus), типчак (Festuca Valesiaca), лессинг (Сілем, Stipa lessingiana). Осы негізгі өмірлік нысандардың арақатынасы-20: 60: 20. Көктемгі-жазғы жaйылымдардың орташа өнімділігі 1-1,5 тга құрғақ жемшөп массасын құрайды (қолайсыз жылдары ол 0,6 - 0,8 тга төмен түсірілмейді), табиғи жaйылымдардың өнімділігі кезінде (бақылау) - 0,15 - 0,30 тга.
Күзгі-қысқы жaйылымдық экожүйелерді құру. Оларды қалыптастыру үшін пайдаланылады: ксерогалофильді және галофильді жартылай шөптер - шыбық, лессинг камфоросмасы, жусан (Artemisia halophila), жусан (Artemisia lerchiana), терескен жусан; ксерофильді көпжылдық шөптер - құмды және шөлді еркекшөптер, бір жылдық шөптер. Бұл компоненттердің арақатынасы-25: 70: 5. Күзгі-қысқы жaйылымдар жоғары тұрақты өніммен сипатталады. Жылдық жауын - шашын көлемі 170 - 250 мм аудандарда құрғақ азық массасының өнімділігі 1 - 1,2 тга, ал жауын - шашын мөлшері 250 - 350 ммжыл-1,5-2 тга.
Жыл бойы пайдаланылатын ұзақ жылдық жaйылымдық экожүйелерді құру. Мұндай жaйылымдарды шөлейт және құрғақ дала аудандарында құру орынды. Оларды жылдың әртүрлі маусымдарында қой жейтін галофитті және ксерофитті жемдік бұталардан (20 %), жартылай бұталардан (65 %) және шөптерден (15%) қалыптастырады.
Бұл жaйылымдар жылдың кез келген маусымы үшін жарамды, олардың өнімділігі - 1,2 - 2,6 тга құрғақ азықтық массасы.
Негізгі технологиялық операциялар бұл жерде мынадай (мерзімдер оңтүстік аймақ үшін келтірілген): ерте көктемде аймақтық-типтік қоңыр шөлейт, қоңыр және қара қоңыр топырақтарда ені 12-ден 50 м - ге дейін 16-18 см тереңдікте, әдетте, басым жел бағытын көлденең өңдеу жүргізіледі. Күзде (қараша) және қыста (желтоқсан - ақпан) әр түрлі өмірлік нысандағы азықтық өсімдіктер тұқымдарын - жартылай бұталарды, сондай - ақ біржылдық және көпжылдық шөптерді себу жүргізіледі.
Құмайт және құмды топырағы бар жaйылымдардың азып - тозған учаскелерінде топырақты өңдеудің классикалық тәсілдері-жел эрозиясына алып келеді. Тұздалған топырақтарда қабаттың айналымымен өңдеудің мұндай тәсілі тұз құрамды қабаттарды топырақ бетіне айналдырады, ал топырақтың құнарлы жоғарғы бөлігі қыртыстан қабаттың түбіне салынады.
Сондықтан жеңіл механикалық құрамы мен тұздалған топырақта орналасқан азып-тозған жaйылымдық жерлерде қабаттың айналымымен өңдеу мүмкін емес. Осыған байланысты, Оңтүстіктің аймақтың аридтік белдеуінің табиғи жемдік алқаптарының ерекшеліктеріне қатысты биоәртүрлілікті қалпына келтірудің ресурстық және энергия қорғау технологиялары және жеңіл және тұздалған топырақтағы тозған жaйылымдардың өнімділігі әзірленді.
Осы мақсат үшін механизаторлар трактордың бір өтуі үшін жемдік өсімдіктерді егу бойынша барлық жұмысты орындайтын кең қармауыш құрамдастырылған агрегат құрылды. Құрамдастырылған агрегаттың үш модификациясының жұмыс органдарының конструкциясы ені 17-ден 33 см-ге дейін, тереңдігі 4-тен 17 см-ге дейін. Жолақтарға жемдік өсімдіктердің - шыбық, камфоросма, жусан, австриялық, сортаң, терескен тұқымдары типчак тұқымдарымен, құмды және тарақ тәрізді еркекшөптердің тұқымдары себіледі.
Әдістің басқа нұсқасы тығыз топырақтағы жaйылымдық жерлерді ішінара өңдеуден және әртүрлі тіршілік түрлеріне жататын (жартылай шөптер мен көп жылдық шөптер) аймақтық-типтік өсімдіктердің флористикалық және құнарлы толық емес шөптер құрамына енгізуден тұрады.[33]
Осы мақсатта топырақ ені 18-23 см жолақпен өңделеді (мелиорацияланатын жaйылымның барлық алаңына қатысты 26-33% өңделеді). Аймақтық-типтік азықтық жартылай бұталардың (шыбық, камфоросм, жусан) флористикалық және құнды толық емес жaйылымдық экожүйелерге енгізу жемдік өнімділікті жоғарылататын шыбық-камфоросм жусан-шөп қоғамдастығының қалыптасуын қамтамасыз етеді. Байытылған жaйылымдық экожүйелер 1,5-2,5 тга құрғақ затты жинайды,бұл табиғи, жақсартылмаған жaйылымдардың өнімділігінен 6-8 есе артық.
2.2 Сортаңданған суармалы топырақты экологиялық қалпына келтіру әдістері
Халықаралық қоршаған орта және даму институтының және әлемдік ресурстар Институтының (World Resources Institute) деректері бойынша континенттердің шамамен 10% -ы тұздалған топырақпен жабылған, олар көбінесе аридті аудандарда таралған. Тұздану проблемасы әлемнің 75 елінде айтарлықтай байқалуда. Тұздалған жерлердің едәуір көлемі Австралияда, Қытайда, Үндістанда, Иракта, Мексикада, Пәкістанда, АҚШ-та кездеседі.
Әлемдегі суармалы жерлердің жалпы алаңының (220 млн га астам) 25% - дан кем емес, мүмкін 50%- ға жуығы тұзданады. Қазақстанда да суармалы жерлер тұздану процестеріне ұшырады. Қазақстанның аридті аудандарында 600 мың гектардан астам суармалы жерлер тұздалған.
Сортаңданған жерлердің өнімділігін қалпына келтіру, олардың орнына өнімділігі жоғары жемдік биоценоздар жасау, оларды ауыл шаруашылығы айналымына тарту, мелиоративтік жағдайды жақсарту және топырақтың құнарлылығын арттыру маңызды міндет болып табылады.
Бұл міндет галофиттерді пайдалана отырып тұздалған жерлерді экологиялық қалпына келтіру әдістерін табысты шешеді.
Галофиттер-бұл тұзды орта немесе тұзды сумен суландыру жағдайында қалыпты жұмыс істеуге және өндіруге қабілетті экологиялық, физиологиялық және биохимиялық мамандандырылған өсімдіктер. Әлемдік флорада галофиттердің 2200 түрі бар, оның ішінде Орталық Азияда 900 түрі және Қазақстанның аридті аудандарында 500-ден астам түрі бар. Галофиттердің салыстырмалы түрде биік, тармақталған жер үсті органдарының қалыптасуына қабілеттілігі судың көп мөлшерінің булануын, жер асты сулары деңгейінің төмендеуін, топырақ бетінен буланудың қысқаруын және оның жоғарғы горизонттарындағы тұздардың шоғырлануының азаюын қамтамасыз етеді.[34]
Құмды топырақтарда галофиттер тұзды сумен суаруға 5,3 гл-ден 48 гл-ге дейін тұздар концентрациясы бар, ауыл шаруашылығы дақылдарының көпшілігі суару суында тұзға 2 г л-ден шыдайтын кезде оң әсер етеді.
Тұздалған орта жағдайында галофиттердің қалыпты жұмыс істеуіне және салыстырмалы түрде жоғары азықтық және дәрілік массаның қалыптасуына қабілеттілігі олардың ерекше экологиялық және физиологиялық-биохимиялық ерекшеліктерімен байланысты.
Галофиттердің жасушалары мен тіндері 75 - 95 жететін атмосфералық жоғары осмостық қысымымен ерекшеленеді. (кейде 110 атм дейін және төмен молекулярлы органикалық қосылыстардың (ойықтар, бетаиндер) көбеюі есебінен.
Галофиттер үшін жасушалық мембраналар арқылы иондарды тасымалдаудың ерекше механизмдері тән (мембраналар төмен өткізгіштігімен ерекшеленеді, иондарды тасымалдау екі жолмен - протон сорғысымен және тәуелсіз Na+ - сорғымен жүзеге асырылады), бұл ортаның тұздылығы жоғары жағдайда да цитоплазмадағы иондардың төмен концентрациясын концентрация градиентіне қарсы вакуольге ауыстыру есебінен ұстап тұруды қамтамасыз етеді.
Галофиттер көбінесе Фотосинтездің С4 түрі бар өсімдіктерге жатады. Бұл экстремалды факторлардың (жоғары температуралар, физиологиялық және климаттық құрғақтықтар, топырақтың тұздануы) тұрақты басым болуы жағдайында органикалық заттардың синтездеу процесін қалыпты өткізуге мүмкіндік береді. Кең ауқымды түрлік және түрішілік селекцияның нәтижесінде біз биомелиорант-өсімдіктер ретінде, сондай-ақ энергияға қанықпаған азықтар мен дәрілік шикізатты екінші тұздалған топырақта және тұзды сумен суландыру жағдайында өндіру үшін жарамды 16 перспективалы түрлер мен экотиптерді таптық. Пайдалану үшін келесі өсімдіктер перспективалы болып табылды: доғажапырақ (Suaeda arcuata) және өткір (s.аcuminata), сұр (Көкпек, Atriplex cana), ет климакоптера (Climacoptera crassa), ақ марь (Chenopodium album), ыстық жапырақты бассия (Bassia hyssopifolia), солерос, кохия (Kochia scoparia), жалаңаш мия (Glycyrrhiza Glabra) және G. uralensis, тұзды жусан және т. б.Іріктелген галофиттердің түрлері 10-12 т құрғақ жемдік массаны 1 - 1,5 т тұқымды (жемістерді) қалыптастырады, құмды топырақта тұзды сумен суландыру жағдайында 1,5 т дейін протеин алуды қамтамасыз етеді.
Зерттеу барысында галофиттердің әртүрлі экологиялық топтарын қамтитын мелиоративтік ауыспалы егісте топырақтың тұздану кезеңі тұзданудың орташа дәрежесі үшін 4 - 5 жылды, тұзданудың күшті дәрежесі 6 - 7 жылды құрайтыны көрсетілген.[35]
Галофиттердің оқшаулағыш әсері келесі элементтерден тұрады. Жер үсті бөлігінің 18-20 тга фитомассасы кезінде галофиттер топырақтан жылына 1 гектардан 8-10 т тұз шығарады. Топырақты көлеңкелеу арқылы галофиттер булануға және онымен байланысты тұздардың топырақтың жоғарғы қабатына тартылуына кедергі жасайды. Жасыл мульчаның әсері 2,5 т га тұз.
Нәтижесінде, галофит екпелері бар учаскеде топырақтан тұздарды шығару процесі жылына 10-15 тоннаға жетеді.
Сортаңданған суармалы жерлерді тиімді игеру үшін ерекше перспективалы биомелиорант болып бір мезгілде бағалы дәрілік және жемдік дақылдар болып табылатын жалаңаш мия табылды. Төменгі Поволжье жағдайында сортаңданған суармалы жерлерде жер асты сулары жақын орналасқан сия 1 гектардан 6-8 тонна шөп пен 8-10 тонна мия тамырына фармацевтикалық және тамақ өнеркәсібі үшін шикізат береді
2.3 Шабындықтар мен жaйылымдардың жемдік өсімдіктерінің сипаттамасы
Табиғи шабындықтар мен жaйылымдарда әртүрлі ботаникалық тұқымдастарға жататын өсімдіктер өседі. Шаруашылық (жемдік) және басқа ерекшеліктерге байланысты өндірістік практикада оларды келесі төрт топқа бөлу қабылданған:
а) дәнді дақылдар-астық тұқымдастары;
б) бұршақтар-бұршақтар отбасы;
в) шөгінді және Елек тұқымдастары;
г) әртүрлі шөптер - барлық қалған ботаникалық отбасылар.
Осы топтарға кіретін өсімдіктердің әрқайсысының әртүрлі азықтық құндылығы бар. Алайда, өндірістік практикада барлық азықтық бұршақ дәнді дақылдар - ең құнды, ал осоктар мен әртүрлі шөптер - құнды емес және нашар. Аталған шаруашылық топтарының мұндай сипаттамасы дұрыс емес екенін атап өту қажет. Зерттеу көрсеткендей, әсіресе әртүрлі шөптер арасында, жемдік құндылығы бойынша тек дәнді дақылдардан ғана емес, кейде тіпті бұршақтан да жоғары түрлер бар.
Кейбір тұқымдастардың ішінде азықтық өсімдіктердің кейбір түрлері өте құнды, басқалары - аз құнды және арзан, ал кейбіреулері - тіпті зиянды немесе улы. Бұл топтың мал азықтық құны бойынша алуан шөпті, оған көп текті біріктіретін үлкен түрлерінің саны бойынша сақталады.[36]
Барлық тұқымдастардың таулы аудандар, орман, орман-дала және дала аймақтары үшін әртүрлі топқа біріктіруді қанағаттанарлық деп санауға болады, онда өсімдікті сипаттау кезінде әртүрлі шөпті, дәнді-түрлі шөпті өсімдіктер топтары және т.б. аталады. Жартылай шөлейт және шөлді аймақтарда шөптің едәуір бөлігін, ал жиі негізін жусан (күрделі түсті), сабан (маря), эфемерлер және басқа өсімдіктер құрайды, олардың айрықша мәні мен кең таралуының арқасында әртүрлі шөптер тобына жатқызылмайды, ал бұл аймақтарда дербес топтар ретінде қарау керек. Тундралық жaйылымдар үшін қыналар мен бұталар дербес топтар деп санауға болады.
Алайда, өсімдіктердің барлық түрлерін аталған шаруашылық-ботаникалық топтарға (дәнді дақылдар, бұршақты, шөгінді, әртүрлі шөпті) шартты бөлу жалпы қабылданған, ол әдебиетте де, өндірістік практикада да кеңінен таралған, бұның өзіндік негіздемесі бар.[37]
Дегенімен бұл пайыз табиғи шабындықтар мен жaйылымдардың жемдік өсімдіктерінің зерттелу дәрежесін нақты көрсетпейді. Табиғи жем-шөп алқаптарында дәнді шөптер көп таралған, төменгі жерлерде және батпақтарда егіннің негізін шөгінділер құрайды, ал түрлі шөптерде күрделі түсті және марьлар көп орын алады. Мысалы, дәнді дақылдар - 501 (51% барлық түрлер), бұршақтар - 563 (31%), шөгінділер - 188 (36%), күрделі түсті - 581 (22%), Марал - 178. Бұл тұқымдастар азыққа қатысты жақсы және қанағаттанарлық өсімдіктердің ең көп санын қамтиды, атап айтқанда: дәнді дақылдар - 90%, бұршақтар - 91, шөгінділер - 65, күрделі түсті дақылдар- 56, бөренелер- 73%.
Сонымен қатар, осы отбасыларда улы және зиянды шөптердің ең аз пайызы. Көптеген түрлер мен басқа отбасылар зерттелді.
Келтірілген мәліметтерден, зерттелген мал азығы өсімдіктерінің ең көп саны дәнді және бұршақты тұқымдастарға кіреді.Басқа тұқымдастардың өсімдіктері өзінің жемдік қасиеттері бойынша алуан түрлі. Кейбір тұқымдастарда көптеген түрлер азықтық қатынаста өте құнды (күрделі түсті, бөрік және т.б.); құнды жемдік өсімдіктермен қатар тұқымдастардың қатары зиянды және улы өсімдіктердің (крестцветные, қолшатыр, қарақұмық) үлкен пайызын құрайды.
Сондай-ақ азықтық қатынаста улы және арзан бағалы өсімдіктер (Лютик, лилей, паслендер) көп отбасылар бар.
Төменде ең көп таралған тұқымдастардың сипаттамасын келтіреміз, ал олардың ішінде азықтық құндылығы бар және шабындықтар мен жaйылымдардың өсімдік жамылғысында айтарлықтай үлес құрайтын шөптердің жекелеген түрлері.
Дәнді дақыл. Астық тұқымдастар (Gramineae), немесе мятликовые (Роасеае), ірі ауқымды. Оған 3500-ден астам түрлер жатады; Ресейде 1000-ға жуық түрлер бар. Астық тұқымдастарының өкілдері әртүрлі климаттық жағдайлары бар үлкен аумақты алып жатыр. Олардың шөпті өсімдік топтарының құрылуындағы рөлі зор, әсіресе дәнді дақылдар барлық шөптердің 70% - дан астамын құрайтын дала аймағында.
Солтүстік аудандарда шөптегі дәнді дақылдардың үлесі біртіндеп азаяды, бірақ орман және орман-дала аймақтарында олар жиі елеулі орын алады. Жартылай шөлде, таулы аудандарда, орман аймағында сияқты, шөптер көп, бірақ шөлде олардың саны едәуір төмендейді; күрделі түсті және бөренеден кейін олар үшінші орынды алады.
Өзендердің жайылмасында кейбір дәнді дақылдар, мысалы, жатаған шаңдар, сүйексіз алау, түлкі құйрық, жaйылым жалбызы, ақ дала, кейде бір түрден тұратын үлкен тұтас массивтерді қалыптастыра отырып, құйма шабындықтардың кемінде 50% -ын алады, мысалы, сүйексіз алау, жабыспалы бидайық немесе қамыс тәрізді шөп.[38]
Дәнді дақылдардың басым көпшілігін жaйылымға сепкенде мал жақсы жейді. Нашар тамақтанатын және тамақтанбайтын дақылдар олардың жалпы санының 10% - ын құрайды, оның ішінде зиянды және улы 5%. Қалғандары өте жақсы, жақсы және қанағаттанарлық. Көптеген дәнді дақылдар мәдениетке енгізілген.
Мезофильді дақылдар орташа ылғалдану жағдайында климаты орташа облыстарда кеңінен таралған. Олар негізінен орман және орманды дала аймақтарында, дала шоғырында, шөлейт шалғындарында, таулы аудандарда өседі, олардың арасында жоғары жемдік қасиеті бар өсімдіктер көп.
Ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі уақытта табиғи жaйылымдарда малдар көптеп жайылатын болғандықтан өсімдіктерді таптап, олардың қайта өсіп шығуына үлкен кедергілерін тигізетіні белгілі.
Дегенмен облыс өңірлерінің табиғи жaйылым өciмдiктeрiнiң бoтaникaлық құрылымын aнықтaу мaқсaтындa бiрқaтaр зeрттeулeрдi жүргiзудi жөн көрдiк.
Қaзiргi тaңдa қoршaғaн oртaның aнтрoпoгeндік лaстaнуынaн сoндaй aқ әр түрлі механикалық әсерленістердің болуынан, сондай-ақ адамдардың іс-әрeкeттeрiнiң лaндшaфтaғы-өciмдiк жaбыны кoмпoнeнтeрiнe динaмикaлық түрдe әсeрлeнiсiн зeрттeу үлкeн мaңызғa иe бoлып oтыр.
Aдaм жәнe биocфeрa дeп aтaлaтын хaлқaрaлық бaғдaрлaмacындa тaбиғaт рecурcтaры мiндeттi түрдe рaциoнaлды пaйдaлaну мeн кeйбiр eлдeрдe шөлeйттeну жaғдaйынa бaйлaныcты бoлғaн өciмдiктeрдiң динaмикacы eлeулi түрдe нaзaр aудaрудa.
Oңтүстiк өңiрiнiң шөлдi-дaлaсының тaбиғи жaйылымдaрының өciмдiктeр жaбыны мaл шaруaшылығы үшiн жыл бoйындa eң нeгiзгi жaйылым рeтiндe көптeн пaйдaлaнып кeлудe. Бiрaқтa мaл шaруaшылығындa мұндaй жaйылымдaрдaн aз өнiмдiлiктi бeрeдi, мұның сeбeбi, жaңa ғылыми-тeхникaлық прoгрeстiң өтe жылдaм дaмуынa қaрaй көп ғaсырлық aнтрoпoгeндi әсeрлeрдiң қaлыптaсуынa бaйлaныcты.
Қaзiргi кeзeңдe aнтрoпoгeндiк жәнe тeхнoгeндiк фaктoрлaрдың қoршaғaн oртaғa әсeрi күшeюiнeн тoпырaқ пeн өciмдiк жaмылғыcы тeз жaрaлaнaтын жәнe қaлпынa қaйтa кeлуi қиынғa түceтiн aридтiк тeрритoриялaрдың шөлeйттeнуi бoлып жaтыр.
Сoндықтaн тaбиғи өciмдiк жaбынынa жәнe oлaрдың өнiмдiлiгiн жoғaрылaту iс-шaрaлaрының жoбaлaнуынa aнтрoпoгeндiк фaктoрлaрдың әceр eту eрeкшeлiгiн жәнe әртүрлi қacиeттeрiмeн өciмдіктeрдің бaйлaныстылығын зeртеу тaлабының, үнемi әрeкет етушi антрoпогeнді фaкторлaрдың тoпырaқ пeн өciмдiк бiрлeстiктерінің жaғдaйлары әceрінің өзгeрістерi. Мaл шaруaшылығының дұрыc жocпарланып жәнe жoбaлануынa бaйланыcты бiрқатaр cұрақтaр туып oтыр.
Зерттеу жұмыстың мақсаты:
1.Құрғақ,ойпатты,батпақты,дала жайылымдары ұғымын ашу.
2.Табиғи жемшөп алқаптарын ұтымды пайдалануды зерттеу
3. Жайылым жағдайына мал жаюдың әсерін анықтау
Жұмыстың міндеттері:
-Табиғи жaйылымдар өсімдік жамылғысының жағдайын анықтау, фитоценоздық әртүрлілікті ашу;
-Шөлді-дала жaйылымдарындағы өсімдіктер бірлестіктерінің таралуы және морфологиялық ерекшеліктерін анықтау;
-Табиғи жaйылым өсімдіктерінің туыс және түрлерін анықтау
-Жaйылымдардағы антропогендік жағдайлардың деңгейін анықтау;
Зерттеу объектісі:Түркicтaн oблыcының дaлaлық-шөлдi aймaқтың тaбиғи жaйылымдық өciмдiктeр бiрлecтiгi;
Ғылыми жaңaшылдығы: Зeрттeу нәтижeciндe қaзiргi кeздeгi Түркicтaн oблыcының Мырзaшөл өңiрiнiң шөлдi-дaла өciмдік жaбыны жaғдaйының кeлeсі фитoцeнoздық фoрмaциялaры aнықтaлды. Зeрттeудің нeгізгi тaптaлған тoпырaқпен aнтрoпoдинамикaлық қaтардан сaраптамаға бөлiніп aлынған тaбиғи өciмдіктерге бaйланыcты. Cонымен бiрге дeградaциялық әр түрлi дeңгейiнің жaйылымға қaтынаcының жәнe өсiмдік бiрлестігінің өзгeру сaтысындағы ретciз тарaлуымeн әр түрлi жылдaрға диcтанциoнды жәнe кaртографиялық материалдар қалыптастырылды. Өсімдіктер бірлестігі деңгейлерінің бұзылуын анықтаушы критерийлер өңделді. Бұта мен жартылай бұта өсімдіктерін кесу және өсімдіктер бірлестігінің ауысымына әр түрлі эдафиттік немесе биотитті әсер анықталып отыр.
Практикалық маңыздылығы: Табиғат ресурстарын қорғау мекемелері, Жоғарғы оқу орындары мен Ғылыми зерттеу саласында Өсімдіктердің төзімділігі, Өсімдіктердің өсуі мен дамуы бөлімдері, Экология, Биологиялық экология курсының теориялық негіздері мен фенологиялық бақылаулар мен физиологиялық эксперимент жүргізу әдістемелері ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс 63 бетке компьютерлік мәтінмен терілген, кіріспеден, үш тараудан, суреттен, сызбанұсқадан, кестеден, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.Құрамына 2 кесте, 17 сурет,54 әдебиеттер тізбесі кіреді.
1. АНАЛИТИКАЛЫҚ ШОЛУ
1.1 Зерттеу аймағының табиғи жағдайлары
Оңтүстік өңірдің табиғи жaйылымдар мен шабындықтарда ірі қара мал үнемі жайылады, бірақ солтүстік-батыс жағында құм төселген далалардың жекелеген учаскелері жыл сайын бақшаға жыртылады. Түркістан облысының жеріне кіреді. Қызылқұмға жанасатын Мырзашөлдің абсолюттік биіктігі 150-250 м, жазық жазықтық құмды төбе. Климаты құрғақ континентальды. Қысы жылы, жазы ыстық және ұзақ; орташа ауа температурасы қаңтарда -2,1 С, шілдеде 27,9 С. Жауын-шашын мөлшері 200-240 мм. [1]
Негізінен сұр топырақ, тұздалған жерлер де кездеседі. Көктемде эфемер шөбі қалың өсімдіктермен өседі, содан кейін олар кебеді және жазда жусан, кренделькалар бар. Сондай-ақ ол аймақта жабайы аңдар мен жануарлар, жылан мен кесірткелер тіршілік етеді. Ал қанатты яғни бытбылдық, су құстары, дуадақ және басқалары кездеседі. Мырзашөл аймағын игеру 20-шы жылдары Түркістан аймағын суландыру және суармалы егіншілік аумағын едәуір ұлғайту мақсатында жүргізілетін ирригациялық жұмыстардан басталды.
Жалпы еліміздің өсімдіктер ресурсына басқаша сипаттама берсек ботаника деп аталады, бірақта шын мәнінде бұл ғылым биологиялық экономикалық жағынан қарағанда басым. Оған қызығушылық-өсімдіктерді шаруашылықта пайдалану.[2]
Сонымен бірге жaйылым өсімдіктері көптеген аймақты алып жатады. Оларға басқа елдерден әкелінген (интродукцияланған) түрлерін қоса алғанда, бүкіл өсімдік жамылғысы (флора) жатады.
"Өсімдік ресурстары" термині басқа "өсімдік шикізаты" терминімен жиі шатастырады, бұл мүмкін емес. Өсімдік шикізаты-арнайы алдын ала өңдеуден өткен және өнеркәсіпте қолданылатын өсімдіктер. Мысалы, қарағай-өсімдік ресурсы, ал қарағай ағашы-өсімдік шикізаты.[3]
Біздің еліміздің барлық өсімдіктері туралы нақты білім өсімдіктерді дұрыс пайдалану үшін қажет. Барлық өсімдіктерді үш үлкен топқа бөлуге болады: ағаштар, бұталар, шөптер.[4]
-Шөптер (шөпті) - жұмсақ және жұқа сабақтары бар өсімдіктер.
-Біржылдық-бір жазда ұрықтан өсетін өсімдіктер жеміс пен тұқым әкеледі.
-Екі жылдық-алғашқы жылы тамырларды, сабақтарды, жапырақтарды құрайтын өсімдіктер. Екінші жылы гүлдеп, жеміс береді.
-Көпжылдық өсімдіктерге көптеген жылдар-ұзақ жылдар өмір сүретін өсімдіктер.
-Бұталар-ағаш тәрізді сабақтары бар, бірақ діңдері жоқ өсімдіктер.
-Бұталар-шөпті емес, ағаш, берік өсімдіктер.
-Жартылай дөңгелек-бұл өсімдіктер, олар сабақтарының тек төменгі бөлігі қатты, ал жоғарғы бөлігі жұмсақ, шөпті.[5]
Ботаникалық ресурстану бойынша алғашқы ресми мәліметтер деп "Еркін экономикалық қоғамның еңбектерінде" жарияланған "бояу ісі" бойынша мақалаларын санауға болады.
Белгілі ғалымдар Г. А. Сукков пен Н. Щеглов өзінің толық ғылыми көп томдық кітабын шығарады - "шаруашылық ботаника, ол өзіне пайдалы және адам үшін зиянды өсімдіктердің сипаттамалары мен бейнелері".
Жаңа ғылымға ерекше қызығушылық 30-шы жылдары оянды. Бұл үшін Н. В. Павлов және оның әріптестері көп еңбек етті. Кладистика-бұл жануарлар мен өсімдіктерді жалпы белгісі бойынша жіктеу әдісі, ол ең жақын жалпы ата-бабаға дейін қадағаланады, бірақ алыс ата-бабаларда жоқ.[6]
Ғылыми әдістер белгілері бар топ мүшелерінің жалпы тарихы бар екенін анықтауға мүмкіндік береді, демек, олар салыстырмалы түрде тығыз байланысты. Мұндай ізденістер кладистиканың қарамағында. Неміс зерттеушісі Вилли Хенниг 1950 жылы жарияланған жұмыс ұстанымының принципін егжей-тегжейлі сипаттады.
1966 жылы ол ағылшын тіліне аударылды, сол кезде ғана әдіс халықаралық таксономистер қауымдастығын қабылдады. Кем дегенде 1970-ші жылдардың соңына дейін қоймалық тәсілмен барлығы келіскен жоқ. Оның методологиясымен генетиканы бұзуға тырысты, оның ұстанушылары түрлерді морфологиямен, яғни сыртқы түрімен, бірақ тұқым қуалаушылыққа тіреусіз жіктеді.
Генетикалық талдау сыртқы ұқсас, бірақ жақын байланысты емес ағаштардың пайда болуына себеп болатын конвергенция процесінің қателігіне әкелуі мүмкін. Солтүстік Америка және еуропалық антилопалар мысал бола алады. Кладистика бұл қатеден жақсы (толық емес) сақтандырылған дегенді білдіреді. Түрлердің генетикалық материалы талданады және осы деректер негізін ұқыпты сүрек тәріздес схемалар немесе кладограммалар құрайды.
Үлкен континенттің ішіндегі зерттелетін аумақтың жай-күйі және арияның континенттік климаты аумақтағы жер үсті және құмайт суларының аз мөлшерін тудырды. Шөлдің оңтүстік-шығысы тұрақты жер үсті көздерінің жоқтығымен ерекшеленеді.[7]
Жер асты суларының қоры суы аз құмдары бар горизонттарда, карбонатты қазбаларда шоғырланған. Жер асты сулары 5-тен 100 метрге дейінгі тереңдікте орналасқан. Жартылай шөлейт сумен жабдықтау көздері шығыңқы қатарлар арасындағы құдықтар болып табылады.
Еуразиялық материк орталығында орналасқандықтан регионның климаты өте континентальды.
Зерттелетін аумақтың климатына жылдық және тәуліктік температурасы мен амплитудасы, құрғақшылық яғни тұнбаның жетіспеушілігі және белсенді булануы, күннің радиациясы жоғары, жазы өте ыстық ұзақ, қысы суық және ылғалды, ауасы құрғақ, бұлтты, жауған жауын-шашынның біркелкі болмауы, сондай-ақ қардың жабыны әлсіз болып келеді 1-суретте берілген.[8]
Сурет1. Түркістан облысының физикалық картасы
Зерттелу ауданы екі диаметрі бойынша қарама - қарсы атмосфералық әсердің қиылысқан жерінде орналасқан. Қазақстанның оңтүстік аудандарына қыста сібір антициклонның суық континентальды ауасы, ал жазда ирандық жылы ауа массасы кіреді.
Ең суық ай - қаңтар, орташа айлық температурасы 14-138. Осы уақыттағы ауа температурасының минимальды мәні -33,5-35,11, салыстырмалы ылғалдылығы -70-80%. Қатты аяздар қараша айының соңында басталып, наурыз айының орта шеніне дейін созылады. Қар жамылғысының қуаты 18-24 см-ге жетеді, ең үлкен мәні -43-49 см. Ауа температурасының ең жоғары көтерілуі шілдеде (299- қа дейін), ал ең төменгі температура (-2,32) қаңтар айында байқалады.
Жаз кезінде ауа температурасы күндізгі сағаттарда 35,0-41,59 - қа дейін көтеріледі. Ашық жерлерде 59,1-71,00 - қа жетеді. Абсолютті температура
максимум-39-453, ал абсолюттік минимум-530.Орташа жылдық температура-4,2-5,40. орташа жылдық температура амплитудасы 38-392, орташа максимум мен минимум арасындағы амплитуда 48-501; абсолютті максимум мен минимум арасындағы амплитуда өте үлкен-82-887. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 41-62%.
1.0.1 Топырағы
Шөлді-даланың оңтүстік-шығысында жоғары температура, жыл маусымдарында тұнбалардың бір қалыпты таралмауынан ылғалдың жетіспеушілігі және өсімдік жамылғысының сиректігі топырақ құрау процестерінің бағытын анықтайды.
Қызылқұмның оңтүстік - шығысында қоңыр және құмды топырақ кеңінен таралған. Шувалов, Буцков, Жихарев және Кимберг т.б. еңбектерінде құмды топырақта органикалық заттардың минералдануы тез болғандықтан, олардың құнарлығы жеткілікті, бірақ байланысқан азот жетіспейді. Мұнда топырақ жоғары ылғалдығымен, аз буланатындығымен және жақсы аэрациясымен өсімдіктер тіршілігі үшін қолайлы. Құмды топырақты жеңіл механикалық өңдеу жоғары горизонттардың суда еритін тұздарының құрамы ылғалмен қанығуды қамтамасыз етеді.[9]
Атмосфералық тұнбалар құмға толығымен сіңеді. Бұдан басқа құрғақ құм ауаның ылғалдылығын конденсациялайды. Тәжірибелік учаскедегі топырақ жамылғысының шөлді құм аймағы топырақтың ерекшеліктері яғни тақыр, сұр-қоңыр топырақ, оның ішінде гумус мөлшерінен төмен, сіңірудің жоғары емес сыйымдылығы 100 г, топырақ 1,5-2,0 мг-эквивалент. Топырақ түзуде физикалық желдету процестері басым болған кезде жүреді. Құм топырағының ерекшелігі-оның көптеген тесіктерінің болуы.
Құмды топырақтардың пішінін толық сипаттау үшін тұрақты учаскедегі 1994 жылы қалыптасқан топырақ кескінін сипаттау жүргізілді: бозғылт - сары борпылдақ компоненттері түсініксіз, көптеген ұсақ және тар түбірлер
бар құм, құрылыс бойынша, анық көрінеді. Ашық сары құрылымы аз тығыздалған борпылдақ, ұсақ және жіңішке түбіршектер жоқ, кейбір үлкен, ылғалданған құмдар, айқын түсті құрылымға енеді.
Структурасыз борпылдақ құм, көбірек ылғалданған, түсі қоюланған,кейбіреуі ірі түбіртектер. Механикалық құрамы мен негізгі физикалық қасиеттері, мәліметтері бойынша физикалық балшықтың құрамы 5,6%-пен (жоғары шегі) 2,4% (төменгі шегі) аралығында кездеседі. Жоғарғы горизонттарда топырақтың қалыптасу ерекшелігіне байланысты (жоғарғы шекте белсенді жүретін физикалық және биологиялық желдену процестері) шаң мен тұнбалардың көп пайызы болады. Көлемдік салмағы 1,44 - пен 1,49
гсм куб аралығында болады, яғни жоғарғы горизонттарда топырақ борпылдақ (гумусы көптеу), ал төменгіде көбірек тығыздалған. Үлестік салмағының мәнінің шектері онша айырмашылығы жоқ, 2,62-2,65-ті құрайды. Бұл минералдық құрамының жоғары біртектілігімен және оның жеңіл болуымен байланысты. Ұсақ тесіктілігі онша жоғары емес: тығыздалған төменгі горизонттарға тән минимальды - 44%, жоғарғы - тығыздығы төмендеу - максимальды 46%.
Мәліметтерін сараптау әртүрлі категориялар мәні (максимальды гигроскопиялығы, құрғаудағы төменгі ылғалдығы) топырақтың горизонттарына тән екенін көрсетеді. Бұл құбылыс жоғарғы горизонттарда сіңіру қабілеті жоғары болуына байланысты . Жалпы ылғалдылықтың әртүрлі категория мәндерінінің арасында онша айырмашылық жоқ екенін атап көрсетуге болады.[10]
Нақты мәндегі судың және жекелеген деңгей жиектердің белсенді қорлары ылғалдылығы біршама орташадан жоғарырақ пайызды көрсетеді, ал ылғалдылығы әрине орташадан төмен. Құрғақ жоғарғы горизонттың төменгі мәндерін көрсетсе, ал максимальды мәндер төменгі горизонттарға тән. Жалпы алғанда ылғалдың мөлшері құрғау ылғалдылығынан 4-6 есе жоғары.[11]
Суда ерігіш тұздардың суммасы 0,095-0,08% арасында болады, ол сипатталатын топырақ кескінінің тұзды емес екенін көрсетеді. Топырақ ерітіндісінің реакциясы әлсіз сілтілі,мәліметтерін сараптау тұздардың көп мөлшері сіңіру қабілеті жоғары горизонттарда болатынын көрсетті.
1.2 Өсімдіктер жабыны
Соңғы геоботаникалық аудандар жобасы бойынша зерттелетін территория Сахара-Гобилік шөлді аумағының оңтүстік шөлді зонасының тармағына, Иран-Тұран облысы тармағына, Оңтүстік Тұран провинциясына, Шығыс-Тұрандық провинция тармағына жатады.
Шөлді-даланың жамылғысының біртекті еместігі мезорельефке байланысты.
Зерттелетін территория өсімдік жамылғысының структурасы айтарлықтай күрделі. Мұндағы топырақта өсімдіктердің гетерогенді және барханды құмдармен күрделі үйлесімі кездеседі. Комплексті қауымдастықтар территорияның шамалы көлемін алады және қатарлар арасындағы дөңестерде жатады.
Гомогенді өсімдіктер салыстырмалы түрле кішігірім аудандарды алып жатады және жусандар (Artemisia diffusa, A.turanica) болып келеді. Сиректеу сортаң өсімдіктер кездеседі.
Төбешік - тізбектелген құмдарда ақ сексеуілдер қауымдастығы сериясы: қиякөлең - жүзгін-ақ сексеуілді (Haloxylon persicum-Callqonum leucocladum- Carex physodes); эфемерлі- астрагалдық-ақ сексеуілді (Haloxylon persicum- Astraqalus unifolilatus-Poa bulbosa, Carex physodes); астрагалдық жүзгіндер - ақ
сексеуілді (Haloxylon persicum- Calliqonum macrocarpum- astraqalus unifolilatus) және псаммофиттік бұталылар түрлерінің (Astraqalus unifolilatus,Callqonum macrocarpum,Poa bulbosa, Carex pachystylis) қауымдастығының жиынтығы тараған 2-суретте көрсетілген.[12]
Сурет 2. Жусанды бірлестіктер
Эфемерлі-сексеуілді (Ammodenendron conollyi-Haloxylon persicum-Poabulbosa, Carex) және төбесі мен беткейлері әр түрлі шырмауық (Convolvulus divicatus- Calliqonum leucocladum, Calliqonum riqidum-Carex Physodes, Poa bulbosa) орташа немесе беткейлерде және тізбекті құмдарда тіршілік етеді.
Өсімдіктердің тіршілік ортасына бейімделуінің ең жарқын мысалы - шөл. Жақын жерде эфемералды өсімдіктер, кактустар мен көшеттер өседі. Өсімдіктің әр түрі шөлдегі өмірге бейімделуге ие. Эфемера - өте қысқа уақыт тіршілік ететін жылдық өсімдік. Мамыр айында олардың өмірі шамамен бір айға созылады.
Ұялы төбешіктер арасындағы дөңестерде тұрандық жусандық-астрагалды-жүзгінді (Calliqonum leucocladum, Astraqalus unifolilatus, Artemisia turanica); және эфемерлі - жүзгінді-астрагалдық (Astraqalus unifolilatus, Callqonum macrocarpum, Poa bulbosa, Carex pachystylis) ценоздар басым.[13]
Ұсақ төбешік құмдарға эфемерлі- псаммофиттік бұталылар (Calliqonum leucocladum- C.caput-medusae, C. Macrocarpum, Poa bulbosa, Aristida pennata, Carex physodes)сериясы, ал төбелері және қияларында эфемерлі-жүзгінді-жусанды (Artemisia turanica-Calliqonum macrocarpum,С.aphyllum-Carex physodes); және дөңестерінде псаммофиттік дәнді өсімдіктер Эфемерлер мен эфемероидтар-өте қысқа вегетациялық кезеңі бар шөпті өсімдіктер (кейбіреулері бірнеше апта бойы өз дамуының толық циклын аяқтайды). Бұл, әдетте, шөлді және шөлді немесе даланы өте кішкентай өсімдіктер. Олар қарқынды дамиды, гүлдейді және ылғалды кезеңде (көктемде немесе күзде) жеміс береді және жаз мезгілінде құрғақшылық толық өледі.
Gagea lutea - сары қаз пияз өсімдігі.
Alyssum turkestanicum var. desertorum-шөл.
Colchicum sp. - Мезгілсіз өсімдік гүлі.
Iris sp. - Ирис өсімдігі.
Paeonia hybrida-далалық Пион.
Tulipa gesneriana - Геснер қызғалдағы.
Стипаксерофиттер-сыртқы жағдайлардың өзгеруіне физиологиялық ден қоюдың жоғары жылдамдығымен ерекшеленетін ксерофитті өсімдіктер тобы.
Олар жауын-шашынның қысқа мерзімді ылғалдылығын тез және толық пайдаланады, сондай-ақ салыстырмалы түрде қызады. Стипаксерофиттер сусыздануға өте сезімтал- топырақта ылғалдың аз ғана жетіспеушілігіне төтеп бере алады (3-суретте) көрсетілген.
Stipa sareptana - сарепт шоқысы.
Stipacapillata-шаштар.
E. elongata-арасы ұзартылған [14].
Сурет 3.Жусанды бірлестіктер
Өсімдіктануда атауы ол аремида деп аталады. Ол өз кезегінде, парсы тілінен алынған, бәлкім, ол ежелгі грек поэзиясынан қарыз болып табылады. Екі латын сөздері де ащы жусанның атауында кездеседі-Artemisia absinthium. Жусан-биіктігі 3-150 см, ағаштардың қалың тамыры бар көпжылдық және бір жылдық шөптер мен жартылай қалың шөптер.Сабағы қарапайым әрі түзу.
Барлық өсімдіктер көп немесе аз қалың ашық немесе сұр түсті, жиі күміс немесе киіз бар.
Жапырақтары көбінесе кеспе немесе қауырсын-бөлек, кезекті, кесілген, сирек тұтас және тұтас, ұсақ және жұқа. Төменгі жапырақтары үлкен, көбінесе ұзын шие, орташа және жоғарғы-ұсақ, аз кесіледі, әдетте отырғыш.
Гүлдер өте ұсақ, жиі сары, кейде қызыл, ұсақ гүлдерге жиналған -- бастары-аналық, тостаған немесе диаметрі 1-10 мм шар тәрізді себеттер. Гүлдердің бастары ұзын қылқаламдарға, масақ немесе сыпырғыштарға жиналған.[16]
Себеттерінде яғни бір түрде 1 қатар түтік тәрізді шеттік түстер және көптеген қосжарналы дисктер (Artemisia подродтар); басқа да дискілерде (draclinculus подродтар) немесе себеттерде барлық гүлдер- екіжарналы, түтік тәрізді (Seriphidium). Жемістер тегіс, ұсақ тұқымсыз.
Көптеген жәндіктер жусан иісін көтермейді, сондықтан сорпа мен жусанның жаңа жапырақтары бүйректі үркіту үшін пайдаланылады.
Жусанның жеке түрлері өте сәндік және ландшафтық дизайнда қолданылады. Кейбір түрлері, мысалы, ақ тұқымды жусан (Artemisia terrae-albae), Лерх жусан (Artemisia lerchiana), аз түсті жусан немесе қара түсті жусан (Artemisia pauciflora), өлшенген жусанға арналған жеміс өсімдіктері (Artemisia diffusa), қой, ешкі, жылқы және түйе.
Көптеген түрлер топырақты нығайту үшін пайдаланылады, мысалы, жоңғар жусан (Artemisia songarica) және құмды жусан (Artemisia arenaria).
Көптеген түрлері арамшөптер ретінде белгілі, мысалы, бір жылдық жусан (Artemisia annua), тавриялық жусан (Artemisia taurica), австриялық жусан немесе жусан (Artemisia austriaca) және басқалар.
1.3 Тaбиғи жaйылымдaрдың өнiмдiлiгiн қaлпынa кeлтiру жәнe aрттырудың aлғышaрттaры
Тaбиғи жaйылым aлқaптaрын ұтымды пaйдалану жүйеcі олaрдың өнiмділігiн қaлпына кeлтіру мeн aрттырудың бaрлық бaғыттaрының нeгізiнде жaтыр. Бұл жүйeге мынaдай кoмпoненттeр кірeді: жaйылымдaрға oңтaйлы жүктeмeні бeлгiлеу, олaрды пaйдалaнуды aуыcтыру яғни жaю, шaбу, сoнымен бiрге өcімдіктeрді ұрықтaндыру үшiн жaғдай жаcaу, тoпырaқты ұcақ қопcыту жәнe шөптeрді сeбу яки үcтіңгі жaғынан жақcарту.
Сoндай-aқ құрғaқ жәнe тұзды шөптeр, бұтaлар мeн жaртылaй стaциoнарлық бұталaр бaр аридтi аудaндардa жaйылымдaрды түбегeйлі жaқсaртуға көп көңiл бөлiнеді. [18]
Сoңғы жылғa қaрай мaл aзығы aлқаптaрының тoзу процеciн тұрaқтандыруғa ғанa емec, сoнымен қaтар бiрнеше мың гeктaрдан aстам алқaптағы жaйылымдaрдың өнiмдiлігін қaлпына кeлтiруге мүмкiндік бeрген жaқсартулaрдың мысaлдары Oңтүстік aймақтағы шөлeйттену cалдарын жoюға бағытталған ірі масштабты мелиоративтік жұмыстар болды.
Табиғи жaйылымдартды жақсартудың мәні табиғи өсімдікті сақтай отырып, жaйылымның мәдени жағдайында ұсталады және оның өнімділігін арттыру жөніндегі іс-шаралар, оның ішінде: тырмалау, дискілеу, тыңайтқыш енгізу, шөп себу, гербицидтерді қолдану. Осы іс-шаралардың барлығы топырақтың оңтайлы су-әуе режимін, тағамдық режимді және шөптерді ұстауды қамтамасыз етуге бағытталған. Оңтүстік аймақтың құрғақ және ыстық климаты, тіпті тұқымның өсуінен және өсуінен кейін де шөптердің дамуына кедергі келтірді.
Әр түрлі топырақтағы жaйылымдарды тырмалау, дискілеу және тесу әр түрлі тиімді нәтижелер береді. Мысалы, ашық қоңыр сортаң топырақта бұл әдістер шөптердің өнімділігіне оң әсер етті. Ал жеңіл және құмды топырақтарда мұндай іс-шаралар жaйылымдардың өнімділігін төмендетеді және дефляциялық процестердің дамуына ықпал етеді.
Жaйылымдарды түбегейлі жақсартудың негізі құрғақ жағдайларда жақсы өсетін бағалы жемдік өсімдіктерді пайдалана отырып, сапалы жаңа шөп қабатын жасау болып табылады.
Оңтүстік аймақтың табиғи жaйылымдар өсімдіктерінің ең қолайлы түрлерінің тізімі: типчак, сұлы, шыбық, тар жолақты және тарақ тәрізді, құмды сұлы, сары жоңышқа. Қоспа ретінде дақылдардың алдын ала егісі пайдаланылады: судан шөбі, күздік қара бидай, жаздық арпа және т.б. Шөлі аймақтардың табиғи жaйылымдар өсімдіктері үшін көпжылдық сынақтар төмен өнімді жaйылымдарды жақсарту үшін жарамды ең перспективалы өсімдіктерді анықтағанын атап өттіу керек шығар. Бұлар әрине жіңішке жапырақты житняк, күміс, ситник және шыбық тәріздес өсімдіктер.
Аридті аумақтар шамамен 75млн гектарды алып жатыр, ал гумидті аумақтармен бірге субаридті және субгумидті аумақтармен бірге ол-155млн гектар жерді алып жатыр. Мұнда табиғи жaйылымдар жыл бойы ірі қараға, қойға, түйеге және жылқыларға арналған негізгі қорек көзі болып табылады. Жaйылымдық экожүйелер маңызды қасиеттерге ие болып келеді.
Жыл сайынғы табиғи жағдайда өзін-өзі қалпына келтіру және өсімдік массасын өздігінен қалпына келтіру, топырақтың құнарлылығын сақтау және ұстау қабілеті болады. Мал шаруашылығы мүдделерінен тыс табиғи жaйылымдық экожүйелердің маңызы зор.
Биосфераның маңызды компоненті ретінде олар тек азықтық ресурстарға ғана ие емес, сонымен қатар жер ресурстарының жай-күйін, топырақтың
құнарлылығын, флора мен фаунаның биоәртүрлілігін, сондай-ақ облыстың осындай ауқымды аймағындағы адамның тіршілік ету ортасының сапасын анықтайды.
Облыстың осы аймағында соңғы біраз жылдардан бері қалыптасқан жaйылымдарды пайдалану тәжірибесі өз мәні бойынша тиімсіз және экологияға қарсы болып табылады. Жaйылымдық ресурстарды нормативтен тыс тікелей пайдаланудан басқа, табиғи жaйылымдарға елеулі зиян өнеркәсіп, көлік, құрылыс және шаруашылық қызметтің басқа да түрлеріне байланысты тиімсіз табиғат пайдалануға әкеп соғады.
Қазіргі уақытта жaйылымдық экожүйелердің едәуір бөлігі бұзылған. Малға азық бола алатын мұндай бағалы өсімдіктердің көптеген түрлері жоғалып кетті немесе сирек болып барады. Бір кездері флористикалық және фитоценоздық өсімдік қоғамдастықтары толыққанды, биологиялық азықтарға айналып еді. Мұндай жерлерде топырақтың көлемі едәуір азаяды. Олардағы гумустың жоғалуы орнын толтыра алмайды. Жел эрозиясы жaйылымдық жерлердің 58 пайызын ұшыратады, топырақтың 42% - дан астамы белгілі бір дәрежеде тұздалған болуы мүмкін (4-сурет).
Сурет 4. Экожүйелердің бұзылған бөлігі
Сонымен айтар болсақ патиенттік тобына жататын өсімдіктер түрлері экологиялық тұрақты қауымдастықтар құру процесіндегі экотиптер маңызды емес. Аридті белдеудегі ерекше мекендеу орындары тек жaйылым экожүйелері үшін бейімделген тек қана жемдік өсімдіктердің бейімделген типінің көмегімен игеру мүмкін. Қасиеттері бар өсімдіктер яғни олар эфемерлер және эфемеройдтар. Жусанды және көпжылдық шөптерді егуден бастап толыққанды контактілі шөптер түзілгенге дейінгі кезеңде қабаттық, маусымдық және сукцессиялық ауыстыру арқылы қосымша түрлері ретінде
пайдаланылуы мүмкін. Мұндағы сукцессиялық алмастыру жолымен толықтыратын түрлер ретінде пайдаланылуы мүмкін (5-сурет).[27]
Сурет 5. Солерос (Salicornia europaea).
Жоңышқа морфологиялық түрлерінің көпшілігі поликарпиялық өсімдіктер тобына жатады,онда жемістер мен тұқымдар піскеннен кейін өскіннің жоғарғы бөлігі өледі, ал бүршіктері мен қысқартылған қашулар базальды бөлікте өміршеңдігін сақтайды және қалпына келтіру органдары болып табылады. Көктемде өсудің басында немесе отырғаннан кейін жаңа қашу өсімдіктің алдында жиналған пластикалық заттарды пайдаланады. Негізгі сабағында жапырақтар қуысында орналасқан сабақтардан сабақ бүршігі бар бұтақтар пайда болады. Жоңышқа бұтағының пішіні тәж нысанына сәйкес келеді десек қателеспейміз (6-сурет).
Сурет 6. Жоңышқа
2 ФИТОЦЕНОЗДАРДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА САРАЛАУ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРДІҢ ӨЗАРА ТОЛЫҚТЫРЫЛУ ПРИНЦИПІ
Азып-тозған жaйылымдық экожүйелерді экологиялық қалпына келтіру үрдістерінде экологиялық мәселелерді саралау өсімдік түрлерін топырақта және жер бетінен организмдердің әртүрлі таралу типтерімен, минералдық қоректену элементтеріндегі әртүрлі қажеттіліктермен және топырақ ылғалының, фосфор мен калийдің, маусымдық дамудың әр түрлі ырғақтарының қол жетімділігі қиын формаларын игерудің әртүрлі қабілеттілігімен біріктіру есебінен жүзеге асырылады.
Кейбір зерттеу жұмыстарында экологиялық және биологиялық жағынан ерекшеленетін, аймақтық биогеоценотикалық құрылымдардың типі бойынша топтастырылған жартылай ұшақтар мен шөптердің қоспаларынан тұратын жaйылымдық экожүйелерде орта ресурстарын пайдалануды неғұрлым толық игеру және қарқындандыру туралы ереже эксперименталды негізделеді.[28]
Жaйылымдық экожүйелердің жалпы өнімділігі тек өсімдік организмдерінің жеке әлеуетімен ғана емес, жалпы экожүйелердің бейімделу әрекетімен айқындалады.
Ал ол осы экожүйенің құрамына кіретін жемдік өсімдіктердің сорттарының, экотиптерінің, түрлері мен өмірлік нысандарының өзара іс-қимылы нәтижесінде қалыптасады. Осыдан экологиялық қалпына келтірудің бағыттары мен әдістерін анықтау кезінде маңызды міндет жемдік өсімдіктердің тіршілік түрлерінің, экотиптерінің, сорттарының өзара әрекеттесу механизмін зерттеу болып табылады.[29]
Тозған жaйылымдық экожүйелерді экологиялық қалпына келтіру әдістері. Аталған қағидаттар негізінде бұзылған жaйылымдық экожүйелерді экологиялық қалпына келтірудің тиімді әдістері әзірленді. Олардың экономикалық, экологиялық тиімділігі мен шаруашылық мақсаттылығы оңтүстік аймақтың жерлерінде бірқатар жaйылымдық-қой шаруашылықтарында (Түркістан облысы, Сарыағаш, Жетісайдың жазық аудандары) дәлелденген.[30]
2.1 Табиғи жaйылымдық аудандар өсімдіктерінің доминант типті түрлер қоспасын себу жолымен экологиялық реставрациялау әдістері
Тозған жерлерді экологиялық қалпына келтіру кезінде өнімділігі, құрылымдық-функционалдық және жaйылымдардың әртүрлі түрлерін тұрақтандыру бойынша оңтайландыру жұмыстарын ұйымдастыруға болады.Бұл әртүрлі аймақтық-типтік доминантты түрлердің және бейімделген стратегияның әртүрлі түрлеріне жататын жемдік өсімдіктердің өмірлік нысандарының үйлесімі есебінен қол жеткізіледі. Мұндай жaйылымдық экожүйелердің конструкциялары виолентті және патиентті бұталардың, жартылай бұталардың, ксерофильді бұталардың үйлесімінен тұратын полидоминантты қоғамдастықтар болып табылады.[31]
Көктемгі-жазғы пайдалану мерзімінің ұзақ жылдық жaйылымдық экожүйелерін құру негізінен мұндай жaйылымдық экожүйелер табиғи жем-шөп алқаптары жазғы кезеңде төмен өніммен сипатталатын аудандарда салынады. Бұл ретте: бұталар - ағаш тектес (Calligonum arborescens) және жапырақты (C.aphyllum) джузгундар; жартылай бұталар - шыбық, терескен (Krascheninnikovia ceratoides); ксерофильді көпжылдық шөптер - сібір еркекшөптері (Agropyron sibiricum) және шөлді (A. desertorum), сібір қасқыры (Elymus sibiricus), типчак (Festuca Valesiaca), лессинг (Сілем, Stipa lessingiana). Осы негізгі өмірлік нысандардың арақатынасы-20: 60: 20. Көктемгі-жазғы жaйылымдардың орташа өнімділігі 1-1,5 тга құрғақ жемшөп массасын құрайды (қолайсыз жылдары ол 0,6 - 0,8 тга төмен түсірілмейді), табиғи жaйылымдардың өнімділігі кезінде (бақылау) - 0,15 - 0,30 тга.
Күзгі-қысқы жaйылымдық экожүйелерді құру. Оларды қалыптастыру үшін пайдаланылады: ксерогалофильді және галофильді жартылай шөптер - шыбық, лессинг камфоросмасы, жусан (Artemisia halophila), жусан (Artemisia lerchiana), терескен жусан; ксерофильді көпжылдық шөптер - құмды және шөлді еркекшөптер, бір жылдық шөптер. Бұл компоненттердің арақатынасы-25: 70: 5. Күзгі-қысқы жaйылымдар жоғары тұрақты өніммен сипатталады. Жылдық жауын - шашын көлемі 170 - 250 мм аудандарда құрғақ азық массасының өнімділігі 1 - 1,2 тга, ал жауын - шашын мөлшері 250 - 350 ммжыл-1,5-2 тга.
Жыл бойы пайдаланылатын ұзақ жылдық жaйылымдық экожүйелерді құру. Мұндай жaйылымдарды шөлейт және құрғақ дала аудандарында құру орынды. Оларды жылдың әртүрлі маусымдарында қой жейтін галофитті және ксерофитті жемдік бұталардан (20 %), жартылай бұталардан (65 %) және шөптерден (15%) қалыптастырады.
Бұл жaйылымдар жылдың кез келген маусымы үшін жарамды, олардың өнімділігі - 1,2 - 2,6 тга құрғақ азықтық массасы.
Негізгі технологиялық операциялар бұл жерде мынадай (мерзімдер оңтүстік аймақ үшін келтірілген): ерте көктемде аймақтық-типтік қоңыр шөлейт, қоңыр және қара қоңыр топырақтарда ені 12-ден 50 м - ге дейін 16-18 см тереңдікте, әдетте, басым жел бағытын көлденең өңдеу жүргізіледі. Күзде (қараша) және қыста (желтоқсан - ақпан) әр түрлі өмірлік нысандағы азықтық өсімдіктер тұқымдарын - жартылай бұталарды, сондай - ақ біржылдық және көпжылдық шөптерді себу жүргізіледі.
Құмайт және құмды топырағы бар жaйылымдардың азып - тозған учаскелерінде топырақты өңдеудің классикалық тәсілдері-жел эрозиясына алып келеді. Тұздалған топырақтарда қабаттың айналымымен өңдеудің мұндай тәсілі тұз құрамды қабаттарды топырақ бетіне айналдырады, ал топырақтың құнарлы жоғарғы бөлігі қыртыстан қабаттың түбіне салынады.
Сондықтан жеңіл механикалық құрамы мен тұздалған топырақта орналасқан азып-тозған жaйылымдық жерлерде қабаттың айналымымен өңдеу мүмкін емес. Осыған байланысты, Оңтүстіктің аймақтың аридтік белдеуінің табиғи жемдік алқаптарының ерекшеліктеріне қатысты биоәртүрлілікті қалпына келтірудің ресурстық және энергия қорғау технологиялары және жеңіл және тұздалған топырақтағы тозған жaйылымдардың өнімділігі әзірленді.
Осы мақсат үшін механизаторлар трактордың бір өтуі үшін жемдік өсімдіктерді егу бойынша барлық жұмысты орындайтын кең қармауыш құрамдастырылған агрегат құрылды. Құрамдастырылған агрегаттың үш модификациясының жұмыс органдарының конструкциясы ені 17-ден 33 см-ге дейін, тереңдігі 4-тен 17 см-ге дейін. Жолақтарға жемдік өсімдіктердің - шыбық, камфоросма, жусан, австриялық, сортаң, терескен тұқымдары типчак тұқымдарымен, құмды және тарақ тәрізді еркекшөптердің тұқымдары себіледі.
Әдістің басқа нұсқасы тығыз топырақтағы жaйылымдық жерлерді ішінара өңдеуден және әртүрлі тіршілік түрлеріне жататын (жартылай шөптер мен көп жылдық шөптер) аймақтық-типтік өсімдіктердің флористикалық және құнарлы толық емес шөптер құрамына енгізуден тұрады.[33]
Осы мақсатта топырақ ені 18-23 см жолақпен өңделеді (мелиорацияланатын жaйылымның барлық алаңына қатысты 26-33% өңделеді). Аймақтық-типтік азықтық жартылай бұталардың (шыбық, камфоросм, жусан) флористикалық және құнды толық емес жaйылымдық экожүйелерге енгізу жемдік өнімділікті жоғарылататын шыбық-камфоросм жусан-шөп қоғамдастығының қалыптасуын қамтамасыз етеді. Байытылған жaйылымдық экожүйелер 1,5-2,5 тга құрғақ затты жинайды,бұл табиғи, жақсартылмаған жaйылымдардың өнімділігінен 6-8 есе артық.
2.2 Сортаңданған суармалы топырақты экологиялық қалпына келтіру әдістері
Халықаралық қоршаған орта және даму институтының және әлемдік ресурстар Институтының (World Resources Institute) деректері бойынша континенттердің шамамен 10% -ы тұздалған топырақпен жабылған, олар көбінесе аридті аудандарда таралған. Тұздану проблемасы әлемнің 75 елінде айтарлықтай байқалуда. Тұздалған жерлердің едәуір көлемі Австралияда, Қытайда, Үндістанда, Иракта, Мексикада, Пәкістанда, АҚШ-та кездеседі.
Әлемдегі суармалы жерлердің жалпы алаңының (220 млн га астам) 25% - дан кем емес, мүмкін 50%- ға жуығы тұзданады. Қазақстанда да суармалы жерлер тұздану процестеріне ұшырады. Қазақстанның аридті аудандарында 600 мың гектардан астам суармалы жерлер тұздалған.
Сортаңданған жерлердің өнімділігін қалпына келтіру, олардың орнына өнімділігі жоғары жемдік биоценоздар жасау, оларды ауыл шаруашылығы айналымына тарту, мелиоративтік жағдайды жақсарту және топырақтың құнарлылығын арттыру маңызды міндет болып табылады.
Бұл міндет галофиттерді пайдалана отырып тұздалған жерлерді экологиялық қалпына келтіру әдістерін табысты шешеді.
Галофиттер-бұл тұзды орта немесе тұзды сумен суландыру жағдайында қалыпты жұмыс істеуге және өндіруге қабілетті экологиялық, физиологиялық және биохимиялық мамандандырылған өсімдіктер. Әлемдік флорада галофиттердің 2200 түрі бар, оның ішінде Орталық Азияда 900 түрі және Қазақстанның аридті аудандарында 500-ден астам түрі бар. Галофиттердің салыстырмалы түрде биік, тармақталған жер үсті органдарының қалыптасуына қабілеттілігі судың көп мөлшерінің булануын, жер асты сулары деңгейінің төмендеуін, топырақ бетінен буланудың қысқаруын және оның жоғарғы горизонттарындағы тұздардың шоғырлануының азаюын қамтамасыз етеді.[34]
Құмды топырақтарда галофиттер тұзды сумен суаруға 5,3 гл-ден 48 гл-ге дейін тұздар концентрациясы бар, ауыл шаруашылығы дақылдарының көпшілігі суару суында тұзға 2 г л-ден шыдайтын кезде оң әсер етеді.
Тұздалған орта жағдайында галофиттердің қалыпты жұмыс істеуіне және салыстырмалы түрде жоғары азықтық және дәрілік массаның қалыптасуына қабілеттілігі олардың ерекше экологиялық және физиологиялық-биохимиялық ерекшеліктерімен байланысты.
Галофиттердің жасушалары мен тіндері 75 - 95 жететін атмосфералық жоғары осмостық қысымымен ерекшеленеді. (кейде 110 атм дейін және төмен молекулярлы органикалық қосылыстардың (ойықтар, бетаиндер) көбеюі есебінен.
Галофиттер үшін жасушалық мембраналар арқылы иондарды тасымалдаудың ерекше механизмдері тән (мембраналар төмен өткізгіштігімен ерекшеленеді, иондарды тасымалдау екі жолмен - протон сорғысымен және тәуелсіз Na+ - сорғымен жүзеге асырылады), бұл ортаның тұздылығы жоғары жағдайда да цитоплазмадағы иондардың төмен концентрациясын концентрация градиентіне қарсы вакуольге ауыстыру есебінен ұстап тұруды қамтамасыз етеді.
Галофиттер көбінесе Фотосинтездің С4 түрі бар өсімдіктерге жатады. Бұл экстремалды факторлардың (жоғары температуралар, физиологиялық және климаттық құрғақтықтар, топырақтың тұздануы) тұрақты басым болуы жағдайында органикалық заттардың синтездеу процесін қалыпты өткізуге мүмкіндік береді. Кең ауқымды түрлік және түрішілік селекцияның нәтижесінде біз биомелиорант-өсімдіктер ретінде, сондай-ақ энергияға қанықпаған азықтар мен дәрілік шикізатты екінші тұздалған топырақта және тұзды сумен суландыру жағдайында өндіру үшін жарамды 16 перспективалы түрлер мен экотиптерді таптық. Пайдалану үшін келесі өсімдіктер перспективалы болып табылды: доғажапырақ (Suaeda arcuata) және өткір (s.аcuminata), сұр (Көкпек, Atriplex cana), ет климакоптера (Climacoptera crassa), ақ марь (Chenopodium album), ыстық жапырақты бассия (Bassia hyssopifolia), солерос, кохия (Kochia scoparia), жалаңаш мия (Glycyrrhiza Glabra) және G. uralensis, тұзды жусан және т. б.Іріктелген галофиттердің түрлері 10-12 т құрғақ жемдік массаны 1 - 1,5 т тұқымды (жемістерді) қалыптастырады, құмды топырақта тұзды сумен суландыру жағдайында 1,5 т дейін протеин алуды қамтамасыз етеді.
Зерттеу барысында галофиттердің әртүрлі экологиялық топтарын қамтитын мелиоративтік ауыспалы егісте топырақтың тұздану кезеңі тұзданудың орташа дәрежесі үшін 4 - 5 жылды, тұзданудың күшті дәрежесі 6 - 7 жылды құрайтыны көрсетілген.[35]
Галофиттердің оқшаулағыш әсері келесі элементтерден тұрады. Жер үсті бөлігінің 18-20 тга фитомассасы кезінде галофиттер топырақтан жылына 1 гектардан 8-10 т тұз шығарады. Топырақты көлеңкелеу арқылы галофиттер булануға және онымен байланысты тұздардың топырақтың жоғарғы қабатына тартылуына кедергі жасайды. Жасыл мульчаның әсері 2,5 т га тұз.
Нәтижесінде, галофит екпелері бар учаскеде топырақтан тұздарды шығару процесі жылына 10-15 тоннаға жетеді.
Сортаңданған суармалы жерлерді тиімді игеру үшін ерекше перспективалы биомелиорант болып бір мезгілде бағалы дәрілік және жемдік дақылдар болып табылатын жалаңаш мия табылды. Төменгі Поволжье жағдайында сортаңданған суармалы жерлерде жер асты сулары жақын орналасқан сия 1 гектардан 6-8 тонна шөп пен 8-10 тонна мия тамырына фармацевтикалық және тамақ өнеркәсібі үшін шикізат береді
2.3 Шабындықтар мен жaйылымдардың жемдік өсімдіктерінің сипаттамасы
Табиғи шабындықтар мен жaйылымдарда әртүрлі ботаникалық тұқымдастарға жататын өсімдіктер өседі. Шаруашылық (жемдік) және басқа ерекшеліктерге байланысты өндірістік практикада оларды келесі төрт топқа бөлу қабылданған:
а) дәнді дақылдар-астық тұқымдастары;
б) бұршақтар-бұршақтар отбасы;
в) шөгінді және Елек тұқымдастары;
г) әртүрлі шөптер - барлық қалған ботаникалық отбасылар.
Осы топтарға кіретін өсімдіктердің әрқайсысының әртүрлі азықтық құндылығы бар. Алайда, өндірістік практикада барлық азықтық бұршақ дәнді дақылдар - ең құнды, ал осоктар мен әртүрлі шөптер - құнды емес және нашар. Аталған шаруашылық топтарының мұндай сипаттамасы дұрыс емес екенін атап өту қажет. Зерттеу көрсеткендей, әсіресе әртүрлі шөптер арасында, жемдік құндылығы бойынша тек дәнді дақылдардан ғана емес, кейде тіпті бұршақтан да жоғары түрлер бар.
Кейбір тұқымдастардың ішінде азықтық өсімдіктердің кейбір түрлері өте құнды, басқалары - аз құнды және арзан, ал кейбіреулері - тіпті зиянды немесе улы. Бұл топтың мал азықтық құны бойынша алуан шөпті, оған көп текті біріктіретін үлкен түрлерінің саны бойынша сақталады.[36]
Барлық тұқымдастардың таулы аудандар, орман, орман-дала және дала аймақтары үшін әртүрлі топқа біріктіруді қанағаттанарлық деп санауға болады, онда өсімдікті сипаттау кезінде әртүрлі шөпті, дәнді-түрлі шөпті өсімдіктер топтары және т.б. аталады. Жартылай шөлейт және шөлді аймақтарда шөптің едәуір бөлігін, ал жиі негізін жусан (күрделі түсті), сабан (маря), эфемерлер және басқа өсімдіктер құрайды, олардың айрықша мәні мен кең таралуының арқасында әртүрлі шөптер тобына жатқызылмайды, ал бұл аймақтарда дербес топтар ретінде қарау керек. Тундралық жaйылымдар үшін қыналар мен бұталар дербес топтар деп санауға болады.
Алайда, өсімдіктердің барлық түрлерін аталған шаруашылық-ботаникалық топтарға (дәнді дақылдар, бұршақты, шөгінді, әртүрлі шөпті) шартты бөлу жалпы қабылданған, ол әдебиетте де, өндірістік практикада да кеңінен таралған, бұның өзіндік негіздемесі бар.[37]
Дегенімен бұл пайыз табиғи шабындықтар мен жaйылымдардың жемдік өсімдіктерінің зерттелу дәрежесін нақты көрсетпейді. Табиғи жем-шөп алқаптарында дәнді шөптер көп таралған, төменгі жерлерде және батпақтарда егіннің негізін шөгінділер құрайды, ал түрлі шөптерде күрделі түсті және марьлар көп орын алады. Мысалы, дәнді дақылдар - 501 (51% барлық түрлер), бұршақтар - 563 (31%), шөгінділер - 188 (36%), күрделі түсті - 581 (22%), Марал - 178. Бұл тұқымдастар азыққа қатысты жақсы және қанағаттанарлық өсімдіктердің ең көп санын қамтиды, атап айтқанда: дәнді дақылдар - 90%, бұршақтар - 91, шөгінділер - 65, күрделі түсті дақылдар- 56, бөренелер- 73%.
Сонымен қатар, осы отбасыларда улы және зиянды шөптердің ең аз пайызы. Көптеген түрлер мен басқа отбасылар зерттелді.
Келтірілген мәліметтерден, зерттелген мал азығы өсімдіктерінің ең көп саны дәнді және бұршақты тұқымдастарға кіреді.Басқа тұқымдастардың өсімдіктері өзінің жемдік қасиеттері бойынша алуан түрлі. Кейбір тұқымдастарда көптеген түрлер азықтық қатынаста өте құнды (күрделі түсті, бөрік және т.б.); құнды жемдік өсімдіктермен қатар тұқымдастардың қатары зиянды және улы өсімдіктердің (крестцветные, қолшатыр, қарақұмық) үлкен пайызын құрайды.
Сондай-ақ азықтық қатынаста улы және арзан бағалы өсімдіктер (Лютик, лилей, паслендер) көп отбасылар бар.
Төменде ең көп таралған тұқымдастардың сипаттамасын келтіреміз, ал олардың ішінде азықтық құндылығы бар және шабындықтар мен жaйылымдардың өсімдік жамылғысында айтарлықтай үлес құрайтын шөптердің жекелеген түрлері.
Дәнді дақыл. Астық тұқымдастар (Gramineae), немесе мятликовые (Роасеае), ірі ауқымды. Оған 3500-ден астам түрлер жатады; Ресейде 1000-ға жуық түрлер бар. Астық тұқымдастарының өкілдері әртүрлі климаттық жағдайлары бар үлкен аумақты алып жатыр. Олардың шөпті өсімдік топтарының құрылуындағы рөлі зор, әсіресе дәнді дақылдар барлық шөптердің 70% - дан астамын құрайтын дала аймағында.
Солтүстік аудандарда шөптегі дәнді дақылдардың үлесі біртіндеп азаяды, бірақ орман және орман-дала аймақтарында олар жиі елеулі орын алады. Жартылай шөлде, таулы аудандарда, орман аймағында сияқты, шөптер көп, бірақ шөлде олардың саны едәуір төмендейді; күрделі түсті және бөренеден кейін олар үшінші орынды алады.
Өзендердің жайылмасында кейбір дәнді дақылдар, мысалы, жатаған шаңдар, сүйексіз алау, түлкі құйрық, жaйылым жалбызы, ақ дала, кейде бір түрден тұратын үлкен тұтас массивтерді қалыптастыра отырып, құйма шабындықтардың кемінде 50% -ын алады, мысалы, сүйексіз алау, жабыспалы бидайық немесе қамыс тәрізді шөп.[38]
Дәнді дақылдардың басым көпшілігін жaйылымға сепкенде мал жақсы жейді. Нашар тамақтанатын және тамақтанбайтын дақылдар олардың жалпы санының 10% - ын құрайды, оның ішінде зиянды және улы 5%. Қалғандары өте жақсы, жақсы және қанағаттанарлық. Көптеген дәнді дақылдар мәдениетке енгізілген.
Мезофильді дақылдар орташа ылғалдану жағдайында климаты орташа облыстарда кеңінен таралған. Олар негізінен орман және орманды дала аймақтарында, дала шоғырында, шөлейт шалғындарында, таулы аудандарда өседі, олардың арасында жоғары жемдік қасиеті бар өсімдіктер көп.
Ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz