Жеміс ағаштарын күтіп баптау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЖЕМIС БАҒЫН ОТЫРҒЫЗУ ЖӘНЕ КҮТIП-БАПТАУ
1.1 Жемiс бақтары отырғызылатын жердi ұйымдастыру және
отырғызу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Бақ типтерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Дақылдар мен сорттарды таңдау, оларды орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.4 Жердi таңдау және дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.5 Бақ отырғызу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 ЖАС ЖӘНЕ ЖЕМIС САЛЫП ТҰРҒАН БАҚТАРДЫ БАПТАУ
2.1 Қатар аралықты ұстау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2 Жемiс бақтарына тыңайтқыштар енгiзу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...31
2.3 Суару жүйесi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.4 Жеміс ағаштарын күтіп баптау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3 ЖЕМІС АҒАШТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ШЫРПУ
3.1 Шырпу маңызы, мақсаты және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.2 Өсу мен жеміс салуды реттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3
3.3 Ағаш бөрікбасын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
3.4 Жеміс жинауды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жемiс шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң бiр саласы. Бұл саланың негiзгi зерттелетiн нысаны - көп жылдық ағаш және бұтақ тектес өсiмдiктердiң жемiстерiн, жидектерiн және жаңғақтарын алу үшiн өсiрiлетiн дақылдар. Жемiс шаруашылығы жеке дара ғылым ретiнде жемiс-жидек дақылдарының өсу, даму, көбею, өнiм салу және агротехникалық күту тәсiлдерiн анықтай келе, мол, сапалы өнiм алу заңдылықтарын зерттейдi.
Жемiс-жидектiң маңызы, оның пайдалылығы, әсiресе, азық-түлiктiк, емдiк, диеталық қасиеттерi адамға өте ерте заманнан белгiлi болған. Жасаң немесе қайта өңделген жемiс-жидек азық-түлiк және халық емшiлiгiнде сан ғасырлар бойы пайдаланылып келедi.
Олар аса маңызды емдiк қасиеттерi бар азық-түлiк қана емес, сонымен бiрге, тамақ өнеркәсiбiнде таптырмайтын шикiзат, қоршаған ортаны қорғауда санитарлық-гигиеналық шаралардың бiрi де болып саналады. Оны өсiрумен тек шаруашылықтар ғана емес, жекелеген азаматтар да шұғыл-данады. Түрлi бақтар, саяжайлар қала мен ауылды желден, шаңнан қорғайды, олардың жапырақтары көмiр-қышқыл газын бойына сiңiрсе, елдi мекедерге көлеңке түсiрiп, жердi құрғатпайды, сөйтiп ауа райын бұрынғыдан да жақсарта түседi.
Жемiс бақтары елдi мекендерге сән берiп, адамдардың эстетикалық сезiмiне әсер етедi. Сондай-ақ бақ егiп, оны күтiп-баптау адамдарды шынықтырып, сауықтырады, әрi табиғатпен байланысын жақындатады. Оның маңыздылығы кейiнгi уақытта мүлде күшейiп отыр. Қазiргi кезде азаматтық энергиялық, транспорттық, агрономиялық, гидротехникалық алып құрылыстардың өрiс алуы, адам баласының өсу қарқыны, олардың қоршаған ортаға әсерi, табиғаттың өзi әкелген зиянды құбылыстар орнын толтыру есебiнен әлденеше есе артып кеттi. Сондай-ақ, XX ғасырдың екiншi жартысында, қоршаған ортаның зиянды қоқыстармен, канцерогендi
және радиоактивтi заттармен ластануы адамзат денсаулығына керi әсерiн тигiзуде. Сондықтан қоғамдық өндiрiс процестерiнiң барысында жер, ауа, су т.б. қоршаған ортаның экологиялық тепе-теңдiгiн сақтауда және адамдардың тамақтануын дұрыс ұйымдастыруда жемiс-жидек дақылдарының мiндетi зор. Тiптi, бiздiң арғы тегiмiз - алғашқы адамдар күнделiктi тiршiлiгiнде өсiмдiк жемiсiн жинап күн көрген. Жемiс және жидек құрамында қоректiк заттардан басқа витаминдердiң (А, В2, В6, С, РР т.б.), жеке биологиялық белсендiлiгi жоғары заттардың болуы, олардың пектиндермен үйлесуi адам организмiне зиянды бөлшектерiнiң енуiнен сақтап немесе бөлiнуiн тездетедi.
Қазақстан Республикасында жемiс-жидек дақылдарынан аса сапалы, мол өнiмдер алатын экономикалық тиiмдiлiгi зор арнайы фермерлер, жеке шаруашылықтар саны жылдан жылға көбейiп келедi [1].
Мысалы, 1991 жылы Республикада осындай шаруашылықтардың саны
0,3 мың га болса, 2001 жыл бiр мыңға жетiп отыр (Казахстан в цифрах,
2001).
Бiрақ соңғы жылдары жемiс шаруашылығының жалпы көлемi мен өндiрiлетiн өнiм мөлшерi күрт төмендеп кеттi.
Қазақстанда, соңғы деректер бойынша (Казахстан в цифрах, 2001), 1996 жылы жемiс шаруашылығының көлемi 96,5 мың гектар болса, 2000 жылы - 65,1 мың гектар. Сондай-ақ жалпы өндiрiлген өнiмнiң мөлшерi 1996 ж 341 мың т. болса, 2002 жылы 202,0 т болды. Жалпы өндiрiлген өнiм мөлшерiнiң азаюы, тiкелей жан басына шаққанда, дәрiгерлiк норма бойынша 95 кг қажет болса, соңғы 1996-2000 жылдары 7-14 кг аралықта өндiрiлдi. Осы жағдайды ескерсек, жемiс шаруашылығы мамандарының алдында көптеген шешiлмеген сұрақтар бар.
Ұсынылып отырған бұл дипломдық жұмыста Қазақстан республикасында жемiс-жидек өсiрудiң теориялық және практикалық мәселелерiн топырақ-климаттық аймақтарда, биологиялық ерекшелiктерiне қарай баяндайды.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Бiздiң Республикамызда жемiс шаруашылығының дамуына көп еңбек сiңiрген ғалымдар қатарына А.Ж.Жанғалиев, А.П.Драгавцев, А.Н.Кацейко,
В.П.Понамарчук, В.И.Васильев, А.П.Андронов, Б.Г.Матаганов, К.Г.Карычев, Е.Г.Раузин, С.Н.Олейченко; О.А.Үкiбасов т.б. жатады.
Жер шарында жемiс-жидек дақылдарының мыңдаған түрлерi өсiрiледi. Олар 60-тан астам тұқымдастарға 200-ге жуық тектестерге бiрiгедi.
Қазақстанда жемiс өсiмдiктерiнiң 22 түрi өсiрiледi, олардың 10-12-сi негiзгiлерi болып табылады. Оның iшiнде екi жемiс (алма, шие) және 4 жидек тектес (бүлдiрген, таңқурай, қарақат, тұшала) дақылдар барлық жерде бiрдей өсiрiледi деп айтуға болады.
Қазақстанда жалпы жемiс-жидек дақылдарының 90%-дан астамы төмендегiдей өсiмдiктерден тұрады: алма, алмұрт, шие, алхоры, өрiк, шабдалы. Биологиялық жағынан жемiс-жидек өсiмдiктерiнiң 95% раушан гүлдiлер тұқымдасына жатады.
Академик Н.И. Вавиловтың теориясы бойынша мәдени жемiс-жидек өсiмдiктерi негiзiнен осы жабайы дақылардың көп өскен аймақтарынан таралғанын дәлелдейдi. Қазiргi уақытта жер жүзiнде мәдени жемiс-жидек өсiмдiктерiнiң 12 пайда болу орталығы анықталып отыр, олардың iшiнде ТМД және Қазақстан үшiн негiзгiлерiне: Қытай-Жапония (алма, алмұрт, өрiк, шие, алхоры, құрма, грек жаңғағы, бадам), Орта Азия (алма, алмұрт, өрiк, шие, бадам, алхоры, грек жаңғағы, майлы жиде, орман жаңғағы), Оңтүстiк Америка (бүлдiрген), Солтүстiк Америка (алхоры, шие, қарақат, тұшала, бүлдiрген, пiсте), Алдыңғы Азия (беке, орман жаңғағы, анар, үй алхорысы т.б.), Еуропа-Сiбiр (алманың мәдени түрлерi, алмұрт, қызыл шие, орман жаңғағы, қарақат, шырғанақ) аймақтары жатады.
Жемiс-жидек дақылдары шығу тектерiне, жемiсiнiң құрылымына, биологиялық және өндiрiстiк ерекшелiктерiне қарай 6 топқа бөлiнедi: шекiлдеуiктi, сүйектi, жидектi, жаңғақты, субтропикалық және тропикалық.
Қазақстанның жемiс-жидек шаруашылығында шекiлдеуiктiлер 46,4 мың (71,0%), сүйектiлер - 9,57 мың (10,5%), жидектер - 7,9 мың (12,9%), ал жаңғақтылар - 350 гектар жердi алып жатыр, субтропикалықтар - тек қана 1 га жерге өсiрiледi.
Диплом жұмысының мақсаты: Жеміс ағаштарын күтіп-баптау тәсілдерін зерттеу.
Диплом жұмысының міндеті:
oo Жемiс бақтары отырғызылатын жердi ұйымдастыру және
отырғызу технологиясын меңгеру;
- Дақылдар мен сорттарды таңдау, оларды орналастыру;
- Жердi таңдау және дайындау, бақ отырғызуды үйрену;
- Жемiс бақтарына тыңайтқыштар енгiзу және суару жүйесiмен танысу;
- Жеміс ағаштарын қалыптастыру және шырпу;
- Өсу мен жеміс салуды реттеу тәсілдерін меңгеру;
- Ағаш бөрікбасын қалыптастыру;
- Жеміс жинауды ұйымдастыру.
Ғылыми жаңалығы:
oo Жемiс ағаштарын отырғызу технологиясы жете зерттелді;
oo Бақша дақылдары мен сорттарды таңдау мен оларды отырғызу, тыңайтқыштар енгiзу және суару жүйесi, жеміс ағаштарын қалыптастыру және шырпу жұмыстары практика жүзінде жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс 67 беттен құралған. Кіріспеден, қорытындыдан, 3 тараудан және пайдаланылған әдебиттерден тұрады.
1 ЖЕМIС БАҒЫН ОТЫРҒЫЗУ ЖӘНЕ КҮТIП-БАПТАУ
1.1 Жемiс бақтары отырғызылатын жердi ұйымдастыру және
отырғызу технологиясы
Бақты жобалап, ұйымдастыру. Жемiс өсiмдiктерiнiң өнiмдiлiгi мен экономикалық тиiмдiлiгi, ағаштардың ұзақ тiршiлiк етуi және олардың
қолайсыз жағдайларға төзiмдiлiгi көп жағдайда бақты отырғызу кезеңiндегi жұмыстарға байланысты.
Бұл кезде бақ отырғызу үшiн орын дайындау территориясын ұйымдастыру, топырақ астын мәдениелендiру және суландыру, тұқым, сорт және телiтушi сұрыптап дайындау, оларды орналастыру, отырғызу және қоректендiру алаңын анықтау секiлдi мәселелер шешiледi.
Бақ шаруашылығында ең күрделi ұйымдастыру кезеңi - бақ отырғызу. Өйткенi, ол бiр мезгiлде орындалатын, белгiлi бiр қиындығы бар, көптеген өндiрiстiк процесстердi қысқа мерзiмде орындауды талап етедi. Сондықтан да өнеркәсiптiк болса да, жеке болса да бақ отырғызуға күрделi құрылыс секiлдi, байыппен қарау керек.
Бақ үшiн орын таңдау территориясын ұйымдастыру, тұқым мен сорт таңдау шаруашылықтың және бүкiл аймақтың экономикасын ескере отырып, өнеркәсiптiк жемiс шаруашылығының технологиясын iрiктеу мәселелерiн жаппай ғылыми тұрғыда шешу үшiн арнайы жоба жасау қажет.
Мұндай техникалық-экономикалық негiзделген жобаны - жобалау институттары жасайды. Қазақстандағы ондай мекеме - Казсадпроект. Жобалар алдында бақ отырғызылатын учаске таңдалады, оларға жан-жақты баға берiледi, бақ территориясы, суландыру жүйесi, жол жүйесi, өнеркәсiптiк және мәдени-тұрмыстық құрылыс мәселелерi ұйымдастырылады. Орынды технологияны iрiктеуге бақ конструкциясын (типiн) белгiлеу тұқымдар мен сорттар және телiтушiлер таңдау, оларды орналастыру жүйесiн белгiлеу механизмдердi кең пайдалануға мүмкiндiк беретiн бөрiкбасын қалыптастыру жұмыстары енедi.
Қазiргi кезде жеке фермерлер, шаруа қожалықтары бақты құру жолдарын өздерi ұйымдастыра бiлгенi жөн. Себебi басқа жобалау институттарына iстетiн болса, ол өте қымбатқа түседi.
Бақ отырғызуға бiрiнен соң бiрi орындалатын үш кезең кiредi: 1) орын таңдау және бақ территориясын ұйымдастыру; 2) топырақты жемiс отырғызар алдында дайындау; 3) бақ отырғызу.
Бақ отырғызатын орынды таңдау. Орын таңдау кезiнде жер бедерiне, климат жағдайларына баға берiледi. Бұл кезде iрi су көздерiнiң, таудың, елдi мекеннiң орналасуы, жолдың, темiр жол стансаларының орналасқан жерлерi, бәрi ескеріледi.
Жер бедерiн бағалау - жемiс өсiмдiктерiнiң өсуi мен өнiмдiлiгiне көп әсерiн тигiзедi. Ол өсiмдiк тiршiлiгiнiң басқа факторларын қайта бөлетiн
фактор болып табылады. Мысалы, беткейдiң экспозияциясына байланысты температура көрсеткiштерi, ауа мен топырақтың ылғалдылығы, жарық жағдайы және топырақ құнарлылығы өзгередi.
Бақ отырғызу үшiн көбiне жазық жерлер (су айырығы, тегiстiк) және беткейлер секiлдi элементтерi пайдаланылады [2].
Су айырығы - сумен жеткiлiктi қамтамасыз етiлген жағдайда бақ үшiн жақсы орын. Су айырығында ауа дренажы жақсы, үсiк қаупi аз. Алайда, ылғал жетiспесе, мұндай орын бақ отырғызуға жарамайды.
Тегiстiк - бақ отырғызу үшiн қолайлы тегiс учаскелер, техника пайдалануға ыңғайлы. Мұнда топырақ факторлары мен ылғалдану жағдайлары бiркелкi. Тегiстiкке суару жүйесiн салып, пайдалану да оңай, су эрозиясы процесстерi де онша емес. Алайда, ауа дренажы нашар, үсiк қаупi көбiрек. Әсiресе, суық ауа жинақталатын, ойпаңдау тұстары - табақша өте қауiптi. Бұл көктемде ауаның суытуына, қыста бұтақтардың үсуiне себеп болады.
Беткейлер онша тiк болмаған жағдайда (5-12[0]) бақ үшiн қолайлы орын. Ауа дренажы тәуiр, жарық та жақсы түседi. Дегенмен беткейлерде топырақ көбiрек құрғайды. Бұл жерлерде ауа және, топырақ температуралары күрт ауытқиды, топырақ бетi нашар жетiледi және топырақ су эрозиясына көбiрек ұрынады. Жер бедерi тегiс емес учаскелерiнен бақ отырғызу үшiн орын таңдағанда беткейлердiң экспозициясы мен тiктiгi, сондай-ақ сол жердiң теңiз деңгейiнен жалпы биiктiгi ескерiледi. Сонымен бiрге, беткейдiң үстiңгi, ортаңғы және төменгi бөлiктерiнiң табиғи жағдайларының айырмашылығын ескеру керек.
Экспозиция дегенiмiз беткейдiң жарық жаққа бағыты, яғни солтүстiкке, оңтүстiкке, батысқа немесе шығысқа. Оңтүстiк бағыттағы беткейлер (оңтүстiк, оңтүстiк-батыс, оңтүстiк-шығыс) анағұрлым жылырақ және құрғақтау. Мұнда ағаштар вегетациясын ерте бастайды, қысқы және көктемгi температураларының күрт ауытқуынан жемiс-жидек өсiмдiктерi зақымданады. Көктемгi үсiктерден бұтақтардың қыстыгүнгi қурауынан және күннiң күйдiруiнен зардап шегедi. Мұндай беткейлерге қар аз түседi және көп тұрақтамайды.
Солтүстiк және солтүстiк бағыттағы беткейлер - салқындау, топырағы бай, ауа температурасы күрт өзгере қоймайды және ең маңыздысы, қыстыгүнi мұнда қар мол жиналады. Қар жай еридi, ерiген қар суы топырақ пен топырақ астын едәуiр дәрежеде ылғалдайды. Суық қаупi аздау және бұтақтар да қыста күйе қоймайды. Осыдан келiп, солтүстiк беткейлер бақтар және жидектер отырғызуға қолайлы деген қорытынды жасауға болады.
Беткей тiктiгi учаске еңiстiгiнiң көлденең жазықтыққа түскен бұрышының градусымен анықталады. Беткей тiк болған сайын ол құрғақтау, топырағы аздау жетiлген, ауа температурасы күрт өзгеретiн болып келедi, топырақ эрозиясының қаупi күшейе түседi.
Бақ отырғызу үшiн 6-7[0] шамасындағы беткейлер жақсы. Оңтүстiкте және оңтүстiк-шығыста анағұрлым тiктеу 30-35[0]-қа дейiнгi деңгейлер
пайдаланылады, мұндай жағдайда 12-15[0] және одан да астам беткейлерге тiкшелер жасалынады.
Беткейлердiң үстiңгi бөлiктерi төменгi бөлiктерiне қарағанда құрғақтау. Үстiңгi бөлiктерiнiң топырағы кедейлеу, қар аздау түседi, бiрақ ауа дренажы тәуiр. Беткейлердiң бұл бөлiгiне қуаңшылыққа төзiмдi, ерте гүлдейтiн жемiс тұқымдарын (өрiк, шие,) отырғызған жақсы.
Жергiлiктi жердiң теңiз деңгейiнен биiктiгiн анықтаудың, бақ отырғызылатын орынға баға беруде маңызы зор. Тауға қарай көтерiлген сайын ауаның орташа жылдық температурасы төмендеу, жауын-шашын көптеу, ауа ылғалдылығы жоғарылау болып келедi. Тауға әрбiр 100 м көтерiлген сайын орташа жылдық температураның 0,5[0]С төмендейтiнi байқалады. Тауда жазда салқындау, қыста жылылау. Теңiз деңгейiнен белгiлi бiр биiктiкте (Iле Алатауында 1200-1600 м, Жоңғар Алатауында тиiсiнше 1100-1400 м) табиғи жағдайлар жемiс-жидек өсiмдiктерiн суармай-ақ тәлiмi жерлерде өсiруге мүмкiндiк бередi.
Климат жағдайларын бағалау. Мұнда басты назар мынандай көрсеткiштерге аударылады: орташа тәулiктiк температура көлемi және олардың ауытқуы, орташа және абсолюттi аз температура, көктемгi суық, жауын-шашын мөлшерi және оларды жыл 12 айға бөлу, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, зиянды желдiң күшi мен бағыты. Сондай-ақ назарға тек ауданның (аймақтың) ғана климат жағдайы емес, сонымен бiрге, бақ отырғызуға бөлiнген учаскенiң микроклиматы да алынады.
Топырақты бағалау - топырақтың құнарлылық дәрежесiн (қарашiрiк құрамын, топырақ құрылымын), отырғызылатын дақылдың тамыры жайылатын қабаттың тереңдiгiне сай келетiн-келмейтiнiн, топырақта зиянды тұздардың бар жоқтығын анықтау үшiн қажет. Жемiс ағаштары топырақ сортаңдығына кiрпияз келедi. Топырақ ертiндiсiндегi 0,4% тұз концентрациясы өсiмдiкке жайсыз тиедi, ал 1,2% болса бақ жойылады. Бақ үшiн ауыр сазды, тасты, құмды және сортаң топырақтар жарамайды. Жемiс өсiмдiктерi қара, қызғылт және сұр топырақтарда сондай-ақ орман топырақтарында жақсы өседi. Тамыр жайылатын қабат жеткiлiктi тереңдiкте: шекiлдеуiктi дақылдар үшiн 2-2,5 м, сүйектi дақылдар үшiн 1,5-2 м және жидектiлер үшiн 1-1,2 м болуға тиiс. Ол ыза суларымен, тығыз саздармен, ұсақ тасты қабаттарымен т.б. шектелуi мүмкiн.
Бақты ұсақ тастар жақын жатқан (жер бетiнен 50-60 см) учаскелерге отырғызғанда арнайы агротехника қолданылады: қатар аралықтарға көпжылдық шөптер өсiрiледi, тыңайтқыштар енгiзiлiп, кемiнде 6-8 рет суарылады (Қазақ жемiс және жүзiм шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ұсынысы).
Әр түрлi жемiс дақылдарының топыраққа деген кiрпияз-дығы да әр түрлi. Алма терең, қалыпты ылғалды және жақсы тегiстелген топырақтарда жақсы өседi. Алмұрт алмаға қарағанда топырақты көбiрек талғайды. Ол, әсiресе, ылғал мен жылудың жетiспеушiлiгiне шыдамсыз. Шие биiк жерлерде жақсы өседi, топырақ құнарлылығын онша таңдамайды, қуаңшылыққа төзiмдi, карбонатты топырақтың өзiнде жемiс бере бередi.
Алхоры, алма мен шиеге қарағанда жылуды да, ылғалды да сүйгiш өсiмдiк. Көбiне ауаның құрғақтығынан зиян шегедi. Өрiк ауыр және өте ылғалды топырақтарды қаламайды. Ол үшiн ылғалды, құнарлы топырақты, анағұрлым биiк учаске бөлген жөн. Топырақтың көлемдiк салмағы 1,35-1,45 шамасында болуы керек. Жемiс ағаштарының өсуiне өзен-көлдiң, тағы басқа iрi су көздерiнiң жақындығы да қолайлы әсер етедi. Олар ауаның салыстырмалы ылғалдылығын көтередi, температураның ауытқуын жұмсартады, ағаштардың қыстыгүнгi зақымдануын азайтады.
Қазақстанның оңтүстiгi мен оңтүстiк шығысында таулы және тау етегiндегi жерлер бақ отырғызу үшiн жақсы орын болып табылады. Бұл жерлерде жемiс дақылдарынан мол, сапалы өнiм алынады.
Алматы және Жамбыл облыстарында жемiс шаруашылығы үшiн төмен таулы аймақтар (теңiз деңгейiнен 800-1200 м биiктiктегi) анағұрлым құндырақ болып табылады. Мұндай жерлерде бақ үшiн жақсы учаскелер - саздақты қуатты қосылыстар төселген таулы қара топырақты, солтүстiк экспозициялы жазық беткейлер. Солтүстiк беткейлерде теңiз деңгейiнен 1350 м биiктiктегi жемiс ағаштары жылудың жетiспеушiлiгiнен зардап шегедi. Бұл биiктiкте бақты оңтүстiк беткейлерге отырғызған дұрыс. Оңтүстiк Қазақстан облысында жемiс дақылдарын өсiру үшiн қолайлы жағдайлар таулы және тау етегiндегi аймақтардан басқа облыстың сұр топырақты оңтүстiк бөлiгiнiң тегiс аудандарында ғана бар [3].
Қазақстанның солтүстiк және орталық облыстарында бақ өсiру үшiн тегiс учаскелер мен солтүстiк экспозицияның аласа беткейлерi таңдалады. Мұнда оңтүстiк беткейлерге, сондай-ақ ойпаң жерлерге бақ отырғызуға болмайды. Бақ үшiн iрi өзендердiң жоғарғы басы да жақсы. Мұнда топырақ жақсы кәрiзделген. Баққа орын таңдағанда ең алдымен учаскенiң табиғи қорғалуын, қардың қалың түсуiн және суландыру мүмкiндiктерiн ескеру қажет.
Батыс Қазақстанда бақтар негiзiнен шығыстан соғатын зиянды желдерден жиi зардап шегедi. Мұнда отырғызу үшiн батыс және солтүстiк-батыс беткейлердi бөлген жөн. Ең жақсы топырақтар - қара топырақ, қоңыр қызғылт, саздақ және құмдақ топырақтар. Баққа орын бөлген кездегi ең басты талап - суару үшiн тұщы су көзiнiң жақын жерде орналасуы.
Бақ территориясын ұйымдастыру. Ең әуелi өнеркәсiптiк аймақтар: қайта өңдеу зауыттарын, жемiс қоймаларын, сұрыптау, буып-түю цехтарын, ыдыс кәсiпорындарын орналастырады, сондай-ақ, жолдарды, үлкен каналдарды тағы басқа гидротехникалық құрылыстар салу мәселелерi шешiледi. Бақ беткейлерге отырғызылатын болса, оларды тiкшелеу, эрозияға қарсы шаралар кешенi қарастырылады. 100-200 га бақ отырғызылатын болса бригада тұрағы үшiн 1-2 га жер бөлiнедi. Содан соң бәрiн жер бедерiмен, бақ қорғау алқабы өсiмдiктерiнiң орналасуымен, жолдармен сай келтiре отырып, бөлтектердiң мөлшерiн, пiшiнiн және орналасуын анықтауға кiрiседi.
Бөлтектер көлемi - бақ қорғау алқаптары жемiс ағаштарын қолайсыз жағдайлардан сенiмдi түрде қорғайтындай шамада болуы керек. Тегiстiкте
бөлтектердiң ең қолайлы пiшiнi - тiк бұрышты төртбұрыш, оның енi ұзындығынан 2-3 есе қысқа (2:1 немесе 2,5:1) болуы қажет. Мұндай бөлтектердiң анағұрлым қолайлы көлемдерi 400-600х200-300 м, яғни 8-10 гектардан 15-18 гектарға дейiн. Республикамыздың солтүстiк аудандарында қорғау алқаптарының тиiмдiлiгiн жоғарылату үшiн, мұндай бөлтектердiң мөлшерi 5-7 гектарға дейiн азайтылады.
Таулы аудандарда бөлтектердiң пiшiндерi мен оның көлемi жер бедерiне сай анықталады. Баққа жарық жақсы түсуi үшiн ағаштар қатарын солтүстiктен оңтүстiкке қарай тарту керек. Алайда, суармалы бақтарда ағаштар қатары, соған орай бөлтектердiң ұзын жақтары, суды өздiгiнен ағызу жағын ескере отырып тартылады. Бұл жағдайда ең жақсы еңiс - 0,003-0,005 (100 метрге 30-50 см). Таулы жерлерде су эрозиясын азайтып, топырақ пен ағашты күтуге ыңғайлы болу үшiн, беткейге көлденең бағытта отырғызылады. Мүмкiндiгiне қарай бөлтектер бiртектi топырағы бар, бiр экспозициялы беткейде, бiр тiктiкте орналастырылады. Солтүстiк Қазақстанда ағаш қатарлары солтүстiк-батыстан оңтүстiк-шығысқа қарай тартылады. Бұл жағдайда ағаштар солтүстiк-шығыстан соғатын салқын желден жақсы қорғалады.
Бақ алқабы аралығымен үлкен жол тартылып, елдi мекендермен, темiр жол стансаларымен т.б. байланыстырылады. Бөлтектер аралық жолдардың және бақ қорғау алқаптарының iшкi жағындағы бақ шекарасын қуалай созылған - айналма жолдардың енi 4-5 м. Жол салу, әсiресе, таулы аудандарда мұқият қажет.
Бұл жерлерде жол су шайып кетпейтiндей етiлiп салынады. Жол жүйесi бақтың кез-келген учаскесiне кiрiп-шыға алатындай, ал текшеленген болса әрбiр текшеге бара алатындай етiлiп салынады.
Пальметтi және кермелi ергежейлi бақтарда өсiмдiктер қатарына көлденең етiп әрбiр 100-200 м сайын енi 3 м қосымша жол салынады. Сөйтiп бiр бөлтек 2 гектардан 5 гектарға дейiнгi клеткаларға бөлiнедi.
Климаты аумалы-төкпелi Қазақстанда баққа ық болатын өсiмдiктердiң маңызы зор. Олар жемiс ағаштарын қыстыгүнгi суық желдерден, жаздыгүнгi аңызақтан сақтайды.
Бақ қорғау алқаптарының екi түрi болады:
қорғаныш шеттер - бақтың сыртқы шекарасы бойынша егiлетiн көп қатарлы өсiмдiктер;
жел қаққыш қатарлар - бақтың iшкi жағынан бөлтектер жиектерiн қуалай отырғызылатын, бiр-екi қатарлы биiк өсетiн орман ағаштар.
Қорғау алқаптарының жемiс өсiмдiктерiне әсерi отырғызылған ағаштар құрылымына, биiктiгiне және жер бедерiне байланысты. Орман ағаштарының келесiдей құрылымдары болады: жел өткiзбейтiн (тығыз, қалың және кең жолақтар); мәнерлi (жел өте алатын, бiрақ күшiн жоғалтатын көптеген майда саңылаулары бар); жел өткiзетiн (майда өсiмдiктерi және бұталары отырғызылмайтын үлкен, iрi саңылаулары бар).
Ең тиiмдiсi мәнерлi алқаптар. Мұндай құрылымды қорғау алқаптарын жасағанда пайдаланады. Жел өткiзетiн құрылымдарды бөлтектер
шекарасын бойлай желқаққыш қатарлар жасағанда қолданады. Солтүстiкте бақтан қарды жел үрлеп кетпес үшiн, бөлтектердiң жел жағынан өткiзбейтiн алқап отырғызылады.
Орман алқабының желден қорғау әсерiнiң қашықтығы өз биiктiгiнiң 15-20 есесiне тең, яғни ағаштар 10-15 м болса, алқаптың қорғау әсерi 150-м-ге жетедi. Жер бедерi тегiс болса, бақ қорғау алқаптары әсерiнiң де қашықтығы арта түседi.
Қорғау алқаптары құрылымдары бойынша басты немесе негiзгi тұқымдар (бiрiншi қатар ағаштары), iлеспе тұқымдар - (екiншi көлемдегi және көлеңкеге анағұрлым төзiмдi ағаштар) және тiрi қоршау жасауға пайдаланылатын - бұталар деп бөлiнедi.
Қазақстанның оңтүстiгiнде басты тұқымдар ретiнде пирамида тәрiздi терек, күмiстей жылтыр терек, ақ қарағай пайдаланылады. Солтүстiкте - қарағай, бал қарағай, тал, ақ қайың, канада терегiн пайдаланған дұрыс. Iлеспе тұқымдар: оңтүстiкте - дала үйеңкісi, жiңiшке жапырақты жиде, татар үйеңкісi, солтүстiкте - үшкiр жапырақты үйеңкi, қытай терегi. Бұталар: оңтүстiкте - сары қарақат, сары қараған, солтүстiкте - сары қараған, қара қарақат.
Жел қаққыш қатарлар жасау үшiн биiк ағаш тұқымдары: оңтүстiкте - пирамида тәрiздес терек, солтүстiкте - қайың т.б. пайдаланылады. Қорғаныш алқаптарында қатты жел соғатын жерлерде қатарлар саны 3-4, ал жел саябырлау жерлерде 2-3, желқаққыш қатарлар саны - 1-2 болғаны дұрыс.
Жемiс ағаштарының бiрiншi қатары орман алқабынан 12-15 м, интенсивтi бақтарда 8-10 м қашықтықта болуы қажет.
Бақ қорғау алқаптарын бақ отырғызардан 2-5 жыл бұрын, әрi кеткенде
жыл бұрын отырғызған жақсы. Отырғызу сұлбасы 2,5-3х1-1,5 м. Кейiннен ағаш сүрегiн шаруашылыққа пайдалана отырып орман алқабын сиретуге болады.
Бақ қорғау алқаптарын да уақтылы суару, топырақты күту, зиянкестер мен аурулардан ағаштарды қорғау т.с.с. мұқият күтiм қажет [4].
1.2 Бақ типтерi
Өсiмдiктер конструкциясы (бақ типтерi). Қазiргi кездегi жемiс шаруашылығына өсiмдiктер конструкциясы немесе бақ типi деген ұғым берiк енген. Бақ конструкциясы - ағаштарды отырғызу сұлбасымен, әрбiр өсiмдiк үшiн бөлiнген қоректендiру алаңымен, сорт пен телiтушi iрiктеумен, ағаш бөрiкбасын қалыптастыру және шырпумен, өсiмдiктердi күтiп баптайтын машиналар мен жабдықтар жиынтығымен анықталады.
Бақтың тездетiп жемiс салуы және өнiмдiлiгi отырғызы-латын ағаштардың тығыздығына байланысты. Бiр алаң көлемiне неғұрлым жемiс ағаштары көбiрек отырғызылса, соғұрлым өнеркәсiптiк өнiм де ертерек қалыптасады, өсiмдiктiң алғашқы өнiмi де мол болады. Алайда уақыт өте келе жиi отырғызылған ағаштар өнiмдiлiгi төмендеп, жемiс сапасының
нашарлауына әкеп соғады. Ағаштар тым сирек отырғызылғанда бақ өнiмдiлiгiнiң потенциалы төмендейдi. Бiр өлшем алаңға отырғызылатын ағаштар саны сорттар мен телiтушiлерге өсу күштерiне байланысты. Өсiмдiктердi жиiлетудi басқаша жолдармен шешуге болады: ағаш бөрiкбасының көлемiн шектеу, өсiмдiктердi пайдалану мерзiмiн қысқарту арқылы.
Қазiр дүние жүзiнде түрлi мардымды дәрежедегi көптеген бақ конструкциялары (типi) жасалынуда. Солардың iшiнде Қазақстан жағдайында шекiлдеуiктiлер үшiн анағұрлым қабылдауға болатын бақ типтерi мыналар: 1) Кең қатарлы тығыздалған бақ - мұны жартылай интенсивтiге жатқызуға болады. Бақ тұқымдық немесе орташа өсетiн клонды телiтушiлерге ұластырылған. Қатар арасы 7-8 метрге дейiн, қатар iшiнде 4-5 м, оңтүстiкте биiк өсетiн алма және алмұрт сорттары үшiн 6 м-ге дейiн. Бұл бақ типi алманың Апорт, Румянка Алма-атинская, Пеструшка сорттары; ал алмұрттың Лесная красавица, Ароматная сорттары үшiн жақсы. Ағаш бөрiкбастары шеңбер (жұмыр) түрiнде (қатар iшiндегi қашықтығы 4 м болғанда) қалыптастырылады, 2-3 өнеркәсiптiк өнiм алынған соң, бөрiкбасын аласарта шырпиды. Ағаштарының биiктiгi 4,5 м-ге дейiн, өнеркәсiптiк жемiс сала бастау мерзiмi сорт пен телiтушiге байланысты отырғызылғаннан кейiн 7-12 жыл.
Бақ типiн таңдау - бақ шаруашылығының болашақтағы табысын ажырататын маңызды шара. Мұнда дақылдар мен сорттардың биологиялық ерекшелiктерiн, баққа бөлiнген учаскенiң табиғи-климаттық жағдайларын, суаруға болатын-болмайтын, шаруашылықтың экономикалық және ұйымдас-тыру мүмкiндiктерiн ескеру қажет.
Республикамыздың оңтүстiк-шығысындағы мамандандырылған шаруашылықтарда суармалы жағдайларда алма мен алмұрттың кермелi-ергежейлi бақ түрлерi кең қанат жайған. Қолайсыз жағдайларда, суы жеткiлiксiз, топырағы құнарсыз жерлерде биiк өсетiн телiтушiлерге ұластырылған, кең қатарлы бақ типтерi қолданылады.
Таулы тәлiмi жерлердегi бақтарда алма мен алмұртты көбiне себiндi телiтушiлерде өсiредi. Тегiс беткейлерде ағаштар 7х3-4 м сұлбасы бойынша, текшелердегi сорттың өсу күшiне қарай ағаштар арасына 2-4 м қалдырылып отырғызылады. Қазақ ұлттық аграрлық университетiнiң жемiс-көкөнiс шаруашылығы кафедрасының зерттеулерi (О.Үкiбасов) мұндай жағдайда алманы себiндi телiтушiге тағы қосымша клонды М9 телiтушiсiн (интеркалярлы) ұластыру арқылы өсiруге болатындығын дәлелдедi. Мұндай ағаштар қолайсыз жағдайларға төзiмдiлiгi жағынан себiндi телiтушiге тiкелей ұластырылған ағаштармен тең түседi, ал тез жемiс салатындығы және аласа өсетiндiгi бойынша ергежейлi телiтушiлерде өсiрiлген ағаштарға жақын.
Солтүстiкте алма мен алмұрт 6х4, 6х3 және 5x3 м сұлбалары бойынша отырғызылады. Орал облысында бұл көрсеткiш тиiсiнше 7-6х5-4 м.
Қазақстанда сүйектi тұқымдар көбiне бiрiншi типтi (кең қатарлы, тығыз отырғызылған) бақтарда өсiрiледi. Оңтүстiк пен оңтүстiк-шығыста отырғызу сұлбалары сорттардың өсу күшiне қарай: алхоры үшiн 6-7х3-4 м, шие 6-7х3-5 м шабдалы үшiн 5-6x3-4 м. Таулы тәлiмi жерлердегi бақтарда алхоры 5x3 м, шие 5x2, 5x3 м сұлбасы бойынша отырғызылады.
Республикамыздың солтүстiк облыстарында алхорының отырғызу сұлбасы 5x3 м, 4х3 м, далалық шиенiкi 3х1,5 м, құм шиесi мен қышқыл шиенiкi 3х2 м. Батыста сүйектiлердiң отырғызу сұлбалары 5-4x3 м.
1.3 Дақылдар мен сорттарды таңдау, оларды орналастыру
Өсiмдiктердiң тұқымдық-сорттық құрамы аймақтың табиғи-климаттық
жағдайларын, шаруашылықтың мамандандырылуын және ұйымдастырушылық-экономикалық мүмкiн-дiктерiн ескере отырып белгiленедi. Ол үшiн берiлген аймақ немесе облыс үшiн берiлген тұқымдық-сорттық аудандастырылуды басшылыққа алу керек. Тұқымдар мен сорттар қатынасы ауданның немесе шаруашылықтың жемiс шаруашылығы бағытын ескере отырып анықталады. Жемiс өндiрудiң келесiдей бағыттары бар: 1) облыстан тыс жерлерге шығару; 2) консервiлеу өнеркәсiбiн шикiзатпен қамтамасыз ету; 3) қалаларды, өнеркәсiп орталықтарын, курорттарды т.б. сондай орындарды жас жемiс жидек өнiмдерiмен қамтамасыз ету.
Бiрiншi бағытты iске асыру үшiн шекiлдеуiктi дақылдардың қыстық және күздiк сорттары өсiрiледi.
Консервiлеу зауыттарын шикiзатпен қамтамасыз ету үшiн сүйектiлер, жидек дақылдары есебiнен тұқымдар жиынтығы көбейтiледi. Өйткенi олардың алма мен алмұртқа қарағанда технологиялық сапасы жоғары. Бұл жағдайда қайта өңдеуге арналған шикiзат ұзақ уақыт үзбей тұратындай етiп, тұқымдар мен сорттар iрiктеледi.
Қала маңындағы шаруашылықтарда бақтардың тұқымдық-сорттық құрамы халықты бақ шаруашылығы өнiмдерiмен жазда да, күз-қыста да қамтамасыз ететiндей болуға тиiс [5].
Сорт таңдау да бақ типiне байланысты. Интенсивтi, әсiресе суперинтенсивтi бақтар үшiн сорттар тез пiсетiн, жүйелi түрде жемiс беретiн, суаруға және тыңайтқыш енгiзуге бейiм, күрделi шырпуды керек етпейтiн ағаш бөрiкбасының габитусы ыңғайлы және механизммен күтуге мүмкiндiк беретiндей болу керек. Қазақстанның оңтүстiк-шығысында аудандастырылған алма сорттарының iшiнде бұл талаптарға сай Голден Делишес сорты ғана.
Өнеркәсiптiк бақтарда сорттар жиынтығын шектеген дұрыс. Бұл аудандастырылған сорттар iшiнен нақты шаруашылық жағына келетiндерiн таңдауға және агротехниканы да ықшамдауға мүмкiндiк бередi.
Iрi бақтарда алма мен алмұрттың 2-3 жазғы және 3-4 қысқы сорттарын еккен жақсы. Сүйектi тұқымдардың сортименттерi әртүрлi мерзiмдерде пiсетiн сорттардың есебiнен ұлғайтылады. Ол жемiс жинауды, сөйтiп өнiмдi таратуды жеңiлдетедi. Сорттарды iрiктегенде олардың өзара айқас тозаңдануын ескеру қажет.
Бақ территориясына тұқымдар мен сорттарды олардың биологиялық ерекшелiктерi мен шаруашылық құндылығын ескере отырып орналастыру керек. Анағұрлым құнды деген алма мен алмұрт сорттарына топырағы
құнарлылау учаскелер бөлiнедi. Сондай-ақ алмұрт алмаға қарағанда жылу мен жарық жеткiлiксiздiгiн қатты елейтiнiн ескеру қажет. Жер бетiнiң биiктеу бөлiгiне шие мен өрiк егiледi. Шие карбонатты топырақта, өрiк борпылдақ бос топырақта жақсы өседi. Бiрақ өрiк тым ылғалды жерлерде дұрыс шықпайды. Алхоры алма мен шиеге қарағанда жылуды жақсы көредi. Ол ауаның да, топырақтың да құрғақшылығына шыдамсыз, саздақты жерлерде жақсы өседi. Шабдалы мен қызыл шие суыққа шыдамайды. Бұл тұқымдар жеңiл құмдақты топырақтарда жақсы өседi.
Сондай-ақ сорт ерекшелiктерiн де ескерген дұрыс. Мысалы, алманың Апорт, Джонатан, Розмарин белый, алмұрттың Лесная красавица, алхорының Венгерок тобы өсу жағдайларына тым кiрпияз. Әсiресе қолайлы жағдайлардың ауытқуынан алманың Апорт сорты қатты зардап шегедi. Бұл сортты Iле Алатауы жағдайында 1200-1400м абсолюттi биiктiктер аралығында, белдеудiң 20[0] тiктiктегi беткейлерiнiң қарашiрiктi, қуатты қара топырағында өсiрген жағдайда, одан анағұрлым көбiрек өнiм алуға болады.
Бөлтек iшiнде орналастыру. Әрбiр бөлтекке бiр ғана дақыл отырғызған дұрыс. Бiр бөлтек iшiндегi сорттар жемiсiнiң пiсу мерзiмi бойынша бiр-бiрiне жақын болуға тиiс. Бұл ағаштарды ауру мен зиянкестерден қорғау, өнiмдi сақтау және жемiстердi жинау жұмыстарын ұйымдастырғанда өте маңызды. Агротехникалық шараларды оңайлату үшiн бiр бөлтекке ағаштары бiрдей телiтушiге ұластырылған, бiр жүйеде қалыптастырылған, қатар аралықтары бiрдей, бiрыңғай конструкциялы өсiмдiктер (кең қатарлы бақ, кермелi-ергежейлi бақ) отырғызған жөн.
Бөлтектерге отырғызылған сорттар гүлдердiң тозаңдануын қамтамасыз ету керек. Шабдалының, бекенiң көптеген сорттары, өрiк пен алхоры сорттарының еуропалық тобы өздiгiнен тозаңданады. Мұндай жағдайда бүкiл бөлтекке бiр ғана сорт отырғызуға болады. Басқа сорттар мен тұқымдар (мысалы шығыс тобының алхорысы) отырғызған кезде оларға тозаң-дандырғыш сорттар таңдау қажет. Тәжiрибе айқас тозаңдандыру үшiн бiр бөлтекке бiрiн-бiрi тозаңдандыра алатын 2-3 сорт отырғызу жеткiлiктi екендiгiн көрсеттi. Егер сорттар экономикалық жағынан келетiн болса енi 50 м-ден (қатар аралық енiне орай, шамамен 6-12 қатар) бiр сорттық жолақтармен отырғызылады. Егер сорттардың бiрiнiң құндылығы шамалы болса, негiзгi сорттың 50 метрлiк алқабының аралығынан 1-2 қатарлық орынды алады.
Тозаңдандыру мен ұрықтандыруды қамтамасыз ету үшiн гүлдеу кезiнде бақтың 1 гектарына 2-3 ара омартасы қойылады.
1.4 Жердi таңдау және дайындау
Учаскелердi бақ отырғызу үшiн дайындауға ағаштар мен бұталарды қопарып, алып тастау, тастарды жинау, жер бетiн тегiстеу, топырақ пен топырақ астының тамыр жайылатын қабатын тереңдетiп жырту, суландыру шаралары, қышқыл топырақты әктеу, сiлтiлi топырақты
гипстеу, ыза суы деңгейiн түсiру секiлдi жұмыстар жатады. Ағаштардың келешекте қолайсыз жағдайларға төзiмдiлiгi, ұзақ тiршiлiк ету-етпеуi, өнiмдiлiгi және күтiп-баптауға ыңғайлылығы учаскенiң алдын-ала қалай дайындалғанына тығыз байланысты. Дайындау кезiнде жiберiлген қателiктер, болашақта түзетуге келмейтiндей қиындықтар келтiредi. Таулы жерлерге ең алдымен эрозиялық процесстердi барынша азайтуға көңiл бөлген жөн.
Ағаштарды, бұталар мен тастарды алып тастауға Д-695, ДП-8А тамырымен жұлатын машиналары, КБ-4А, ДП-24 бұта кескiштерi, К-1 тамырымен жұлғыш мала, К-3 аспалы бұта тырмасы, ал тас және түбiрлер тасып шығару үшiн ГПС-2М және ПВК-5,0 өздiгiнен түсiретiн тiркемелер пайдаланылады.
Учаскенi тегiстеу жұмыстары жеңiл, орташа және күрделi деп бөлiнедi. Жеңiл тегiстеуге П-4, ПА-3 тегiстегiштерi, қолданылады, орташа тегiстеу кезiнде төбешiктердi жазу және 1-1,5 м ойпаңдарды түзету үшiн бульдозерлер мен скреперлер пайдаланылады. Осы техникалар күшiмен бүкiл учаскенiң бетi тегiстелiп шығады.
Күрделi тегiстеу ауыр техникалармен - бульдозерлермен (439А, Д-694), скреперлермен (Д-374, Д-541) және грейдерлермен (Д-20Б, Б-247М) атқарылады. Орташа және күрделi тегiстеу кезiндегi ең қажеттi жұмыстың бiрi - қарашiрiктi қабатты бiр жерге үйiп алу. Барлық учаске тегiстелiнген соң, әлгi үйiндiдегi қарашiрiк бүкiл учаскенiң бетiне жайылады.
Беткейлерде учаскелердi дайындаудың ең қолайлысы - текшелер жасау. Қазақстанның оңтүстiгi мен оңтүстiк-шығысында беткейлердiң тiктiгiне қарай текше жасаудың айдалған және қазбалы-үйiлмелi деп аталатын екi түрi бар. Айдалған текшелер жер бедерi тегiстеу жерлерде және тiктiгi 170-қа дейiнгi беткейлерде қолданылады. Бұл әдiсте текшелер биiктiгi 120-қа дейiнгi беткейлерде жалпы бағыттағы соқалармен (ПП-4-35, ППН-4-35) көп қайтара бiржақты жырту арқылы немесе тiктiгi 12-170 беткейлерде ППН-40 терең жыртқыш соқалармен жасалады. Беткейлердiң тiктiгiне қарай енi 4-5 м террасалар жасау үшiн трактор 4-8 ретке дейiн жүрiп өтуi керек. Беткей неғұрлым тiк болған сайын трактордың жүру саны да соғұрлым көбiрек болады (Раузин; Жидебаев; Соболев, 1983).
Қазбалы-үйiлмелi тәсiлмен текшелеу - өте тiк беткейлерде (300-қа дейiн) пайдаланылады және де күрделiрек әдiспен жасалады. Текшелер Т-4 террасермен немесе Д-42А және Д-492А типтi бульдозерлермен жасалады. Оның ең кем дегендегi енi - 4-4,5 м. Үйiлген құламасы 40-45[0], қазба құламасы тиiсiнше 60[0]. Текшелер аралығында енi 0,5-1,0м тың алап қалдырылады. Текшелердiң орынды ұзындығы 200-300м. Әрбiр текшелердiң техника кiрiп-шығатын сенiмдi жолы болуға тиiс [6].
Топырақты мәденилендiру. Топырақты 3-4 жыл бойы мәденилендiргенде, ғана нәтижесi жақсырақ болады. Учаскенi әбден тегiстелген соң жыртады, көпжылдық шөптер (жоңышқа астық тұқымдас шөптермен аралас) егедi. 2-3 жыл пайдаланған соң шөп егiстiгi шiлдеде (екiншi орымнан кейiн) 30-35 см тереңдiкте жыртылады, плантажды
айдалымға дейiн таза сүдiгер күйiнде ұсталады. Топырақты бұлай көп жыл бойы мәденилендiруге мүмкiндiк болмаған жағдайда бақ отырғызылуға бөлiнген учаскенi бiр маусымның iшiнде дайындайды. Бұл жағдайда учаскеге осы аймаққа ұсынылған сидераттық дақылдар егiледi. Олар гүлдеуiнiң басында жыртылып, жаздың екiншi жартысында және күзде қара сүдiгерде (сүдiгерлi-сидераттық жүйе) ұсталады. Учаскеге көкөнiс, бақша дақылдарын, ас қызылшасын, бiржылдық бұршақ тұқымдастарын егуге болады. Бiрақ та осы дақылдар үшiн белгiленген мөлшерде тыңайтқыштар енгiзiлуi қажет. Сүйектi дақылдар отырғызылатын жерлерге қарамық тұқымдастарына жататын өсiмдiктер өсiруге болмайды, бiрдей ауруларға шалдығуы мүмкiн.
Жемiс дақылдарының негiзгi тамыр бөлiгi 100-150 сантиметрге дейiнгi тереңдiкте жатады, сондықтан да бақ отырғызылатын учаскенiң топырағын тереңдетiп мәденилендiру керек. Ол үшiн 50-60 сантиметрге дейiнгi тереңдiкте (егер топырақ пен топырақ асты жарайтын болса) тереңдетiлiп жыртылады. Ондай жырту үшiн өнеркәсiп орындары ППН-40 маркалы соқа шығаруда. Ол соқалар ДТ-75, Т-75 және ДТ-54А тракторларына тiркеледi. Ал күшейтiлген плантажды соқа ППУ-50А ауыр топырақтарды жыртуға арналған. Егерде топырақ жағдайлары мұндай жыртуға жарамсыз болып келсе, әдеттегiдей 20-30 см тереңдiкте ғана жыртылады. Бiрақ осы тереңдiктi топырақ тереңдеткiшпен қосымша қопсытылады. Тастақты немесе ауыр саздың тығыз қабаты жақын жатқан жерлер Р-80 терең қопсытқышымен жыртылады.
Сортаң учаскелер шайылады. Топырақ отырып үлгеру үшiн, бақ отырғызуға бiрнеше ай қалғанда учаске плантажды түрде айдалады. Бақ көктемде отырғызылатын болса плантаж күзде, ал күзде отырғызылса, жаздың бiрiншi жартысында көтерiледi. Олар жалшалап жыртылады. Себебi жалшалар қарықтарға қарағанда оңай тегiстеледi. Жалпы плантажды айдаған соң бiрден тегiстеу керек. Себебi жыртылғаннан кейiн пайда болған жалшалар тез құрғайды. Топырақты мәденилендiру (терең жыртып, тыңайтқыш енгiзу) тұтас және суыртпақты болуы мүмкiн. Бiрiншi жағдайда тұтас учаске жыртылып, тыңайтқыш та тұтас енгiзiледi, екiншi жағдайда болашақта ағаш отырғызылатын қатарлар ғана кең етiп суыртпақтап жыртылып, тыңайтқыштар енгiзiледi. Суыртпақты мәденилендiруге еңбек те, басқа шығын да (тыңайтқыш, жанармай) аз жұмсалады. Топырақты суыртпақты мәденилендiру кең қатарлы бақ отырғызғанда өзiн-өзi ақтайды. Бұл жағдайда суыртпақ аралығында қалған алаңдарды кейiн, бақты отырғызып болған соң да мәденилендiре беруге болады. Тар қатарлы интенсивтi бақ отырғызу үшiн топырақ тұтас әдiспен мәденилендiрiледi.
Тыңайтқыш. Бақ бiр орнында ондаған жылдар бойы өсiрiледi. Сондықтан да топырақ дайындау кезiнде ағаш тамыры жататын қабатты тыңайтқыштармен қамтамасыз ету жағын да ойластыру қажет. Бақ отырғызар алдында фосфор және калий секiлдi жай қозғалатын минералды
заттар қорын терең енгiзiп алу, өсiмдiктi көптеген жылдар бойына қоректiк элементтермен қамтамасыз етедi.
Органикалық тыңайтқыштар енгiзуге ерекше көңiл бөлу керек. Органикалық тыңайтқыштар топырақты қоректiк элементтермен байытумен қатар, оның физикалық қасиетiне, механикалық құрамына қолайлы әсер етедi. Органикалық тыңайтқыштарды негiзгi тереңдете жырту кезiнде фосфор және калий тәрiздi минералды тыңайтқыштармен араластыра енгiзген дұрыс. Органикалық тыңайтқыштардың өте көп мөлшерiн, яғни 1 гектарға 30 тоннадан 80 тоннаға дейiн, ал бұрын жыртылған және қарашiрiкке кедей топырақтарда 100 тоннаға дейiн енгiзу ұсынылады, минералды тыңайтқыштардың енгiзу мөлшерi келесiдей: суперфосфат - 6-7 цга, калий тұзы 1,5-3,0 цга. Суырпақты мәденилендiру кезiнде бұл көрсетiлген мөлшердi екi есеге дейiн азайтуға болады.
Жемiс көшеттерi отырғызылатын орындарын ғана, яғни терең де, кең шұңқырлар (50x50 см немесе 60х60 см) қазып, оған минералды және органикалық тыңайтқыштар енгiзсе, тiкпе көшеттер кейiн тез тамыр алып, жақсы өседi. Мұндай мәденилендiру жалпы немесе суыртпақты мәдениленiруге қосымша немесе өзiнше қолданылады. Соңғы жағдайда көбiне - беткейлерге және шағын жерлерге (сая-жайға және үй маңына) отырғызылған бақтарда қолданылады. Ол үшiн ағаш отырғызылатын бiр шұңқырға 20-30 кг органикалық тыңайтқыш (жақсы шiрiген көң немесе қарашiрiк), 150-300 г. ә.з. фосфор және калий тыңайтқыштары енгiзiледi. Бiрақ көшет тамырлары минералды тыңайтқыштарға тимегенi дұрыс. Ол үшiн олар шұңқырдың түбiне немесе органикалық тыңайтқыштармен араластырылып, төмендеу салынады.
Азотты тыңайтқыштар өте тез шайылады, сондықтан да бақ отырғызғаннан кейiн үстеп қоректендiргiш түрiнде немесе тiптi ағаш отырғызылған соң екiншi жылы да енгiзуге болады. Тамырға жақын енгiзiлген азот тыңайтқыштары, ағашты отырғызғаннан кейiнгi алғашқы кезеңде зақымданған тамырлардың тiрiлуi мен өсуiне кедергi болатындығы жөнiнде мәлiметтер бар. Топырақтың қажеттi орындарын ғана мәденилендiру, өсiмдiктiң жақсы жетiлуiн алғашқы 2-3 жылда ғана қамтамасыз ете алатынын ескеру қажет [7].
1.5 Бақ отырғызу
Отырғызу мақсаты - отырғызғаннан кейiнгi тiкпе көшеттердiң өнiп кетуi. Бұл бақ отырғызу жөнiндегi табыстың маңызды көрсеткiшi. Отырғызылған тiкпе көшеттердiң бiразы өнбеген жағдайда, оларды қайта отырғызу керек, ол шығынды көбейтедi. Оның үстiне қайта отырғызылған тiкпе көшеттер өсуi жағынан бұрынғыдан гөрi қалып қояды, жемiстi де кештеу салады.
Бiрақ бұл iстегi табысты тiкпе көшеттердiң өнуi ғана шешпейдi, әрине олардың жаңданып өнiп кетуi маңызды мәселе. Өйткенi отырғызу кезiндегi
әлсiреген өсiмдiктер жетiлуi жағынан басқалардан қалып қояды. Олардың жемiс салуы да бiрнеше жылға кiдiруi мүмкiн.
Өнеркәсiптiк жемiс салу мерзiмi қысқартылатын, мардымды жемiс шаруашылығында, тiкпе көшеттердiң отырғызғаннан кейiнгi өте жақсы өну ғана маңызды емес, сонымен бiрге ағаштардың алғашқы жылы-ақ қарқынды өсуiн қамтамасыз ету де өте маңызды. Бақ отырғызылғаннан кейiнгi алғашқы жылы ағаштар өсiндiлерiнiң көлемi деген көрсеткiш болады. Шекiлдеуiктiлер тұқымында мұндай өсiм кемiнде 30-50 см, сүйектiлерде - 40-80 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЖЕМIС БАҒЫН ОТЫРҒЫЗУ ЖӘНЕ КҮТIП-БАПТАУ
1.1 Жемiс бақтары отырғызылатын жердi ұйымдастыру және
отырғызу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Бақ типтерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Дақылдар мен сорттарды таңдау, оларды орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.4 Жердi таңдау және дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.5 Бақ отырғызу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 ЖАС ЖӘНЕ ЖЕМIС САЛЫП ТҰРҒАН БАҚТАРДЫ БАПТАУ
2.1 Қатар аралықты ұстау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2 Жемiс бақтарына тыңайтқыштар енгiзу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...31
2.3 Суару жүйесi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.4 Жеміс ағаштарын күтіп баптау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3 ЖЕМІС АҒАШТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ШЫРПУ
3.1 Шырпу маңызы, мақсаты және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.2 Өсу мен жеміс салуды реттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3
3.3 Ағаш бөрікбасын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
3.4 Жеміс жинауды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жемiс шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң бiр саласы. Бұл саланың негiзгi зерттелетiн нысаны - көп жылдық ағаш және бұтақ тектес өсiмдiктердiң жемiстерiн, жидектерiн және жаңғақтарын алу үшiн өсiрiлетiн дақылдар. Жемiс шаруашылығы жеке дара ғылым ретiнде жемiс-жидек дақылдарының өсу, даму, көбею, өнiм салу және агротехникалық күту тәсiлдерiн анықтай келе, мол, сапалы өнiм алу заңдылықтарын зерттейдi.
Жемiс-жидектiң маңызы, оның пайдалылығы, әсiресе, азық-түлiктiк, емдiк, диеталық қасиеттерi адамға өте ерте заманнан белгiлi болған. Жасаң немесе қайта өңделген жемiс-жидек азық-түлiк және халық емшiлiгiнде сан ғасырлар бойы пайдаланылып келедi.
Олар аса маңызды емдiк қасиеттерi бар азық-түлiк қана емес, сонымен бiрге, тамақ өнеркәсiбiнде таптырмайтын шикiзат, қоршаған ортаны қорғауда санитарлық-гигиеналық шаралардың бiрi де болып саналады. Оны өсiрумен тек шаруашылықтар ғана емес, жекелеген азаматтар да шұғыл-данады. Түрлi бақтар, саяжайлар қала мен ауылды желден, шаңнан қорғайды, олардың жапырақтары көмiр-қышқыл газын бойына сiңiрсе, елдi мекедерге көлеңке түсiрiп, жердi құрғатпайды, сөйтiп ауа райын бұрынғыдан да жақсарта түседi.
Жемiс бақтары елдi мекендерге сән берiп, адамдардың эстетикалық сезiмiне әсер етедi. Сондай-ақ бақ егiп, оны күтiп-баптау адамдарды шынықтырып, сауықтырады, әрi табиғатпен байланысын жақындатады. Оның маңыздылығы кейiнгi уақытта мүлде күшейiп отыр. Қазiргi кезде азаматтық энергиялық, транспорттық, агрономиялық, гидротехникалық алып құрылыстардың өрiс алуы, адам баласының өсу қарқыны, олардың қоршаған ортаға әсерi, табиғаттың өзi әкелген зиянды құбылыстар орнын толтыру есебiнен әлденеше есе артып кеттi. Сондай-ақ, XX ғасырдың екiншi жартысында, қоршаған ортаның зиянды қоқыстармен, канцерогендi
және радиоактивтi заттармен ластануы адамзат денсаулығына керi әсерiн тигiзуде. Сондықтан қоғамдық өндiрiс процестерiнiң барысында жер, ауа, су т.б. қоршаған ортаның экологиялық тепе-теңдiгiн сақтауда және адамдардың тамақтануын дұрыс ұйымдастыруда жемiс-жидек дақылдарының мiндетi зор. Тiптi, бiздiң арғы тегiмiз - алғашқы адамдар күнделiктi тiршiлiгiнде өсiмдiк жемiсiн жинап күн көрген. Жемiс және жидек құрамында қоректiк заттардан басқа витаминдердiң (А, В2, В6, С, РР т.б.), жеке биологиялық белсендiлiгi жоғары заттардың болуы, олардың пектиндермен үйлесуi адам организмiне зиянды бөлшектерiнiң енуiнен сақтап немесе бөлiнуiн тездетедi.
Қазақстан Республикасында жемiс-жидек дақылдарынан аса сапалы, мол өнiмдер алатын экономикалық тиiмдiлiгi зор арнайы фермерлер, жеке шаруашылықтар саны жылдан жылға көбейiп келедi [1].
Мысалы, 1991 жылы Республикада осындай шаруашылықтардың саны
0,3 мың га болса, 2001 жыл бiр мыңға жетiп отыр (Казахстан в цифрах,
2001).
Бiрақ соңғы жылдары жемiс шаруашылығының жалпы көлемi мен өндiрiлетiн өнiм мөлшерi күрт төмендеп кеттi.
Қазақстанда, соңғы деректер бойынша (Казахстан в цифрах, 2001), 1996 жылы жемiс шаруашылығының көлемi 96,5 мың гектар болса, 2000 жылы - 65,1 мың гектар. Сондай-ақ жалпы өндiрiлген өнiмнiң мөлшерi 1996 ж 341 мың т. болса, 2002 жылы 202,0 т болды. Жалпы өндiрiлген өнiм мөлшерiнiң азаюы, тiкелей жан басына шаққанда, дәрiгерлiк норма бойынша 95 кг қажет болса, соңғы 1996-2000 жылдары 7-14 кг аралықта өндiрiлдi. Осы жағдайды ескерсек, жемiс шаруашылығы мамандарының алдында көптеген шешiлмеген сұрақтар бар.
Ұсынылып отырған бұл дипломдық жұмыста Қазақстан республикасында жемiс-жидек өсiрудiң теориялық және практикалық мәселелерiн топырақ-климаттық аймақтарда, биологиялық ерекшелiктерiне қарай баяндайды.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Бiздiң Республикамызда жемiс шаруашылығының дамуына көп еңбек сiңiрген ғалымдар қатарына А.Ж.Жанғалиев, А.П.Драгавцев, А.Н.Кацейко,
В.П.Понамарчук, В.И.Васильев, А.П.Андронов, Б.Г.Матаганов, К.Г.Карычев, Е.Г.Раузин, С.Н.Олейченко; О.А.Үкiбасов т.б. жатады.
Жер шарында жемiс-жидек дақылдарының мыңдаған түрлерi өсiрiледi. Олар 60-тан астам тұқымдастарға 200-ге жуық тектестерге бiрiгедi.
Қазақстанда жемiс өсiмдiктерiнiң 22 түрi өсiрiледi, олардың 10-12-сi негiзгiлерi болып табылады. Оның iшiнде екi жемiс (алма, шие) және 4 жидек тектес (бүлдiрген, таңқурай, қарақат, тұшала) дақылдар барлық жерде бiрдей өсiрiледi деп айтуға болады.
Қазақстанда жалпы жемiс-жидек дақылдарының 90%-дан астамы төмендегiдей өсiмдiктерден тұрады: алма, алмұрт, шие, алхоры, өрiк, шабдалы. Биологиялық жағынан жемiс-жидек өсiмдiктерiнiң 95% раушан гүлдiлер тұқымдасына жатады.
Академик Н.И. Вавиловтың теориясы бойынша мәдени жемiс-жидек өсiмдiктерi негiзiнен осы жабайы дақылардың көп өскен аймақтарынан таралғанын дәлелдейдi. Қазiргi уақытта жер жүзiнде мәдени жемiс-жидек өсiмдiктерiнiң 12 пайда болу орталығы анықталып отыр, олардың iшiнде ТМД және Қазақстан үшiн негiзгiлерiне: Қытай-Жапония (алма, алмұрт, өрiк, шие, алхоры, құрма, грек жаңғағы, бадам), Орта Азия (алма, алмұрт, өрiк, шие, бадам, алхоры, грек жаңғағы, майлы жиде, орман жаңғағы), Оңтүстiк Америка (бүлдiрген), Солтүстiк Америка (алхоры, шие, қарақат, тұшала, бүлдiрген, пiсте), Алдыңғы Азия (беке, орман жаңғағы, анар, үй алхорысы т.б.), Еуропа-Сiбiр (алманың мәдени түрлерi, алмұрт, қызыл шие, орман жаңғағы, қарақат, шырғанақ) аймақтары жатады.
Жемiс-жидек дақылдары шығу тектерiне, жемiсiнiң құрылымына, биологиялық және өндiрiстiк ерекшелiктерiне қарай 6 топқа бөлiнедi: шекiлдеуiктi, сүйектi, жидектi, жаңғақты, субтропикалық және тропикалық.
Қазақстанның жемiс-жидек шаруашылығында шекiлдеуiктiлер 46,4 мың (71,0%), сүйектiлер - 9,57 мың (10,5%), жидектер - 7,9 мың (12,9%), ал жаңғақтылар - 350 гектар жердi алып жатыр, субтропикалықтар - тек қана 1 га жерге өсiрiледi.
Диплом жұмысының мақсаты: Жеміс ағаштарын күтіп-баптау тәсілдерін зерттеу.
Диплом жұмысының міндеті:
oo Жемiс бақтары отырғызылатын жердi ұйымдастыру және
отырғызу технологиясын меңгеру;
- Дақылдар мен сорттарды таңдау, оларды орналастыру;
- Жердi таңдау және дайындау, бақ отырғызуды үйрену;
- Жемiс бақтарына тыңайтқыштар енгiзу және суару жүйесiмен танысу;
- Жеміс ағаштарын қалыптастыру және шырпу;
- Өсу мен жеміс салуды реттеу тәсілдерін меңгеру;
- Ағаш бөрікбасын қалыптастыру;
- Жеміс жинауды ұйымдастыру.
Ғылыми жаңалығы:
oo Жемiс ағаштарын отырғызу технологиясы жете зерттелді;
oo Бақша дақылдары мен сорттарды таңдау мен оларды отырғызу, тыңайтқыштар енгiзу және суару жүйесi, жеміс ағаштарын қалыптастыру және шырпу жұмыстары практика жүзінде жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс 67 беттен құралған. Кіріспеден, қорытындыдан, 3 тараудан және пайдаланылған әдебиттерден тұрады.
1 ЖЕМIС БАҒЫН ОТЫРҒЫЗУ ЖӘНЕ КҮТIП-БАПТАУ
1.1 Жемiс бақтары отырғызылатын жердi ұйымдастыру және
отырғызу технологиясы
Бақты жобалап, ұйымдастыру. Жемiс өсiмдiктерiнiң өнiмдiлiгi мен экономикалық тиiмдiлiгi, ағаштардың ұзақ тiршiлiк етуi және олардың
қолайсыз жағдайларға төзiмдiлiгi көп жағдайда бақты отырғызу кезеңiндегi жұмыстарға байланысты.
Бұл кезде бақ отырғызу үшiн орын дайындау территориясын ұйымдастыру, топырақ астын мәдениелендiру және суландыру, тұқым, сорт және телiтушi сұрыптап дайындау, оларды орналастыру, отырғызу және қоректендiру алаңын анықтау секiлдi мәселелер шешiледi.
Бақ шаруашылығында ең күрделi ұйымдастыру кезеңi - бақ отырғызу. Өйткенi, ол бiр мезгiлде орындалатын, белгiлi бiр қиындығы бар, көптеген өндiрiстiк процесстердi қысқа мерзiмде орындауды талап етедi. Сондықтан да өнеркәсiптiк болса да, жеке болса да бақ отырғызуға күрделi құрылыс секiлдi, байыппен қарау керек.
Бақ үшiн орын таңдау территориясын ұйымдастыру, тұқым мен сорт таңдау шаруашылықтың және бүкiл аймақтың экономикасын ескере отырып, өнеркәсiптiк жемiс шаруашылығының технологиясын iрiктеу мәселелерiн жаппай ғылыми тұрғыда шешу үшiн арнайы жоба жасау қажет.
Мұндай техникалық-экономикалық негiзделген жобаны - жобалау институттары жасайды. Қазақстандағы ондай мекеме - Казсадпроект. Жобалар алдында бақ отырғызылатын учаске таңдалады, оларға жан-жақты баға берiледi, бақ территориясы, суландыру жүйесi, жол жүйесi, өнеркәсiптiк және мәдени-тұрмыстық құрылыс мәселелерi ұйымдастырылады. Орынды технологияны iрiктеуге бақ конструкциясын (типiн) белгiлеу тұқымдар мен сорттар және телiтушiлер таңдау, оларды орналастыру жүйесiн белгiлеу механизмдердi кең пайдалануға мүмкiндiк беретiн бөрiкбасын қалыптастыру жұмыстары енедi.
Қазiргi кезде жеке фермерлер, шаруа қожалықтары бақты құру жолдарын өздерi ұйымдастыра бiлгенi жөн. Себебi басқа жобалау институттарына iстетiн болса, ол өте қымбатқа түседi.
Бақ отырғызуға бiрiнен соң бiрi орындалатын үш кезең кiредi: 1) орын таңдау және бақ территориясын ұйымдастыру; 2) топырақты жемiс отырғызар алдында дайындау; 3) бақ отырғызу.
Бақ отырғызатын орынды таңдау. Орын таңдау кезiнде жер бедерiне, климат жағдайларына баға берiледi. Бұл кезде iрi су көздерiнiң, таудың, елдi мекеннiң орналасуы, жолдың, темiр жол стансаларының орналасқан жерлерi, бәрi ескеріледi.
Жер бедерiн бағалау - жемiс өсiмдiктерiнiң өсуi мен өнiмдiлiгiне көп әсерiн тигiзедi. Ол өсiмдiк тiршiлiгiнiң басқа факторларын қайта бөлетiн
фактор болып табылады. Мысалы, беткейдiң экспозияциясына байланысты температура көрсеткiштерi, ауа мен топырақтың ылғалдылығы, жарық жағдайы және топырақ құнарлылығы өзгередi.
Бақ отырғызу үшiн көбiне жазық жерлер (су айырығы, тегiстiк) және беткейлер секiлдi элементтерi пайдаланылады [2].
Су айырығы - сумен жеткiлiктi қамтамасыз етiлген жағдайда бақ үшiн жақсы орын. Су айырығында ауа дренажы жақсы, үсiк қаупi аз. Алайда, ылғал жетiспесе, мұндай орын бақ отырғызуға жарамайды.
Тегiстiк - бақ отырғызу үшiн қолайлы тегiс учаскелер, техника пайдалануға ыңғайлы. Мұнда топырақ факторлары мен ылғалдану жағдайлары бiркелкi. Тегiстiкке суару жүйесiн салып, пайдалану да оңай, су эрозиясы процесстерi де онша емес. Алайда, ауа дренажы нашар, үсiк қаупi көбiрек. Әсiресе, суық ауа жинақталатын, ойпаңдау тұстары - табақша өте қауiптi. Бұл көктемде ауаның суытуына, қыста бұтақтардың үсуiне себеп болады.
Беткейлер онша тiк болмаған жағдайда (5-12[0]) бақ үшiн қолайлы орын. Ауа дренажы тәуiр, жарық та жақсы түседi. Дегенмен беткейлерде топырақ көбiрек құрғайды. Бұл жерлерде ауа және, топырақ температуралары күрт ауытқиды, топырақ бетi нашар жетiледi және топырақ су эрозиясына көбiрек ұрынады. Жер бедерi тегiс емес учаскелерiнен бақ отырғызу үшiн орын таңдағанда беткейлердiң экспозициясы мен тiктiгi, сондай-ақ сол жердiң теңiз деңгейiнен жалпы биiктiгi ескерiледi. Сонымен бiрге, беткейдiң үстiңгi, ортаңғы және төменгi бөлiктерiнiң табиғи жағдайларының айырмашылығын ескеру керек.
Экспозиция дегенiмiз беткейдiң жарық жаққа бағыты, яғни солтүстiкке, оңтүстiкке, батысқа немесе шығысқа. Оңтүстiк бағыттағы беткейлер (оңтүстiк, оңтүстiк-батыс, оңтүстiк-шығыс) анағұрлым жылырақ және құрғақтау. Мұнда ағаштар вегетациясын ерте бастайды, қысқы және көктемгi температураларының күрт ауытқуынан жемiс-жидек өсiмдiктерi зақымданады. Көктемгi үсiктерден бұтақтардың қыстыгүнгi қурауынан және күннiң күйдiруiнен зардап шегедi. Мұндай беткейлерге қар аз түседi және көп тұрақтамайды.
Солтүстiк және солтүстiк бағыттағы беткейлер - салқындау, топырағы бай, ауа температурасы күрт өзгере қоймайды және ең маңыздысы, қыстыгүнi мұнда қар мол жиналады. Қар жай еридi, ерiген қар суы топырақ пен топырақ астын едәуiр дәрежеде ылғалдайды. Суық қаупi аздау және бұтақтар да қыста күйе қоймайды. Осыдан келiп, солтүстiк беткейлер бақтар және жидектер отырғызуға қолайлы деген қорытынды жасауға болады.
Беткей тiктiгi учаске еңiстiгiнiң көлденең жазықтыққа түскен бұрышының градусымен анықталады. Беткей тiк болған сайын ол құрғақтау, топырағы аздау жетiлген, ауа температурасы күрт өзгеретiн болып келедi, топырақ эрозиясының қаупi күшейе түседi.
Бақ отырғызу үшiн 6-7[0] шамасындағы беткейлер жақсы. Оңтүстiкте және оңтүстiк-шығыста анағұрлым тiктеу 30-35[0]-қа дейiнгi деңгейлер
пайдаланылады, мұндай жағдайда 12-15[0] және одан да астам беткейлерге тiкшелер жасалынады.
Беткейлердiң үстiңгi бөлiктерi төменгi бөлiктерiне қарағанда құрғақтау. Үстiңгi бөлiктерiнiң топырағы кедейлеу, қар аздау түседi, бiрақ ауа дренажы тәуiр. Беткейлердiң бұл бөлiгiне қуаңшылыққа төзiмдi, ерте гүлдейтiн жемiс тұқымдарын (өрiк, шие,) отырғызған жақсы.
Жергiлiктi жердiң теңiз деңгейiнен биiктiгiн анықтаудың, бақ отырғызылатын орынға баға беруде маңызы зор. Тауға қарай көтерiлген сайын ауаның орташа жылдық температурасы төмендеу, жауын-шашын көптеу, ауа ылғалдылығы жоғарылау болып келедi. Тауға әрбiр 100 м көтерiлген сайын орташа жылдық температураның 0,5[0]С төмендейтiнi байқалады. Тауда жазда салқындау, қыста жылылау. Теңiз деңгейiнен белгiлi бiр биiктiкте (Iле Алатауында 1200-1600 м, Жоңғар Алатауында тиiсiнше 1100-1400 м) табиғи жағдайлар жемiс-жидек өсiмдiктерiн суармай-ақ тәлiмi жерлерде өсiруге мүмкiндiк бередi.
Климат жағдайларын бағалау. Мұнда басты назар мынандай көрсеткiштерге аударылады: орташа тәулiктiк температура көлемi және олардың ауытқуы, орташа және абсолюттi аз температура, көктемгi суық, жауын-шашын мөлшерi және оларды жыл 12 айға бөлу, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, зиянды желдiң күшi мен бағыты. Сондай-ақ назарға тек ауданның (аймақтың) ғана климат жағдайы емес, сонымен бiрге, бақ отырғызуға бөлiнген учаскенiң микроклиматы да алынады.
Топырақты бағалау - топырақтың құнарлылық дәрежесiн (қарашiрiк құрамын, топырақ құрылымын), отырғызылатын дақылдың тамыры жайылатын қабаттың тереңдiгiне сай келетiн-келмейтiнiн, топырақта зиянды тұздардың бар жоқтығын анықтау үшiн қажет. Жемiс ағаштары топырақ сортаңдығына кiрпияз келедi. Топырақ ертiндiсiндегi 0,4% тұз концентрациясы өсiмдiкке жайсыз тиедi, ал 1,2% болса бақ жойылады. Бақ үшiн ауыр сазды, тасты, құмды және сортаң топырақтар жарамайды. Жемiс өсiмдiктерi қара, қызғылт және сұр топырақтарда сондай-ақ орман топырақтарында жақсы өседi. Тамыр жайылатын қабат жеткiлiктi тереңдiкте: шекiлдеуiктi дақылдар үшiн 2-2,5 м, сүйектi дақылдар үшiн 1,5-2 м және жидектiлер үшiн 1-1,2 м болуға тиiс. Ол ыза суларымен, тығыз саздармен, ұсақ тасты қабаттарымен т.б. шектелуi мүмкiн.
Бақты ұсақ тастар жақын жатқан (жер бетiнен 50-60 см) учаскелерге отырғызғанда арнайы агротехника қолданылады: қатар аралықтарға көпжылдық шөптер өсiрiледi, тыңайтқыштар енгiзiлiп, кемiнде 6-8 рет суарылады (Қазақ жемiс және жүзiм шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ұсынысы).
Әр түрлi жемiс дақылдарының топыраққа деген кiрпияз-дығы да әр түрлi. Алма терең, қалыпты ылғалды және жақсы тегiстелген топырақтарда жақсы өседi. Алмұрт алмаға қарағанда топырақты көбiрек талғайды. Ол, әсiресе, ылғал мен жылудың жетiспеушiлiгiне шыдамсыз. Шие биiк жерлерде жақсы өседi, топырақ құнарлылығын онша таңдамайды, қуаңшылыққа төзiмдi, карбонатты топырақтың өзiнде жемiс бере бередi.
Алхоры, алма мен шиеге қарағанда жылуды да, ылғалды да сүйгiш өсiмдiк. Көбiне ауаның құрғақтығынан зиян шегедi. Өрiк ауыр және өте ылғалды топырақтарды қаламайды. Ол үшiн ылғалды, құнарлы топырақты, анағұрлым биiк учаске бөлген жөн. Топырақтың көлемдiк салмағы 1,35-1,45 шамасында болуы керек. Жемiс ағаштарының өсуiне өзен-көлдiң, тағы басқа iрi су көздерiнiң жақындығы да қолайлы әсер етедi. Олар ауаның салыстырмалы ылғалдылығын көтередi, температураның ауытқуын жұмсартады, ағаштардың қыстыгүнгi зақымдануын азайтады.
Қазақстанның оңтүстiгi мен оңтүстiк шығысында таулы және тау етегiндегi жерлер бақ отырғызу үшiн жақсы орын болып табылады. Бұл жерлерде жемiс дақылдарынан мол, сапалы өнiм алынады.
Алматы және Жамбыл облыстарында жемiс шаруашылығы үшiн төмен таулы аймақтар (теңiз деңгейiнен 800-1200 м биiктiктегi) анағұрлым құндырақ болып табылады. Мұндай жерлерде бақ үшiн жақсы учаскелер - саздақты қуатты қосылыстар төселген таулы қара топырақты, солтүстiк экспозициялы жазық беткейлер. Солтүстiк беткейлерде теңiз деңгейiнен 1350 м биiктiктегi жемiс ағаштары жылудың жетiспеушiлiгiнен зардап шегедi. Бұл биiктiкте бақты оңтүстiк беткейлерге отырғызған дұрыс. Оңтүстiк Қазақстан облысында жемiс дақылдарын өсiру үшiн қолайлы жағдайлар таулы және тау етегiндегi аймақтардан басқа облыстың сұр топырақты оңтүстiк бөлiгiнiң тегiс аудандарында ғана бар [3].
Қазақстанның солтүстiк және орталық облыстарында бақ өсiру үшiн тегiс учаскелер мен солтүстiк экспозицияның аласа беткейлерi таңдалады. Мұнда оңтүстiк беткейлерге, сондай-ақ ойпаң жерлерге бақ отырғызуға болмайды. Бақ үшiн iрi өзендердiң жоғарғы басы да жақсы. Мұнда топырақ жақсы кәрiзделген. Баққа орын таңдағанда ең алдымен учаскенiң табиғи қорғалуын, қардың қалың түсуiн және суландыру мүмкiндiктерiн ескеру қажет.
Батыс Қазақстанда бақтар негiзiнен шығыстан соғатын зиянды желдерден жиi зардап шегедi. Мұнда отырғызу үшiн батыс және солтүстiк-батыс беткейлердi бөлген жөн. Ең жақсы топырақтар - қара топырақ, қоңыр қызғылт, саздақ және құмдақ топырақтар. Баққа орын бөлген кездегi ең басты талап - суару үшiн тұщы су көзiнiң жақын жерде орналасуы.
Бақ территориясын ұйымдастыру. Ең әуелi өнеркәсiптiк аймақтар: қайта өңдеу зауыттарын, жемiс қоймаларын, сұрыптау, буып-түю цехтарын, ыдыс кәсiпорындарын орналастырады, сондай-ақ, жолдарды, үлкен каналдарды тағы басқа гидротехникалық құрылыстар салу мәселелерi шешiледi. Бақ беткейлерге отырғызылатын болса, оларды тiкшелеу, эрозияға қарсы шаралар кешенi қарастырылады. 100-200 га бақ отырғызылатын болса бригада тұрағы үшiн 1-2 га жер бөлiнедi. Содан соң бәрiн жер бедерiмен, бақ қорғау алқабы өсiмдiктерiнiң орналасуымен, жолдармен сай келтiре отырып, бөлтектердiң мөлшерiн, пiшiнiн және орналасуын анықтауға кiрiседi.
Бөлтектер көлемi - бақ қорғау алқаптары жемiс ағаштарын қолайсыз жағдайлардан сенiмдi түрде қорғайтындай шамада болуы керек. Тегiстiкте
бөлтектердiң ең қолайлы пiшiнi - тiк бұрышты төртбұрыш, оның енi ұзындығынан 2-3 есе қысқа (2:1 немесе 2,5:1) болуы қажет. Мұндай бөлтектердiң анағұрлым қолайлы көлемдерi 400-600х200-300 м, яғни 8-10 гектардан 15-18 гектарға дейiн. Республикамыздың солтүстiк аудандарында қорғау алқаптарының тиiмдiлiгiн жоғарылату үшiн, мұндай бөлтектердiң мөлшерi 5-7 гектарға дейiн азайтылады.
Таулы аудандарда бөлтектердiң пiшiндерi мен оның көлемi жер бедерiне сай анықталады. Баққа жарық жақсы түсуi үшiн ағаштар қатарын солтүстiктен оңтүстiкке қарай тарту керек. Алайда, суармалы бақтарда ағаштар қатары, соған орай бөлтектердiң ұзын жақтары, суды өздiгiнен ағызу жағын ескере отырып тартылады. Бұл жағдайда ең жақсы еңiс - 0,003-0,005 (100 метрге 30-50 см). Таулы жерлерде су эрозиясын азайтып, топырақ пен ағашты күтуге ыңғайлы болу үшiн, беткейге көлденең бағытта отырғызылады. Мүмкiндiгiне қарай бөлтектер бiртектi топырағы бар, бiр экспозициялы беткейде, бiр тiктiкте орналастырылады. Солтүстiк Қазақстанда ағаш қатарлары солтүстiк-батыстан оңтүстiк-шығысқа қарай тартылады. Бұл жағдайда ағаштар солтүстiк-шығыстан соғатын салқын желден жақсы қорғалады.
Бақ алқабы аралығымен үлкен жол тартылып, елдi мекендермен, темiр жол стансаларымен т.б. байланыстырылады. Бөлтектер аралық жолдардың және бақ қорғау алқаптарының iшкi жағындағы бақ шекарасын қуалай созылған - айналма жолдардың енi 4-5 м. Жол салу, әсiресе, таулы аудандарда мұқият қажет.
Бұл жерлерде жол су шайып кетпейтiндей етiлiп салынады. Жол жүйесi бақтың кез-келген учаскесiне кiрiп-шыға алатындай, ал текшеленген болса әрбiр текшеге бара алатындай етiлiп салынады.
Пальметтi және кермелi ергежейлi бақтарда өсiмдiктер қатарына көлденең етiп әрбiр 100-200 м сайын енi 3 м қосымша жол салынады. Сөйтiп бiр бөлтек 2 гектардан 5 гектарға дейiнгi клеткаларға бөлiнедi.
Климаты аумалы-төкпелi Қазақстанда баққа ық болатын өсiмдiктердiң маңызы зор. Олар жемiс ағаштарын қыстыгүнгi суық желдерден, жаздыгүнгi аңызақтан сақтайды.
Бақ қорғау алқаптарының екi түрi болады:
қорғаныш шеттер - бақтың сыртқы шекарасы бойынша егiлетiн көп қатарлы өсiмдiктер;
жел қаққыш қатарлар - бақтың iшкi жағынан бөлтектер жиектерiн қуалай отырғызылатын, бiр-екi қатарлы биiк өсетiн орман ағаштар.
Қорғау алқаптарының жемiс өсiмдiктерiне әсерi отырғызылған ағаштар құрылымына, биiктiгiне және жер бедерiне байланысты. Орман ағаштарының келесiдей құрылымдары болады: жел өткiзбейтiн (тығыз, қалың және кең жолақтар); мәнерлi (жел өте алатын, бiрақ күшiн жоғалтатын көптеген майда саңылаулары бар); жел өткiзетiн (майда өсiмдiктерi және бұталары отырғызылмайтын үлкен, iрi саңылаулары бар).
Ең тиiмдiсi мәнерлi алқаптар. Мұндай құрылымды қорғау алқаптарын жасағанда пайдаланады. Жел өткiзетiн құрылымдарды бөлтектер
шекарасын бойлай желқаққыш қатарлар жасағанда қолданады. Солтүстiкте бақтан қарды жел үрлеп кетпес үшiн, бөлтектердiң жел жағынан өткiзбейтiн алқап отырғызылады.
Орман алқабының желден қорғау әсерiнiң қашықтығы өз биiктiгiнiң 15-20 есесiне тең, яғни ағаштар 10-15 м болса, алқаптың қорғау әсерi 150-м-ге жетедi. Жер бедерi тегiс болса, бақ қорғау алқаптары әсерiнiң де қашықтығы арта түседi.
Қорғау алқаптары құрылымдары бойынша басты немесе негiзгi тұқымдар (бiрiншi қатар ағаштары), iлеспе тұқымдар - (екiншi көлемдегi және көлеңкеге анағұрлым төзiмдi ағаштар) және тiрi қоршау жасауға пайдаланылатын - бұталар деп бөлiнедi.
Қазақстанның оңтүстiгiнде басты тұқымдар ретiнде пирамида тәрiздi терек, күмiстей жылтыр терек, ақ қарағай пайдаланылады. Солтүстiкте - қарағай, бал қарағай, тал, ақ қайың, канада терегiн пайдаланған дұрыс. Iлеспе тұқымдар: оңтүстiкте - дала үйеңкісi, жiңiшке жапырақты жиде, татар үйеңкісi, солтүстiкте - үшкiр жапырақты үйеңкi, қытай терегi. Бұталар: оңтүстiкте - сары қарақат, сары қараған, солтүстiкте - сары қараған, қара қарақат.
Жел қаққыш қатарлар жасау үшiн биiк ағаш тұқымдары: оңтүстiкте - пирамида тәрiздес терек, солтүстiкте - қайың т.б. пайдаланылады. Қорғаныш алқаптарында қатты жел соғатын жерлерде қатарлар саны 3-4, ал жел саябырлау жерлерде 2-3, желқаққыш қатарлар саны - 1-2 болғаны дұрыс.
Жемiс ағаштарының бiрiншi қатары орман алқабынан 12-15 м, интенсивтi бақтарда 8-10 м қашықтықта болуы қажет.
Бақ қорғау алқаптарын бақ отырғызардан 2-5 жыл бұрын, әрi кеткенде
жыл бұрын отырғызған жақсы. Отырғызу сұлбасы 2,5-3х1-1,5 м. Кейiннен ағаш сүрегiн шаруашылыққа пайдалана отырып орман алқабын сиретуге болады.
Бақ қорғау алқаптарын да уақтылы суару, топырақты күту, зиянкестер мен аурулардан ағаштарды қорғау т.с.с. мұқият күтiм қажет [4].
1.2 Бақ типтерi
Өсiмдiктер конструкциясы (бақ типтерi). Қазiргi кездегi жемiс шаруашылығына өсiмдiктер конструкциясы немесе бақ типi деген ұғым берiк енген. Бақ конструкциясы - ағаштарды отырғызу сұлбасымен, әрбiр өсiмдiк үшiн бөлiнген қоректендiру алаңымен, сорт пен телiтушi iрiктеумен, ағаш бөрiкбасын қалыптастыру және шырпумен, өсiмдiктердi күтiп баптайтын машиналар мен жабдықтар жиынтығымен анықталады.
Бақтың тездетiп жемiс салуы және өнiмдiлiгi отырғызы-латын ағаштардың тығыздығына байланысты. Бiр алаң көлемiне неғұрлым жемiс ағаштары көбiрек отырғызылса, соғұрлым өнеркәсiптiк өнiм де ертерек қалыптасады, өсiмдiктiң алғашқы өнiмi де мол болады. Алайда уақыт өте келе жиi отырғызылған ағаштар өнiмдiлiгi төмендеп, жемiс сапасының
нашарлауына әкеп соғады. Ағаштар тым сирек отырғызылғанда бақ өнiмдiлiгiнiң потенциалы төмендейдi. Бiр өлшем алаңға отырғызылатын ағаштар саны сорттар мен телiтушiлерге өсу күштерiне байланысты. Өсiмдiктердi жиiлетудi басқаша жолдармен шешуге болады: ағаш бөрiкбасының көлемiн шектеу, өсiмдiктердi пайдалану мерзiмiн қысқарту арқылы.
Қазiр дүние жүзiнде түрлi мардымды дәрежедегi көптеген бақ конструкциялары (типi) жасалынуда. Солардың iшiнде Қазақстан жағдайында шекiлдеуiктiлер үшiн анағұрлым қабылдауға болатын бақ типтерi мыналар: 1) Кең қатарлы тығыздалған бақ - мұны жартылай интенсивтiге жатқызуға болады. Бақ тұқымдық немесе орташа өсетiн клонды телiтушiлерге ұластырылған. Қатар арасы 7-8 метрге дейiн, қатар iшiнде 4-5 м, оңтүстiкте биiк өсетiн алма және алмұрт сорттары үшiн 6 м-ге дейiн. Бұл бақ типi алманың Апорт, Румянка Алма-атинская, Пеструшка сорттары; ал алмұрттың Лесная красавица, Ароматная сорттары үшiн жақсы. Ағаш бөрiкбастары шеңбер (жұмыр) түрiнде (қатар iшiндегi қашықтығы 4 м болғанда) қалыптастырылады, 2-3 өнеркәсiптiк өнiм алынған соң, бөрiкбасын аласарта шырпиды. Ағаштарының биiктiгi 4,5 м-ге дейiн, өнеркәсiптiк жемiс сала бастау мерзiмi сорт пен телiтушiге байланысты отырғызылғаннан кейiн 7-12 жыл.
Бақ типiн таңдау - бақ шаруашылығының болашақтағы табысын ажырататын маңызды шара. Мұнда дақылдар мен сорттардың биологиялық ерекшелiктерiн, баққа бөлiнген учаскенiң табиғи-климаттық жағдайларын, суаруға болатын-болмайтын, шаруашылықтың экономикалық және ұйымдас-тыру мүмкiндiктерiн ескеру қажет.
Республикамыздың оңтүстiк-шығысындағы мамандандырылған шаруашылықтарда суармалы жағдайларда алма мен алмұрттың кермелi-ергежейлi бақ түрлерi кең қанат жайған. Қолайсыз жағдайларда, суы жеткiлiксiз, топырағы құнарсыз жерлерде биiк өсетiн телiтушiлерге ұластырылған, кең қатарлы бақ типтерi қолданылады.
Таулы тәлiмi жерлердегi бақтарда алма мен алмұртты көбiне себiндi телiтушiлерде өсiредi. Тегiс беткейлерде ағаштар 7х3-4 м сұлбасы бойынша, текшелердегi сорттың өсу күшiне қарай ағаштар арасына 2-4 м қалдырылып отырғызылады. Қазақ ұлттық аграрлық университетiнiң жемiс-көкөнiс шаруашылығы кафедрасының зерттеулерi (О.Үкiбасов) мұндай жағдайда алманы себiндi телiтушiге тағы қосымша клонды М9 телiтушiсiн (интеркалярлы) ұластыру арқылы өсiруге болатындығын дәлелдедi. Мұндай ағаштар қолайсыз жағдайларға төзiмдiлiгi жағынан себiндi телiтушiге тiкелей ұластырылған ағаштармен тең түседi, ал тез жемiс салатындығы және аласа өсетiндiгi бойынша ергежейлi телiтушiлерде өсiрiлген ағаштарға жақын.
Солтүстiкте алма мен алмұрт 6х4, 6х3 және 5x3 м сұлбалары бойынша отырғызылады. Орал облысында бұл көрсеткiш тиiсiнше 7-6х5-4 м.
Қазақстанда сүйектi тұқымдар көбiне бiрiншi типтi (кең қатарлы, тығыз отырғызылған) бақтарда өсiрiледi. Оңтүстiк пен оңтүстiк-шығыста отырғызу сұлбалары сорттардың өсу күшiне қарай: алхоры үшiн 6-7х3-4 м, шие 6-7х3-5 м шабдалы үшiн 5-6x3-4 м. Таулы тәлiмi жерлердегi бақтарда алхоры 5x3 м, шие 5x2, 5x3 м сұлбасы бойынша отырғызылады.
Республикамыздың солтүстiк облыстарында алхорының отырғызу сұлбасы 5x3 м, 4х3 м, далалық шиенiкi 3х1,5 м, құм шиесi мен қышқыл шиенiкi 3х2 м. Батыста сүйектiлердiң отырғызу сұлбалары 5-4x3 м.
1.3 Дақылдар мен сорттарды таңдау, оларды орналастыру
Өсiмдiктердiң тұқымдық-сорттық құрамы аймақтың табиғи-климаттық
жағдайларын, шаруашылықтың мамандандырылуын және ұйымдастырушылық-экономикалық мүмкiн-дiктерiн ескере отырып белгiленедi. Ол үшiн берiлген аймақ немесе облыс үшiн берiлген тұқымдық-сорттық аудандастырылуды басшылыққа алу керек. Тұқымдар мен сорттар қатынасы ауданның немесе шаруашылықтың жемiс шаруашылығы бағытын ескере отырып анықталады. Жемiс өндiрудiң келесiдей бағыттары бар: 1) облыстан тыс жерлерге шығару; 2) консервiлеу өнеркәсiбiн шикiзатпен қамтамасыз ету; 3) қалаларды, өнеркәсiп орталықтарын, курорттарды т.б. сондай орындарды жас жемiс жидек өнiмдерiмен қамтамасыз ету.
Бiрiншi бағытты iске асыру үшiн шекiлдеуiктi дақылдардың қыстық және күздiк сорттары өсiрiледi.
Консервiлеу зауыттарын шикiзатпен қамтамасыз ету үшiн сүйектiлер, жидек дақылдары есебiнен тұқымдар жиынтығы көбейтiледi. Өйткенi олардың алма мен алмұртқа қарағанда технологиялық сапасы жоғары. Бұл жағдайда қайта өңдеуге арналған шикiзат ұзақ уақыт үзбей тұратындай етiп, тұқымдар мен сорттар iрiктеледi.
Қала маңындағы шаруашылықтарда бақтардың тұқымдық-сорттық құрамы халықты бақ шаруашылығы өнiмдерiмен жазда да, күз-қыста да қамтамасыз ететiндей болуға тиiс [5].
Сорт таңдау да бақ типiне байланысты. Интенсивтi, әсiресе суперинтенсивтi бақтар үшiн сорттар тез пiсетiн, жүйелi түрде жемiс беретiн, суаруға және тыңайтқыш енгiзуге бейiм, күрделi шырпуды керек етпейтiн ағаш бөрiкбасының габитусы ыңғайлы және механизммен күтуге мүмкiндiк беретiндей болу керек. Қазақстанның оңтүстiк-шығысында аудандастырылған алма сорттарының iшiнде бұл талаптарға сай Голден Делишес сорты ғана.
Өнеркәсiптiк бақтарда сорттар жиынтығын шектеген дұрыс. Бұл аудандастырылған сорттар iшiнен нақты шаруашылық жағына келетiндерiн таңдауға және агротехниканы да ықшамдауға мүмкiндiк бередi.
Iрi бақтарда алма мен алмұрттың 2-3 жазғы және 3-4 қысқы сорттарын еккен жақсы. Сүйектi тұқымдардың сортименттерi әртүрлi мерзiмдерде пiсетiн сорттардың есебiнен ұлғайтылады. Ол жемiс жинауды, сөйтiп өнiмдi таратуды жеңiлдетедi. Сорттарды iрiктегенде олардың өзара айқас тозаңдануын ескеру қажет.
Бақ территориясына тұқымдар мен сорттарды олардың биологиялық ерекшелiктерi мен шаруашылық құндылығын ескере отырып орналастыру керек. Анағұрлым құнды деген алма мен алмұрт сорттарына топырағы
құнарлылау учаскелер бөлiнедi. Сондай-ақ алмұрт алмаға қарағанда жылу мен жарық жеткiлiксiздiгiн қатты елейтiнiн ескеру қажет. Жер бетiнiң биiктеу бөлiгiне шие мен өрiк егiледi. Шие карбонатты топырақта, өрiк борпылдақ бос топырақта жақсы өседi. Бiрақ өрiк тым ылғалды жерлерде дұрыс шықпайды. Алхоры алма мен шиеге қарағанда жылуды жақсы көредi. Ол ауаның да, топырақтың да құрғақшылығына шыдамсыз, саздақты жерлерде жақсы өседi. Шабдалы мен қызыл шие суыққа шыдамайды. Бұл тұқымдар жеңiл құмдақты топырақтарда жақсы өседi.
Сондай-ақ сорт ерекшелiктерiн де ескерген дұрыс. Мысалы, алманың Апорт, Джонатан, Розмарин белый, алмұрттың Лесная красавица, алхорының Венгерок тобы өсу жағдайларына тым кiрпияз. Әсiресе қолайлы жағдайлардың ауытқуынан алманың Апорт сорты қатты зардап шегедi. Бұл сортты Iле Алатауы жағдайында 1200-1400м абсолюттi биiктiктер аралығында, белдеудiң 20[0] тiктiктегi беткейлерiнiң қарашiрiктi, қуатты қара топырағында өсiрген жағдайда, одан анағұрлым көбiрек өнiм алуға болады.
Бөлтек iшiнде орналастыру. Әрбiр бөлтекке бiр ғана дақыл отырғызған дұрыс. Бiр бөлтек iшiндегi сорттар жемiсiнiң пiсу мерзiмi бойынша бiр-бiрiне жақын болуға тиiс. Бұл ағаштарды ауру мен зиянкестерден қорғау, өнiмдi сақтау және жемiстердi жинау жұмыстарын ұйымдастырғанда өте маңызды. Агротехникалық шараларды оңайлату үшiн бiр бөлтекке ағаштары бiрдей телiтушiге ұластырылған, бiр жүйеде қалыптастырылған, қатар аралықтары бiрдей, бiрыңғай конструкциялы өсiмдiктер (кең қатарлы бақ, кермелi-ергежейлi бақ) отырғызған жөн.
Бөлтектерге отырғызылған сорттар гүлдердiң тозаңдануын қамтамасыз ету керек. Шабдалының, бекенiң көптеген сорттары, өрiк пен алхоры сорттарының еуропалық тобы өздiгiнен тозаңданады. Мұндай жағдайда бүкiл бөлтекке бiр ғана сорт отырғызуға болады. Басқа сорттар мен тұқымдар (мысалы шығыс тобының алхорысы) отырғызған кезде оларға тозаң-дандырғыш сорттар таңдау қажет. Тәжiрибе айқас тозаңдандыру үшiн бiр бөлтекке бiрiн-бiрi тозаңдандыра алатын 2-3 сорт отырғызу жеткiлiктi екендiгiн көрсеттi. Егер сорттар экономикалық жағынан келетiн болса енi 50 м-ден (қатар аралық енiне орай, шамамен 6-12 қатар) бiр сорттық жолақтармен отырғызылады. Егер сорттардың бiрiнiң құндылығы шамалы болса, негiзгi сорттың 50 метрлiк алқабының аралығынан 1-2 қатарлық орынды алады.
Тозаңдандыру мен ұрықтандыруды қамтамасыз ету үшiн гүлдеу кезiнде бақтың 1 гектарына 2-3 ара омартасы қойылады.
1.4 Жердi таңдау және дайындау
Учаскелердi бақ отырғызу үшiн дайындауға ағаштар мен бұталарды қопарып, алып тастау, тастарды жинау, жер бетiн тегiстеу, топырақ пен топырақ астының тамыр жайылатын қабатын тереңдетiп жырту, суландыру шаралары, қышқыл топырақты әктеу, сiлтiлi топырақты
гипстеу, ыза суы деңгейiн түсiру секiлдi жұмыстар жатады. Ағаштардың келешекте қолайсыз жағдайларға төзiмдiлiгi, ұзақ тiршiлiк ету-етпеуi, өнiмдiлiгi және күтiп-баптауға ыңғайлылығы учаскенiң алдын-ала қалай дайындалғанына тығыз байланысты. Дайындау кезiнде жiберiлген қателiктер, болашақта түзетуге келмейтiндей қиындықтар келтiредi. Таулы жерлерге ең алдымен эрозиялық процесстердi барынша азайтуға көңiл бөлген жөн.
Ағаштарды, бұталар мен тастарды алып тастауға Д-695, ДП-8А тамырымен жұлатын машиналары, КБ-4А, ДП-24 бұта кескiштерi, К-1 тамырымен жұлғыш мала, К-3 аспалы бұта тырмасы, ал тас және түбiрлер тасып шығару үшiн ГПС-2М және ПВК-5,0 өздiгiнен түсiретiн тiркемелер пайдаланылады.
Учаскенi тегiстеу жұмыстары жеңiл, орташа және күрделi деп бөлiнедi. Жеңiл тегiстеуге П-4, ПА-3 тегiстегiштерi, қолданылады, орташа тегiстеу кезiнде төбешiктердi жазу және 1-1,5 м ойпаңдарды түзету үшiн бульдозерлер мен скреперлер пайдаланылады. Осы техникалар күшiмен бүкiл учаскенiң бетi тегiстелiп шығады.
Күрделi тегiстеу ауыр техникалармен - бульдозерлермен (439А, Д-694), скреперлермен (Д-374, Д-541) және грейдерлермен (Д-20Б, Б-247М) атқарылады. Орташа және күрделi тегiстеу кезiндегi ең қажеттi жұмыстың бiрi - қарашiрiктi қабатты бiр жерге үйiп алу. Барлық учаске тегiстелiнген соң, әлгi үйiндiдегi қарашiрiк бүкiл учаскенiң бетiне жайылады.
Беткейлерде учаскелердi дайындаудың ең қолайлысы - текшелер жасау. Қазақстанның оңтүстiгi мен оңтүстiк-шығысында беткейлердiң тiктiгiне қарай текше жасаудың айдалған және қазбалы-үйiлмелi деп аталатын екi түрi бар. Айдалған текшелер жер бедерi тегiстеу жерлерде және тiктiгi 170-қа дейiнгi беткейлерде қолданылады. Бұл әдiсте текшелер биiктiгi 120-қа дейiнгi беткейлерде жалпы бағыттағы соқалармен (ПП-4-35, ППН-4-35) көп қайтара бiржақты жырту арқылы немесе тiктiгi 12-170 беткейлерде ППН-40 терең жыртқыш соқалармен жасалады. Беткейлердiң тiктiгiне қарай енi 4-5 м террасалар жасау үшiн трактор 4-8 ретке дейiн жүрiп өтуi керек. Беткей неғұрлым тiк болған сайын трактордың жүру саны да соғұрлым көбiрек болады (Раузин; Жидебаев; Соболев, 1983).
Қазбалы-үйiлмелi тәсiлмен текшелеу - өте тiк беткейлерде (300-қа дейiн) пайдаланылады және де күрделiрек әдiспен жасалады. Текшелер Т-4 террасермен немесе Д-42А және Д-492А типтi бульдозерлермен жасалады. Оның ең кем дегендегi енi - 4-4,5 м. Үйiлген құламасы 40-45[0], қазба құламасы тиiсiнше 60[0]. Текшелер аралығында енi 0,5-1,0м тың алап қалдырылады. Текшелердiң орынды ұзындығы 200-300м. Әрбiр текшелердiң техника кiрiп-шығатын сенiмдi жолы болуға тиiс [6].
Топырақты мәденилендiру. Топырақты 3-4 жыл бойы мәденилендiргенде, ғана нәтижесi жақсырақ болады. Учаскенi әбден тегiстелген соң жыртады, көпжылдық шөптер (жоңышқа астық тұқымдас шөптермен аралас) егедi. 2-3 жыл пайдаланған соң шөп егiстiгi шiлдеде (екiншi орымнан кейiн) 30-35 см тереңдiкте жыртылады, плантажды
айдалымға дейiн таза сүдiгер күйiнде ұсталады. Топырақты бұлай көп жыл бойы мәденилендiруге мүмкiндiк болмаған жағдайда бақ отырғызылуға бөлiнген учаскенi бiр маусымның iшiнде дайындайды. Бұл жағдайда учаскеге осы аймаққа ұсынылған сидераттық дақылдар егiледi. Олар гүлдеуiнiң басында жыртылып, жаздың екiншi жартысында және күзде қара сүдiгерде (сүдiгерлi-сидераттық жүйе) ұсталады. Учаскеге көкөнiс, бақша дақылдарын, ас қызылшасын, бiржылдық бұршақ тұқымдастарын егуге болады. Бiрақ та осы дақылдар үшiн белгiленген мөлшерде тыңайтқыштар енгiзiлуi қажет. Сүйектi дақылдар отырғызылатын жерлерге қарамық тұқымдастарына жататын өсiмдiктер өсiруге болмайды, бiрдей ауруларға шалдығуы мүмкiн.
Жемiс дақылдарының негiзгi тамыр бөлiгi 100-150 сантиметрге дейiнгi тереңдiкте жатады, сондықтан да бақ отырғызылатын учаскенiң топырағын тереңдетiп мәденилендiру керек. Ол үшiн 50-60 сантиметрге дейiнгi тереңдiкте (егер топырақ пен топырақ асты жарайтын болса) тереңдетiлiп жыртылады. Ондай жырту үшiн өнеркәсiп орындары ППН-40 маркалы соқа шығаруда. Ол соқалар ДТ-75, Т-75 және ДТ-54А тракторларына тiркеледi. Ал күшейтiлген плантажды соқа ППУ-50А ауыр топырақтарды жыртуға арналған. Егерде топырақ жағдайлары мұндай жыртуға жарамсыз болып келсе, әдеттегiдей 20-30 см тереңдiкте ғана жыртылады. Бiрақ осы тереңдiктi топырақ тереңдеткiшпен қосымша қопсытылады. Тастақты немесе ауыр саздың тығыз қабаты жақын жатқан жерлер Р-80 терең қопсытқышымен жыртылады.
Сортаң учаскелер шайылады. Топырақ отырып үлгеру үшiн, бақ отырғызуға бiрнеше ай қалғанда учаске плантажды түрде айдалады. Бақ көктемде отырғызылатын болса плантаж күзде, ал күзде отырғызылса, жаздың бiрiншi жартысында көтерiледi. Олар жалшалап жыртылады. Себебi жалшалар қарықтарға қарағанда оңай тегiстеледi. Жалпы плантажды айдаған соң бiрден тегiстеу керек. Себебi жыртылғаннан кейiн пайда болған жалшалар тез құрғайды. Топырақты мәденилендiру (терең жыртып, тыңайтқыш енгiзу) тұтас және суыртпақты болуы мүмкiн. Бiрiншi жағдайда тұтас учаске жыртылып, тыңайтқыш та тұтас енгiзiледi, екiншi жағдайда болашақта ағаш отырғызылатын қатарлар ғана кең етiп суыртпақтап жыртылып, тыңайтқыштар енгiзiледi. Суыртпақты мәденилендiруге еңбек те, басқа шығын да (тыңайтқыш, жанармай) аз жұмсалады. Топырақты суыртпақты мәденилендiру кең қатарлы бақ отырғызғанда өзiн-өзi ақтайды. Бұл жағдайда суыртпақ аралығында қалған алаңдарды кейiн, бақты отырғызып болған соң да мәденилендiре беруге болады. Тар қатарлы интенсивтi бақ отырғызу үшiн топырақ тұтас әдiспен мәденилендiрiледi.
Тыңайтқыш. Бақ бiр орнында ондаған жылдар бойы өсiрiледi. Сондықтан да топырақ дайындау кезiнде ағаш тамыры жататын қабатты тыңайтқыштармен қамтамасыз ету жағын да ойластыру қажет. Бақ отырғызар алдында фосфор және калий секiлдi жай қозғалатын минералды
заттар қорын терең енгiзiп алу, өсiмдiктi көптеген жылдар бойына қоректiк элементтермен қамтамасыз етедi.
Органикалық тыңайтқыштар енгiзуге ерекше көңiл бөлу керек. Органикалық тыңайтқыштар топырақты қоректiк элементтермен байытумен қатар, оның физикалық қасиетiне, механикалық құрамына қолайлы әсер етедi. Органикалық тыңайтқыштарды негiзгi тереңдете жырту кезiнде фосфор және калий тәрiздi минералды тыңайтқыштармен араластыра енгiзген дұрыс. Органикалық тыңайтқыштардың өте көп мөлшерiн, яғни 1 гектарға 30 тоннадан 80 тоннаға дейiн, ал бұрын жыртылған және қарашiрiкке кедей топырақтарда 100 тоннаға дейiн енгiзу ұсынылады, минералды тыңайтқыштардың енгiзу мөлшерi келесiдей: суперфосфат - 6-7 цга, калий тұзы 1,5-3,0 цга. Суырпақты мәденилендiру кезiнде бұл көрсетiлген мөлшердi екi есеге дейiн азайтуға болады.
Жемiс көшеттерi отырғызылатын орындарын ғана, яғни терең де, кең шұңқырлар (50x50 см немесе 60х60 см) қазып, оған минералды және органикалық тыңайтқыштар енгiзсе, тiкпе көшеттер кейiн тез тамыр алып, жақсы өседi. Мұндай мәденилендiру жалпы немесе суыртпақты мәдениленiруге қосымша немесе өзiнше қолданылады. Соңғы жағдайда көбiне - беткейлерге және шағын жерлерге (сая-жайға және үй маңына) отырғызылған бақтарда қолданылады. Ол үшiн ағаш отырғызылатын бiр шұңқырға 20-30 кг органикалық тыңайтқыш (жақсы шiрiген көң немесе қарашiрiк), 150-300 г. ә.з. фосфор және калий тыңайтқыштары енгiзiледi. Бiрақ көшет тамырлары минералды тыңайтқыштарға тимегенi дұрыс. Ол үшiн олар шұңқырдың түбiне немесе органикалық тыңайтқыштармен араластырылып, төмендеу салынады.
Азотты тыңайтқыштар өте тез шайылады, сондықтан да бақ отырғызғаннан кейiн үстеп қоректендiргiш түрiнде немесе тiптi ағаш отырғызылған соң екiншi жылы да енгiзуге болады. Тамырға жақын енгiзiлген азот тыңайтқыштары, ағашты отырғызғаннан кейiнгi алғашқы кезеңде зақымданған тамырлардың тiрiлуi мен өсуiне кедергi болатындығы жөнiнде мәлiметтер бар. Топырақтың қажеттi орындарын ғана мәденилендiру, өсiмдiктiң жақсы жетiлуiн алғашқы 2-3 жылда ғана қамтамасыз ете алатынын ескеру қажет [7].
1.5 Бақ отырғызу
Отырғызу мақсаты - отырғызғаннан кейiнгi тiкпе көшеттердiң өнiп кетуi. Бұл бақ отырғызу жөнiндегi табыстың маңызды көрсеткiшi. Отырғызылған тiкпе көшеттердiң бiразы өнбеген жағдайда, оларды қайта отырғызу керек, ол шығынды көбейтедi. Оның үстiне қайта отырғызылған тiкпе көшеттер өсуi жағынан бұрынғыдан гөрi қалып қояды, жемiстi де кештеу салады.
Бiрақ бұл iстегi табысты тiкпе көшеттердiң өнуi ғана шешпейдi, әрине олардың жаңданып өнiп кетуi маңызды мәселе. Өйткенi отырғызу кезiндегi
әлсiреген өсiмдiктер жетiлуi жағынан басқалардан қалып қояды. Олардың жемiс салуы да бiрнеше жылға кiдiруi мүмкiн.
Өнеркәсiптiк жемiс салу мерзiмi қысқартылатын, мардымды жемiс шаруашылығында, тiкпе көшеттердiң отырғызғаннан кейiнгi өте жақсы өну ғана маңызды емес, сонымен бiрге ағаштардың алғашқы жылы-ақ қарқынды өсуiн қамтамасыз ету де өте маңызды. Бақ отырғызылғаннан кейiнгi алғашқы жылы ағаштар өсiндiлерiнiң көлемi деген көрсеткiш болады. Шекiлдеуiктiлер тұқымында мұндай өсiм кемiнде 30-50 см, сүйектiлерде - 40-80 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz