Оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Өзіндік зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудың
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Оқушыларының өзіндік зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 ӘДІСТЕМЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Оқу-тәжірибе учаскесінде жүргізілетін өзіндік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Оңтүстік өңірінің дәрілік өсімдіктері атты шығармашылық
жұмыс ... ... .43
2.3 Зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..65
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кез-келген қоғамның өсіп-өркендеуі, әлемдік
өркениеттен өзіндік орнын алуы, оның білім деңгейіне байланысты. Сондықтан
Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап білім беру ісін
реформалауға кірісті. Білім туралы Заң қабылданып, жалпы білім беру
жүйесіне бағытталған тұжырымдамалар, мемлекеттік білім стандарты,
бағдарламалар және төл оқулықтардың жазылуы - орта мектеп өміріне қатысты
реформалардың жүргізіліп жатқандығының айқын куәсі.
Қазақстанның білім беру заңдары мен білім стандарттарында да әрбір
азаматының сапалы білім алып, өзінің алдына қойған мақсатына жету үшін, өз
бетімен жұмыстанудың маңызы зор екені атап көрсетілген.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев "Еліміздің ертеңі — бүгінгі жас ұрпақтың
тағдыры ұстаздың қолында" деп атап көрсеткеніндей, ұрпақ тағдыры үшін жауап
беру ұстаз атаулыға үлкен міндет артып отыр [1]. Оқу процесін дұрыс және
ғылыми түрде ұйымдастыру үшін мұғалімге тек биологияның теориялық негізі
мен оқыту әдістемелерін білу жеткіліксіз, сонымен қатар білім алуда
ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыруда, ойлау және таным қабілеттерін
дамытуда оқыту үрдісінің жалпы психологиялық заңдылықтарын білу қажет.
Оқыту процесінде жеке адамды қалыптастырып тәрбиелеуде, психологиялық
заңдылықтар туралы білім, оқушылардың психикалық ерекшеліктерінің дамуы,
жас ерекшеліктері, оқушылардың бейімділігі мен ынтасын, жігерлігі мен
сезімділігі, танып-білу ерекшеліктері және ақыл-ойының жетілуіне
(аңғарымпаздығы, есте сақтауы, сөйлеуі мен ойлауы, қиялдауы, таланты)
байланысты болады. Осындай мәселелерге жетудің маңызды педагогикалық
шарттарының бірі орта мектепте өз бетімен зерттеу жұмыс жүйелерін айқындау
және іске асыру.
Қазіргі кездегі қоғам талабына жауап беретін жеке түлғаны
қалыптастыру, өсіп келе жатқан ұрпақ бойында белсенді өмірлік ұстаным
тәрбиелеу қажеттілігіне байланысты дидиктиканың басты мәселесі - оқыту
үрдісінде мұғалім мен оқушының өзара екеттесуі болып отыр. Оқушы танымдық
әрекет субъектісінің ұстанымын қамтамасыз ету міндеті, мұғалімнің
басшылығымен оқушы белсенді әрекеттен өзін-өзі басқару негізіндегі әрекетке
көшу үшін жағдайлар жасау міндеті тұрады.
Бұл міндеттердің шешімі оқыту үрдісін жалпы қайта құру есебінен жүзеге
асырылмақ. Егер оқушы сабақта белсенді ой-әрекетіне қосылса, күші жететін
қиыншылықтарды жеңу қажеттілігі алдында тұрса, қорытынды мен жалпылау
жасауға, әртүрлі сұрақтарға жауаптарды өздігінен табуға ұмтылса, танымдық
белсенділігін және дербестігін қалыптастыру мүмкін болады.
Оқушылар белсенділігін осындай сипатын көрсететін қажетті шарт -
дербестік таным әрекеті. Ол ұзақ уақыт ішінде оқушылардың әртүрлі өзіндік
жұмыстарын орындаумен көбірек байланысты болды. Бұл әртүрлі өзіндік
жұмыстарды өткізудің мазмұнын және әдістемесін оқу материалын меңгерудің
әртүрлі кезеңінде, әртүрлі дидактикалық мақсатқа қол жеткізуге байланысты
әзірлеуді талап етті.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі.
Бүгінгі күні қоғам — жоғары оқу орнын бітірушілердің білімінің
сапасына ғана емес, олардың өз бетінше жұмыс істеуіне, проблемаларға ғылыми
көзқараспен қарауына, оны шешу жолдарын іздестіруді талап етіп отыр. Осы
орайда оқушылардың кітаппен, оқу және анықтамалық әдебиеттермен жұмыс
жасауға үйретудің маңызы үлкен. Өз беттерімен кітаппен жұмыс жасаудың
көптеген түрі бар. Көптеген ғалымдар
В.О. Пунский, О.М. Железнякова, Г.Г. Граник, С.М. Бондаренко, Л.И. Концевая
оқушыларды өз беттерімен кітаппен жұмыс жасауға үйретуге арнайы сабақтарды
арнауды ұсынады. Оқушыларды кітаппен жұмыс жасауға ғана үйретіп қоймай,
оларды өз бетімен сарамандық сабақтарда зерттеу жұмыстарын орындауды
үйретуге дағдылану қажеттігін айтады.
Бұған келесі әдістер жинағының көмегімен жетуге болады:
-оқытудың мазмұнын жетілдіру;
- оқулықтар мен оқытудың басқа тәсілдерінің сапасын жақсарту;
-проблемалық оқыту процесі негізінде оқушылардың эвристикалық
іскерлігін дамыту;
-күнделікті зертханалық экспериментті және шығармашылық ізденіс
негізінде биологиялық практикумды жетілдіру.
Оқу процесін дұрыс және ғылыми түрде ұйымдастыру үшін мұғалімге тек
биологияның теориялық негізі мен оқыту әдістемелерін білу жеткіліксіз,
сонымен қатар білім алуда ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыруда, ойлау
және таным қабілеттерін дамытуда оқыту үрдісінің жалпы психологиялық
заңдылықтарын білу қажет. Осындай мәселелерге жетудің маңызды педагогикалық
шарттарының бірі орта мектепте өз бетімен зерттеу жұмыс жүйелерін айқындау
және іске асыру.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділіктерін арттыру үшін, оларды
өз бетінше зерттеу жұмыстарына тарту қажет. Оқушылардың ғылыми зерттеуге
қызығушылығын қалыптастыру ғылыми ізденудің әдістерін меңгерту мақсатыңда
дәріс беретін оқушылармен әр түрлі тақырыпта жұмыс жүргізуге болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Биология пәнінен оқушылардың дербес
жасайтын өзіндік зерттеу жұмыстарын жүргізу әдістемесін жасау.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Өзіндік зерттеу жұмысының мақсатын айқындау;
- Оқушылардың өзіндік жұмыс түрлерін анықтау;
-Биология пәнінде оқушылардың өз бетінше орындайтын тапсырмалармен
танысу;
-Оқу-тәжірибе учаскесінде орындалатын өзіндік жұмыс түрлерімен танысу;
-Сабақ барысында оқушыларға өзіндік зерттеу жұмыстарын үлестіру кезінде
олардың ерекшеліктерін ескеру.
-Өзіндік зерттеу жұмыстарынның әдістемесін келтіру.
Зерттеу пәні: орта мектептің биология курсында оқушылардың өзіндік
зерттеу жұмыстары.
Зерттеу объектісі: биология пәнінде оқушыларымен өзіндік зерттеу
жұмыстары келтірілген сабақ әдістемелері.
Зерттеу әдістері. Диплом жұмысын орындауда пайдаланылатын ғылыми
зерттеу әдістерінен ғылыми - әдістемелік, оқу- әдістемелік және оқу
әдістері, сын тұрғысынан ойлау стратегияларына бағытталған оқу және
кластер тұрғызу, кубиктер, мәтінді талдай отырып оқу, ми шабуылы әдістері,
сонымен қатар мектеп құжаттарымен танысу, сұрақ-жауап, әңгімелесу,
педагогикалық бақылау мен озық педагогикалық тәжірибені талдау.
Ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысында мектепте биология пәнін оқыту
үрдісінде оқушыларды өз бетімен ізденіп білім ала білуге үйрету, өзіндік
зерттеу дағдыларын қалыптастыру бағытындағы әдістер мен оқыту формаларын
қолданудың тиімді жолдары берілген. Сонымен бірге зерттеу жұмысы №2
Ш.Уалиханов атындағы жалпы орта мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
6 Б және 9 Ә сыныптарының оқушыларына жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден,
2 тараудан және қорытынды бөлімдерінен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Өзіндік зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудың мақсаты
Өзіндік жұмыстүсінігін көптеген ғалымдар зерттеген, дегенмен
өзіндік жұмыстардың анықтамасы мен классификациясы бойынша теориялық
сұрақтар осы кезге дейін пікірталас туғызарлық жағдайда. Кейбір ғалымдар
өзіндік жұмыстарды оқыту әдісіне, екіншілері – тәсіліне, үшіншілері –
оқушылардың оқыту әрекетінің ұйымдастырылу формасына жатқызады.
Қазіргі оқыту мен оқушыларда биологиялық мәдениет тәрбиелеу ісінде
әсіресе ғылыми түрде негізделген әртүрлі өзіндік жұмыстарды қолданудың
өзектілігі өте жоғары болып отыр. Биология курсын оқып үйренуде оқытудың
белсенді формалары мен әдістерін қолданғанда ғана нәтижелі болары сөзсіз.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру амалдарының бірі болып түрлі
өзіндік зерттеу жұмыстарын қолдану болып табылады.
Сабақ үстінде және сабақтан тыс мезгілде жүргізілген өзіндік жұмыс
оқушылардың байқампаздығын, шығармашылыққа ұмтылысын, тірі ағзалар
туралы оқып үйрену бағытындағы мақсатты жұмыстарды жүргізу дағдылары мен
біліктерін қалыптастырады.
Психологтардың пайымдауынша, танымдық қызығушылық жаңаның өткен
тәжірибемен байланысы бар жерде ғана, яғни, дамудың таяу аймағында ғана
оянатындығы анықталған. Әбден таныс нәрсе де, сондай-ақ мүлдем белгісіз
нәрсе де қызығушылық туғыза алмайды.
Оқушының оқуды қабылдау мүмкіндігіне психиканың бұдан басқа да
ерекшеліктері: зейіні, есте сақтау қабілеті, қызығушылығы, белгілі бір
мінез –құлық ерекшеліктері ықпал етеді. Оқу әрекетінің нәтижелілігіне ықпал
ететін ақыл-ой сапаларының қалыптасу дәрежесі оқытуды қабылдау деңгейін
анықтайды [2].
Сондықтан, дамыта оқыту шеңберіндегі оқыту үрдісін ұйымдастыруға
келгенде, біз үлкен көлемді материалды оқушылардың іштей қабылдауын
қамтамасыз етуге тиіспіз. Бұл кезеңде берілген мәселені шешуге мүмкіндік
бере алатындай көптеген білім беру әдістері бар. Бұл – оқушылардың түрлі
жобаларды, рефераттар мен зерттеу жұмыстарын жасақтауы. Берілген
технологиялар қандай да болмасын мәселенің шешімін өз бетімен іздестіруге,
шығармашылық ой тудыруға, сондай-ақ жолдастарының арасында өзін көрсетуіне
мүмкіндік береді.
Биология және басқа пәндердің сабақтарында әр түрлі өзіндік зерттеу
жұмыстарының көмегімен оқушылар білімдерін, іскерліктерін және дағдыларын
қалыптастырады. Осы барлық жұмыстар айқындалған түрде, яғни жүйелі түрде
ұйымдастырылғанда ғана болымды нәтиже береді.
Өзіндік зерттеу жұмыстарының жүйесі деп біз алдымен өзара байланысқан,
бір-бірін өзара байланыстыратын, бірі біреуінен логикалық түрде шығатын
және жұмыс түрлерінің ортақ мақсатына бағынатын жұмыстар деп түсінеміз.
Дидактиканың негізгі принциптері – ғылымилығы мен түсініктілігі,
оқушылардың оқудағы саналылығы мен шығармашылық белсенділігі, теория мен
практиканың байланыстылығын ескере отырып, өзіндік зерттеу жұмыстардың
түрлі формаларын қолдану арқылы негізгі дидактикалық мақсаттың орындалуына
мүмкіндік жасау. Оқушылардың ғылыми негізде терең де берік білім алуын, өз
беттерінше білім алу ебедейліктерінің пайда болып, оны практика жүзінде
қолданылуын қалыптастыру.
Дидактикалық принциптерді білу қажет, бірақ оқу процесін ойдағыдай
ұйымдастыру үшін ол жеткіліксіз. Мұғалімнің тағы да принциптердің
әрқайсысын белгілі жағдайларда: оқушылардың жасына, оқу материалының
сипатына, белгілі оқу міндетіне және басқа факторларға байланысты қолдана
білгені жөн.
Өзіндік зерттеу жұмыстарының жүйесін құрғандағы келесі негізгі
дидактикалық талаптар ұсынылады:
1.Өзіндік зерттеу жұмыстарыың жүйесі негізгі дидактикалық
міндеттерді –оқушылардың терең және берік білім алу, оларда танымдық
қабілетін жетілдіру, өзіндік білімді алу, кеңейту және тереңдету, оны
практикада қолдану және өз бетімен зерттеулер жүргізе білу іскерліктерін
қалыптастыруды шешуге мүмкіндік туғызу керек.
2. Бұл жүйе дидактиканың негізгі принциптерін, және ең басты жеңілдік
мен жүйелілік принциптерін, теорияның практикамен байланысын,
саналылық және шығармашылық белсенділігін, жоғарғы ғылыми деңгейде оқыту
принципін қанағаттандыру керек
3. Жүйеге кіретін жұмыстар оқушыларда әр түрлі білім мен дағдыларын
қалыптастыру үшін оқу жұмысы мақсаты мен мазмұнына қарай түрліше
болу тиіс.
4.Сыныптағы, сыныптан тыс және үйдегі өзіндік зерттеу жұмыс-тарының
орындалу жүйелілігі логикалық түрде бұрынғыдан шығатын және келесісін
орындауға негізін дайындайтын болуы тиіс.
Бұл жағдайда бөлек жұмыстардың арасында тек ―жақын емес, сонымен
қатар ―алыс байланыстары қамтамасыз етіледі. Бұл мәселені шешудің жетістігі
оқытушының педагогикалық шеберлігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар
оқушыларда танымдық қабілеттерін, олардың ойлауы мен басқа да қасиеттерін
дамыту жұмысының жүйесіндегі әрбір жеке жұмыстың орны мен мәнін қалай
түсінетініне байланысты.
Бірақ бір ғана жүйе оқытушының оқушыда білімін, ептілігі мен
дағдыларын қалыптастырудағы жұмыстарында жетістіктерін анықтамайды. Ол үшін
өзіндік зерттеу жұмыстардың тиімділігін қамтамасыз етуге болатын негізгі
принциптерді, сонымен қатар өзіндік зерттеу жұмыстарының бөлек түрлерін
басқарудың әдістемесін білу керек. Егер өзіндік зерттеу жұмыстары оқу
процесінің құрама, негізгі элементі болса, онда оның тиімділігі артады және
де егер ол кездейсоқ және ауық-ауық емес, жоспарлы және жүйелі түрде
жүргізілсе, оған әр сабақта және де одан тыс
мезгілде арнайы уақыт бөлінеді.
Тек осы шарттарды қанағаттандырғанда, оқушылар әр түрлі өзіндік
зерттеу жұмыстарын орындағанда ғана олардың тұрақты білім мен білік
дағдылары тәрбиеленеді және оны орындауда қарқыны өседі.
Өзіндік зерттеу жұмыстарының түрлерін таңдап алғанда, оның көлемі
мен мазмұнын анықтағанда дидактиканың негізгі принциптерін басшылыққа алу
керек. Қазіргі кезеңде мынадай дидактикалық принциптердің маңызы ерекше
зор:
- оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың бірлігі принципі;
- ғылымилық және жүйелілік, оқушылардың оқудағы саналылығы мен
шығармашылық белсенділігі принципі;
- көрнекілік, білімдерді меңгерудің, шеберліктер мен дағдылардың
беріктігі принципі;
- сыныптың коллективтік жұмысы жағдайларындағы оқушыларға саралап
қарау (дифференциалдық) принципі,
- қиындықтардың жоғары дәрежесінде оқыту принципі, дамып отыратын
оқыту принципі [3].
Өзіндік жұмыстарды басқарғанда осы принциптерді қолданудың келесі
ерекшеліктері бар:
1. Өзіндік зерттеу жұмыс мақсатталған болу керек. Оған жету үшін
жұмыстың нақты тұжырымдалған мақсаты болу керек. Мұғалімнің міндеті
оқушыларда жұмысқа қызығушылығын және оны жақсырақ орындауға ынтасын
тудыратын тапсырманың тұжырымын табу керек. Оқушылар тапсырманың мәні
қандай және оның орындалуы қалай тексерілетінін көз алдына анық елестету
керек. Бұл оқушылардың жұмысына тиянақтылық, мақсаттылық береді және оның
табысты орындалуына мүмкіндік туғызады.
Ескерілген талаптарды жете бағаламаушылық оқушылар жұмыстың
мақсатын түсінбей, керекті нәрсені істемейді немесе оны орындау процесінде
бірнеше рет мұғалімнен сұрауға тура келетініне әкеледі. Мұның бәрі уақыттың
ұтымсыз кетуіне және жұмыста оқушылардың өзіндік деңгейі төмендеуіне әкеліп
соғады.
2. Өзіндік зерттеу жұмыстары шынымен де өзіндік болуы және оны
орындаған кезде оқушы күштенуге түрткі болу керек. Бірақ мұнда шектен тыс
жібермеу керек: оқытудың әр кезеңінде берілетін өзіндік жұмыстың мазмұны
мен көлемі оқушылардың қолынан келу керек, ал олардың өздері - өзіндік
жұмысты орындауға теориялық және практикалық жағынан дайын болу керек.
3. Басында оқушыларда өзіндік жұмыстардың қарапайым дағдысын
қалыптастыру керек. (Сызбалар, чертеждар, қиын емес есептерді шығарып
қарапайым тәжірибелерді, бақылаулар мен өлшеулерді және т.б. орындау). Бұл
жағдайда оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарына жұмыстың әдіс-тәсілдерін
мұғалім көрнекі түрде тақтаға жазып, нақты түсініктемелер айтылуы керек.
Мұғалім жұмыстың әдіс-тәсілдерін көрсеткеннен кейін оқушылардың
орындаған өзіндік зерттеу жұмысы еліктеу болып келеді. Ол өзіндігін
дамытпайды, бірақ қиындау дағды мен білімін, өзіндіктің жоғарғы формасын
қалыптастыруда өте маңызды мәні бар. Мұнда оқушылар өздерінің оқу немесе
өндірістік түрдегі тапсырманың шешімінің әдістерін жетілдіреді және
қолдануға мүмкіндігі болады.
4. Өзіндік жұмыстарға дайын ережелер мен үлгілерді қолдануға жол
берілмейтін, тек жаңа ситуацияда білімді қолдануды керек ететін
тапсырмаларды беру керек. Тек осы жағдайда өзіндік зерттеу жұмыстары
оқушылардың ынтасы мен танымдық қабілеттерін қалыптастыруды ықпал етеді.
5. Өзіндік зерттеу жұмыстарды ұйымдастыруда білімді, іскерлік пен
дағдыларды меңгеріп алу үшін әр оқушыға әр түрлі уақыт керек. Мұны
оқушыларды саралап деңгейлеу жолымен жүзеге асыруға болады.
Сынып пен жеке оқушылардың жұмысының жүрісін бақылай отырып,
мұғалім тапсырманы дұрыс орындағандарды уақытында қиынырақ тапсырмаға
көшіру керек. Кейбір оқушыларға үйрететін жаттығуларды минимумға дейін
апаруға болады. Басқаларға жаңа ереже мен жаңа заңдарды меңгеріп алу үшін
және оқу тапсырмаларды шешуге өздігінен оларды қолдануға үйрету үшін мұндай
жаттығуларды көбірек беруге болады. Бұл топтағы оқушыларды қиынырақ
тапсырмаларды орындауға көшіру уақытында болу керек. Мұнда жаңаны
меңгеруге, білім мен дағдыларды меңгеруде оқушыларды алға жылжытпайтын
артық асығыстық, сонымен қатар бір орында тұра беру керек емес.
6. Өзіндік зерттеу жұмысына берілетін тапсырмалар оқушыларды
қызықтыру керек. Оған жету үшін берілетін тапсырманың жаңалығы, оның
мазмұны ерекше, берілген тапсырманың немесе әдістеменің практикалық мәнін
оқушыларға ашып көрсету керек. Оқушылар орындау процесінде зат пен
құбылыстарды зерттеп, химиялық қасиеттерін анықтаудың жаңа әдістерін
ашатын өзіндік жұмыстарға қызығушылықпен қарайды.
7. Оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарын оқыту және тәрбиелеу
үрдісіне жоспарлы және жүйелі түрде қосу керек. Тек осы шартты
қанағаттандырғанда олардың мықты білімдері мен білік дағдылары қалыптасады.
Бұл істе жұмыстың нәтижесі оқушыларда өзіндік жұмыс дағдыларын
қалыптастыруда барлық сабақтарда, сабақтан тыс және үйде, сонымен қатар
мұғалімдер қауымының бәрі шұғылданса елеулі болады.
8. Өзіндік жұмыстарын ұйымдастырғанда мұғалім мәліметінің
мазмұндамасын оқушылардың білім, іскерлік пен дағдыларын алудағы өзіндік
жұмыстарымен дұрыс байланыстыруды жүзеге асыру керек. Бұл істе шектен тыс
жібермеу керек: өзіндік зерттеу жұмысына артық берілу бағдарламалық
материалды үйрену қарқынын, жаңаны тануда алға жылжу қарқынын баяулатуы
мүмкін.
9. Оқушылар өзіндік зерттеу жұмыстарының әр түрін орындағанда
басқару ролі мұғалімде болу керек. Мұғалім өзіндік жұмыстың жүйесін ойлап,
оны оқыту процесіне жоспарлы түрде енгізеді. Ол әр өзіндік жұмыстың
мақсатын, мазмұны мен көлемін, оның сабақтағы орнын, әр түрлі өзіндік
жұмыстардың оқыту әдістемесін анықтайды. Ол оқушыларды өзін-өзі бақылау
әдістемесіне үйретеді және оның сапасын бақылайды [4].
1.2 Оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарының түрлері
Биологияны оқыту процесінде өзіндік жұмыстардың 30 түрін
ұйымдастыруға мүмкіндік бар. Бірақ практикада олардың барлығы да
қолданылмайды. Көбінесе сабақтарда есептер шығарып, зерттеулер мен
тәжірибелер орындалады. Тағы да жаңа материалды үйренгенде оқулықпен
жұмыстар, тәжірибелерді құрастыру және оқу жобаларын құру, өзіндік
зерттеулерін компьютерлік презентациялау, күрделі биологиялық және
экологиялық үрдістердің компьютерлік модельдеу сияқты өзіндік жұмыстар
сирек қолданылады.
Қазіргі таңда зерттеу әрекетіне оқытудың жалпыға бірдей қабылданған
жан -жақты әдістемесі жоқ екендігін айта кеткеніміз жөн. Дегенмен іс
жүзінде мектеп оқушыларының өзіндік зерттеу жұмыстарын жүргізуіне толық
мүмкіндік бар. Балалардағы зерттеу дағдыларын дамыту үшін барлық бақылаулар
мен зерттеулер жүйелі және жоспарлы түрде жүргізіліп, жұмыс мақсаты нақты
және оған қол жеткізу мүмкіндігі болуы керек.
Тәжірибе көрсеткеніндей, биология пәні мұғалімінің оқушылардың
өзіндік зерттеу әрекеттерінің түрлі формаларын шебер үйлестіре білуі
маңызды. Олардың ішіндегі ең маңыздылары:
1. Жануарлар мен өсімдіктерге бақылау жүргізу, ағзалардың тіршілік
функцияларын оқып үйрену.
2. Мектеп жанындағы тәжірибелік - практикалық жұмыстар.
3.Табиғатта жүргізілетін бақылаудың көмегімен жергілікті биоценоздардың
флорасы мен фаунасын оқып үйрену.
4. Фенологиялық бақылау жүргізу.
5. Түрлі тақырыптар бойынша көрнекіліктер әзірлеу.
6. Ойындар, ертеңгіліктер, кештердің тақырыптық жоспарларын құру.
7. Ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу.
8. Тәжірибенің жаңа нұсқасын әзірлеу.
9. Тәжірибенің қойылу әдістемесіне өзгерістер енгізу.
10 Жаңаларды қолданып биологиялық оқу проектісін құру.
11. Өзіндік тәжірибелерінің мультимедиялық презентацияларын сабаққа
көрнекілік ретінде әзірлеу.
12. Күрделі биологиялық және экологиялық үрдістерді компьютермен
модельдеу.
13. Компьютерлік программалар арқылы саяхаттау кезіндегі кездейсоқ
жағдайлардан шығуға түрлі ойындар әзірлеу.
14. Оқулықпен жұмыс: жаңаны үйрену, кестелермен жұмыс.
15. Үлестірмелі материалдармен жұмыс.
16. Қосымша әдебиеттермен жұмыс.
17. Өтілген тақырыптар бойынша тірек-сызбалар әзірлеу.
18. Сабаққа қосымша материалдардардан хабарламалар әзірлеу.
19. Зертханалық жұмыстар.
20. Ғылыми практикалық конференцияларға, семинарларға баяндамалар
әзірлеу.
21. Оқулықпен өз бетімен жұмыс.
Бүгінгі күні қоғам — жоғары оқу орнын бітірушілердің білімінің
сапасына ғана емес, олардың өз бетінше жұмыс істеуіне, проблемаларға ғылыми
көзқараспен қарауына, оны шешу жолдарын іздестіруді талап етіп отыр. Осы
орайда оқушылардың кітаппен, оқу және анықтамалық әдебиеттермен жұмыс
жасауға үйретудің маңызы үлкен. Өз беттерімен кітаппен жұмыс жасаудың
көптеген түрі бар. Көптеген ғалымдар
В.О. Пунский, О.М. Железнякова, Г.Г. Граник, С.М. Бондаренко,
Л.И. Концевая оқушыларды өз беттерімен кітаппен жұмыс жасауға үйретуге
арнайы сабақтарды арнауды ұсынады. Оқушыларды кітаппен жұмыс жасауға ғана
үйретіп қоймай, автормен сөйлесуге үйреткен жөн.
Оқу мәтінін меңгеру – ең алдымен оны түсіну және есте сақтау [5].
Мұндай сабақтар оқушыларға оқу материалының қандай түрлерін есте
сақтау керектігін білуге, өз бетінше білімді тәжірибеде пайдалану дағдысын
арттыруға, мұғалімнің кері байланыс жасауына, оқушының өз мүмкіндігін
байқап, оны дамыта түсуіне көмектеседі.
Жаңа мәселелерді оқып үйренгенде, бұрын өтілген материалды
пысықтағанда және қайталағанда оқулықпен жұмыс істеу көрнекі есте сақтауды
пайдалануға және материалды жақсы есте сақтау дәрежесіне жетуге мүмкіндік
береді, оқушылардың іс-әрекетін жандандыратын кітаппен өз бетінше жұмыс
істеудегі іскерлік пен дағдыны дамыта түседі.
Оқушылардың оқулықпен жұмыс істеуін ұйымдастырып, оған басшылық
жасау керек, тексті құрғақ жаттап алмай оқығандарын талдап, қорытынды
жасау, қажетті материалды табу дағдылары мен шеберліктерін туғызу керек. Ол
үшін ең алдымен зейін қоя оқуға, оқығанды есте сақтауға және қайта
жаңғыртуға негізделген репродуктивті сипаттағы іскерлікті дарыту керек
болады. Мұндай іскерлікті қалыптастыру үшін балаларды мыналарға үйрету
керек.
1.Кітаптың мазмұнын, пән көрсеткішін, кестелерді, суреттерді
пайдалана білу, көрсетілген параграфқа немесе бұрын оқылып кеткен
мәселелерге берілген сілтемені таба білу.
2.Оқулықтың мәтінінде тікелей жауап бар болатындай етіп сұрақтардың
жауабын таба білу (мысалы, оқулықтың әр параграфынан кейін берілген өзін-
өзі тексеруге арналған сұрақтар осылай тұжырымдалған).
3. Текстің мазмұнын әңгімелесу сипатында жеткізу.
4. Сәйкес тексті оқып және суретті қарап оқылған заңдылықтар мен
құбылыстар, нысандар туралы, оқылған материалдың практикалық маңызы
жөнінде әңгімелесу.
5. Мәтіннің азғантай бөлігі түсініксіз болғанның өзінде бұл
материалды да, одан кейінгісін де түсіну мүмкін болмайды. Сондықтан
оқушыларды мәтіндегі түсініксіз сөздерді, ұғымдарды бөліп қарап, оның мәнін
ойланып түсінуге, тіпті болмаса анықтамалықтар мен сөздіктерді қолдануға
дағдыландыру қажет. Кім жазып отырса, ол екі рет оқиды, - деген ежелгі
римдіктер [6].
Сондықтан алғашқы сабақтардың өзінде-ақ оқушыларды оқулықтың
құрылымымен таныстыру, оларға кітаптың мазмұнын, атау көрсеткішін қалай
пайдалануды көрсету, өзін-өзі тексеруге берілген сұрақтарға жауаптарды
қалай табумен таныстыру ұсынылады. Содан кейін қайталау сипатындағы
кішігірім тапсырмаларды өздерінің орындауына ұсынады. Содан кейін оқушылар
оқулықпен жұмыс істеудің, оқылатын ұғымдардың мағынасын тереңірек түсінуге,
негізгі ойлау операцияларын белсенді пайдалануға негізделген дағдыларды
игерулері тиіс.
1. Көрсетілген белгілері бойынша зерттелетін нысандарды салыстыру.
2. Мәтінді оқып, қандай бақылаулардың, тәжірибелерден алынған
фактілердің немесе теориядан шыққан белгілердің, сандардың негізінде
қорытынды жасағандығын көрсету.
3. Оқулықта тікелей жауабы болмауы мүмкін сұрақтарға жауап беру.
4. Мәтіннің негізгі мазмұнын атап көрсету.
5. Оқылған тақырыптың жоспарын құру.
6. Бірнеше параграфтар мен кестелердің материалдарын пайдаланып тірек
– сызбалар құру.
Осы дағдыларды қалыптастырғанда оқушылардың білім дәрежесін
ескерген жөн, олардың репродуктивті сипаттағы дағдыларды игергендігіне көз
жеткізу, тапсырмаларды орындағанда пайда болатын қиындықтарды анықтау
керек.
Оқулықпен өз бетінше жұмыс істеуді жеңілдету үшін оқушыларға
неғұрлым жиі кездесетін биологиялық терминдердің кестесін құру ұсынылады.
Кестенің формасын, оның бағандарының атын мұғалім береді, соның
көмегімен оқушылар кестеге бір-екі мысал енгізеді, содан кейін оны бүкіл
жыл бойында толтырып отырады. Мысалы мынадай 1-кесте:
Кесте 1
Жасуша құрылысы
№ Органоид Құрылысы Атқаратын қызметі
Оқулық бойынша жаңа мәселелерді оқып үйренгенде оқушылардың
қарастырылып отырған тақырыпта сол мәселенің қандай орын алатындығын,
онымен қандай ұғымдардың байланысты екенін және олармен ұқсас қандай
мәселелер бұрын окылғандығын білулері тиіс. Бұл үшін де оқушылар қорытынды
жасайтындай етіп, сызбалар мен кестелер құрғаны пайдалы, мысалы: Қанның
құрамы.
Балалар бірінші рет олар үшін жаңа пән биологиямен танысқандығын
ескере отырып, сабақтың соңында, мұғалім түсіндіргеннен кейін, оқулықтың
тиісті параграфын дауыстап оқып және оның мазмұнын әңгіме түрінде қайта
айтып шыққан пайдалы. Жеке абзацтар бойынша, ретімен, текстің кейбір
жерлеріндегі терминдердің мәндерін түсінуін анықтау, өзін-өзі тексеруге
арналған сұрақтардың жауаптарын тұжырымдау керек. Содан кейін жұмысты
қиындата түсуге оқушыларға параграфтың жоспарын жасауды, мәтінге сұрақтар
қоюды, өздері мысалдар келтіруді т.с.с. ұсынуға болады.
Материалды пысықтаудың және оқулықпен жұмыс істеуге дағдыланудың
мұндай формасын әр сабақ сайын емес, бірақ мүмкіндігінше жиірек өткізуге
болады, өйткені бұл тіпті нашар оқитын оқушылардың білім алуына аз да болса
көмектеседі.
Курстың кейбір мәселелерін осындай тәсілмен тек қана сыныпта оқулық
бойынша оқуға болады. Оқулықпен өзіндік жұмыс істеу оқытудың басқа
әдістерімен үйлесіп отыру керек.
Оқулықпен жұмыс әдісінің кемшілігі уақыт пен энергияның көп
кетуінде, сонымен қатар, ол оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескермейді.
Дұрыс құрылмаған оқулықтарда оқыту үрдісін басқару мен өзін-өзі бақылауға
қажетті материалдары болмайды. Сондықтан мұғалім жақсы оқулықтарды таңдап
және бұл әдісті басқа оқыту әдістерімен үйлестіру керек[7].
Үй тапсырмаларын әзірлегенде оқушылар әдетте тек оқулықпен ғана
жұмыс істейді. Егер мұғалім өтілетін материалға сәйкес оқушылардың қолына
косымша әдебиеттерді (биологтардың және ғылым мен техника қайраткерлерінің
еңбектерінен үзінділер, ғылыми-көпшілік әдебиеттердің анағұрлым сәтті
үлгілерін, ғылыми-журналдардан алынған мақалаларды) беретін болса, яғни
оқылатын мәселен илюстрациялайтын, толықтыратын, ал кейбір жағдайларда
оларды кеңейте түсетін хрестоматиялық әдебиетті бере алатын болса, онда
мұғалімнің оқушыларда пәнге деген тұрақты қызығушылығын тудыру жөніндегі
сабақта басталған жұмысы үйде жалғастырылады.
Ғылыми-техникалық прогресс оқыту кезінде ұғынуға тиісті білім
көлемінің өсуіне әкеледі, орта мектепте де, жоғарғы оқу орнында да білім
беру деңгейіне талаптарын жоғарылатады.
Таным үрдісі іскерлік жүйесі мен оқу еңбегінің дағдысын меңгермей
табысты болмайды. Оларға оқу және жазу іскерлігі, өздігінен жұмысты
жоспарлау, оның орындалуын қадағалап отыру, жөндеулер енгізу және т.б.
жатады. Хрестоматиялық әдебиетті мұғалімнің басшылығымен оқу оқушылардың
пәнге деген қызығушылығын арттыруға, блімінің терең де берік болуына, ой-
өрісінің кеңеюіне, сондай-ақ логикалық ойлауының дамуына, танып-білу
қызметінің арта түсуіне көмектеседі. Сонымен қатар, ол оқушылардың алдағы
бүкіл өмірі мен қызметіне соншалықты қажетті кітаппен жұмыс істеуге
дағдыландырады, оқушыларды кітапқа ғылыми және практикалық білім көзі
ретінде қарауға тәрбиелейді.
Қазір оқу және қосымша әдебиеттермен өздігінен жұмыс жасау
іскерлігін кезең бойынша қалыптастыру әдістемесі жетілдірілген. Ол табиғи-
ғылымилық циклдегі оқу пәндерінің мәнін саналық-генетикалық анализде
негізделген. Білімнің негізгі құрылымдық элементерін ұғыну талаптарын
әдетте плакаттарға немесе стендке қояды (Кесте 2). Егер де мүмкін болса
жоспарды көбейтіп, әр оқушыға өзі қолдануға беруге болады. Төменде
жалпыланған жоспардың бірнеше мысалдары берілген.
Кесте 2
Ұлпалар туралы не білу керек
1. Ұлпалардың анықтамасы.
2. Ұлпалардың сипаттамасы.
3. Ұлпалардың құрылысы.
4. Ұлпалардың атқаратын қызметі.
5. Ағзада орналасуы
6. Зерттеу тәсілдері.
Жалпыланған түрдегі жоспарды қолдану оқушыларда әдебиеттермен
өздігінен жұмыс іскерлігін, мәтінде негізгі ойды бөліп алу іскерлігін,
мәтінді
механикалық түрде жаттауды болдырмауды тездетеді. Мұның бәрі оқушылардың
біліміне жағымды ықпал етеді. Олардың білімдері терең және саналы түрде
болады. Мұнда мәтінмен жұмыс шығармашылық, өзгертілген түрде болады.
Оқушы мәтінді оқығанда ондағы негізгі құрылымдық элементтерін бөліп
алуға, олардың әрқайсысына қатысты ақпаратты айқындауға және анализдеуге
тырысады.
Ақпаратты өңдеудегі осындай түрдегі әрекеті оқылғанның жауаптарының
мазмұны мен құрылымына елеулі ықпал етеді: олар нақты, формасы жағынан
қысқа, мазмұны жағынан терең болып келеді [8].
Оқулық – бұл берілген жастағы оқушылардың түсінуге оңай ғылыми
мағлұматтардың қысқаша жинағы. Ол оқушыларға хабарланатын биологиялық
білімнің шағын көлемін, деңгейін және құрылымын анықтайды. Әдістемелік
зерттеудің және оқыту практикасының анализі оқушыларда оқулықпен жұмыс
іскерлігінің 6 тобын қалыптастыру керек деген нәтижеге келді.
Бірінші топ – мәтіннен маңызды ақпарламаның негізгісін бөліп алу
және оны логикалық тізбекке жазу. Мысалы, онтогенез туралы тақырыпты
оқығанда келесі логикалық тізбекті жазып алуға болады: онтогенез –
эмбриондық + митоз – бөлшектену – гаструла - сыртқы ұрық жапырақша + ішкі
ұрық жапырақша + постэмбриондық + тура даму + түрленіп даму. Бұл осы
тақырыптың негізгі ойы, оның негізгі кезеңдері, ал қалған материал тек
оларды ашып, иллюстрациялайды. Сөйтіп оқулықтың белгілі мәтінінен ары қарай
әр түйінді түсіндіретін материалды бөліп алуға болады. Оны есте сақтау
керек. Егер сабақ сайын логикалық тізбек түрінде негізгі білімді бөліп алу
мен белгілеу жүйелі түрде жүргізілсе, онда ол жақсы нәтиже
береді.
Логикалық тізбекті бөліп алу мен ашу процесінде материалды бірнеше
реет оқып шығу ұйғарылады. Бірінші рет оқығанда жалпы түсінік береді,
екіншісінде –негізгі ойды бөліп алуды мүмкіндік береді, үшіншіде – бөлек
түйіндерді түсіндіретін материалды бөліп алады. Ауызша және жазбаша
іскерліктерін тығыз байланыстырғанда сөйлеудің дамуына және ғылыми
терминологияны меңгеріп алуына ықпал етеді.
Екінші топ – бұл оқулықтағы көптеген көрнекі материалдан білім алу
іскерлігі. Мектеп оқулығындағы суреттер мен фотосуреттер:
1) негізгі түсініктер мен заңдылықтарды анықтауға көмектесетін
ақпарламамен;
2) өлшегіш құралдармен (мысалы, спирометрмен, тонометрмен,
термометрмен, таразымен, секундомермен, және т.б.);
3) зертханалық аспаптармен;
4) зерттеліп жатқан құбылыстар мен үрдістердің сызбасымен,
5) мүшелер мен мүшелер жүйесінің құрылысымен;
6) әр түрлі графиктер мен сызбалармен таныстырады.
Суретті қабылдаудағы психологиялық ерекшелігі басында адам суретке
өзінің назарын аударады және оған қарап есте сақтайды. Бірақ бұл реакция
егер суретті анализдеуде, одан ең мәнді компоненттерін немесе үрдістердің
бөлек кезеңдерін бөліп алуда арнайы іскерлігін ұйымдастырмаса тез сөнеді.
Графиктер зерттелетін үрдістердің құбылыстарының динамикасын ашуға,
себепті-нәтижелі байланысты анықтауға, сандық тәуелділікті анықтауға және
оны формула, график түрінде жазуға көмектеседі.
Айтылғандардың барлығы оқу процесіне оқулықтағы иллюстрациялық
материалымен жұмыстардың барлық түрлері керек екендігіне көз
жеткізеді.
Үшінші топ – эксперименттік іскерліктер. Оны қалыптастыруда
үлкен практика керек. Сыныпта орындалатын фронтальды жұмыстардың
санын көбейтуге мүмкіндік болмағасын, оқушыларға үйде орындалатын
эксперименттік тапсырмалар беруге болады. Бұл жұмыстарды орындау
үшін оқулықтарды нұсқау ретінде қолдану керек. Сыныпта орындалған
зертханалық жұмысқа ұқсас экспериметтік тапсырмаларды үйге беруге
болады. Мұндай түрдегі тапсырмалар оқыту мен практикалық өмірді
жақындатады.
Үйде орындалатын экперименттік тапсырмаларды оқулық бойынша
орындауға ұсынылады: оның ішінен ұқсас зертханалық жұмысты тауып,
жұмыстың жүрісіндегі әрекеттерді орындау.
Төртінші топ – оқулықтағы мәтінде және анықтама материалында
бейімделу іскерлігі. Оны қалыптастыру үшін мынадай тапсырмалар қолдануға
болады:
- мазмұндамасы бойынша оқулықтың тақырыптық құрылымы, тақырыбы туралы
айту;
- пәндік көрсеткіш бойынша бір ғалым туралы материал тауып, оны айтып
беру;
- тақырып бойынша тірек сызбалар жасау;
- тақырып бойынша қосымша әдебиеттер мен ақпарат құралдарынан
хабарлама дайындау.
Қазіргі кезде оқулық көбінесе материалды үйде қайталау үшін
қолданылады, ал сабақта анықтамалық пен жаттығулар көзі ретінде сирек
қоданылады. Ал, өздігінен білім алу көзі ретінде өте сирек қолданылады
(кемінде мұндай жұмысқа сабақтың 2-3 % бөлінеді). Оқулықтардың
мүмкіншіліктерінің мұндай бағаламаушылығы оқушылардың жалпы оқу дағдысының
дамуына кері әсер етеді.
Орта мектепте оқу уақытында оқушылар оқулықпен жұмыстарында
мынадай дағдылар мен іскерліктерді меңгеріп алу керек:
- мазмұны мен пәндік көрсеткішті қолдана білу;
- оқылған тексте негізгісін (зерттелетін құбылыстардың маңызды
белгілерін, заңдардың мәнін және т.б.) бөліп ала білу;
- суреттер, графиктер мен кестелерді қолдана білу;
- оқылған материалдың жоспарын және конспектісін құра білу;
- оқылғанды өзінің сөзімен саналы, біртіндеп айта білу: оқулықтағы
материалды басқа қорлардан алынған мәліметтермен толықтыру;
- бір сұрақ бойынша билиографияны құра білу.
Алынған іскерліктер мен дағдылар жоғарғы оқу орнында оқуды
жалғастырғанда, әсіресе сырттай және кешкі оқу жүйесінде керек [9].
Оқылатын материалда өздігінен негізгісін бөліп алу, оқылған
параграфтың жоспарын құру. Бұл жұмысты бірінші сабақта орындау керек, ал
сосын – үйде. Оқушыларды мадақтау ретінде ең жақсы жоспарларды сабақта
оқып, оларды жауап бергенде оқушыларға қолдануға рұқсат беруге болады. VIIІ
– XI сыныптарда қиындау іскерліктерін қалыптастыру керек:
жалпыланған жоспарларды құру және қолдану, оқулықтың мәтінін анализдеу және
синтездеу, оқулықтың бөлімдерінің, тараулардың ішіндегі логикалық
байланысты табу және түсіну.
Сондай-ақ, 7-сыныпта Кенелер тақырыбын өткенде 157-беттегі 1-
тапсырманы оқушылар өздігінен орындайды. Мұнда жергілікті жерде кездесетін
кене түрлерін анықтаңдар деген тапсырма берілген. Сол сияқты кез келген
зертханалық жұмысты өткенде оқушы оқулықпен өзіндік зерттеу жұмысын
істейді. Сарамандық сабаққа сағат бөлінеді.Тәжірибе практикалық сабақта
жүргізілсе, нәтиже басқаша болады, өйткені оқушы бұл тәжірибеге алдыңғы
сабақтардан алған білімдерімен толық әзірленіп келеді.
Оқушылардың өздігінен істейтін жұмысы дегеніміз арнайы берілген
уақытта мұғалімнің тапсыруымен, бірақ оның көмегінсіз, өз күштерімен
қойылған міндетті орындап, өздері нәтиже, қорытынды шығаратын жұмыстар.
Сөйтіп сарамандық сабақтардың білімді нақтылау, пысықтау құралы ретіндегі
маңызы ерекше.
Өтілетін сарамандық сабақтың тапсырмасы оқушыларға үй тапсырмасы
ретінде беріледі. Оқушылар оқулық бойынша істелетін тәжірибенің сипатымен
танысады.
Егер тәжірибе күрделі болса, онда оның орындалу жоспарын үйде
жасайды. Сарамандық сабақта оқушылар жеке, ұжыммен және топпен жұмыс
істейді. Кей тақырыптар бойынша бір ай бұрын да өз бетімен жұмыс беріледі.
Мұндай тапсырмаларды семинар, конференция ұйымдастырғанда, жеке ғылыми
зерттеу жобаларымен жұмыс кезінде беруге болады [10].
1.1 Оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру
әдістемесі
Біздің басқа мамандықтарға қарағанда тандап алған мамандығымыз
"Биолог" немесе табиғат жөніндегі ғылымды оқытушы болғандықтан да
басқалардан ерекшелігі бар. Сол ерекшелік негізінде бір нәрсеге бас ию
керек болса, онда өсімдікке бас иіп, тәжім ету қажет, өйткені, өмірге,
тіршілік етуге қажеттінің бәрін адам өсімдіктен алады.
Табиғат — тілін білгенген, сырын ұққанға тәлімі мол мектеп. Дала —
адамды еркіндікке баулыса, таулар ерлікке шақырады, орман сергектікке,
еңбекке үйретсе, өзен-көл пәктікке, мөлдірлікке үйретеді. Олай болса
табиғатты жасандырып, оның әмірі мен күшін неғұрлым толық ашуына қолғабыс
тигізу әрқайсымыздың қасиетті де қастерлі борышымыз.
Оқушылардың биология пәні бойынша алған білімдерін тереңдете отырып,
танымдық қызығуы мен шығармашылық қабілеттерін дамытуда теориялық
білімдерін практикада пайдалана білуде мектеп жанындағы оқу-тәрбие
үлескісінің маңызы өте зор [11].
Мектеп жанындағы оқу-тәрбие үлескісі тегіс жерде орналасуы шарт.
Үлескіні мектеп ғимаратының оңтүстігінде немесе оңтүстік батысында
орналастыру қажет. Тоған, өзен суымен суарылатын болса, үлескінің беті
тегіс болғаны дұрыс. Сонда өсімдік дұрыс, тегіс суарылып, су жан-жаққа
қашпайды. Оқу-тәрбие үлескісінде мынадай бөлімдер орналасуы шарт:
1. Далалық дақылдар.
2. Көкөністік дақылдар.
3. Өндірістік бөлім.
4. Гүл — көркемдік.
5. Дәрілік өсімдіктер.
6. Тұқымдық (сәбіз, қызылша).
7. Розарий.
Бұл бөлімдердің аумағы әр түрлі. Әрбір мектеп, өзінің үлескісінің
аумағы мен мүмкіндіктерін пайдалана отырып бөлген абзал
Мектеп жанындағы үлескіде мынадай бөлімдер болуы керек:
1. Бастауыш сынып оқушыларымен сабақ өткізілетін бөлім. (өсімдік
морфологиясы бойынша дүниетану сабақтары).
2. Көп танапты ауыспалы егістікке егілетін дала дақылдары мен көкөніс
дақылдары бөлімі.
3. Оқушылармен жүргізілетін практикалық талаптарға сәйкес жылыжайлар мен
көшеттер бөлімі.
а) Оқушыларға ауыл шаруашылығы өсімдіктерін оқытуға байланысты өткізілетін
сабақтарға арналған бақ өсірудің сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстарына
қажетті жеміс-жидек питомнигі.
ә) Зоология үлескісі.
б) Жалпы биология курсы бойынша өсімдіктердің көптүрлілігі т.б. және жас
биологтарға арналған коллекция бөлімі.
Мектептің оқу-тәжірибе үлескісінің жұмысын ұйымдастыруда ең бірінші
алаңның топырағына көңіл аударған абзал. Себебі, топырақ құрамы мен
құрылымы өсімдіктің өсуі мен гүлдеу мерзіміне, алынатын өнім түсіміне
тікелей әсер етеді. Сондықтан оқу-тәжірибе үлескісінің алаңын топырақпен
қамтамасыз ету мен оны танаптарға орналастыруға мұқият қарау қажет. Мектеп
алаңынан өнімді мол алу үшін ауыспалы егістік технологиясын пайдаланған
дұрыс [12].
Көптеген өсімдіктер, мысалы қызан, картоп, тамыржемістер (сәбіз,
қызылша, шалқан), үрмебұршақ және пияз — көң мен қарашірікті, оның үстіне
минералды тыңайтқыштарды есептеп шашуды талап етеді. Мысалы, картоп пен
қызан егілетін 1 м2 жерге 20 мг аммиак селитрасының ерітіндісін, 60 г
суперфосфат, 30 г калий тұзы тыңайтқышы қажет. Ал, тамыржемістілер
отырғызылатын алаңның 1 м2-на 15 г аммиак селитрасын, 50 г суперфосфат, 30г
калий тұзын себу қажет. Мұндай тыңайтқыштарды шашу үшін оның 23 бөлігін
топырақты өңдеу алдында, ал қалған 13 бөлігін қопсыту, тегістеу алдында
шашады. Органикалық тыңайтқыштарды пайдалану орта есеппен 1 м2 жерге 30г
мөлшерде төгіледі. Топырақты өңдеуде 1-2 күн қалғанда қарашірікпен
суперфосфатқа қосымша 1 м2 жерге 300—5000 г әк (известь) шашады. Оны қияр,
орамжапырақ, қызылша, сәбіз, пияз жақсы көреді. Ал картоп пен қызан оны
қаламайды.
Жалпы үлескідегі топырақты күз мезгілінде дайындау қажет. Ол үшін
топырақты жапырақтан, өсімдік сабақтарынан тазалап алған соң, оны қар
суымен жаңбыр суы жақсы сіңетіндей ірі-ірі күйіңде қалдырып қазып тастау
керек. Күз кезінде көкөністік бөлімде сарымсақты отырғызып қою керек, ал
көктем шығысымен оны шөптеу, түбін босату жұмыстары басталады.
Көктемгі ылғалды барынша пайдалану үшін топырақты өңдеу мүмкіндігі
туысымен 1 кесек топырақ алып 1м биіктіктен жерге тастаймыз. Егер ол 3-4
бөлікке бөлінсе, себуге болады, ал егер ол бөлінбей, сол қалпымен жатса,
себуге әлі ерте, суыққа төзімді өсімдіктерді егу керек. Әсіресе сәбіз
тұқымдары жай көктейтін болғандықтан оны ерте егуге болады. Тәжірибе үшін
сәбіз тұқымдарын мынадай нұсқамен егуге болады:
1. Қысқа қарай егу.
2. Көктемнің бас кезінде егу.
3. Көктемнің бас кезінде егілгеннен 10-15 күн кешіктіріп егу
Тәжірибе шарттары:
а) Мөлтек көлемі 1-2 м2.
ә) Олардың қайталануы 2-3 егіс пирамидасы.
б) 1 м2 жерге 0,8 г тұқым.
Тәжірибе нәтижесі өсімдік түйірін сиретуден кейін және күзде өнім
жиғаннан кейін оның сапасы мен салмағын есептегенде белгілі болады (әр
нұсқаны жеке есептеу керек). Әрине, тәжірибе күрделі климат, топырақ және
ылғалдың түрлі жерлерінде жасалады. Сондықтан тәжірибе нәтижесі әр түрлі
болары сөзсіз. Алайда тәжірибе дәл және анық болуы үшін барлық жүргізілетін
есеп болуы абзал. Өйткені барлық мәлімет мынадай құжаттар арқылы
жүргізіледі:
1) Күнделік дәптері.
2) Тіркеу журналы.
Күнделікке оқушылардың күнделікті бақылаған мәліметі жазылады. Онда
күнделікті болған өзгерістер (өскіннің өсуі, гүлдеуі т.б.) ауа райында
болған құбылыстар (фенологиялық бақылау), жасалған күтім (суару, түптеу,
шөптеу, т.б.) жазылады.
Тіркеу журналыңда жер аумағы, өсімдік тарихы, топырақ сипаттамасы
тәжірибе алаңының сызбасы, ауданы, тәжірибе жұмысының жоспары, аудан
бұрынғы дақыл жөнінде мәліметтер, 1 га шаққанда алынған өнім, есептеу
қорытынды жазылады.
Оқу-тәжірибе үлескісінің жұмысын дұрыс жоспарлаудың маңызы зор.
Әрине, жоспарлау кезінде топырақтың құрамы мен құрылымын, өсімдіктің
вегетациялық кезеңін, жергілікті жерде өсіруге ауа райының қолайлығын
ескерген жөн. Сондай-ақ, жас кезінде дақылдарды күтіп, баптау үшін
оқушылардың жазғы еңбек практикасын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
Бригада мүшелерінің еңбек практикасын биолог мұғалімдер немесе
бастауыш сынып мұғалімдері бақылап, ұйымдастырып отырады. Бригада
мүшелері бірінші күні жұмысын бастарда мектеп үлескісінде жұмыс істеу
кезіндегі сақтық ережесімен танысып, журналға қол қояды. Ал бақылаушы,
үйретуші мұғалім жұмыс түрлерін белгілеп, оны орындау жолдарын көрсетіп,
тәжірибе күнделігін жүргізуді реттеп, оқушылардың келгендері туралы
журналға белгілеп отырады.
Оқушылардың жазғы еңбек практикасы үлескіде өскен дақылдарды күтіп
баптау, өнімін жинау жұмыстарымен бірге пәнге байланысты, оқушылардың
танымдық белсенділіктерін арттырып, шығармашылыққа тәрбиелейді. Жаздық
еңбек практикасының дүниетану, биология пәндерінен алған теориялық білімді
өмірмен, практикамен байланыстыруда, оқушылардың өзіндік зерттеушілік
дағдыларын қалыптастыруда маңызы зор. Мысалы 4 сынып оқушылары өсімдік
мүшелерімен танысып, оларға сыртқы ортаның әсер ету жағдайларын анықтайды.
5-сынып оқушылары жаратылыстану пәні бойынша өсімдіктердің
көп түрлілігімен жабайы және мәдени өсімдіктермен танысады.
6-сынып оқушылары тамырлық тыныс алуы үшін түптеу топырақты
қопсытудың маңызын, өсімдік жапырағының суды буландыру жылдамдығын,
өсімдіктердің гүлдеп, жеміс пен тұқым беру түрлерін ұғынып, практикада өз
көздерімен көреді.
7-сынып оқушылары өсімдікке тәжірибе жасау арқылы сыртқы орта
жағдайларының күтімінің әсерін бақылайды. Түскен өнімді жинап, оны өткізу
барысында экономикалық тиімділігін есептей отырып, экономикалық білім
алады, өзіндік зерттеушілік дағдыға ие болады..
Оқу-тәжірибе үлескісінің жұмысын дұрыс жоспарлау барысында мынадай
педагогикалық міндеттер жүзеге асады:
1. Оқушылардың танымдық қабілеттері артады.
2. Теориялық білімнің практикамен байланысуы.
3. Оқушыларды еңбеккерлікке, іскерлікке тәрбиелеу.
4. Ізеттілікке тәрбиелеу (кішіге қамқор болу).
5. Экологиялық тәрбие беріледі.
6. Экономикалық білім беріледі.
7. Шығармашылық қабілеттерін дамытады.
Сондықтан да оқушыларға жан-жақты, саналы білім беруде, оларды
өзіндік зерттеушілік еңбекке баулып, еңбек ете жүріп танымдық қабілеттерін
дамытуда мектеп жанындағы оқу тәжірибе үлескісінің берері мол. Сабақтан
кейін оқушылар өздерін толғандырып жүрген мәселелер жайлы оқытушыдан көп
мағлұмат беруді сұрайды. Оқушылардың қызығушылығын қанағаттандыру үшін,
танымдық қабілетін арттыру үшін мұғалім оқушыларды сыныптан және мектептен
тыс жұмыстарға тарту керек. Сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстарға
үйірме, факультатив, секция, клуб, студиялардың жұмыстарын айтуға болады.
Үйірме жұмыстарын жүргізуде төмендегі жұмыстар ұйымдастыру
жүргізілуде. Үйірме сабақтары: дәріс, пікірталас, рөлдік ойындар, пікір-
сайыстар, конференциялар, кештер, кездесулер, практикалық жұмыстар,
табиғатқа экскурсиялар;
Тірі табиғат бұрышы: табиғатпен етене жақын өскен бала мейірімді
адамгершілігі мен жауапкершілігі мол болып тәрбиеленетіндігі белгілі. Осы
орайда тірі табиғат бұрышы ұйымдастырылып, онда қояндары, тотықұстар,
аквариум және көптеген бөлме өсімдіктері бар. Оқушылар тірі табиғат
бұрышында күтім жұмыстарымен қатар тірі мүйістердің тіршілік әрекетіне
бақылау жұмыстар жүргізеді [13].
Табиғат қорғау бұрышы: оқушылар өз жұмыстарын жинақтап көрсетеді.
Табиғат қорғау бұрышындағы оқушылардың жұмыстарын төмендегіше
топтастыруға болады.
- ақпараттық
- тәрбиелік
- насихаттаушылық
Үйірме жұмыстары негізінен 4 бағытта ұйымдастырылып жүргізілуде.
1.Өлкетану саясат бағыты - бұл бағыт бойынша оқушылар жергілікті
жердегі жануарлар мен өсімдіктер әлемімен және табиғатымен танысу
мақсатында туған өлке табиғатына экскурсиялар ұйымдастырады. Экскурсия
барысында оқушылар теориялық алған білімдерін іс жүзінде көріп танысады,
бақылау жұмыстарын жүргізеді, топпен ұйымдасып жұмыс жасайды. Туған өлке
табиғатына экскурсиялар, оқушылардың үйірме жұмыстарына қызығушылығын
оятады.
2. Ғылыми танымдық бағыты - бұл бағыт бойынша үйірме жұмыстарының
барысында ғылыми - практикалық конференциялар, мамандармен кездесулер,
реферат қорғау, баяндама жасау жұмыстары жүргізіледі. Оқушылар өздерінің
ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Оқушылардың ізденісі және шығармашылық
қабілеттері дамиды.
3. Мәдени ағарту бағыты - бұл бағытта кештер, сайыстар, көрмелер
ұйымдастырылып жүргізіледі. Табиғатты қорғауды насихаттау жұмыстарын
жүргізеді. Бұл бағыттың ерекшелігі үйірме мүшелерінің танымдық іс-
әркеттерін дамытады.
4. Еңбекке баулу бағыты - көгалдандыру көркейту жұмыстары, бауды
күту, тірі табиғат бұрышындағы жұмыстар. Осы жұмыстар арқылы оқушылар еңбек
сүйгіштікке тәрбиеленеді, адамгершілігі мен жауапкершілігі артады.
Үйірме жұмыстарына қазіргі таңда ауданның орталық мектептерінен 30-
ға жуық оқушылар тартылып жұмыс жасауда. Үйірме мүшелері, үйірме
жұмыстарының барысында ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізіп, түрлі аудандық,
облыстық, республикалық деңгейдегі ғылыми - практикалық конференцияларға
қатысып жүлделі орындарды жеңіп алды.
Экологиялық бағытта үйірме жұмыстарын ұйымдастыру арқылы
оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің маңызы қазіргі таңда арта
түсті. Қосымша білім беруді жоғары педагогикалық шеберлікпен ұйымдастыру
арқылы барлық рухани өмір мен істе көрініс табатын адамзат мәдениетінің
маңызды бөлігі және табиғаттың құндылығын түсінетін экологиялық білім
жүйесімен және іс-әрекетпен қоршаған ортаға ізгілік қарым-қатынаспен
сипатталатын тұлғаның ерекше қасиетін тәрбиелеу қажет.
Биология пәнін оқытуда өзіндік зерттеу жұмыстардың маңызы өте зор.
Жүйелі жүргізілген өзіндік жұмыс оқушының ойлау қабілетін дамытып, дұрыс
қорытынды жасай білуге үйретеді.
Сабақ – шығармашылық жұмыс, өйткені сабақты түрлендіру арқылы
мұғалім оқушының өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Өзіндік зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудың
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Оқушыларының өзіндік зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 ӘДІСТЕМЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Оқу-тәжірибе учаскесінде жүргізілетін өзіндік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Оңтүстік өңірінің дәрілік өсімдіктері атты шығармашылық
жұмыс ... ... .43
2.3 Зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..65
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кез-келген қоғамның өсіп-өркендеуі, әлемдік
өркениеттен өзіндік орнын алуы, оның білім деңгейіне байланысты. Сондықтан
Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап білім беру ісін
реформалауға кірісті. Білім туралы Заң қабылданып, жалпы білім беру
жүйесіне бағытталған тұжырымдамалар, мемлекеттік білім стандарты,
бағдарламалар және төл оқулықтардың жазылуы - орта мектеп өміріне қатысты
реформалардың жүргізіліп жатқандығының айқын куәсі.
Қазақстанның білім беру заңдары мен білім стандарттарында да әрбір
азаматының сапалы білім алып, өзінің алдына қойған мақсатына жету үшін, өз
бетімен жұмыстанудың маңызы зор екені атап көрсетілген.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев "Еліміздің ертеңі — бүгінгі жас ұрпақтың
тағдыры ұстаздың қолында" деп атап көрсеткеніндей, ұрпақ тағдыры үшін жауап
беру ұстаз атаулыға үлкен міндет артып отыр [1]. Оқу процесін дұрыс және
ғылыми түрде ұйымдастыру үшін мұғалімге тек биологияның теориялық негізі
мен оқыту әдістемелерін білу жеткіліксіз, сонымен қатар білім алуда
ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыруда, ойлау және таным қабілеттерін
дамытуда оқыту үрдісінің жалпы психологиялық заңдылықтарын білу қажет.
Оқыту процесінде жеке адамды қалыптастырып тәрбиелеуде, психологиялық
заңдылықтар туралы білім, оқушылардың психикалық ерекшеліктерінің дамуы,
жас ерекшеліктері, оқушылардың бейімділігі мен ынтасын, жігерлігі мен
сезімділігі, танып-білу ерекшеліктері және ақыл-ойының жетілуіне
(аңғарымпаздығы, есте сақтауы, сөйлеуі мен ойлауы, қиялдауы, таланты)
байланысты болады. Осындай мәселелерге жетудің маңызды педагогикалық
шарттарының бірі орта мектепте өз бетімен зерттеу жұмыс жүйелерін айқындау
және іске асыру.
Қазіргі кездегі қоғам талабына жауап беретін жеке түлғаны
қалыптастыру, өсіп келе жатқан ұрпақ бойында белсенді өмірлік ұстаным
тәрбиелеу қажеттілігіне байланысты дидиктиканың басты мәселесі - оқыту
үрдісінде мұғалім мен оқушының өзара екеттесуі болып отыр. Оқушы танымдық
әрекет субъектісінің ұстанымын қамтамасыз ету міндеті, мұғалімнің
басшылығымен оқушы белсенді әрекеттен өзін-өзі басқару негізіндегі әрекетке
көшу үшін жағдайлар жасау міндеті тұрады.
Бұл міндеттердің шешімі оқыту үрдісін жалпы қайта құру есебінен жүзеге
асырылмақ. Егер оқушы сабақта белсенді ой-әрекетіне қосылса, күші жететін
қиыншылықтарды жеңу қажеттілігі алдында тұрса, қорытынды мен жалпылау
жасауға, әртүрлі сұрақтарға жауаптарды өздігінен табуға ұмтылса, танымдық
белсенділігін және дербестігін қалыптастыру мүмкін болады.
Оқушылар белсенділігін осындай сипатын көрсететін қажетті шарт -
дербестік таным әрекеті. Ол ұзақ уақыт ішінде оқушылардың әртүрлі өзіндік
жұмыстарын орындаумен көбірек байланысты болды. Бұл әртүрлі өзіндік
жұмыстарды өткізудің мазмұнын және әдістемесін оқу материалын меңгерудің
әртүрлі кезеңінде, әртүрлі дидактикалық мақсатқа қол жеткізуге байланысты
әзірлеуді талап етті.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі.
Бүгінгі күні қоғам — жоғары оқу орнын бітірушілердің білімінің
сапасына ғана емес, олардың өз бетінше жұмыс істеуіне, проблемаларға ғылыми
көзқараспен қарауына, оны шешу жолдарын іздестіруді талап етіп отыр. Осы
орайда оқушылардың кітаппен, оқу және анықтамалық әдебиеттермен жұмыс
жасауға үйретудің маңызы үлкен. Өз беттерімен кітаппен жұмыс жасаудың
көптеген түрі бар. Көптеген ғалымдар
В.О. Пунский, О.М. Железнякова, Г.Г. Граник, С.М. Бондаренко, Л.И. Концевая
оқушыларды өз беттерімен кітаппен жұмыс жасауға үйретуге арнайы сабақтарды
арнауды ұсынады. Оқушыларды кітаппен жұмыс жасауға ғана үйретіп қоймай,
оларды өз бетімен сарамандық сабақтарда зерттеу жұмыстарын орындауды
үйретуге дағдылану қажеттігін айтады.
Бұған келесі әдістер жинағының көмегімен жетуге болады:
-оқытудың мазмұнын жетілдіру;
- оқулықтар мен оқытудың басқа тәсілдерінің сапасын жақсарту;
-проблемалық оқыту процесі негізінде оқушылардың эвристикалық
іскерлігін дамыту;
-күнделікті зертханалық экспериментті және шығармашылық ізденіс
негізінде биологиялық практикумды жетілдіру.
Оқу процесін дұрыс және ғылыми түрде ұйымдастыру үшін мұғалімге тек
биологияның теориялық негізі мен оқыту әдістемелерін білу жеткіліксіз,
сонымен қатар білім алуда ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыруда, ойлау
және таным қабілеттерін дамытуда оқыту үрдісінің жалпы психологиялық
заңдылықтарын білу қажет. Осындай мәселелерге жетудің маңызды педагогикалық
шарттарының бірі орта мектепте өз бетімен зерттеу жұмыс жүйелерін айқындау
және іске асыру.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділіктерін арттыру үшін, оларды
өз бетінше зерттеу жұмыстарына тарту қажет. Оқушылардың ғылыми зерттеуге
қызығушылығын қалыптастыру ғылыми ізденудің әдістерін меңгерту мақсатыңда
дәріс беретін оқушылармен әр түрлі тақырыпта жұмыс жүргізуге болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Биология пәнінен оқушылардың дербес
жасайтын өзіндік зерттеу жұмыстарын жүргізу әдістемесін жасау.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Өзіндік зерттеу жұмысының мақсатын айқындау;
- Оқушылардың өзіндік жұмыс түрлерін анықтау;
-Биология пәнінде оқушылардың өз бетінше орындайтын тапсырмалармен
танысу;
-Оқу-тәжірибе учаскесінде орындалатын өзіндік жұмыс түрлерімен танысу;
-Сабақ барысында оқушыларға өзіндік зерттеу жұмыстарын үлестіру кезінде
олардың ерекшеліктерін ескеру.
-Өзіндік зерттеу жұмыстарынның әдістемесін келтіру.
Зерттеу пәні: орта мектептің биология курсында оқушылардың өзіндік
зерттеу жұмыстары.
Зерттеу объектісі: биология пәнінде оқушыларымен өзіндік зерттеу
жұмыстары келтірілген сабақ әдістемелері.
Зерттеу әдістері. Диплом жұмысын орындауда пайдаланылатын ғылыми
зерттеу әдістерінен ғылыми - әдістемелік, оқу- әдістемелік және оқу
әдістері, сын тұрғысынан ойлау стратегияларына бағытталған оқу және
кластер тұрғызу, кубиктер, мәтінді талдай отырып оқу, ми шабуылы әдістері,
сонымен қатар мектеп құжаттарымен танысу, сұрақ-жауап, әңгімелесу,
педагогикалық бақылау мен озық педагогикалық тәжірибені талдау.
Ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысында мектепте биология пәнін оқыту
үрдісінде оқушыларды өз бетімен ізденіп білім ала білуге үйрету, өзіндік
зерттеу дағдыларын қалыптастыру бағытындағы әдістер мен оқыту формаларын
қолданудың тиімді жолдары берілген. Сонымен бірге зерттеу жұмысы №2
Ш.Уалиханов атындағы жалпы орта мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесінің
6 Б және 9 Ә сыныптарының оқушыларына жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден,
2 тараудан және қорытынды бөлімдерінен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Өзіндік зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудың мақсаты
Өзіндік жұмыстүсінігін көптеген ғалымдар зерттеген, дегенмен
өзіндік жұмыстардың анықтамасы мен классификациясы бойынша теориялық
сұрақтар осы кезге дейін пікірталас туғызарлық жағдайда. Кейбір ғалымдар
өзіндік жұмыстарды оқыту әдісіне, екіншілері – тәсіліне, үшіншілері –
оқушылардың оқыту әрекетінің ұйымдастырылу формасына жатқызады.
Қазіргі оқыту мен оқушыларда биологиялық мәдениет тәрбиелеу ісінде
әсіресе ғылыми түрде негізделген әртүрлі өзіндік жұмыстарды қолданудың
өзектілігі өте жоғары болып отыр. Биология курсын оқып үйренуде оқытудың
белсенді формалары мен әдістерін қолданғанда ғана нәтижелі болары сөзсіз.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру амалдарының бірі болып түрлі
өзіндік зерттеу жұмыстарын қолдану болып табылады.
Сабақ үстінде және сабақтан тыс мезгілде жүргізілген өзіндік жұмыс
оқушылардың байқампаздығын, шығармашылыққа ұмтылысын, тірі ағзалар
туралы оқып үйрену бағытындағы мақсатты жұмыстарды жүргізу дағдылары мен
біліктерін қалыптастырады.
Психологтардың пайымдауынша, танымдық қызығушылық жаңаның өткен
тәжірибемен байланысы бар жерде ғана, яғни, дамудың таяу аймағында ғана
оянатындығы анықталған. Әбден таныс нәрсе де, сондай-ақ мүлдем белгісіз
нәрсе де қызығушылық туғыза алмайды.
Оқушының оқуды қабылдау мүмкіндігіне психиканың бұдан басқа да
ерекшеліктері: зейіні, есте сақтау қабілеті, қызығушылығы, белгілі бір
мінез –құлық ерекшеліктері ықпал етеді. Оқу әрекетінің нәтижелілігіне ықпал
ететін ақыл-ой сапаларының қалыптасу дәрежесі оқытуды қабылдау деңгейін
анықтайды [2].
Сондықтан, дамыта оқыту шеңберіндегі оқыту үрдісін ұйымдастыруға
келгенде, біз үлкен көлемді материалды оқушылардың іштей қабылдауын
қамтамасыз етуге тиіспіз. Бұл кезеңде берілген мәселені шешуге мүмкіндік
бере алатындай көптеген білім беру әдістері бар. Бұл – оқушылардың түрлі
жобаларды, рефераттар мен зерттеу жұмыстарын жасақтауы. Берілген
технологиялар қандай да болмасын мәселенің шешімін өз бетімен іздестіруге,
шығармашылық ой тудыруға, сондай-ақ жолдастарының арасында өзін көрсетуіне
мүмкіндік береді.
Биология және басқа пәндердің сабақтарында әр түрлі өзіндік зерттеу
жұмыстарының көмегімен оқушылар білімдерін, іскерліктерін және дағдыларын
қалыптастырады. Осы барлық жұмыстар айқындалған түрде, яғни жүйелі түрде
ұйымдастырылғанда ғана болымды нәтиже береді.
Өзіндік зерттеу жұмыстарының жүйесі деп біз алдымен өзара байланысқан,
бір-бірін өзара байланыстыратын, бірі біреуінен логикалық түрде шығатын
және жұмыс түрлерінің ортақ мақсатына бағынатын жұмыстар деп түсінеміз.
Дидактиканың негізгі принциптері – ғылымилығы мен түсініктілігі,
оқушылардың оқудағы саналылығы мен шығармашылық белсенділігі, теория мен
практиканың байланыстылығын ескере отырып, өзіндік зерттеу жұмыстардың
түрлі формаларын қолдану арқылы негізгі дидактикалық мақсаттың орындалуына
мүмкіндік жасау. Оқушылардың ғылыми негізде терең де берік білім алуын, өз
беттерінше білім алу ебедейліктерінің пайда болып, оны практика жүзінде
қолданылуын қалыптастыру.
Дидактикалық принциптерді білу қажет, бірақ оқу процесін ойдағыдай
ұйымдастыру үшін ол жеткіліксіз. Мұғалімнің тағы да принциптердің
әрқайсысын белгілі жағдайларда: оқушылардың жасына, оқу материалының
сипатына, белгілі оқу міндетіне және басқа факторларға байланысты қолдана
білгені жөн.
Өзіндік зерттеу жұмыстарының жүйесін құрғандағы келесі негізгі
дидактикалық талаптар ұсынылады:
1.Өзіндік зерттеу жұмыстарыың жүйесі негізгі дидактикалық
міндеттерді –оқушылардың терең және берік білім алу, оларда танымдық
қабілетін жетілдіру, өзіндік білімді алу, кеңейту және тереңдету, оны
практикада қолдану және өз бетімен зерттеулер жүргізе білу іскерліктерін
қалыптастыруды шешуге мүмкіндік туғызу керек.
2. Бұл жүйе дидактиканың негізгі принциптерін, және ең басты жеңілдік
мен жүйелілік принциптерін, теорияның практикамен байланысын,
саналылық және шығармашылық белсенділігін, жоғарғы ғылыми деңгейде оқыту
принципін қанағаттандыру керек
3. Жүйеге кіретін жұмыстар оқушыларда әр түрлі білім мен дағдыларын
қалыптастыру үшін оқу жұмысы мақсаты мен мазмұнына қарай түрліше
болу тиіс.
4.Сыныптағы, сыныптан тыс және үйдегі өзіндік зерттеу жұмыс-тарының
орындалу жүйелілігі логикалық түрде бұрынғыдан шығатын және келесісін
орындауға негізін дайындайтын болуы тиіс.
Бұл жағдайда бөлек жұмыстардың арасында тек ―жақын емес, сонымен
қатар ―алыс байланыстары қамтамасыз етіледі. Бұл мәселені шешудің жетістігі
оқытушының педагогикалық шеберлігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар
оқушыларда танымдық қабілеттерін, олардың ойлауы мен басқа да қасиеттерін
дамыту жұмысының жүйесіндегі әрбір жеке жұмыстың орны мен мәнін қалай
түсінетініне байланысты.
Бірақ бір ғана жүйе оқытушының оқушыда білімін, ептілігі мен
дағдыларын қалыптастырудағы жұмыстарында жетістіктерін анықтамайды. Ол үшін
өзіндік зерттеу жұмыстардың тиімділігін қамтамасыз етуге болатын негізгі
принциптерді, сонымен қатар өзіндік зерттеу жұмыстарының бөлек түрлерін
басқарудың әдістемесін білу керек. Егер өзіндік зерттеу жұмыстары оқу
процесінің құрама, негізгі элементі болса, онда оның тиімділігі артады және
де егер ол кездейсоқ және ауық-ауық емес, жоспарлы және жүйелі түрде
жүргізілсе, оған әр сабақта және де одан тыс
мезгілде арнайы уақыт бөлінеді.
Тек осы шарттарды қанағаттандырғанда, оқушылар әр түрлі өзіндік
зерттеу жұмыстарын орындағанда ғана олардың тұрақты білім мен білік
дағдылары тәрбиеленеді және оны орындауда қарқыны өседі.
Өзіндік зерттеу жұмыстарының түрлерін таңдап алғанда, оның көлемі
мен мазмұнын анықтағанда дидактиканың негізгі принциптерін басшылыққа алу
керек. Қазіргі кезеңде мынадай дидактикалық принциптердің маңызы ерекше
зор:
- оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың бірлігі принципі;
- ғылымилық және жүйелілік, оқушылардың оқудағы саналылығы мен
шығармашылық белсенділігі принципі;
- көрнекілік, білімдерді меңгерудің, шеберліктер мен дағдылардың
беріктігі принципі;
- сыныптың коллективтік жұмысы жағдайларындағы оқушыларға саралап
қарау (дифференциалдық) принципі,
- қиындықтардың жоғары дәрежесінде оқыту принципі, дамып отыратын
оқыту принципі [3].
Өзіндік жұмыстарды басқарғанда осы принциптерді қолданудың келесі
ерекшеліктері бар:
1. Өзіндік зерттеу жұмыс мақсатталған болу керек. Оған жету үшін
жұмыстың нақты тұжырымдалған мақсаты болу керек. Мұғалімнің міндеті
оқушыларда жұмысқа қызығушылығын және оны жақсырақ орындауға ынтасын
тудыратын тапсырманың тұжырымын табу керек. Оқушылар тапсырманың мәні
қандай және оның орындалуы қалай тексерілетінін көз алдына анық елестету
керек. Бұл оқушылардың жұмысына тиянақтылық, мақсаттылық береді және оның
табысты орындалуына мүмкіндік туғызады.
Ескерілген талаптарды жете бағаламаушылық оқушылар жұмыстың
мақсатын түсінбей, керекті нәрсені істемейді немесе оны орындау процесінде
бірнеше рет мұғалімнен сұрауға тура келетініне әкеледі. Мұның бәрі уақыттың
ұтымсыз кетуіне және жұмыста оқушылардың өзіндік деңгейі төмендеуіне әкеліп
соғады.
2. Өзіндік зерттеу жұмыстары шынымен де өзіндік болуы және оны
орындаған кезде оқушы күштенуге түрткі болу керек. Бірақ мұнда шектен тыс
жібермеу керек: оқытудың әр кезеңінде берілетін өзіндік жұмыстың мазмұны
мен көлемі оқушылардың қолынан келу керек, ал олардың өздері - өзіндік
жұмысты орындауға теориялық және практикалық жағынан дайын болу керек.
3. Басында оқушыларда өзіндік жұмыстардың қарапайым дағдысын
қалыптастыру керек. (Сызбалар, чертеждар, қиын емес есептерді шығарып
қарапайым тәжірибелерді, бақылаулар мен өлшеулерді және т.б. орындау). Бұл
жағдайда оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарына жұмыстың әдіс-тәсілдерін
мұғалім көрнекі түрде тақтаға жазып, нақты түсініктемелер айтылуы керек.
Мұғалім жұмыстың әдіс-тәсілдерін көрсеткеннен кейін оқушылардың
орындаған өзіндік зерттеу жұмысы еліктеу болып келеді. Ол өзіндігін
дамытпайды, бірақ қиындау дағды мен білімін, өзіндіктің жоғарғы формасын
қалыптастыруда өте маңызды мәні бар. Мұнда оқушылар өздерінің оқу немесе
өндірістік түрдегі тапсырманың шешімінің әдістерін жетілдіреді және
қолдануға мүмкіндігі болады.
4. Өзіндік жұмыстарға дайын ережелер мен үлгілерді қолдануға жол
берілмейтін, тек жаңа ситуацияда білімді қолдануды керек ететін
тапсырмаларды беру керек. Тек осы жағдайда өзіндік зерттеу жұмыстары
оқушылардың ынтасы мен танымдық қабілеттерін қалыптастыруды ықпал етеді.
5. Өзіндік зерттеу жұмыстарды ұйымдастыруда білімді, іскерлік пен
дағдыларды меңгеріп алу үшін әр оқушыға әр түрлі уақыт керек. Мұны
оқушыларды саралап деңгейлеу жолымен жүзеге асыруға болады.
Сынып пен жеке оқушылардың жұмысының жүрісін бақылай отырып,
мұғалім тапсырманы дұрыс орындағандарды уақытында қиынырақ тапсырмаға
көшіру керек. Кейбір оқушыларға үйрететін жаттығуларды минимумға дейін
апаруға болады. Басқаларға жаңа ереже мен жаңа заңдарды меңгеріп алу үшін
және оқу тапсырмаларды шешуге өздігінен оларды қолдануға үйрету үшін мұндай
жаттығуларды көбірек беруге болады. Бұл топтағы оқушыларды қиынырақ
тапсырмаларды орындауға көшіру уақытында болу керек. Мұнда жаңаны
меңгеруге, білім мен дағдыларды меңгеруде оқушыларды алға жылжытпайтын
артық асығыстық, сонымен қатар бір орында тұра беру керек емес.
6. Өзіндік зерттеу жұмысына берілетін тапсырмалар оқушыларды
қызықтыру керек. Оған жету үшін берілетін тапсырманың жаңалығы, оның
мазмұны ерекше, берілген тапсырманың немесе әдістеменің практикалық мәнін
оқушыларға ашып көрсету керек. Оқушылар орындау процесінде зат пен
құбылыстарды зерттеп, химиялық қасиеттерін анықтаудың жаңа әдістерін
ашатын өзіндік жұмыстарға қызығушылықпен қарайды.
7. Оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарын оқыту және тәрбиелеу
үрдісіне жоспарлы және жүйелі түрде қосу керек. Тек осы шартты
қанағаттандырғанда олардың мықты білімдері мен білік дағдылары қалыптасады.
Бұл істе жұмыстың нәтижесі оқушыларда өзіндік жұмыс дағдыларын
қалыптастыруда барлық сабақтарда, сабақтан тыс және үйде, сонымен қатар
мұғалімдер қауымының бәрі шұғылданса елеулі болады.
8. Өзіндік жұмыстарын ұйымдастырғанда мұғалім мәліметінің
мазмұндамасын оқушылардың білім, іскерлік пен дағдыларын алудағы өзіндік
жұмыстарымен дұрыс байланыстыруды жүзеге асыру керек. Бұл істе шектен тыс
жібермеу керек: өзіндік зерттеу жұмысына артық берілу бағдарламалық
материалды үйрену қарқынын, жаңаны тануда алға жылжу қарқынын баяулатуы
мүмкін.
9. Оқушылар өзіндік зерттеу жұмыстарының әр түрін орындағанда
басқару ролі мұғалімде болу керек. Мұғалім өзіндік жұмыстың жүйесін ойлап,
оны оқыту процесіне жоспарлы түрде енгізеді. Ол әр өзіндік жұмыстың
мақсатын, мазмұны мен көлемін, оның сабақтағы орнын, әр түрлі өзіндік
жұмыстардың оқыту әдістемесін анықтайды. Ол оқушыларды өзін-өзі бақылау
әдістемесіне үйретеді және оның сапасын бақылайды [4].
1.2 Оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарының түрлері
Биологияны оқыту процесінде өзіндік жұмыстардың 30 түрін
ұйымдастыруға мүмкіндік бар. Бірақ практикада олардың барлығы да
қолданылмайды. Көбінесе сабақтарда есептер шығарып, зерттеулер мен
тәжірибелер орындалады. Тағы да жаңа материалды үйренгенде оқулықпен
жұмыстар, тәжірибелерді құрастыру және оқу жобаларын құру, өзіндік
зерттеулерін компьютерлік презентациялау, күрделі биологиялық және
экологиялық үрдістердің компьютерлік модельдеу сияқты өзіндік жұмыстар
сирек қолданылады.
Қазіргі таңда зерттеу әрекетіне оқытудың жалпыға бірдей қабылданған
жан -жақты әдістемесі жоқ екендігін айта кеткеніміз жөн. Дегенмен іс
жүзінде мектеп оқушыларының өзіндік зерттеу жұмыстарын жүргізуіне толық
мүмкіндік бар. Балалардағы зерттеу дағдыларын дамыту үшін барлық бақылаулар
мен зерттеулер жүйелі және жоспарлы түрде жүргізіліп, жұмыс мақсаты нақты
және оған қол жеткізу мүмкіндігі болуы керек.
Тәжірибе көрсеткеніндей, биология пәні мұғалімінің оқушылардың
өзіндік зерттеу әрекеттерінің түрлі формаларын шебер үйлестіре білуі
маңызды. Олардың ішіндегі ең маңыздылары:
1. Жануарлар мен өсімдіктерге бақылау жүргізу, ағзалардың тіршілік
функцияларын оқып үйрену.
2. Мектеп жанындағы тәжірибелік - практикалық жұмыстар.
3.Табиғатта жүргізілетін бақылаудың көмегімен жергілікті биоценоздардың
флорасы мен фаунасын оқып үйрену.
4. Фенологиялық бақылау жүргізу.
5. Түрлі тақырыптар бойынша көрнекіліктер әзірлеу.
6. Ойындар, ертеңгіліктер, кештердің тақырыптық жоспарларын құру.
7. Ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу.
8. Тәжірибенің жаңа нұсқасын әзірлеу.
9. Тәжірибенің қойылу әдістемесіне өзгерістер енгізу.
10 Жаңаларды қолданып биологиялық оқу проектісін құру.
11. Өзіндік тәжірибелерінің мультимедиялық презентацияларын сабаққа
көрнекілік ретінде әзірлеу.
12. Күрделі биологиялық және экологиялық үрдістерді компьютермен
модельдеу.
13. Компьютерлік программалар арқылы саяхаттау кезіндегі кездейсоқ
жағдайлардан шығуға түрлі ойындар әзірлеу.
14. Оқулықпен жұмыс: жаңаны үйрену, кестелермен жұмыс.
15. Үлестірмелі материалдармен жұмыс.
16. Қосымша әдебиеттермен жұмыс.
17. Өтілген тақырыптар бойынша тірек-сызбалар әзірлеу.
18. Сабаққа қосымша материалдардардан хабарламалар әзірлеу.
19. Зертханалық жұмыстар.
20. Ғылыми практикалық конференцияларға, семинарларға баяндамалар
әзірлеу.
21. Оқулықпен өз бетімен жұмыс.
Бүгінгі күні қоғам — жоғары оқу орнын бітірушілердің білімінің
сапасына ғана емес, олардың өз бетінше жұмыс істеуіне, проблемаларға ғылыми
көзқараспен қарауына, оны шешу жолдарын іздестіруді талап етіп отыр. Осы
орайда оқушылардың кітаппен, оқу және анықтамалық әдебиеттермен жұмыс
жасауға үйретудің маңызы үлкен. Өз беттерімен кітаппен жұмыс жасаудың
көптеген түрі бар. Көптеген ғалымдар
В.О. Пунский, О.М. Железнякова, Г.Г. Граник, С.М. Бондаренко,
Л.И. Концевая оқушыларды өз беттерімен кітаппен жұмыс жасауға үйретуге
арнайы сабақтарды арнауды ұсынады. Оқушыларды кітаппен жұмыс жасауға ғана
үйретіп қоймай, автормен сөйлесуге үйреткен жөн.
Оқу мәтінін меңгеру – ең алдымен оны түсіну және есте сақтау [5].
Мұндай сабақтар оқушыларға оқу материалының қандай түрлерін есте
сақтау керектігін білуге, өз бетінше білімді тәжірибеде пайдалану дағдысын
арттыруға, мұғалімнің кері байланыс жасауына, оқушының өз мүмкіндігін
байқап, оны дамыта түсуіне көмектеседі.
Жаңа мәселелерді оқып үйренгенде, бұрын өтілген материалды
пысықтағанда және қайталағанда оқулықпен жұмыс істеу көрнекі есте сақтауды
пайдалануға және материалды жақсы есте сақтау дәрежесіне жетуге мүмкіндік
береді, оқушылардың іс-әрекетін жандандыратын кітаппен өз бетінше жұмыс
істеудегі іскерлік пен дағдыны дамыта түседі.
Оқушылардың оқулықпен жұмыс істеуін ұйымдастырып, оған басшылық
жасау керек, тексті құрғақ жаттап алмай оқығандарын талдап, қорытынды
жасау, қажетті материалды табу дағдылары мен шеберліктерін туғызу керек. Ол
үшін ең алдымен зейін қоя оқуға, оқығанды есте сақтауға және қайта
жаңғыртуға негізделген репродуктивті сипаттағы іскерлікті дарыту керек
болады. Мұндай іскерлікті қалыптастыру үшін балаларды мыналарға үйрету
керек.
1.Кітаптың мазмұнын, пән көрсеткішін, кестелерді, суреттерді
пайдалана білу, көрсетілген параграфқа немесе бұрын оқылып кеткен
мәселелерге берілген сілтемені таба білу.
2.Оқулықтың мәтінінде тікелей жауап бар болатындай етіп сұрақтардың
жауабын таба білу (мысалы, оқулықтың әр параграфынан кейін берілген өзін-
өзі тексеруге арналған сұрақтар осылай тұжырымдалған).
3. Текстің мазмұнын әңгімелесу сипатында жеткізу.
4. Сәйкес тексті оқып және суретті қарап оқылған заңдылықтар мен
құбылыстар, нысандар туралы, оқылған материалдың практикалық маңызы
жөнінде әңгімелесу.
5. Мәтіннің азғантай бөлігі түсініксіз болғанның өзінде бұл
материалды да, одан кейінгісін де түсіну мүмкін болмайды. Сондықтан
оқушыларды мәтіндегі түсініксіз сөздерді, ұғымдарды бөліп қарап, оның мәнін
ойланып түсінуге, тіпті болмаса анықтамалықтар мен сөздіктерді қолдануға
дағдыландыру қажет. Кім жазып отырса, ол екі рет оқиды, - деген ежелгі
римдіктер [6].
Сондықтан алғашқы сабақтардың өзінде-ақ оқушыларды оқулықтың
құрылымымен таныстыру, оларға кітаптың мазмұнын, атау көрсеткішін қалай
пайдалануды көрсету, өзін-өзі тексеруге берілген сұрақтарға жауаптарды
қалай табумен таныстыру ұсынылады. Содан кейін қайталау сипатындағы
кішігірім тапсырмаларды өздерінің орындауына ұсынады. Содан кейін оқушылар
оқулықпен жұмыс істеудің, оқылатын ұғымдардың мағынасын тереңірек түсінуге,
негізгі ойлау операцияларын белсенді пайдалануға негізделген дағдыларды
игерулері тиіс.
1. Көрсетілген белгілері бойынша зерттелетін нысандарды салыстыру.
2. Мәтінді оқып, қандай бақылаулардың, тәжірибелерден алынған
фактілердің немесе теориядан шыққан белгілердің, сандардың негізінде
қорытынды жасағандығын көрсету.
3. Оқулықта тікелей жауабы болмауы мүмкін сұрақтарға жауап беру.
4. Мәтіннің негізгі мазмұнын атап көрсету.
5. Оқылған тақырыптың жоспарын құру.
6. Бірнеше параграфтар мен кестелердің материалдарын пайдаланып тірек
– сызбалар құру.
Осы дағдыларды қалыптастырғанда оқушылардың білім дәрежесін
ескерген жөн, олардың репродуктивті сипаттағы дағдыларды игергендігіне көз
жеткізу, тапсырмаларды орындағанда пайда болатын қиындықтарды анықтау
керек.
Оқулықпен өз бетінше жұмыс істеуді жеңілдету үшін оқушыларға
неғұрлым жиі кездесетін биологиялық терминдердің кестесін құру ұсынылады.
Кестенің формасын, оның бағандарының атын мұғалім береді, соның
көмегімен оқушылар кестеге бір-екі мысал енгізеді, содан кейін оны бүкіл
жыл бойында толтырып отырады. Мысалы мынадай 1-кесте:
Кесте 1
Жасуша құрылысы
№ Органоид Құрылысы Атқаратын қызметі
Оқулық бойынша жаңа мәселелерді оқып үйренгенде оқушылардың
қарастырылып отырған тақырыпта сол мәселенің қандай орын алатындығын,
онымен қандай ұғымдардың байланысты екенін және олармен ұқсас қандай
мәселелер бұрын окылғандығын білулері тиіс. Бұл үшін де оқушылар қорытынды
жасайтындай етіп, сызбалар мен кестелер құрғаны пайдалы, мысалы: Қанның
құрамы.
Балалар бірінші рет олар үшін жаңа пән биологиямен танысқандығын
ескере отырып, сабақтың соңында, мұғалім түсіндіргеннен кейін, оқулықтың
тиісті параграфын дауыстап оқып және оның мазмұнын әңгіме түрінде қайта
айтып шыққан пайдалы. Жеке абзацтар бойынша, ретімен, текстің кейбір
жерлеріндегі терминдердің мәндерін түсінуін анықтау, өзін-өзі тексеруге
арналған сұрақтардың жауаптарын тұжырымдау керек. Содан кейін жұмысты
қиындата түсуге оқушыларға параграфтың жоспарын жасауды, мәтінге сұрақтар
қоюды, өздері мысалдар келтіруді т.с.с. ұсынуға болады.
Материалды пысықтаудың және оқулықпен жұмыс істеуге дағдыланудың
мұндай формасын әр сабақ сайын емес, бірақ мүмкіндігінше жиірек өткізуге
болады, өйткені бұл тіпті нашар оқитын оқушылардың білім алуына аз да болса
көмектеседі.
Курстың кейбір мәселелерін осындай тәсілмен тек қана сыныпта оқулық
бойынша оқуға болады. Оқулықпен өзіндік жұмыс істеу оқытудың басқа
әдістерімен үйлесіп отыру керек.
Оқулықпен жұмыс әдісінің кемшілігі уақыт пен энергияның көп
кетуінде, сонымен қатар, ол оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескермейді.
Дұрыс құрылмаған оқулықтарда оқыту үрдісін басқару мен өзін-өзі бақылауға
қажетті материалдары болмайды. Сондықтан мұғалім жақсы оқулықтарды таңдап
және бұл әдісті басқа оқыту әдістерімен үйлестіру керек[7].
Үй тапсырмаларын әзірлегенде оқушылар әдетте тек оқулықпен ғана
жұмыс істейді. Егер мұғалім өтілетін материалға сәйкес оқушылардың қолына
косымша әдебиеттерді (биологтардың және ғылым мен техника қайраткерлерінің
еңбектерінен үзінділер, ғылыми-көпшілік әдебиеттердің анағұрлым сәтті
үлгілерін, ғылыми-журналдардан алынған мақалаларды) беретін болса, яғни
оқылатын мәселен илюстрациялайтын, толықтыратын, ал кейбір жағдайларда
оларды кеңейте түсетін хрестоматиялық әдебиетті бере алатын болса, онда
мұғалімнің оқушыларда пәнге деген тұрақты қызығушылығын тудыру жөніндегі
сабақта басталған жұмысы үйде жалғастырылады.
Ғылыми-техникалық прогресс оқыту кезінде ұғынуға тиісті білім
көлемінің өсуіне әкеледі, орта мектепте де, жоғарғы оқу орнында да білім
беру деңгейіне талаптарын жоғарылатады.
Таным үрдісі іскерлік жүйесі мен оқу еңбегінің дағдысын меңгермей
табысты болмайды. Оларға оқу және жазу іскерлігі, өздігінен жұмысты
жоспарлау, оның орындалуын қадағалап отыру, жөндеулер енгізу және т.б.
жатады. Хрестоматиялық әдебиетті мұғалімнің басшылығымен оқу оқушылардың
пәнге деген қызығушылығын арттыруға, блімінің терең де берік болуына, ой-
өрісінің кеңеюіне, сондай-ақ логикалық ойлауының дамуына, танып-білу
қызметінің арта түсуіне көмектеседі. Сонымен қатар, ол оқушылардың алдағы
бүкіл өмірі мен қызметіне соншалықты қажетті кітаппен жұмыс істеуге
дағдыландырады, оқушыларды кітапқа ғылыми және практикалық білім көзі
ретінде қарауға тәрбиелейді.
Қазір оқу және қосымша әдебиеттермен өздігінен жұмыс жасау
іскерлігін кезең бойынша қалыптастыру әдістемесі жетілдірілген. Ол табиғи-
ғылымилық циклдегі оқу пәндерінің мәнін саналық-генетикалық анализде
негізделген. Білімнің негізгі құрылымдық элементерін ұғыну талаптарын
әдетте плакаттарға немесе стендке қояды (Кесте 2). Егер де мүмкін болса
жоспарды көбейтіп, әр оқушыға өзі қолдануға беруге болады. Төменде
жалпыланған жоспардың бірнеше мысалдары берілген.
Кесте 2
Ұлпалар туралы не білу керек
1. Ұлпалардың анықтамасы.
2. Ұлпалардың сипаттамасы.
3. Ұлпалардың құрылысы.
4. Ұлпалардың атқаратын қызметі.
5. Ағзада орналасуы
6. Зерттеу тәсілдері.
Жалпыланған түрдегі жоспарды қолдану оқушыларда әдебиеттермен
өздігінен жұмыс іскерлігін, мәтінде негізгі ойды бөліп алу іскерлігін,
мәтінді
механикалық түрде жаттауды болдырмауды тездетеді. Мұның бәрі оқушылардың
біліміне жағымды ықпал етеді. Олардың білімдері терең және саналы түрде
болады. Мұнда мәтінмен жұмыс шығармашылық, өзгертілген түрде болады.
Оқушы мәтінді оқығанда ондағы негізгі құрылымдық элементтерін бөліп
алуға, олардың әрқайсысына қатысты ақпаратты айқындауға және анализдеуге
тырысады.
Ақпаратты өңдеудегі осындай түрдегі әрекеті оқылғанның жауаптарының
мазмұны мен құрылымына елеулі ықпал етеді: олар нақты, формасы жағынан
қысқа, мазмұны жағынан терең болып келеді [8].
Оқулық – бұл берілген жастағы оқушылардың түсінуге оңай ғылыми
мағлұматтардың қысқаша жинағы. Ол оқушыларға хабарланатын биологиялық
білімнің шағын көлемін, деңгейін және құрылымын анықтайды. Әдістемелік
зерттеудің және оқыту практикасының анализі оқушыларда оқулықпен жұмыс
іскерлігінің 6 тобын қалыптастыру керек деген нәтижеге келді.
Бірінші топ – мәтіннен маңызды ақпарламаның негізгісін бөліп алу
және оны логикалық тізбекке жазу. Мысалы, онтогенез туралы тақырыпты
оқығанда келесі логикалық тізбекті жазып алуға болады: онтогенез –
эмбриондық + митоз – бөлшектену – гаструла - сыртқы ұрық жапырақша + ішкі
ұрық жапырақша + постэмбриондық + тура даму + түрленіп даму. Бұл осы
тақырыптың негізгі ойы, оның негізгі кезеңдері, ал қалған материал тек
оларды ашып, иллюстрациялайды. Сөйтіп оқулықтың белгілі мәтінінен ары қарай
әр түйінді түсіндіретін материалды бөліп алуға болады. Оны есте сақтау
керек. Егер сабақ сайын логикалық тізбек түрінде негізгі білімді бөліп алу
мен белгілеу жүйелі түрде жүргізілсе, онда ол жақсы нәтиже
береді.
Логикалық тізбекті бөліп алу мен ашу процесінде материалды бірнеше
реет оқып шығу ұйғарылады. Бірінші рет оқығанда жалпы түсінік береді,
екіншісінде –негізгі ойды бөліп алуды мүмкіндік береді, үшіншіде – бөлек
түйіндерді түсіндіретін материалды бөліп алады. Ауызша және жазбаша
іскерліктерін тығыз байланыстырғанда сөйлеудің дамуына және ғылыми
терминологияны меңгеріп алуына ықпал етеді.
Екінші топ – бұл оқулықтағы көптеген көрнекі материалдан білім алу
іскерлігі. Мектеп оқулығындағы суреттер мен фотосуреттер:
1) негізгі түсініктер мен заңдылықтарды анықтауға көмектесетін
ақпарламамен;
2) өлшегіш құралдармен (мысалы, спирометрмен, тонометрмен,
термометрмен, таразымен, секундомермен, және т.б.);
3) зертханалық аспаптармен;
4) зерттеліп жатқан құбылыстар мен үрдістердің сызбасымен,
5) мүшелер мен мүшелер жүйесінің құрылысымен;
6) әр түрлі графиктер мен сызбалармен таныстырады.
Суретті қабылдаудағы психологиялық ерекшелігі басында адам суретке
өзінің назарын аударады және оған қарап есте сақтайды. Бірақ бұл реакция
егер суретті анализдеуде, одан ең мәнді компоненттерін немесе үрдістердің
бөлек кезеңдерін бөліп алуда арнайы іскерлігін ұйымдастырмаса тез сөнеді.
Графиктер зерттелетін үрдістердің құбылыстарының динамикасын ашуға,
себепті-нәтижелі байланысты анықтауға, сандық тәуелділікті анықтауға және
оны формула, график түрінде жазуға көмектеседі.
Айтылғандардың барлығы оқу процесіне оқулықтағы иллюстрациялық
материалымен жұмыстардың барлық түрлері керек екендігіне көз
жеткізеді.
Үшінші топ – эксперименттік іскерліктер. Оны қалыптастыруда
үлкен практика керек. Сыныпта орындалатын фронтальды жұмыстардың
санын көбейтуге мүмкіндік болмағасын, оқушыларға үйде орындалатын
эксперименттік тапсырмалар беруге болады. Бұл жұмыстарды орындау
үшін оқулықтарды нұсқау ретінде қолдану керек. Сыныпта орындалған
зертханалық жұмысқа ұқсас экспериметтік тапсырмаларды үйге беруге
болады. Мұндай түрдегі тапсырмалар оқыту мен практикалық өмірді
жақындатады.
Үйде орындалатын экперименттік тапсырмаларды оқулық бойынша
орындауға ұсынылады: оның ішінен ұқсас зертханалық жұмысты тауып,
жұмыстың жүрісіндегі әрекеттерді орындау.
Төртінші топ – оқулықтағы мәтінде және анықтама материалында
бейімделу іскерлігі. Оны қалыптастыру үшін мынадай тапсырмалар қолдануға
болады:
- мазмұндамасы бойынша оқулықтың тақырыптық құрылымы, тақырыбы туралы
айту;
- пәндік көрсеткіш бойынша бір ғалым туралы материал тауып, оны айтып
беру;
- тақырып бойынша тірек сызбалар жасау;
- тақырып бойынша қосымша әдебиеттер мен ақпарат құралдарынан
хабарлама дайындау.
Қазіргі кезде оқулық көбінесе материалды үйде қайталау үшін
қолданылады, ал сабақта анықтамалық пен жаттығулар көзі ретінде сирек
қоданылады. Ал, өздігінен білім алу көзі ретінде өте сирек қолданылады
(кемінде мұндай жұмысқа сабақтың 2-3 % бөлінеді). Оқулықтардың
мүмкіншіліктерінің мұндай бағаламаушылығы оқушылардың жалпы оқу дағдысының
дамуына кері әсер етеді.
Орта мектепте оқу уақытында оқушылар оқулықпен жұмыстарында
мынадай дағдылар мен іскерліктерді меңгеріп алу керек:
- мазмұны мен пәндік көрсеткішті қолдана білу;
- оқылған тексте негізгісін (зерттелетін құбылыстардың маңызды
белгілерін, заңдардың мәнін және т.б.) бөліп ала білу;
- суреттер, графиктер мен кестелерді қолдана білу;
- оқылған материалдың жоспарын және конспектісін құра білу;
- оқылғанды өзінің сөзімен саналы, біртіндеп айта білу: оқулықтағы
материалды басқа қорлардан алынған мәліметтермен толықтыру;
- бір сұрақ бойынша билиографияны құра білу.
Алынған іскерліктер мен дағдылар жоғарғы оқу орнында оқуды
жалғастырғанда, әсіресе сырттай және кешкі оқу жүйесінде керек [9].
Оқылатын материалда өздігінен негізгісін бөліп алу, оқылған
параграфтың жоспарын құру. Бұл жұмысты бірінші сабақта орындау керек, ал
сосын – үйде. Оқушыларды мадақтау ретінде ең жақсы жоспарларды сабақта
оқып, оларды жауап бергенде оқушыларға қолдануға рұқсат беруге болады. VIIІ
– XI сыныптарда қиындау іскерліктерін қалыптастыру керек:
жалпыланған жоспарларды құру және қолдану, оқулықтың мәтінін анализдеу және
синтездеу, оқулықтың бөлімдерінің, тараулардың ішіндегі логикалық
байланысты табу және түсіну.
Сондай-ақ, 7-сыныпта Кенелер тақырыбын өткенде 157-беттегі 1-
тапсырманы оқушылар өздігінен орындайды. Мұнда жергілікті жерде кездесетін
кене түрлерін анықтаңдар деген тапсырма берілген. Сол сияқты кез келген
зертханалық жұмысты өткенде оқушы оқулықпен өзіндік зерттеу жұмысын
істейді. Сарамандық сабаққа сағат бөлінеді.Тәжірибе практикалық сабақта
жүргізілсе, нәтиже басқаша болады, өйткені оқушы бұл тәжірибеге алдыңғы
сабақтардан алған білімдерімен толық әзірленіп келеді.
Оқушылардың өздігінен істейтін жұмысы дегеніміз арнайы берілген
уақытта мұғалімнің тапсыруымен, бірақ оның көмегінсіз, өз күштерімен
қойылған міндетті орындап, өздері нәтиже, қорытынды шығаратын жұмыстар.
Сөйтіп сарамандық сабақтардың білімді нақтылау, пысықтау құралы ретіндегі
маңызы ерекше.
Өтілетін сарамандық сабақтың тапсырмасы оқушыларға үй тапсырмасы
ретінде беріледі. Оқушылар оқулық бойынша істелетін тәжірибенің сипатымен
танысады.
Егер тәжірибе күрделі болса, онда оның орындалу жоспарын үйде
жасайды. Сарамандық сабақта оқушылар жеке, ұжыммен және топпен жұмыс
істейді. Кей тақырыптар бойынша бір ай бұрын да өз бетімен жұмыс беріледі.
Мұндай тапсырмаларды семинар, конференция ұйымдастырғанда, жеке ғылыми
зерттеу жобаларымен жұмыс кезінде беруге болады [10].
1.1 Оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру
әдістемесі
Біздің басқа мамандықтарға қарағанда тандап алған мамандығымыз
"Биолог" немесе табиғат жөніндегі ғылымды оқытушы болғандықтан да
басқалардан ерекшелігі бар. Сол ерекшелік негізінде бір нәрсеге бас ию
керек болса, онда өсімдікке бас иіп, тәжім ету қажет, өйткені, өмірге,
тіршілік етуге қажеттінің бәрін адам өсімдіктен алады.
Табиғат — тілін білгенген, сырын ұққанға тәлімі мол мектеп. Дала —
адамды еркіндікке баулыса, таулар ерлікке шақырады, орман сергектікке,
еңбекке үйретсе, өзен-көл пәктікке, мөлдірлікке үйретеді. Олай болса
табиғатты жасандырып, оның әмірі мен күшін неғұрлым толық ашуына қолғабыс
тигізу әрқайсымыздың қасиетті де қастерлі борышымыз.
Оқушылардың биология пәні бойынша алған білімдерін тереңдете отырып,
танымдық қызығуы мен шығармашылық қабілеттерін дамытуда теориялық
білімдерін практикада пайдалана білуде мектеп жанындағы оқу-тәрбие
үлескісінің маңызы өте зор [11].
Мектеп жанындағы оқу-тәрбие үлескісі тегіс жерде орналасуы шарт.
Үлескіні мектеп ғимаратының оңтүстігінде немесе оңтүстік батысында
орналастыру қажет. Тоған, өзен суымен суарылатын болса, үлескінің беті
тегіс болғаны дұрыс. Сонда өсімдік дұрыс, тегіс суарылып, су жан-жаққа
қашпайды. Оқу-тәрбие үлескісінде мынадай бөлімдер орналасуы шарт:
1. Далалық дақылдар.
2. Көкөністік дақылдар.
3. Өндірістік бөлім.
4. Гүл — көркемдік.
5. Дәрілік өсімдіктер.
6. Тұқымдық (сәбіз, қызылша).
7. Розарий.
Бұл бөлімдердің аумағы әр түрлі. Әрбір мектеп, өзінің үлескісінің
аумағы мен мүмкіндіктерін пайдалана отырып бөлген абзал
Мектеп жанындағы үлескіде мынадай бөлімдер болуы керек:
1. Бастауыш сынып оқушыларымен сабақ өткізілетін бөлім. (өсімдік
морфологиясы бойынша дүниетану сабақтары).
2. Көп танапты ауыспалы егістікке егілетін дала дақылдары мен көкөніс
дақылдары бөлімі.
3. Оқушылармен жүргізілетін практикалық талаптарға сәйкес жылыжайлар мен
көшеттер бөлімі.
а) Оқушыларға ауыл шаруашылығы өсімдіктерін оқытуға байланысты өткізілетін
сабақтарға арналған бақ өсірудің сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстарына
қажетті жеміс-жидек питомнигі.
ә) Зоология үлескісі.
б) Жалпы биология курсы бойынша өсімдіктердің көптүрлілігі т.б. және жас
биологтарға арналған коллекция бөлімі.
Мектептің оқу-тәжірибе үлескісінің жұмысын ұйымдастыруда ең бірінші
алаңның топырағына көңіл аударған абзал. Себебі, топырақ құрамы мен
құрылымы өсімдіктің өсуі мен гүлдеу мерзіміне, алынатын өнім түсіміне
тікелей әсер етеді. Сондықтан оқу-тәжірибе үлескісінің алаңын топырақпен
қамтамасыз ету мен оны танаптарға орналастыруға мұқият қарау қажет. Мектеп
алаңынан өнімді мол алу үшін ауыспалы егістік технологиясын пайдаланған
дұрыс [12].
Көптеген өсімдіктер, мысалы қызан, картоп, тамыржемістер (сәбіз,
қызылша, шалқан), үрмебұршақ және пияз — көң мен қарашірікті, оның үстіне
минералды тыңайтқыштарды есептеп шашуды талап етеді. Мысалы, картоп пен
қызан егілетін 1 м2 жерге 20 мг аммиак селитрасының ерітіндісін, 60 г
суперфосфат, 30 г калий тұзы тыңайтқышы қажет. Ал, тамыржемістілер
отырғызылатын алаңның 1 м2-на 15 г аммиак селитрасын, 50 г суперфосфат, 30г
калий тұзын себу қажет. Мұндай тыңайтқыштарды шашу үшін оның 23 бөлігін
топырақты өңдеу алдында, ал қалған 13 бөлігін қопсыту, тегістеу алдында
шашады. Органикалық тыңайтқыштарды пайдалану орта есеппен 1 м2 жерге 30г
мөлшерде төгіледі. Топырақты өңдеуде 1-2 күн қалғанда қарашірікпен
суперфосфатқа қосымша 1 м2 жерге 300—5000 г әк (известь) шашады. Оны қияр,
орамжапырақ, қызылша, сәбіз, пияз жақсы көреді. Ал картоп пен қызан оны
қаламайды.
Жалпы үлескідегі топырақты күз мезгілінде дайындау қажет. Ол үшін
топырақты жапырақтан, өсімдік сабақтарынан тазалап алған соң, оны қар
суымен жаңбыр суы жақсы сіңетіндей ірі-ірі күйіңде қалдырып қазып тастау
керек. Күз кезінде көкөністік бөлімде сарымсақты отырғызып қою керек, ал
көктем шығысымен оны шөптеу, түбін босату жұмыстары басталады.
Көктемгі ылғалды барынша пайдалану үшін топырақты өңдеу мүмкіндігі
туысымен 1 кесек топырақ алып 1м биіктіктен жерге тастаймыз. Егер ол 3-4
бөлікке бөлінсе, себуге болады, ал егер ол бөлінбей, сол қалпымен жатса,
себуге әлі ерте, суыққа төзімді өсімдіктерді егу керек. Әсіресе сәбіз
тұқымдары жай көктейтін болғандықтан оны ерте егуге болады. Тәжірибе үшін
сәбіз тұқымдарын мынадай нұсқамен егуге болады:
1. Қысқа қарай егу.
2. Көктемнің бас кезінде егу.
3. Көктемнің бас кезінде егілгеннен 10-15 күн кешіктіріп егу
Тәжірибе шарттары:
а) Мөлтек көлемі 1-2 м2.
ә) Олардың қайталануы 2-3 егіс пирамидасы.
б) 1 м2 жерге 0,8 г тұқым.
Тәжірибе нәтижесі өсімдік түйірін сиретуден кейін және күзде өнім
жиғаннан кейін оның сапасы мен салмағын есептегенде белгілі болады (әр
нұсқаны жеке есептеу керек). Әрине, тәжірибе күрделі климат, топырақ және
ылғалдың түрлі жерлерінде жасалады. Сондықтан тәжірибе нәтижесі әр түрлі
болары сөзсіз. Алайда тәжірибе дәл және анық болуы үшін барлық жүргізілетін
есеп болуы абзал. Өйткені барлық мәлімет мынадай құжаттар арқылы
жүргізіледі:
1) Күнделік дәптері.
2) Тіркеу журналы.
Күнделікке оқушылардың күнделікті бақылаған мәліметі жазылады. Онда
күнделікті болған өзгерістер (өскіннің өсуі, гүлдеуі т.б.) ауа райында
болған құбылыстар (фенологиялық бақылау), жасалған күтім (суару, түптеу,
шөптеу, т.б.) жазылады.
Тіркеу журналыңда жер аумағы, өсімдік тарихы, топырақ сипаттамасы
тәжірибе алаңының сызбасы, ауданы, тәжірибе жұмысының жоспары, аудан
бұрынғы дақыл жөнінде мәліметтер, 1 га шаққанда алынған өнім, есептеу
қорытынды жазылады.
Оқу-тәжірибе үлескісінің жұмысын дұрыс жоспарлаудың маңызы зор.
Әрине, жоспарлау кезінде топырақтың құрамы мен құрылымын, өсімдіктің
вегетациялық кезеңін, жергілікті жерде өсіруге ауа райының қолайлығын
ескерген жөн. Сондай-ақ, жас кезінде дақылдарды күтіп, баптау үшін
оқушылардың жазғы еңбек практикасын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
Бригада мүшелерінің еңбек практикасын биолог мұғалімдер немесе
бастауыш сынып мұғалімдері бақылап, ұйымдастырып отырады. Бригада
мүшелері бірінші күні жұмысын бастарда мектеп үлескісінде жұмыс істеу
кезіндегі сақтық ережесімен танысып, журналға қол қояды. Ал бақылаушы,
үйретуші мұғалім жұмыс түрлерін белгілеп, оны орындау жолдарын көрсетіп,
тәжірибе күнделігін жүргізуді реттеп, оқушылардың келгендері туралы
журналға белгілеп отырады.
Оқушылардың жазғы еңбек практикасы үлескіде өскен дақылдарды күтіп
баптау, өнімін жинау жұмыстарымен бірге пәнге байланысты, оқушылардың
танымдық белсенділіктерін арттырып, шығармашылыққа тәрбиелейді. Жаздық
еңбек практикасының дүниетану, биология пәндерінен алған теориялық білімді
өмірмен, практикамен байланыстыруда, оқушылардың өзіндік зерттеушілік
дағдыларын қалыптастыруда маңызы зор. Мысалы 4 сынып оқушылары өсімдік
мүшелерімен танысып, оларға сыртқы ортаның әсер ету жағдайларын анықтайды.
5-сынып оқушылары жаратылыстану пәні бойынша өсімдіктердің
көп түрлілігімен жабайы және мәдени өсімдіктермен танысады.
6-сынып оқушылары тамырлық тыныс алуы үшін түптеу топырақты
қопсытудың маңызын, өсімдік жапырағының суды буландыру жылдамдығын,
өсімдіктердің гүлдеп, жеміс пен тұқым беру түрлерін ұғынып, практикада өз
көздерімен көреді.
7-сынып оқушылары өсімдікке тәжірибе жасау арқылы сыртқы орта
жағдайларының күтімінің әсерін бақылайды. Түскен өнімді жинап, оны өткізу
барысында экономикалық тиімділігін есептей отырып, экономикалық білім
алады, өзіндік зерттеушілік дағдыға ие болады..
Оқу-тәжірибе үлескісінің жұмысын дұрыс жоспарлау барысында мынадай
педагогикалық міндеттер жүзеге асады:
1. Оқушылардың танымдық қабілеттері артады.
2. Теориялық білімнің практикамен байланысуы.
3. Оқушыларды еңбеккерлікке, іскерлікке тәрбиелеу.
4. Ізеттілікке тәрбиелеу (кішіге қамқор болу).
5. Экологиялық тәрбие беріледі.
6. Экономикалық білім беріледі.
7. Шығармашылық қабілеттерін дамытады.
Сондықтан да оқушыларға жан-жақты, саналы білім беруде, оларды
өзіндік зерттеушілік еңбекке баулып, еңбек ете жүріп танымдық қабілеттерін
дамытуда мектеп жанындағы оқу тәжірибе үлескісінің берері мол. Сабақтан
кейін оқушылар өздерін толғандырып жүрген мәселелер жайлы оқытушыдан көп
мағлұмат беруді сұрайды. Оқушылардың қызығушылығын қанағаттандыру үшін,
танымдық қабілетін арттыру үшін мұғалім оқушыларды сыныптан және мектептен
тыс жұмыстарға тарту керек. Сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстарға
үйірме, факультатив, секция, клуб, студиялардың жұмыстарын айтуға болады.
Үйірме жұмыстарын жүргізуде төмендегі жұмыстар ұйымдастыру
жүргізілуде. Үйірме сабақтары: дәріс, пікірталас, рөлдік ойындар, пікір-
сайыстар, конференциялар, кештер, кездесулер, практикалық жұмыстар,
табиғатқа экскурсиялар;
Тірі табиғат бұрышы: табиғатпен етене жақын өскен бала мейірімді
адамгершілігі мен жауапкершілігі мол болып тәрбиеленетіндігі белгілі. Осы
орайда тірі табиғат бұрышы ұйымдастырылып, онда қояндары, тотықұстар,
аквариум және көптеген бөлме өсімдіктері бар. Оқушылар тірі табиғат
бұрышында күтім жұмыстарымен қатар тірі мүйістердің тіршілік әрекетіне
бақылау жұмыстар жүргізеді [13].
Табиғат қорғау бұрышы: оқушылар өз жұмыстарын жинақтап көрсетеді.
Табиғат қорғау бұрышындағы оқушылардың жұмыстарын төмендегіше
топтастыруға болады.
- ақпараттық
- тәрбиелік
- насихаттаушылық
Үйірме жұмыстары негізінен 4 бағытта ұйымдастырылып жүргізілуде.
1.Өлкетану саясат бағыты - бұл бағыт бойынша оқушылар жергілікті
жердегі жануарлар мен өсімдіктер әлемімен және табиғатымен танысу
мақсатында туған өлке табиғатына экскурсиялар ұйымдастырады. Экскурсия
барысында оқушылар теориялық алған білімдерін іс жүзінде көріп танысады,
бақылау жұмыстарын жүргізеді, топпен ұйымдасып жұмыс жасайды. Туған өлке
табиғатына экскурсиялар, оқушылардың үйірме жұмыстарына қызығушылығын
оятады.
2. Ғылыми танымдық бағыты - бұл бағыт бойынша үйірме жұмыстарының
барысында ғылыми - практикалық конференциялар, мамандармен кездесулер,
реферат қорғау, баяндама жасау жұмыстары жүргізіледі. Оқушылар өздерінің
ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Оқушылардың ізденісі және шығармашылық
қабілеттері дамиды.
3. Мәдени ағарту бағыты - бұл бағытта кештер, сайыстар, көрмелер
ұйымдастырылып жүргізіледі. Табиғатты қорғауды насихаттау жұмыстарын
жүргізеді. Бұл бағыттың ерекшелігі үйірме мүшелерінің танымдық іс-
әркеттерін дамытады.
4. Еңбекке баулу бағыты - көгалдандыру көркейту жұмыстары, бауды
күту, тірі табиғат бұрышындағы жұмыстар. Осы жұмыстар арқылы оқушылар еңбек
сүйгіштікке тәрбиеленеді, адамгершілігі мен жауапкершілігі артады.
Үйірме жұмыстарына қазіргі таңда ауданның орталық мектептерінен 30-
ға жуық оқушылар тартылып жұмыс жасауда. Үйірме мүшелері, үйірме
жұмыстарының барысында ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізіп, түрлі аудандық,
облыстық, республикалық деңгейдегі ғылыми - практикалық конференцияларға
қатысып жүлделі орындарды жеңіп алды.
Экологиялық бағытта үйірме жұмыстарын ұйымдастыру арқылы
оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің маңызы қазіргі таңда арта
түсті. Қосымша білім беруді жоғары педагогикалық шеберлікпен ұйымдастыру
арқылы барлық рухани өмір мен істе көрініс табатын адамзат мәдениетінің
маңызды бөлігі және табиғаттың құндылығын түсінетін экологиялық білім
жүйесімен және іс-әрекетпен қоршаған ортаға ізгілік қарым-қатынаспен
сипатталатын тұлғаның ерекше қасиетін тәрбиелеу қажет.
Биология пәнін оқытуда өзіндік зерттеу жұмыстардың маңызы өте зор.
Жүйелі жүргізілген өзіндік жұмыс оқушының ойлау қабілетін дамытып, дұрыс
қорытынды жасай білуге үйретеді.
Сабақ – шығармашылық жұмыс, өйткені сабақты түрлендіру арқылы
мұғалім оқушының өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz