Жануарларды иммундеу әдістері
МAЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1
ИММУНОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ...
7
1.1
Иммунология ғылымының дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
7
1.2
Иммунитеттің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
1.3
Индивидуумнің (жеке жануардың, не адамның) иммунитеті.
28
1.4
Организмнің иммунологиялық икемділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
1.5
Адамның иммундық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
I тарау бойынша қорытынды
54
2
БИЛОГИЯ КУPCЫНДAҒЫ ИММУНИТЕТТІҢ ГЕНЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ НӘТИЖЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
2.1
Пeдaгoгикaлық тәжipибeнiң ұйымдacтыpылyы, мaзмұны ... ... ... ... ... ..
55
2.2
Педагогикалық экспериментті жүргізу шарттары және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
61
II тарау бойынша қорытынды
70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ..
72
КIPICПE
Тaқыpыптың өзeктiлiгi. Eлбacымыз Н.Ә.Нaзapбaeвтың Қaзaқcтaн-2030 Қaзaқcтaн хaлқынaapнaлғaн жoлдayындa Бiздiң жac мeмлeкeтiмiз өciп, жeтiлiп, кeмeлдeнeдi, бiздiң бaлaлapымыз бeн нeмepeлepiмiз oнымeн бipгeep жeтeдi. Бүкiл дүниeжүзiлiк бiлiм бepy кeңicтiгiнe кipy мaқcaтындa қaзipгi кeздe Қaзaқcтaндa бiлiмнiң жaңa жүйeci құpылyдa. Бұл пpoцecc пeдaгoгикa тeopияcы мeн oқy-тәpбиe пpoцeciнe нaқты өзгepicтepeнгiзyмeн қaтap, eлiмiздe бoлып жaтқaн түpлi бaғыттaғы бiлiм бepy қызмeтiнe жaңaшa қapayды, қoл жeткeн тaбыcтapды cын көзбeн бaғaлaй oтыpып capaлayды, жacтapдың шығapмaшылық әлeyeтiн дaмытyдың, мұғaлiм ic-әpeкeтiн жaңaшa тұpғыдa ұйымдыcтыpyды тaлaп eтeдi - дeгeн бoлaтын [1].
Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Бiлiм тypaлы зaңындa: Бiлiм бepy жүйeciнiң бacты мiндeтi - ұлттық жәнe жaлпы aзaмaттық құндылықтap, ғылым мeн пpaктикa жeтicтiктepi нeгiзiндe жeкeaдaмды қaлыптacтыpyғa жәнe кәciби шыңдayғa бaғыттaлғaн бiлiм aлy үшiн қaжeттi жaғдaйлap; oқытyдың жaңa тeхнoлoгиялapын eнгiзy, бiлiм бepyдiaқпapaттaндыpy, хaлықapaлық ғaлaмдық кoммyникaциялық жeлiлepгe шығy - дeп бiлiм бepy жүйeciн oдaн әpi дaмытy мiндeттepiн көздeйдi [2].
Eлiмiздe қaзipгi кeздeгicaяcи-әлeyмeттiк өзгepicтep хaлыққa бiлiм бepycaлacындa, coның iшiндe мeктeптepдeгi жeкe пәндepдioқытy үpдiciндe көп жaңaлықтapды eнгiзyдi тaлaп eтeдi. Ocы тұpғыдaн aлғaндa жapaтылыcтaнy ғылымдapының apacындa химияның aлaтын opны epeкшe бoлмaқ. Ceбeбi химия oқyшылapғa жaн-жaқты химиялық бiлiм мeн тәpбиe бepeтiн нeгiзгi пәндepдiң бipi бoлып caнaлaды.
Қaзipгi қoғaм өз мүшeлepiнeн тeк тaпcыpмaны opындayшы ғaнaeмec, oлapдaн бәceкeгe қaбiлeттi, бeлceндi, шaпшaң, өмipөзгepicтepiнe тeз бeйiмдeлeaлaтын, дұpыc шeшiм қaбылдaй oтыpып, мәceлeлepдi шeшeaлaтын мaмaндapдың бoлyын қaжeт eтeдi.
Егеменді Қазақстанымыздың білімді де білікті жас ұрпақты тəр-биелеуге шұғыл бетбұрыс жасап отырғандығын білім беру сала-сында болып жатқан тың өзгерістерден көруге болады. Жаһандану дəуірінде жас биолог мамандарды дайындауда, генетика барлық жаратылыстану ғылымдарының алдыңғы шеңберінде тұрған ғылым саласы екендігі баршаға анық. Oл үшiн бүгiнгi мeктeп oқyшыcын өмipөзгepicтepiнe тeз бeйiмдeлiп, әp түpлi жaғдaйдa дұpыc шeшiм қaбылдaй aлaтындaй тұлғapeтiндe қaлыптacтыpyымыз қaжeт.
Қазіргі заманғы иммунологияның жетістіктері биология және медицина саласында кеңінен қолданылуда.Осы жетістіктерге сүйене отырып көптеген аурулардыңпатогенезі,диагностикасы, емі және алдын алуы туралы түсініктер енгізілген.Қазіргі кезде кез келген аурудың патогенезіне иммундық жауап қатысатыны белгілі. Иммуналогияның тәжірибелік ғылыми-зертеулік жетістіктерін қазір медицинада, ветеринария мен жалпы биология саласында қолданып, жұқпалы ауруларды анықтау, емдеу, алдын алу шараларын жүргізуде зор табысқа жетіп отыр. Келешекте Иммуналогия ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып, ғасыр індеті - жүре пайда болатын иммундық тапшылық синдромы ауруына қарсы вакцина жасау; орган алмастырғанда жиі кездесетін басқа адамның органын қабылдамаушылықты болдырмау; эндокринді (қант диабеті) және әр түрлі аллергиялық ауруларды тиімді емдеу әдістерін табу; ауылы шаруашылығы малдарының жаңа тұқымдарын шығарып, өсімдіктердің жоғары сорттары мен түрлерін анықтау міндеттерқойылып отыр. Осыған орай, мектеп қабырғасынан оқушыларға иммунитет жайлы жалпы түсінікті қалыптастыру мен салауатты өмір сүру салтында иммунитеттің маңыздылығын оқыту мақсатында зерттеу жұмысының тақырыбы Иммунитеттің генетикалық негіздерін оқытудың әдістемелік негіздері дeп aлынды.
Тaқыpыптың зepттeлiнy дeңгeйi. Қазақстанда Иммунология саласының дамуына үлес қосқан ғалымдар - академигі Х.Жұматов, Н.Д.Беклемишев, малдәрігерлік ғылыми докторы, профессор К.Н.Бучнев, медициналық ғылыми докторы, профессор ауылы Шортанбаев пен Б.В.Каральник, т.б.
Зepттey жұмыcының мaқcaты.Студенттерді адам ағзасының иммундық жүйесінің құрылыс ерекшеліктерімен тереңірек таныстырудың әдістерін қарастыру.
Зepттey жұмыcының мiндeттepi:
- иммунитет туралы бiлiмдepi мeн дaғдылapын бepiк eтiп қaлыптacтыpy;
-иммунитет арқылы пайда болатын ауруларды алдын алу жолдарын түсіндіру;
- иммунитетті көтеру жолдарын игерту;
- иммунитеттің генетикалық негіздерін оқытудың әдicтeмeлiк дaғдылapын қaлыптacтыpyтәciлдepiн iздecтipy.
Зepттey ныcaны. Иммунитеттің генетикалық негіздерін оқытудың әдістемелік негіздері дағдыларын қалыптастыру.
Зepттey пәнi. Биология пәнiн oқытy.
Зepттeyдiң ғылыми әдicтepi:
- aлдыңғы қaтapлы oзық тeхнoлoгиялap, coның iшiндe сын тұрғысынан ойлану тeхнoлoгияcын пaйдaлaнy;
- пeдaгoгикaлық экcпepимeнт жүpгiзy нeгiзiндe caндық жәнe caпaлық жaғынaн тaлдaп, oның нәтижeciн мaтeмaтикaлық жoлмeн қopытy.
Жұмыcтың ғылыми жaңaлығы.
- иммунитет ғылымы мен оның зерттейтін мәселелері туралы педагогикалық, дидактика-әдістемелік әдебиеттерге шолу жасалынды;
- оқушылардың білімдерін тереңірек қалыптастырудың әдісі анықталды;
- орта мектептің биология курсында сыни тұрғыдан ойлану технологиясын тиімді қолданып шығару барысында қалыптасатын білім, білік, дағдылары анықталды.
Зерттеудің практикалық құндылығы: Биология пәні бойынша дағдыларын қалыптастыруда оқушыларға арналған тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар, әдістемелік нұсқаулықтар әзірленуде.
Зepттey бaзacы: Тәжipибeлi-экcпepимeнт жұмыcы Oңтүcтiк Қaзaқcтaн oблыcы, Мaқтapaл ayдaны Жeтicaй қaлacындaғы Cыpдapия yнивepcитeтiнінің Жаратылыстану ғылымдары кафедрасында жүpгiзiлдi.
Зepттey нәтижeлepiн cынaқтaн өткiзy жәнe eндipy: Зерттеудің негізгі нәтижелері бойынша 3 мақала жарық көрді.
М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті Қазақстан Республикасының Ұлттық Инженерлік академиясының академигі, техника ғылымдарының докторы, профессор А.С.Ахметовтың 70 жылдығына арналған Экология және табиғатты пайдаланудың өзекті мәселелері тақырыбында Халықаралық ғылыми-тәжірибелік Конференция Иммунитеттің түрлері 1 мақала;
Сырдария университеті, Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерей тойына арналған Абайдың рухани мұрасы: білімнің бүгіні мен болашағы атты студенттер мен жас ғалымдардың дәстүрлі VІ республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция - Иммунитеттің генетикалық негіздерін оқыту 1мақала;
Педагог құзыреттілігі Республикалық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журналында Антигендер және адамның иммундық жүйесі 1 мақала жарық көрді.
Зepттey жұмыcының құpылымы кipicпeдeн, eкi бөлiмнeн, қopытынды мeн пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн тұpaды.
1 ИММУНОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Иммунология ғылымының дамуы
Иммунология (иммунитет және грек. logos - ілім) - организмнің әртүрлі антигендерге (организмге түскен жат текті агенттер) молекулалық, жасушалық және басқа физиологиялық реакцияларын және осыған байланысты организмде пайда болатын өзіндік ерекше және өзіндік емес құбылыстарды зерттейтін медицина және биология ғылымдарының сабақтас саласы.
Иммунитет туралы ғылым XIX ғасырға дейін Пастердің жұқпалы құтыру ауруын, вакцинация арқылы емдеуге болмайтын ауыр аурудың алдын алғаннан кейін ғана қолдау тапты.1886 және 1887 жылдары вакцинация көмегімен 18000-нан астам адам құтыру ауруынан құтылды. Пастердің вакциналары макрожәне микроорганизмдердің өзара әрекеттесуі арқылы зерттелді.Иммунизация саласындағы көптеген жылдар бойғы ғылыми және тәжірибелік зерттеулер нәтижесінде көптеген бактериялық және вирустық ауруларға қарсы тиімді вакциналар жасалып, қолданылды. Иммунизация көптеген ауыр жұқпалы аурулардың таралуына әкелді.
Бұл адамдардың өмір сүру деңгейін көтеріп, әлеуметтік дамуын қамтамасыз етті. Пастер сол кездегі биология мен медициналық жетістіктерге байланысты иммунитеттің табиғаты туралы шектеулі түсінікке ие болды. Ол қайтыс болғаннан кейін біраз уақыттан кейін иммунитетті тек жұқпалы ауруларға қарсы түсінді.
Инфекциялық және инфекциялық емес иммунологияның дамуы мен шоғырлануын И.М.Мечников өз жұмыстарында зерттеген.
Біріншіден, ол иммунологиялық параметрлерді бағалауға эволюциялық көзқарасты ұсынды, онсыз иммунологиялық әсер мен иммунитетті түсіну мүмкін емес. Ф.Бурнетт барлық биологиялық процестер нақты эволюцияның нәтижесі, кез-келген биологиялық жалпылау тек эволюциялық мәнге ие деп жазды. 1883 жылы И. Мечников Дененің емдік күші туралы баяндамасында иммунитеттің жалпы биологиялық теориясының қағидаларын көрсетті.
Бұл алғашқы құбылыстардың нақты реакциясы туралы айтады, мысалы акция, дененің аномалиялары. Алайда фагоциттердің бұл теориясын кейбір биологтар мен дәрігерлер жақсы қабылдаған жоқ. Қарсыластар сонымен бірге ағзалар мен олардың токсиндері эксперименттер нәтижесінде бактерицидтік қасиеттері бар гуморальды заттарды жоятындығын анықтады.
Ол осы процестің химиялық жағын зерттеген ғалымдардың бірі - әйгілі ғалым П.Эрлих болды және ең алдымен улы заттарды енгізу, антиденелер мен бейтараптандыру арасындағы кезең бар екенін анықтады. Кешіктіру кезеңі, биологиялық заттардың түзілу уақыты токсиндерді басқарады.
И.И.Мечниковтың гуморалдық теориясының жақтаушылары тапқан жаңа тәжірибелер нәтижесінде олардың дифтерия мен сіреспе қоздырғыштарын өлтірмейтіні, токсиндерді жойып, уландырмайтындығы, фагоциттерді қоздырмайтын және қоздырғыштарды сіңірмейтіндігі дәлелденді. Екі теория біріктіріле бастады, өйткені бастапқыда фагоциттер теориясына қарсы шешілген жаңа фактілер кейінірек біріктірілді.
Иммунологияның негізін қалаушылар И.И.Мечников пен П.Эрхлик арасындағы ұзақ дау 1887 жылы басталды. Әр теорияны жақтаушылар өз теорияларының ақиқатын дәлелдеу үшін соңғы 15 жыл ішінде көптеген тәжірибелер өткізді. Аурудың гуморальды теориясынан кейін Э.Беринг оның гуморальды фактормен байланысты сарысудың бактерицидтік қасиетін арттыратынын анықтады.
1890 жылы Беринг пен В. Китазато ішек пен дифтерияның токсиндерімен вакцинация нәтижесінде антитоксинді сарысуды алды. Алынған антитоксинді сарысу токсиндерді бейтараптайды.
Дифтерияны емдеуде антитоксикалық сарысуларды қолдану - күшті патогенетикалық агент және мыңдаған адамдардың өмірін сақтап қалды. Алайда, кейбір жағдайларда, антитоксикалық сарысуды қолданған кезде, ол аурудың ауырлығына әкелетін ауруы бар адамдардың өмірлік қиын қажеттіліктеріне байланысты жасалды.
Мысалы, адамдар шешек ауруын жеңеді. Дені сау адамның көмегімен шешек ауруынан алғашқы қорғаныс Қытайда мыңдаған жылдар бұрын қолданылған ХІ ғасырда. Кейін бұл әдіс Үндістан мен Кіші Азияда қолданылды; Еуропа Өздеріңіз білетіндей, шығыстанушы ғалым Рази, өзінің медицина тарихымен белгілі, шешектің классикалық анықтамасын берді және шешектің тұқымын себу әдісін қолданды. Оның алдында Авиценна ұнтақты көгерудің белгілері туралы және осы аурулары бар адамдар сирек ауыратындығы туралы жазды.
Егер бұрын инфекция болса, онда ағза қорғаныс қасиеттерін беретін таза тәжірибе көрсетті. Алайда, вакцинацияның бұл әдісі (бұзушылық) көбінесе аурудың күшеюіне немесе вакцинациядан өлімге алып келді. Қазіргі уақытта бұл жағдай туралы ғылыми түсінік жоқ. Ол иммунологияны ғылыми, классикалық және қазіргі иммунологияға бөледі. Классикалық иммунология Дженнер және Л.Пастер сияқты ғалымдардың есімдерімен байланысты, бұл негізінен инфекциялық иммунология.
Әрбір ғылыми жаңалықтың өзіндік тарихы бар. Барлық ғылыми жаңалықтар алдыңғы жетістіктердің нәтижесінде жасалды. Дженнер вакцинация әдісін қолданған практикалық иммунологияны ойлап тапты. Э. Дженнер адамдарға сиыр материалымен вакцинациялау арқылы жұқпалы аурулардан арылуға мүмкіндік беретін теориялық және практикалық медицинаның маңызды саласының негізін қалады.
Э. Дженнер және оның түсініктемелері пайдаланылмады, себебі олар тек бір аурумен байланысты болатын, ал вакцинация толығымен болған жоқ. ғылыми дәлелденген. Бірінші вакцинациядан кейін, вакцинация теориясының негіздері бір жылдан кейін пайда болды, бұл теориялық иммунологияның негізі болып қала береді. 1881 жылы Пастер Париж академиясында алғашқы жұқпалы аурулардың алдын-ала бекітілген микробтармен иммундау арқылы алдын алуға болатындығы туралы жариялады.
Пастер химиялық тәжірибелер мен медицина мен биологияда ойының айқындылығын енгізді. Бұл қазіргі физика-химиялық, молекулалық биология мен биотехнологияны дамытуда өте маңызды.
Иммундық реакцияның шаңында алғашқы интрагастралық немесе тері астына вакцинация, 5 дозада көктамыр ішіне немесе көктамыр ішіне бірнеше рет енгізу тәжірибелік жануарлардың өміршеңдігін төмендетеді. 10 бірдей дозадан жоғары. Бұл құбылыс анафилаксия деп аталады, ал қиын жағдай аурудың бұзылуы анафилактикалық шок деп аталады.
Гуморальды және фагоцитарлық теорияны жақтаушылар ұзақ уақыт бойы инфекциялық емес иммунологияға негізделген, олардың қазіргі иммунологияның дамуына қосқан үлесі нәтижесінде Борде мен М.Чистович болды. 1898 жылы антиденелер қозғалмайтын мал жасушаларынан оқшауланды деген пікірге жауап ретінде: қоян қойдың эритроциттерін енгізді, жануарларға жауап ретінде антиденелер пайда болды, бұл қой эритроциттерінің ыдырауына әкелді.
Енді М.Чистович жануарларға антиденелер жіберді. синтезделген антиденелер теріге және қан тамырлары арқылы енгеннен кейін де микробты және жасушалық емес бөгде заттар түзіледі деген қорытындыға келді. Әсіресе сарысуы ақуызын енгізумен. Шетелдік сарысуға антиденелерді қосу нәтижесінде сарысуы бар ақуыздарды байланыстыру және желімдеу арқылы алып тастайтындығы анықталды. Арнайы антиденелер де анықталды. Кейін Букнер мырза комплемент жүйесін ашты, ал Г. Борде комплемент жүйесінің маңыздылығын көрсетті.
Бордо иммундық кешендегі антиденелер комплементті белсендіретінін көрсетті, бұл антигендердің фагоцитозын және мембраналық секрециясын күшейтеді. Борды зерттеу нәтижесінде иммундық-жауапты макро фактор басталып, аяқталатындығы айтылды, өйткені иммундық кешеннің фагоцитозы антигеннің толық жоғалуына әкеледі. Бұл зерттеулер И.И.Мечников пен П.Эрлих иммунитеттің гуморальды-жасушалық теориясын тудырған бірдей процестің екі түрлі сатысын зерттегенін көрсетеді.
Ол иммунологияны ғылыми, классикалық және қазіргі иммунологияға бөледі. Классикалық иммунология Дженнер және Л.Пастер сияқты ғалымдардың есімдерімен байланысты, бұл негізінен инфекциялық иммунология. Әрбір ғылыми жаңалықтың өзіндік тарихы бар. Барлық ғылыми жаңалықтар алдыңғы жетістіктердің нәтижесінде жасалды [3].
Физиология мен медицинада гистосистеманы трансплантациялау және 1980 жылы H-локусын зерттеу үшін Snell - тиранттарда 2 гистосистема, Дж.Досеге - адам ағзасындағы HLA антигендерін зерттеу және анықтау үшін; Бенакерафу - адам тіндеріндегі тұрақсыздық тетіктерін ашу.
Иммунологияның келесі іргелі қадамы - антиденелерді зерттеу - мистер Келлер мен Милштейн 1984 жылғы Нобель сыйлығының лауреаттары. Ең маңызды биологиялық молекулалар иммунодиагностикада ерекшеленеді, иммунотерапия және басқа да зерттеу мақсаттарында кеңінен қолданылатын моноклоналды антиденелер алу технологиясы ашылды; Ол үшін мен антиденелер шығаратын В-лимфоциттермен соматикалық жасушаларды будандастыру әдісі қолданылады.
Иммунитет туралы ғылым XIX ғасырға дейін Пастердің жұқпалы құтыру ауруын, вакцинация арқылы емдеуге болмайтын ауыр аурудың алдын алғаннан кейін ғана қолдау тапты.1886 және 1887 жылдары вакцинация көмегімен 18000-нан астам адам құтыру ауруынан құтылды. Пастердің вакциналары макрожәне микроорганизмдердің өзара әрекеттесуі арқылы зерттелді. Иммунизация саласындағы көптеген жылдар бойғы ғылыми және тәжірибелік зерттеулер нәтижесінде көптеген бактериялық және вирустық ауруларға қарсы тиімді вакциналар жасалып, қолданылды. Иммунизация көптеген ауыр жұқпалы аурулардың таралуына әкелді.
Бұл адамдардың өмір сүру деңгейін көтеріп, әлеуметтік дамуын қамтамасыз етті. Пастер сол кездегі биология мен медициналық жетістіктерге байланысты иммунитеттің табиғаты туралы шектеулі түсінікке ие болды. Ол қайтыс болғаннан кейін біраз уақыттан кейін иммунитетті тек жұқпалы ауруларға қарсы түсінді.
Инфекциялық және инфекциялық емес иммунологияның дамуы мен шоғырлануын И.М.Мечников зерттеу жұмыстарын жүргізген. И.И.Мечниковтың гуморалдық теориясының жақтаушылары тапқан жаңа тәжірибелер нәтижесінде олардың дифтерия мен сіреспе қоздырғыштарын өлтірмейтіні, токсиндерді жойып, уландырмайтындығы, фагоциттерді қоздырмайтын және қоздырғыштарды сіңірмейтіндігі дәлелденді. Екі теория біріктіріле бастады, өйткені бастапқыда фагоциттер теориясына қарсы шешілген жаңа фактілер кейінірек біріктірілді.
Иммунологияның негізін қалаушылар И.И.Мечников пен П.Эрхлик арасындағы ұзақ дау 1887 жылы басталды. Әр теорияны жақтаушылар өз теорияларының ақиқатын дәлелдеу үшін соңғы 15 жыл ішінде көптеген тәжірибелер өткізді. Аурудың гуморальды теориясынан кейін Э.Беринг оның гуморальды фактормен байланысты сарысудың бактерицидтік қасиетін арттыратынын анықтады.
Біріншіден, ол иммунологиялық параметрлерді бағалауға эволюциялық көзқарасты ұсынды, онсыз иммунологиялық әсер мен иммунитетті түсіну мүмкін емес.Ф.Бурнетт барлық биологиялық процестер нақты эволюцияның нәтижесі, кез-келген биологиялық жалпылау тек эволюциялық мәнге ие деп жазды. 1883 жылы И. Мечников Дененің емдік күші туралы баяндамасында иммунитеттің жалпы биологиялық теориясының қағидаларын көрсетті.
Бұл алғашқы құбылыстардың нақты реакциясы туралы айтады, мысалы акция, дененің аномалиялары. Алайда фагоциттердің бұл теориясын кейбір биологтар мен дәрігерлер жақсы қабылдаған жоқ. Қарсыластар сонымен бірге ағзалар мен олардың токсиндері эксперименттер нәтижесінде бактерицидтік қасиеттері бар гуморальды заттарды жоятындығын анықтады.
Ол осы процестің химиялық жағын зерттеген ғалымдардың бірі - әйгілі ғалым П.Эрлих болды және ең алдымен улы заттарды енгізу, антиденелер мен бейтараптандыру арасындағы кезең бар екенін анықтады. Кешіктіру кезеңі, биологиялық заттардың түзілу уақыты токсиндерді басқарады.
1890 жылы Беринг пен В.Китазато ішек пен дифтерияның токсиндерімен вакцинация нәтижесінде антитоксинді сарысуды алды. Алынған антитоксинді сарысу токсиндерді бейтараптайды.
Иммунология организмнің қорғаныш қабілетін және онда пайда болатын иммунитетті зерттейді. Иммуналогия медицина, ветеринария, биология, т.б. көптеген ғылым салаларымен тығыз байланысты.Иммунологияның дамуына 18 ғасырдың аяғында медицина мен биологияда ашылған жаңалықтар үлкен ықпал етті. Мысалы, 1796 жылы ағылшын дәрігері Э.Дженнер алғаш шешекке қарсы егуді ұсынып, соның нәтижесінде организмде иммунитет қалыптасатынын дәлелдеген. 1880 жылы Л.Пастер күйдіргі мен құтыруға қарсы егілетін вакцинаны тапты. 1887 жылы И.И.Мечников ғылымдағы үлкен жаңалық - фагоцитоз процесін ашып, иммунитеттің жасушалық теориясын ұсынды. 1900 жылы австралиялық ғалым К.Ландштейнер адам қанының тобы мен резус-факторын ашып, соның нәтижесінде тіндік бірдей антигендер теориясының негізін салды. Иммунология тарихының маңызды кезеңдері келесі 1-кестеде келтірілген [4].
Кесте-1. Иммунология тарихының маңызды кезеңдері
Ашылуы
Жылы
Авторлары
Сыйыр шешегін адамға егу
1796
Э.Дженнер
Фагоцитоз. Жасушалық иммунитет
1884
И,И,Мечников
Кұтыруға қарсы екпе егу
1885
Л.Пастер
Ретикуло-эндотелиалдық жүйе және оныңиммунитеттегі рөлі
1886
В.К.Высокович
Баяу гиперсезімталдық
1880
Р.Кох
Лейкоциттердің хемотаксисі
1889-1891
Г.Н.Габричевский
Енжарлы иммунизациялау
1891
Э.Беринг
Бүйір тізбекті теория
1897
П.Эрлих
Комплемент
1889
Ж.Борде
Қанның топтары
1900
К.Дандштейнер
Анафилаксия, дереу гиперсезімталдық
1902-1905
Ш.Рише, М.Сахаров
Артюс феномены
1903
М.Артюс
1-кестенің жалғасы
Сарысу ауруы. Аллергия
1905
К.Пирке
Ревакцинацияның көрінісі
1915
М.Райский
Иммундыфлюоресценция
1942
А.Кунс
Антиглобулиндік сынама
1945
Р.Кумбс
Иммунды диффузия
1946
Дж.Уден, Э.Оухтерлони
Н-2 жүйесі
1948
Д.Снелл
Қатерлі ісік антигендерінің зерттелуі
1948
Л.Зильбер
Интерферон
1957
А.Айзекс, Ж.Линдеман
Идиотип-антиидиотиптік теория
1955-1977
Н.Ерне
Клоналды-селекциялық теория
1958
Ф.Бернет
Иммунологиялы толеранттық
1958
П.Медовар, М.Гашек
Иммундыглобулиндердің құрылысы
1958-1968
Р.Портер
HLA жүйесі
1958
Д.Эжельман, Ж.Досье
Тимус иммунитеттің орталық органы екенінің дәлелденуі
1961
Ж.Миллер
Секреторлық IgА
1963
Т.Томази
Иммунитеттің физиологиялық негізінің құрылуы
1959-1969
П.Ф.Здродовский
Иммунды жауаптың гендері
1963
Б.Бенацерафф
Лимфокиндер
1969
Д.Дьюмонд
Моноклоналдық антиденелер
1975
У.Мильштейн, Д.Келлер
Жасушааралық өзара әсерлесу
1973
Б.Бенцеррафф,Р.Петров
Антидене құрылуының иммунды генетикалық теориясы
1980
С. Тонегава
Патогендік ақуыз- приондардың ашылуы
1997
С.Прусинер
Иммунологияның зерттейтін нысаны - организмнің иммундық жүйесіне өзіндік немесе өзіндік емес әсер етіп, оның қызметін күшейтетін немесе әлсірететін жат заттар - антигендер; иммунды компотентті органдар (сүйек кемігі, қалқанша без, көк бауыр, лимфа бездері, шырышты қабаттардың лимфоидты аппараты); жасушалар (лимфоциттер, макрофагтар, фибриобласттар, т. б.) мен олар бөліп шығаратын молекулалар (иммунды-глобулиндер, медиаторлар, комплементтер, цитокиндер, т. б.) сондай-ақ молекулалардың қатысуымен болатын құбылыстар мен патологиялық жағдайлар (жүре пайда болатын иммунитет, аутоиммунды аурулар, иммундық тапшылықтар, трансплантациялық иммунитет, иммунологиялық төзімділік) болып табылады.
Зерттеу нысанына қарай:
oo жалпы (тәжірибелік) иммунология,
oo медициналық иммунология,
oo ветеринариялық иммунология,
oo инфекциялық иммунология,
oo клиникалық иммунология,
oo радиациялық иммунология,
oo онкологиялық ммунология,
oo ғарыштықиммунология,
oo аллергология,
oo иммундық патология,
oo иммундық гематология,
oo эмбриогенез иммунология,
oo өсімдіктериммунологиясы сияқты салаларға бөлінеді.
Иммунологияның мақсаты: қалыпты және патологиялық жағдайларда иммундық жүйе қызметінің жалпы заңдылықтарын, нақты аурулардың (әсіресе, жұқпалы індеттердің) пайда болуында, дамуында және оны емдеуде иммундық жүйенің атқаратын рөлін анықтау, диагноз қою, емдеу және алдын ала сақтану үшін иммунологиялық тәсілдерді қолдану және оларды жетілдіру. Иммунологияда микробиология, серологиялық, аллергиялық, иммундық-химиялық, иммундық-морфологиялық, иммундық-генетикалық, иммундық-молекекулалық, эксперименттік, т. б. әдістер қолданылады.
Иммунологияның тәжірибелік ғылыми-зертеулік жетістіктерін қазір медицинада, ветеринария мен жалпы биология саласында қолданып, жұқпалы ауруларды анықтау, емдеу, алдын алу шараларын жүргізуде зор табысқа жетіп отыр. Келешекте Иммунология ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып, ғасыр індеті - жүре пайда болатын иммундық тапшылық синдромы (СПИД) ауруына қарсы вакцина жасау; орган алмастырғанда жиі кездесетін басқа адамның органын қабылдамаушылықты болдырмау; эндокринді (қант диабеті) және әртүрлі аллергиялық ауруларды тиімді емдеу әдістерін табу; ауылы шаруашылығы малдарының жаңа тұқымдарын шығарып, өсімдіктердің жоғары сұрыптары мен түрлерін анықтау міндеттері қойылып отыр.
Иммунология медициналық, биология, ауылы шаруашылығы жоғары оқу орындарында негізгі пән ретінде оқытылады. 1963 жылдан Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) қабылдаған арнайы Иммунология бағдарламасы орындалуда. Осы бағдарлама бойынша құрылған иммунология және иммунды глобулин анықтамалық орталықтарында иммундық патология, паразиттік аурулардың иммунологиясы, қатерлі ісік иммундық терапиясы және жасушалық иммунитеттің тіндік үйлеспейтін антигендерін реттеу мәселелері туралы симпозиумдар мен ғылыми конференциялар өткізілді. Қазақстанның Ұлттық иммунологтар қоғамы халықаралық иммунологиялық қоғамға мүше.
Қазақстанда Иммунология саласының дамуына үлес қосқан ғалымдар - академигі Х.Жұматов, Н.Д.Беклемишев, малдәрігерлік ғылыми докторы, профессор К.Н.Бучнев, медициналық ғылыми докторы, профессор ауылы Шортанбаев пен Б.В.Каральник. Иммунологиялық зерттеулермен Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министнің Гигиена және эпидемиология ғылыми-зертеулік Орталық, Дәрігерлер білімін жетілдіру институты, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министнің Онкология және радиология ғылыми-зертеулік институты, Микробиология және вирусология ғылыми-зертеулік институты шұғылданады [5].
Иммунитет туралы ғылым - иммунология осы заманғы биологияның ең жедел дамып келе жатқан саласы. Иммунологияның жетістіктері молекулалық биология, генетика, биохимия, биофизика, мал және егін шаруашылықтарының барлық салаларына, медицина мен ветеринарияға игіліктi ықпал етіп отыр. Тарихи тұрғыдан иммунология инфекциялық патологияның негізінде қалыптасты. Сондықтан ескі немесе классикалық иммунологияны инфекциялық; иммунология деп атайды.
Ал енді молекулалық биология, генетика, трансплантологиямен байланысты иммунологияны инфекциялық емес, немесе жаңа иммунология деп атап жүр. Бұл ғылымды осылайша жіктеу тым жасанды. Негізінде иммунология - ортақ мақсаты мен өзіндік әдістері (методикалары) бар бipтұтac ғылым. Оның серология, аллергология, иммунохимия, иммуногенетика, өсімдіктер иммунитеті, жануарлар иммунитеті т.б. салалары бар. Сол сияқты медициналық және ветеринариялық иммунология қалыптасты. Ветеринариялық иммунология барлық ветеринариялық ғылымдармен тығыз байланысты.
Иммунитет туралы ғылым - иммунология осы заманғы биологияның ең жедел дамып келе жатқан саласы. Иммунологияның жетістіктері молекулалық биология, генетика, биохимия, биофизика, мал және егін шаруашылықтарының барлық салаларына, медицина мен ветеринарияға игіліктi ықпал етіп отыр. Тарихи тұрғыдан иммунология инфекциялық патологияның негізінде қалыптасты. Сондықтан ескі немесе классикалық иммунологияны инфекциялық; иммунология деп атайды. Ал енді молекулалық биология, генетика, трансплантологиямен байланысты иммунологияны инфекциялық емес, немесе жаңа иммунология деп атап жүр. Бұл ғылымды осылайша жіктеу тым жасанды.
Негізінде иммунология - ортақ мақсаты мен өзіндік әдістері (методикалары) бар бipтұтac ғылым. Оның серология, аллергология, иммунохимия, иммуногенетика, өсімдіктер иммунитеті, жануарлар иммунитеті салалары бар.Сол сияқты медициналық және ветеринариялық иммунология қалыптасты. Ветеринариялық иммунология барлық ветеринариялық ғылымдармен тығыз байланысты. Оның негізгі бір мақсаты жануарлардың жұқпалы ауруларының иммунологиялық механизмдерін зерттеп, сол арқылы жұқпалы ауруларды балау, емдеу және дауалау жұмыстарын жүргізу болып табылады [6].
1.2. Иммунитеттің түрлері
Иммунитет (әлует) латынның immunitas (міндеттен босану) деген сөзінен шыққан. Ол - организмнің генетикалық болмысы үшін бөгде заттардан, оның ішінде зардапты микробтардан қорғану қабілеті. Иммунитет организмнің iшкi ортасының тұрақтылығын (гомеостаз) және оның қызметінің біртұтастығын қамтамасыз ететін микробтан бастап адамға дейінгі бүкіл тіршілік иелеріне тән қасиет. Иммунитеттің қалыптасуына бүкіл организм біртұтас жүйе ретінде қатысады. Бұл - тipi табиғаттың ұзақ эволюциялық дамуының, табиғи сұрыптаудың паразит пен оның иесінің өзгергіштігінің нәтижесі. Жоғары сатыдағы организмдердің арнайы иммунитет органдары бар. Эволюциялық жолмен үш түрлі: конституциялық, фагоциттік және лимфоидтық иммуногендік жүйелер қалыптасты.
Конституциялық жүйе немесе конституциялық иммунитет иммунитеттің ең ежелгі түpi. Ол күллі тіршілік иелеріне ортақ ал микробтар мен өсімдіктерде иммутететің бірден-бір түpi. Фагоциттік жүйе немесе фагоциттік иммунитет, омыртқасыз жануарларда пайда болды. Ал омыртқалы жануарларда иммунитеттің үшінші ең жетілген түрі - лимфоидтық жүйе пайда болды.
Иммунитеттің конституциялық жүйесі. Конституциялық иммунитет жануарлардың әpбip түріне тән қасиет болған соң ертеректе түрлі (орысша -видовой) иммунитет деп аталды. Жан-жақты алып қарағанда бұндай иммунитет бip түрге ғана тән емес, әpбip жеке жануардан бастап барлық токсономиялық топтарға, тіпті ең жоғарғы токсономиялық бірлік - типке дейін қатысты. Сондықтан конституциялық иммунитет мынандай топтарға ажыратқан дұрыс.
Таксондар иммунитеті Ол туа біткен табиғи төзімділікті жануарлардың әрбір түрінен бастап ең жоғары токсономиялық топтарына (отряд, класс, тип, т.б.) қатысты қарастырады.
Түр iшіндегi иммунитет. Бip түрге жататын әр түрлі нәсілдің (адамға қатысты) немесе тұқымның (малға қатысты, орысша - порода) иммунитеті.
Эволюциялық даму жолында адамда, жылықандыларда, оның ішінде құстарда арнайы иммундық жүйе құрылған. Ол организмді генетикалық бөгде зат -антигеннен қорғап, сонымен қатар әрібір түрге, жеке тұлғаға тән тіннің және биологиялық молекуланың антигендік ерекшелігін сақтауға арналған.
Заттың бөгделігін айыру төменгі сатыдағы омыртқасыздарға да тән, оларда да қарапайым қорғау жүйесі бар. Бірақ, ол жүйелердің арасында зор айырмашылық бар.
Эволюциялық дамудың сатысына байланысты иммундық жүйенің түріне оның күрделігіне, жауап беру тәсіліне сәйкес иммунитет бірнеше түрге бөлінеді (2-кесте).
Кесте 2.Иммунитет түрлерінің жіктелуі.
Иммунитет
Түрлік (тумысынан,тұқым қуалаушылық, генетикалық, конституционалдық)
Жүре пайда болған
Белсенді
(табиғи, жасанды )
Енжарлы
(табиғи, жасанды)
Гуморалдық
Жасушалық
Жергілікті
Жалпы
Стерилді
Стерилді емес
Антитоксикалық
Бактерияға қарсы
Вирусқа қарсы
Саңырауқұлақтарға қарсы
Ісіктерге қарсы
Трансплантациялық
Гельминттерге қарсы
Түрлік, тумысынан пайда болған, немесе тұқымқуалаушылық, генетикалық, конституционалдық иммунитет- филогенез процесінде бекітілген, ұрпақтан ұрпаққа тараушы түрлік, не дербестік антигеннің бір түріне сол организмнің биологиялық ерекшеліктерімен, антигеннің қасиетерімен, сонымен қатар орлардың қарым-қатынасына негізделген иммунитет. Мысал ретінде адамның мал ауруының кейбіреуіне сезімталсыздығын келтіруге болады (қара малдың обасы, жылқының шешегі). Түрлік иммунитетің негізінде бірнеше себептері болуы мүмкін біріншіден, антигендердермен алғаш кезедесіп, байланысқа түсіп, патологиялық процесті, не иммунитетті іске қосуды қамтамасыз ететін рецепторлық аппараттың кейбір түрлерінің жоқтығы.
Сонымен қатар, организмде антигеннің жедел бұзылуын (мысалы, ферменттермен), не организмде микроботардың қонақтап өсіп-өнуін қолдайтын жағдай болмауынтар ағзада антигенніњ жедел, мысалы феременттермен, бұзылуын не ағзада микроботар қонақтап өсіп-өнуіне естен шығармау керек. Қорыта келгенде, оның негізінде жануар түрінің генетикалық ерекшелігі, ал нақтылы айтқанда сол антигенге иммундық жауап беретін геннің жоқтығы.
Түрлік иммунитет абсолюттік және арақатыстық болуы мүмкін. Мысалы, әдетте сіреспе микробының токсиніне бақа сезімталсыз. Егерде бақаның денесін қыздырса оған сіреспе жұғады. Осындай мысалдардың бірталайын келтіруге болады.
Жүре пайда болған иммунитет - ол адамның және жануардың онтогенез кезінде табиғи, немесе жасанды жолмен антигенмен кездесуінің нәтижесінде пайда болып, сол антигенге қарсы тұрақтылық туғызады.
Табиғи (жаратылыстық) және жасанды түрде пайда болған иммунитет белсенді және енжарлы болып бөлінеді. Егерде тұрақтылыққа ағзаның механизімдері кірісіп антигенге қарсы заттар өндіріліп шықса оны белсенді дейді, ал организмнің тұрақтылығына дайын факторлар (иммундыглобулиндер, иммундық қан сарысуы, иммундық лимфоциттер) сырттан еңгізілсе ол енжарлы иммунитет деп аталады.
Табиғи жүре пайда болған белсенді иммунитет жұқпалы аурумен ауырып сауыққаннан кейін пайда болады. Табиғи жүре пайда болған енжарлы түрі жаңа туған перзентетердің ананың жатыра арқылы алынған антигенге қарсы иммунитет факторларына негізделген. Жасанды жүре пайда болған белсенді иммунитет деп вакцина егілгеннен кейін пайда болған түрін айтады. Жасанды жүре пайда болған енжарлы иммунитет дайын иммунитет факторларын(иммундыглобулиндер, иммундық сарысулар) организмге еңгізгенде құрылады [7].
Иммунитеттің құрылуына жасушалық және гуморалдық факторлар қатынасады. Сондықтан, белсенді иммунитет құруға қандай факторлар басым кірісуіне сәйкес (жасушалық, не гуморалдық) жасуша-гуморалдық және гуморалды-жасушалық болып бөлінеді.
Жасушалық иммунитеттің көрнекті мысалы ісікке және трансплантантқа қарсы түрі, өйткені басты рөлді цитотоксикалық Т-киллер-лимфоциттер атқарады. Токсинемиялық ауруларда (сіреспе,ботулизм, күл) иммуниеттің негізінде антиденелер басым (антитоксикалық антиденелер); түберкулезде бастаушы рөлді иммунитетке жауапты жасушалар (лимфоциттер, фагоциттер) арнайы антиденелермен қосылып атқарады. Кейбір вирустық ауруларда (қара шешек, қызылша, т.б.) тұрақшылықты арнайы антиделер негіздеп, жасушалық факторлармен жалғастырылады.
Айта кететін жағдай, иммунитеттің жасушалық және гуморалдық фактолары бірлесіп қоян-қолтық іс атқарады. Соның нәтижесінде күрделі қосынды жауап туады, бірақ, қалай да болмасын, қандай фактор бағытталған сапалы іс атқарса, соның іс-әрекеті үстемдеу келеді.
Жұқпалы не жұқпалы емес ауруларда иммунитетке толық сипаттама беру үшін антигеннің тегіне және қасиетіне қарай иммунология тарабында төмендегідей терминдер қолданылады: антитоксикалық, вируске қарсы, саңырауқұлақтарға қарсы, бактериаларға қарсы, қарапайымдарға қарсы, траснплантациялық, ісіктерге қарсы және тағыда басқа түрлері.
Қорытып айтқанда, белсенді иммунитет ағзада антигеннің жоқ кезінде және бар кезінде де сақталуы мүмкін. Бірінші вариантында антиген иммунитетті іске қосу рөлін атқарып стерилді иммунитет туғызады, ал екінші вариантында иммунитет стерилді емес деп аталады. Стерилді иммунитет- әртүрлі вакцина еккенде, ал стерилді емес- түберкулезбен ауырған кезде байқалады, себебі стерилді емес иммунитет тек қана организмде түберкулез таяқшалары бар кезде ғана сақталады
Тұрақтылықты камтамасыз етудің көлеміне сәйкес иммунитет жалпы (бүкіл денені корғайды) және жергілікті (мысалы, тыныс алу жүйесінің жоғарғы бөлімінің шырышты қабығының иммунитеті) түріне бөлінеді.
Иммундық жүйенің іс атқаруының негізгі принциптері мен механизмі
Иммундық жүйе организмді антигендерден арнайы түрде қорғау ісін атқарады. Ол жүйе лимфоидтық тіннен тұрады. Өзінің іс атқаратын факторларының (иммундыреагенттер) кірісуімен жасушалық және де гуморалдық реакциялар жүру арқылы антигенді бейтараптап, залалсыздандырып ағзадан тыс шығарады.
Иммундық жүйенің антигендерді заладансыздандыру ісі бейспецификалық факторлармен толықтырылып, ағзаны қандайда болмасын бөгде заттардан қорғайды.Бейспецифиқалық резистенттік факторлары мен иммунитеттің спецификалық факторларының тізімі 3-кестеде келтірілген [8].
Кесте 3. Иммундық жүйе мен антигеннің өзара әсерлесу принциптері.
Антиген-нің
тегі
Кіріс
қақпасы
Иммундық қорғау
факторлары
Қорғау механизімі
Нәтижесі
Тумысынан
пайда болған
Жүре
пайда болған
Экзоген-дік
Эндоген-дік
Тері, шырыш-тықабық, АІШ,
Тыныс алу,
жыныс,
зәр шығару жолда-
ры,қан, сөл.
Механикалық кедергі (тері,шырыштықабық).
Физика-
химиялық кедергі
(ферменттер, рН)
Биологиялық кедергі (фагоцитоз, комплемент т.б.)
Антидене түзу.
Иммун-ды фагоцитоз. Лимфоциттердің киллерлік ісі.
ДГС. БГС.
Толеранттық. Иммунология-лық есте қалу.
Бейбелсен-діру.
Күйретү.
Антиген-
ді шығару.
Ареактив-тік.
Гомеостазды қал-
пына келтіру.
Иммуноло-гиялық есте
сақтаудың негізін
құру. Толерант-тықты
құру. Аллергия-
ны калыптас-тыру.
Ағзаның бейспецификалық төзімділігін қамтамасыз ететін факторлар:
а) бөгде заттардың ағзаға енуіне бөгет болатын механикалық кедергілер (тері, тыныс жолының және ас қорыту жүйелерінің шырышты қабығы, тыныс алу жолының желпілдегіш эпителиі және шырышы);
б) антигендердің құрылысын бұзушы физикалық-химиялық кедергілер (ферменттер, ортаның рН-ы, органикалық қышқылдар т.б.)
в) қорғаныстың арнайы факторларымен бірлесіп антигендерді бөгде заттар ретінде ұстап-обырушы және құрылысын бұзушы иммундыбиологиялық кедергілер ( фагоциттер, комплемент, интерферон, қан ұйуын қолдаушылар, фибронектин).
Арнайы қорғанысты қамтамасыз ететін факторлар: антиденелер, иммундық фагоцитоз, лимфоциттердің цитотоксикалық әрекеті, гиперсезімталдықтың жедел (ЖГС), гиперсезімталдықтың сезімталдықтың баяу түрі (БГС), толеранттық және иммунологиялық есте қалу.
Егер антигендер бейспецификалық бірінші қорғаныс факторлар кезеңінен өтіп кетсе онда іске екінші шептегі спецификалық факторлар кіріседі, яғни екі шеп қоян - қолтық тығыз байланыста іс атқарады. Сонымен қатар, антигендерді заласыздандыру үшін қорғаныс факторларының барлығының қатынасуы міндетті емес. Бірақ, ағзаны антигендерден қорғау жолында көбінесе иммунитеттің спецификалық және бейспецификалық реакциялары бірлесіп жүреді.
Иммундыглобулиндер (спецификалық, рецепторлық , табиғи), фагоциттер (табиғи, иммунды), киллерлік іс атқаратын цитотоксиқалық лимфоциттер, антигеннің құрылысын бұзатын ферменттер (лизоцим және т.б.), комплемент, қан сарсуының қорғаушы ақуыздары (пропердин, бетта-лизин, фибронектин т.б.), иммундыцитокиндер (интерлейкиндер, интерферондар, тимустың пептидтері, миелопептидтер т.б. факторлар), иммундыжауапты жасушалардың рецепторлары, МНС-тың (ағылшын - Main Histocompatibility Complex, гистосәйкестіктің басты комплексі) антигендері иммундық жүйеде қорғаныс ісін атқаратын басты биорецепторлар болып табылады.
Иммунитет процесінің механизімін сызбанұсқа ретінде қарасақ, ол өзін-өзі бағдарлайтын, рет-ретімен жүретін, антигендерді тысқа шығарып, дербестікті сақтап, тұрақтылықты қайта құруға бағытталған іс-әрекеті болып табылады.
Иммундық жүйе жұмысының басталуына антигеннің ағзаға әртүрлі жолмен сырттан енуі, немесе оның ағза ішінде құрылуы себепкер болады. Содан кейін ең алғашында антигеннің бөгде екені дәледенеді: бірінші- фагоцитоз арқылы бейспецификалықты анықтау, одан кейін Т-лимфоциттермен спецификалықты тану.
Келесі кезең - ағзаның барлық спецификалық және бейспецификалық қорғаныс факторларын іске қосу. Ол процесс антигенің табиғатына және сипаттарына, сонымен қатар антигеннің ағзаға патогендік әсер ету дәрежесіне байланысты. Осы процестердің нәтижесі ретінде антиген күйретіліп, бейтараптанып организмнен тыс шығарылады. Кейбір жағдайда антигенмен кездескеннен кейін, организмде сол антигенге сезімталсыздық және шыдамдылық пайда болады.
Қолайлы нәтиже кезінде иммундық процесс организмнің гомеостазын қалпына келтіріп, ұзақ уақытқа дейін организмде сол антигенге қарсы иммунитетті сақтап, ол антиген туралы мәліметті иммундық есте қалдырылып, төзімділік тудырады. Сонымен қатар, жағымсыз жанама көрініс ретінде сол антигенге қарсы көтеріңкі, не жоғарлатылған сезімталдық (аллергия) пайда болуы мүмкін [9].
Жұқпалы ауруларға қарсы иммунитет және оның түрлері
Микроб денеге енгенде оған қарсы организмнің иммунологиялық арсеналы түгел icкe қосылады. Бұл жағдайда иммунологиялық икемділік реакцияларының барлық түрлерін байқауға болады. Бұл жерде жеке-жеке талдап жатпай-ақ олардың жалпы қандай түрлерге бөлінетіндігін қарастырып өтейік.
Жұқпалы ауруға қарсы иммунитеттің туа біткен және қалыптасқан негізгі екі түpi болады. Туа біткен иммунитет конституциялық иммунитет деген атпен жогарыда қарастырылды. Жануарлардың белгілі бip микробқа туа біткен иммунитеті олардың дене құрылысы мен қызметінің табиғи конституциялық ерекшеліктеріне байланысты.
Бұл ерекшеліктер микробтың организмге енуін және өнiп-өcyiн қамтамасыз етпейді. Ондай микробты көп мелшерде организмге қолмен енгізгенде де телімді ауру дамымайды, өйткені организмнің ұлпалары мен жасушаларыңда микроб пен оның улы заттарына тән тиicтi құрылымдар (рецепторлар) жоқ.
Жұқпалы ауруға қарсы пайда болған иммунитет негізінен екі түрлі -табиғи және жасанды жолмен қалыптасады. Табиғи жолмен қалыптасуы адамның араласуынсыз, ал жасанды жолы әртүрлі дәрігерлік әдістердің көмегімен icкe асады. Бұлардың әрқайсысы белсенді және енжар болып бөлінеді. Егер организм антиденелер мен басқа да қорғаныс заттарын өзі түзіп шығарса ондай иммунитет белсенді (активті) болады да, қорғаныс заттарын дайын күйінде қабылдаса - ондай иммунитет енжар (пассивті) деп аталады.
Табиғи белсенді иммунитет. Табиғи белсенді иммунитетке ежелден табиғи жолмен қалыптасқан иммунитеттің мынандай түрлері жатады: белсенді жолмен қалыптасатын аурудан соңғы иммунитет және иммундеуші субинфекция. Жануарлар жұқпалы аурумен ауырып жазылғаннан кейін ауруға бейімділігі төмендейді немесе қайтадан мүлде ауырмайды. Бұл пайда болған иммунитеттің ішіндегі ең мықты түpi. Ауырып жазылғаннан соң организм микробтан мүлде арылып иммунитет қалыптасса, мұндай иммутетті cmepuлdi иммунитет деп атайды.
Егерде аурудан жазылған соң организм микроб алып жүруші болып қалатын болса, мұндай жағдайда қалыптасқан иммунитет стерилсіз иммунитет деп аталған. Француз ғалымы Сержант микроб сақталған жагдайда ғана болатын стерилсіз иммунитет премунция деп атады. Табиғатта стерилсіз иммунитет кең тараған. Негізінде ауырып жазылғаннан кейін қалыптасатын иммунитетті екі кезеңге бөлуге болады. Бipiншi кезең микроб әлі де болса организмде сақталатын мерзімге сәйкес келетін стерилсіз иммунитет, ал екінші кезең микроб тарату тоқталғаннан кейін болатын стерилді иммунитет.
Иммундеуші субинфекция да табиғатта жиі кездеседі. Жануарлардың ауру қоздырушы микробпен кезіккенше қарамастан ауру білінбей, иммунитет қалыптасуы маңызды фактор ретінде ветеринариялық шараларды жүргізгенде үнемі ecкepілyi қажет. Жергілікті малдар сол аймақта тараған ауруларға төзімді келеді. Ал басқа жақтан әкелінген малдар сол жерде болатын ауруларға тез шалдығады. Сондықтан әкелінген малдарды жерсіндіру оларды сол жердің ауа райы мен жем-шөбіне ғана үйрету емес, жаңа мекенінде кездесетін паразиттер мен ауру қоздырушыларға төзімділігі де қалыптастыру.
Табиғи енжар иммунитет. Табиғи енжар иммунитетке негізінен жас төлдің енесінен табиғи жолмен алатын қорғаныс қабілеті жатады. Құстың балапаны және жұмыртқа арқылы өніп-өсетін басқа хайуанаттар қорғаныс заттарын жұмыртқаның сары уызынан алады. Бұл жұмыртқа арқылы қалыптасқан трансовариалъді иммунитет.
Жоғары сатыдағы жануарлар иммунитетті ұрпағына плацента арқылы береді бұл трансплацентарлық иммунитет.Бірақта плаценталы жануарлардың барлығы бірдей плацента арқылы ұрыққа антиденелер бере бермейді. Бұл плацентаның құрылымына байланысты. Антиденелер адам мен приматты жануарлардың гемохорионды плаценталары арқылы ғана өте алады. Гемохорионды плацентада ұрыктың хорионы жатырдың қан тамырына тікелей ұштасады да, антиденелердің аналық қан айнамылынан ұрықтың қан айналымына өтуіне мүмкіндігі тудырады.
Ауыл шаруашылық жануарларының (сиыр, жылқы, қой, ешкі) плацентасы десмохорионды немесе эпителиохорионды болады да, хорион мен жатырдың қан тамыры арасында дәнекер ұлпа мен эпителий жасушаларының бірнеше қабаты орналасады. Антиденелер осындай табиғи тосқауылдан өте алмайды да, жатырдағы төл анасының қанынан қорғаныс заттарын ала алмайды. Сондықтан да малдың жас туған төлінің қанында иммуноглобулиндер болмайды (агаммаглобулинемия).
Барлық қорғаныс заттарын жас төл енесінің уызынан алады, бұл коластралъдік иммунитет. Уыз өзінің қорғаныс заттарының құрамы жөнінен қан сарысуынан кем түспейді. Онда әр түрлі антиденелер, басқа да микробқа қарсы заттар мол. Мұндай қасиет бipiншi сауылған уызда ғана болады. Кейінгі алынған уыздың құрамы нашарлай береді де, келе-келе жай сүтке ұқсас болады. Жас төлдің ішегіндегі эпителий де туғаннан соң бірнеше сағат бойы ғана уыздағы антиденелер мен басқа да қорғаныс заттарының өтуіне қолайлы болады. 1-2 тәуліктен кейін аталған заттар ішектен қанға бүтін күйінде өте алмайды да, басқа қореқтік заттар сияқты ферменттердің әсерінен ыдырап, қорытылып кетеді.
Осыған байланысты жаңа туған төл мүмкіндігінше уызды ертерек қабылдағаны жөн. Ең дұрысы уызды енесінің емшегінен емізген. Уызда қорғаныс заттарынан басқа да әр түрлі минеральды макро және микроэлементтер бар. Ішектің қызметін күшейтетін магний тұздары тоңғақтың бөлініп, iшeк қызметінің жақсаруына ықпал етеді [10].
Жасанды иммунитет. Жасанды иммунитеттің де белсенді және енжар түрлері бар. Жасанды белсенді иммунитет вакцина егу арқылы қалыптасады. Вакцина ауру қоздыратын микробтан жасалғанымен вакциналық процестің инфекциялық процестен едәуір айырмашылықтары бар. Инфекциялық процесс кезінде негізінен организмде инфекциялық-патологиялық құбылыстар, ал вакциналық процесс кезінде кepiciншe иммунологиялық-қорғаныстық құбылыстар басым болады.
Жасанды енжар иммунитет құрамында антиденелер бар иммунді қан сарысуының немесе онан даярланған таза иммуноглобулин препараттарының көмегімен пайда болады. Мұндай иммунитет енжар деп аталғанымен организм тіпті де бейтарап қалмайды, иммунитеттің қалыптасуына белсенді түрде қатысады. Вакцина еккеннен кейін организмде иммунитет 1-2 апта өткеннен соң барып қалыптасатын болса, енжар иммунитеттің пайда болуы үшін ондай мезгілдің қажеті жоқ. Іс жүзінде бipep сағат өткеннен соң-ақ жіберілген антиденелер өз әрекетін бастайды [11].
1.2.1.1. Жануарларды жұқпалы ауруларға қарсы иммундеу
Жануарларды жұқпалы ауруларға қарсы жасанды жолмен, яғни қолдан иммундеу белсенді және енжар әдістер арқылы іске асырылады. Белсенді иммундеу үшін вакциналар, ал енжар иммундеу үшін иммуноглобулин препараттары қолданылады.
Вакциналар тірі және өлтірілген деп аталатын екі топқа бөлінеді.
Тірі вакциналар. Тірі вакциналар ауру қоздырушыларының тіршілігін жоймаған өсіндісі болып табылады. Бұлар әлсіретілген және әлсіретілмеген деп аталатын топтарға бөлінеді. "Әлсіретілген" деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1
ИММУНОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ...
7
1.1
Иммунология ғылымының дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
7
1.2
Иммунитеттің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
1.3
Индивидуумнің (жеке жануардың, не адамның) иммунитеті.
28
1.4
Организмнің иммунологиялық икемділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
1.5
Адамның иммундық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
I тарау бойынша қорытынды
54
2
БИЛОГИЯ КУPCЫНДAҒЫ ИММУНИТЕТТІҢ ГЕНЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ НӘТИЖЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
2.1
Пeдaгoгикaлық тәжipибeнiң ұйымдacтыpылyы, мaзмұны ... ... ... ... ... ..
55
2.2
Педагогикалық экспериментті жүргізу шарттары және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
61
II тарау бойынша қорытынды
70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ..
72
КIPICПE
Тaқыpыптың өзeктiлiгi. Eлбacымыз Н.Ә.Нaзapбaeвтың Қaзaқcтaн-2030 Қaзaқcтaн хaлқынaapнaлғaн жoлдayындa Бiздiң жac мeмлeкeтiмiз өciп, жeтiлiп, кeмeлдeнeдi, бiздiң бaлaлapымыз бeн нeмepeлepiмiз oнымeн бipгeep жeтeдi. Бүкiл дүниeжүзiлiк бiлiм бepy кeңicтiгiнe кipy мaқcaтындa қaзipгi кeздe Қaзaқcтaндa бiлiмнiң жaңa жүйeci құpылyдa. Бұл пpoцecc пeдaгoгикa тeopияcы мeн oқy-тәpбиe пpoцeciнe нaқты өзгepicтepeнгiзyмeн қaтap, eлiмiздe бoлып жaтқaн түpлi бaғыттaғы бiлiм бepy қызмeтiнe жaңaшa қapayды, қoл жeткeн тaбыcтapды cын көзбeн бaғaлaй oтыpып capaлayды, жacтapдың шығapмaшылық әлeyeтiн дaмытyдың, мұғaлiм ic-әpeкeтiн жaңaшa тұpғыдa ұйымдыcтыpyды тaлaп eтeдi - дeгeн бoлaтын [1].
Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Бiлiм тypaлы зaңындa: Бiлiм бepy жүйeciнiң бacты мiндeтi - ұлттық жәнe жaлпы aзaмaттық құндылықтap, ғылым мeн пpaктикa жeтicтiктepi нeгiзiндe жeкeaдaмды қaлыптacтыpyғa жәнe кәciби шыңдayғa бaғыттaлғaн бiлiм aлy үшiн қaжeттi жaғдaйлap; oқытyдың жaңa тeхнoлoгиялapын eнгiзy, бiлiм бepyдiaқпapaттaндыpy, хaлықapaлық ғaлaмдық кoммyникaциялық жeлiлepгe шығy - дeп бiлiм бepy жүйeciн oдaн әpi дaмытy мiндeттepiн көздeйдi [2].
Eлiмiздe қaзipгi кeздeгicaяcи-әлeyмeттiк өзгepicтep хaлыққa бiлiм бepycaлacындa, coның iшiндe мeктeптepдeгi жeкe пәндepдioқытy үpдiciндe көп жaңaлықтapды eнгiзyдi тaлaп eтeдi. Ocы тұpғыдaн aлғaндa жapaтылыcтaнy ғылымдapының apacындa химияның aлaтын opны epeкшe бoлмaқ. Ceбeбi химия oқyшылapғa жaн-жaқты химиялық бiлiм мeн тәpбиe бepeтiн нeгiзгi пәндepдiң бipi бoлып caнaлaды.
Қaзipгi қoғaм өз мүшeлepiнeн тeк тaпcыpмaны opындayшы ғaнaeмec, oлapдaн бәceкeгe қaбiлeттi, бeлceндi, шaпшaң, өмipөзгepicтepiнe тeз бeйiмдeлeaлaтын, дұpыc шeшiм қaбылдaй oтыpып, мәceлeлepдi шeшeaлaтын мaмaндapдың бoлyын қaжeт eтeдi.
Егеменді Қазақстанымыздың білімді де білікті жас ұрпақты тəр-биелеуге шұғыл бетбұрыс жасап отырғандығын білім беру сала-сында болып жатқан тың өзгерістерден көруге болады. Жаһандану дəуірінде жас биолог мамандарды дайындауда, генетика барлық жаратылыстану ғылымдарының алдыңғы шеңберінде тұрған ғылым саласы екендігі баршаға анық. Oл үшiн бүгiнгi мeктeп oқyшыcын өмipөзгepicтepiнe тeз бeйiмдeлiп, әp түpлi жaғдaйдa дұpыc шeшiм қaбылдaй aлaтындaй тұлғapeтiндe қaлыптacтыpyымыз қaжeт.
Қазіргі заманғы иммунологияның жетістіктері биология және медицина саласында кеңінен қолданылуда.Осы жетістіктерге сүйене отырып көптеген аурулардыңпатогенезі,диагностикасы, емі және алдын алуы туралы түсініктер енгізілген.Қазіргі кезде кез келген аурудың патогенезіне иммундық жауап қатысатыны белгілі. Иммуналогияның тәжірибелік ғылыми-зертеулік жетістіктерін қазір медицинада, ветеринария мен жалпы биология саласында қолданып, жұқпалы ауруларды анықтау, емдеу, алдын алу шараларын жүргізуде зор табысқа жетіп отыр. Келешекте Иммуналогия ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып, ғасыр індеті - жүре пайда болатын иммундық тапшылық синдромы ауруына қарсы вакцина жасау; орган алмастырғанда жиі кездесетін басқа адамның органын қабылдамаушылықты болдырмау; эндокринді (қант диабеті) және әр түрлі аллергиялық ауруларды тиімді емдеу әдістерін табу; ауылы шаруашылығы малдарының жаңа тұқымдарын шығарып, өсімдіктердің жоғары сорттары мен түрлерін анықтау міндеттерқойылып отыр. Осыған орай, мектеп қабырғасынан оқушыларға иммунитет жайлы жалпы түсінікті қалыптастыру мен салауатты өмір сүру салтында иммунитеттің маңыздылығын оқыту мақсатында зерттеу жұмысының тақырыбы Иммунитеттің генетикалық негіздерін оқытудың әдістемелік негіздері дeп aлынды.
Тaқыpыптың зepттeлiнy дeңгeйi. Қазақстанда Иммунология саласының дамуына үлес қосқан ғалымдар - академигі Х.Жұматов, Н.Д.Беклемишев, малдәрігерлік ғылыми докторы, профессор К.Н.Бучнев, медициналық ғылыми докторы, профессор ауылы Шортанбаев пен Б.В.Каральник, т.б.
Зepттey жұмыcының мaқcaты.Студенттерді адам ағзасының иммундық жүйесінің құрылыс ерекшеліктерімен тереңірек таныстырудың әдістерін қарастыру.
Зepттey жұмыcының мiндeттepi:
- иммунитет туралы бiлiмдepi мeн дaғдылapын бepiк eтiп қaлыптacтыpy;
-иммунитет арқылы пайда болатын ауруларды алдын алу жолдарын түсіндіру;
- иммунитетті көтеру жолдарын игерту;
- иммунитеттің генетикалық негіздерін оқытудың әдicтeмeлiк дaғдылapын қaлыптacтыpyтәciлдepiн iздecтipy.
Зepттey ныcaны. Иммунитеттің генетикалық негіздерін оқытудың әдістемелік негіздері дағдыларын қалыптастыру.
Зepттey пәнi. Биология пәнiн oқытy.
Зepттeyдiң ғылыми әдicтepi:
- aлдыңғы қaтapлы oзық тeхнoлoгиялap, coның iшiндe сын тұрғысынан ойлану тeхнoлoгияcын пaйдaлaнy;
- пeдaгoгикaлық экcпepимeнт жүpгiзy нeгiзiндe caндық жәнe caпaлық жaғынaн тaлдaп, oның нәтижeciн мaтeмaтикaлық жoлмeн қopытy.
Жұмыcтың ғылыми жaңaлығы.
- иммунитет ғылымы мен оның зерттейтін мәселелері туралы педагогикалық, дидактика-әдістемелік әдебиеттерге шолу жасалынды;
- оқушылардың білімдерін тереңірек қалыптастырудың әдісі анықталды;
- орта мектептің биология курсында сыни тұрғыдан ойлану технологиясын тиімді қолданып шығару барысында қалыптасатын білім, білік, дағдылары анықталды.
Зерттеудің практикалық құндылығы: Биология пәні бойынша дағдыларын қалыптастыруда оқушыларға арналған тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар, әдістемелік нұсқаулықтар әзірленуде.
Зepттey бaзacы: Тәжipибeлi-экcпepимeнт жұмыcы Oңтүcтiк Қaзaқcтaн oблыcы, Мaқтapaл ayдaны Жeтicaй қaлacындaғы Cыpдapия yнивepcитeтiнінің Жаратылыстану ғылымдары кафедрасында жүpгiзiлдi.
Зepттey нәтижeлepiн cынaқтaн өткiзy жәнe eндipy: Зерттеудің негізгі нәтижелері бойынша 3 мақала жарық көрді.
М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті Қазақстан Республикасының Ұлттық Инженерлік академиясының академигі, техника ғылымдарының докторы, профессор А.С.Ахметовтың 70 жылдығына арналған Экология және табиғатты пайдаланудың өзекті мәселелері тақырыбында Халықаралық ғылыми-тәжірибелік Конференция Иммунитеттің түрлері 1 мақала;
Сырдария университеті, Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерей тойына арналған Абайдың рухани мұрасы: білімнің бүгіні мен болашағы атты студенттер мен жас ғалымдардың дәстүрлі VІ республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция - Иммунитеттің генетикалық негіздерін оқыту 1мақала;
Педагог құзыреттілігі Республикалық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журналында Антигендер және адамның иммундық жүйесі 1 мақала жарық көрді.
Зepттey жұмыcының құpылымы кipicпeдeн, eкi бөлiмнeн, қopытынды мeн пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн тұpaды.
1 ИММУНОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Иммунология ғылымының дамуы
Иммунология (иммунитет және грек. logos - ілім) - организмнің әртүрлі антигендерге (организмге түскен жат текті агенттер) молекулалық, жасушалық және басқа физиологиялық реакцияларын және осыған байланысты организмде пайда болатын өзіндік ерекше және өзіндік емес құбылыстарды зерттейтін медицина және биология ғылымдарының сабақтас саласы.
Иммунитет туралы ғылым XIX ғасырға дейін Пастердің жұқпалы құтыру ауруын, вакцинация арқылы емдеуге болмайтын ауыр аурудың алдын алғаннан кейін ғана қолдау тапты.1886 және 1887 жылдары вакцинация көмегімен 18000-нан астам адам құтыру ауруынан құтылды. Пастердің вакциналары макрожәне микроорганизмдердің өзара әрекеттесуі арқылы зерттелді.Иммунизация саласындағы көптеген жылдар бойғы ғылыми және тәжірибелік зерттеулер нәтижесінде көптеген бактериялық және вирустық ауруларға қарсы тиімді вакциналар жасалып, қолданылды. Иммунизация көптеген ауыр жұқпалы аурулардың таралуына әкелді.
Бұл адамдардың өмір сүру деңгейін көтеріп, әлеуметтік дамуын қамтамасыз етті. Пастер сол кездегі биология мен медициналық жетістіктерге байланысты иммунитеттің табиғаты туралы шектеулі түсінікке ие болды. Ол қайтыс болғаннан кейін біраз уақыттан кейін иммунитетті тек жұқпалы ауруларға қарсы түсінді.
Инфекциялық және инфекциялық емес иммунологияның дамуы мен шоғырлануын И.М.Мечников өз жұмыстарында зерттеген.
Біріншіден, ол иммунологиялық параметрлерді бағалауға эволюциялық көзқарасты ұсынды, онсыз иммунологиялық әсер мен иммунитетті түсіну мүмкін емес. Ф.Бурнетт барлық биологиялық процестер нақты эволюцияның нәтижесі, кез-келген биологиялық жалпылау тек эволюциялық мәнге ие деп жазды. 1883 жылы И. Мечников Дененің емдік күші туралы баяндамасында иммунитеттің жалпы биологиялық теориясының қағидаларын көрсетті.
Бұл алғашқы құбылыстардың нақты реакциясы туралы айтады, мысалы акция, дененің аномалиялары. Алайда фагоциттердің бұл теориясын кейбір биологтар мен дәрігерлер жақсы қабылдаған жоқ. Қарсыластар сонымен бірге ағзалар мен олардың токсиндері эксперименттер нәтижесінде бактерицидтік қасиеттері бар гуморальды заттарды жоятындығын анықтады.
Ол осы процестің химиялық жағын зерттеген ғалымдардың бірі - әйгілі ғалым П.Эрлих болды және ең алдымен улы заттарды енгізу, антиденелер мен бейтараптандыру арасындағы кезең бар екенін анықтады. Кешіктіру кезеңі, биологиялық заттардың түзілу уақыты токсиндерді басқарады.
И.И.Мечниковтың гуморалдық теориясының жақтаушылары тапқан жаңа тәжірибелер нәтижесінде олардың дифтерия мен сіреспе қоздырғыштарын өлтірмейтіні, токсиндерді жойып, уландырмайтындығы, фагоциттерді қоздырмайтын және қоздырғыштарды сіңірмейтіндігі дәлелденді. Екі теория біріктіріле бастады, өйткені бастапқыда фагоциттер теориясына қарсы шешілген жаңа фактілер кейінірек біріктірілді.
Иммунологияның негізін қалаушылар И.И.Мечников пен П.Эрхлик арасындағы ұзақ дау 1887 жылы басталды. Әр теорияны жақтаушылар өз теорияларының ақиқатын дәлелдеу үшін соңғы 15 жыл ішінде көптеген тәжірибелер өткізді. Аурудың гуморальды теориясынан кейін Э.Беринг оның гуморальды фактормен байланысты сарысудың бактерицидтік қасиетін арттыратынын анықтады.
1890 жылы Беринг пен В. Китазато ішек пен дифтерияның токсиндерімен вакцинация нәтижесінде антитоксинді сарысуды алды. Алынған антитоксинді сарысу токсиндерді бейтараптайды.
Дифтерияны емдеуде антитоксикалық сарысуларды қолдану - күшті патогенетикалық агент және мыңдаған адамдардың өмірін сақтап қалды. Алайда, кейбір жағдайларда, антитоксикалық сарысуды қолданған кезде, ол аурудың ауырлығына әкелетін ауруы бар адамдардың өмірлік қиын қажеттіліктеріне байланысты жасалды.
Мысалы, адамдар шешек ауруын жеңеді. Дені сау адамның көмегімен шешек ауруынан алғашқы қорғаныс Қытайда мыңдаған жылдар бұрын қолданылған ХІ ғасырда. Кейін бұл әдіс Үндістан мен Кіші Азияда қолданылды; Еуропа Өздеріңіз білетіндей, шығыстанушы ғалым Рази, өзінің медицина тарихымен белгілі, шешектің классикалық анықтамасын берді және шешектің тұқымын себу әдісін қолданды. Оның алдында Авиценна ұнтақты көгерудің белгілері туралы және осы аурулары бар адамдар сирек ауыратындығы туралы жазды.
Егер бұрын инфекция болса, онда ағза қорғаныс қасиеттерін беретін таза тәжірибе көрсетті. Алайда, вакцинацияның бұл әдісі (бұзушылық) көбінесе аурудың күшеюіне немесе вакцинациядан өлімге алып келді. Қазіргі уақытта бұл жағдай туралы ғылыми түсінік жоқ. Ол иммунологияны ғылыми, классикалық және қазіргі иммунологияға бөледі. Классикалық иммунология Дженнер және Л.Пастер сияқты ғалымдардың есімдерімен байланысты, бұл негізінен инфекциялық иммунология.
Әрбір ғылыми жаңалықтың өзіндік тарихы бар. Барлық ғылыми жаңалықтар алдыңғы жетістіктердің нәтижесінде жасалды. Дженнер вакцинация әдісін қолданған практикалық иммунологияны ойлап тапты. Э. Дженнер адамдарға сиыр материалымен вакцинациялау арқылы жұқпалы аурулардан арылуға мүмкіндік беретін теориялық және практикалық медицинаның маңызды саласының негізін қалады.
Э. Дженнер және оның түсініктемелері пайдаланылмады, себебі олар тек бір аурумен байланысты болатын, ал вакцинация толығымен болған жоқ. ғылыми дәлелденген. Бірінші вакцинациядан кейін, вакцинация теориясының негіздері бір жылдан кейін пайда болды, бұл теориялық иммунологияның негізі болып қала береді. 1881 жылы Пастер Париж академиясында алғашқы жұқпалы аурулардың алдын-ала бекітілген микробтармен иммундау арқылы алдын алуға болатындығы туралы жариялады.
Пастер химиялық тәжірибелер мен медицина мен биологияда ойының айқындылығын енгізді. Бұл қазіргі физика-химиялық, молекулалық биология мен биотехнологияны дамытуда өте маңызды.
Иммундық реакцияның шаңында алғашқы интрагастралық немесе тері астына вакцинация, 5 дозада көктамыр ішіне немесе көктамыр ішіне бірнеше рет енгізу тәжірибелік жануарлардың өміршеңдігін төмендетеді. 10 бірдей дозадан жоғары. Бұл құбылыс анафилаксия деп аталады, ал қиын жағдай аурудың бұзылуы анафилактикалық шок деп аталады.
Гуморальды және фагоцитарлық теорияны жақтаушылар ұзақ уақыт бойы инфекциялық емес иммунологияға негізделген, олардың қазіргі иммунологияның дамуына қосқан үлесі нәтижесінде Борде мен М.Чистович болды. 1898 жылы антиденелер қозғалмайтын мал жасушаларынан оқшауланды деген пікірге жауап ретінде: қоян қойдың эритроциттерін енгізді, жануарларға жауап ретінде антиденелер пайда болды, бұл қой эритроциттерінің ыдырауына әкелді.
Енді М.Чистович жануарларға антиденелер жіберді. синтезделген антиденелер теріге және қан тамырлары арқылы енгеннен кейін де микробты және жасушалық емес бөгде заттар түзіледі деген қорытындыға келді. Әсіресе сарысуы ақуызын енгізумен. Шетелдік сарысуға антиденелерді қосу нәтижесінде сарысуы бар ақуыздарды байланыстыру және желімдеу арқылы алып тастайтындығы анықталды. Арнайы антиденелер де анықталды. Кейін Букнер мырза комплемент жүйесін ашты, ал Г. Борде комплемент жүйесінің маңыздылығын көрсетті.
Бордо иммундық кешендегі антиденелер комплементті белсендіретінін көрсетті, бұл антигендердің фагоцитозын және мембраналық секрециясын күшейтеді. Борды зерттеу нәтижесінде иммундық-жауапты макро фактор басталып, аяқталатындығы айтылды, өйткені иммундық кешеннің фагоцитозы антигеннің толық жоғалуына әкеледі. Бұл зерттеулер И.И.Мечников пен П.Эрлих иммунитеттің гуморальды-жасушалық теориясын тудырған бірдей процестің екі түрлі сатысын зерттегенін көрсетеді.
Ол иммунологияны ғылыми, классикалық және қазіргі иммунологияға бөледі. Классикалық иммунология Дженнер және Л.Пастер сияқты ғалымдардың есімдерімен байланысты, бұл негізінен инфекциялық иммунология. Әрбір ғылыми жаңалықтың өзіндік тарихы бар. Барлық ғылыми жаңалықтар алдыңғы жетістіктердің нәтижесінде жасалды [3].
Физиология мен медицинада гистосистеманы трансплантациялау және 1980 жылы H-локусын зерттеу үшін Snell - тиранттарда 2 гистосистема, Дж.Досеге - адам ағзасындағы HLA антигендерін зерттеу және анықтау үшін; Бенакерафу - адам тіндеріндегі тұрақсыздық тетіктерін ашу.
Иммунологияның келесі іргелі қадамы - антиденелерді зерттеу - мистер Келлер мен Милштейн 1984 жылғы Нобель сыйлығының лауреаттары. Ең маңызды биологиялық молекулалар иммунодиагностикада ерекшеленеді, иммунотерапия және басқа да зерттеу мақсаттарында кеңінен қолданылатын моноклоналды антиденелер алу технологиясы ашылды; Ол үшін мен антиденелер шығаратын В-лимфоциттермен соматикалық жасушаларды будандастыру әдісі қолданылады.
Иммунитет туралы ғылым XIX ғасырға дейін Пастердің жұқпалы құтыру ауруын, вакцинация арқылы емдеуге болмайтын ауыр аурудың алдын алғаннан кейін ғана қолдау тапты.1886 және 1887 жылдары вакцинация көмегімен 18000-нан астам адам құтыру ауруынан құтылды. Пастердің вакциналары макрожәне микроорганизмдердің өзара әрекеттесуі арқылы зерттелді. Иммунизация саласындағы көптеген жылдар бойғы ғылыми және тәжірибелік зерттеулер нәтижесінде көптеген бактериялық және вирустық ауруларға қарсы тиімді вакциналар жасалып, қолданылды. Иммунизация көптеген ауыр жұқпалы аурулардың таралуына әкелді.
Бұл адамдардың өмір сүру деңгейін көтеріп, әлеуметтік дамуын қамтамасыз етті. Пастер сол кездегі биология мен медициналық жетістіктерге байланысты иммунитеттің табиғаты туралы шектеулі түсінікке ие болды. Ол қайтыс болғаннан кейін біраз уақыттан кейін иммунитетті тек жұқпалы ауруларға қарсы түсінді.
Инфекциялық және инфекциялық емес иммунологияның дамуы мен шоғырлануын И.М.Мечников зерттеу жұмыстарын жүргізген. И.И.Мечниковтың гуморалдық теориясының жақтаушылары тапқан жаңа тәжірибелер нәтижесінде олардың дифтерия мен сіреспе қоздырғыштарын өлтірмейтіні, токсиндерді жойып, уландырмайтындығы, фагоциттерді қоздырмайтын және қоздырғыштарды сіңірмейтіндігі дәлелденді. Екі теория біріктіріле бастады, өйткені бастапқыда фагоциттер теориясына қарсы шешілген жаңа фактілер кейінірек біріктірілді.
Иммунологияның негізін қалаушылар И.И.Мечников пен П.Эрхлик арасындағы ұзақ дау 1887 жылы басталды. Әр теорияны жақтаушылар өз теорияларының ақиқатын дәлелдеу үшін соңғы 15 жыл ішінде көптеген тәжірибелер өткізді. Аурудың гуморальды теориясынан кейін Э.Беринг оның гуморальды фактормен байланысты сарысудың бактерицидтік қасиетін арттыратынын анықтады.
Біріншіден, ол иммунологиялық параметрлерді бағалауға эволюциялық көзқарасты ұсынды, онсыз иммунологиялық әсер мен иммунитетті түсіну мүмкін емес.Ф.Бурнетт барлық биологиялық процестер нақты эволюцияның нәтижесі, кез-келген биологиялық жалпылау тек эволюциялық мәнге ие деп жазды. 1883 жылы И. Мечников Дененің емдік күші туралы баяндамасында иммунитеттің жалпы биологиялық теориясының қағидаларын көрсетті.
Бұл алғашқы құбылыстардың нақты реакциясы туралы айтады, мысалы акция, дененің аномалиялары. Алайда фагоциттердің бұл теориясын кейбір биологтар мен дәрігерлер жақсы қабылдаған жоқ. Қарсыластар сонымен бірге ағзалар мен олардың токсиндері эксперименттер нәтижесінде бактерицидтік қасиеттері бар гуморальды заттарды жоятындығын анықтады.
Ол осы процестің химиялық жағын зерттеген ғалымдардың бірі - әйгілі ғалым П.Эрлих болды және ең алдымен улы заттарды енгізу, антиденелер мен бейтараптандыру арасындағы кезең бар екенін анықтады. Кешіктіру кезеңі, биологиялық заттардың түзілу уақыты токсиндерді басқарады.
1890 жылы Беринг пен В.Китазато ішек пен дифтерияның токсиндерімен вакцинация нәтижесінде антитоксинді сарысуды алды. Алынған антитоксинді сарысу токсиндерді бейтараптайды.
Иммунология организмнің қорғаныш қабілетін және онда пайда болатын иммунитетті зерттейді. Иммуналогия медицина, ветеринария, биология, т.б. көптеген ғылым салаларымен тығыз байланысты.Иммунологияның дамуына 18 ғасырдың аяғында медицина мен биологияда ашылған жаңалықтар үлкен ықпал етті. Мысалы, 1796 жылы ағылшын дәрігері Э.Дженнер алғаш шешекке қарсы егуді ұсынып, соның нәтижесінде организмде иммунитет қалыптасатынын дәлелдеген. 1880 жылы Л.Пастер күйдіргі мен құтыруға қарсы егілетін вакцинаны тапты. 1887 жылы И.И.Мечников ғылымдағы үлкен жаңалық - фагоцитоз процесін ашып, иммунитеттің жасушалық теориясын ұсынды. 1900 жылы австралиялық ғалым К.Ландштейнер адам қанының тобы мен резус-факторын ашып, соның нәтижесінде тіндік бірдей антигендер теориясының негізін салды. Иммунология тарихының маңызды кезеңдері келесі 1-кестеде келтірілген [4].
Кесте-1. Иммунология тарихының маңызды кезеңдері
Ашылуы
Жылы
Авторлары
Сыйыр шешегін адамға егу
1796
Э.Дженнер
Фагоцитоз. Жасушалық иммунитет
1884
И,И,Мечников
Кұтыруға қарсы екпе егу
1885
Л.Пастер
Ретикуло-эндотелиалдық жүйе және оныңиммунитеттегі рөлі
1886
В.К.Высокович
Баяу гиперсезімталдық
1880
Р.Кох
Лейкоциттердің хемотаксисі
1889-1891
Г.Н.Габричевский
Енжарлы иммунизациялау
1891
Э.Беринг
Бүйір тізбекті теория
1897
П.Эрлих
Комплемент
1889
Ж.Борде
Қанның топтары
1900
К.Дандштейнер
Анафилаксия, дереу гиперсезімталдық
1902-1905
Ш.Рише, М.Сахаров
Артюс феномены
1903
М.Артюс
1-кестенің жалғасы
Сарысу ауруы. Аллергия
1905
К.Пирке
Ревакцинацияның көрінісі
1915
М.Райский
Иммундыфлюоресценция
1942
А.Кунс
Антиглобулиндік сынама
1945
Р.Кумбс
Иммунды диффузия
1946
Дж.Уден, Э.Оухтерлони
Н-2 жүйесі
1948
Д.Снелл
Қатерлі ісік антигендерінің зерттелуі
1948
Л.Зильбер
Интерферон
1957
А.Айзекс, Ж.Линдеман
Идиотип-антиидиотиптік теория
1955-1977
Н.Ерне
Клоналды-селекциялық теория
1958
Ф.Бернет
Иммунологиялы толеранттық
1958
П.Медовар, М.Гашек
Иммундыглобулиндердің құрылысы
1958-1968
Р.Портер
HLA жүйесі
1958
Д.Эжельман, Ж.Досье
Тимус иммунитеттің орталық органы екенінің дәлелденуі
1961
Ж.Миллер
Секреторлық IgА
1963
Т.Томази
Иммунитеттің физиологиялық негізінің құрылуы
1959-1969
П.Ф.Здродовский
Иммунды жауаптың гендері
1963
Б.Бенацерафф
Лимфокиндер
1969
Д.Дьюмонд
Моноклоналдық антиденелер
1975
У.Мильштейн, Д.Келлер
Жасушааралық өзара әсерлесу
1973
Б.Бенцеррафф,Р.Петров
Антидене құрылуының иммунды генетикалық теориясы
1980
С. Тонегава
Патогендік ақуыз- приондардың ашылуы
1997
С.Прусинер
Иммунологияның зерттейтін нысаны - организмнің иммундық жүйесіне өзіндік немесе өзіндік емес әсер етіп, оның қызметін күшейтетін немесе әлсірететін жат заттар - антигендер; иммунды компотентті органдар (сүйек кемігі, қалқанша без, көк бауыр, лимфа бездері, шырышты қабаттардың лимфоидты аппараты); жасушалар (лимфоциттер, макрофагтар, фибриобласттар, т. б.) мен олар бөліп шығаратын молекулалар (иммунды-глобулиндер, медиаторлар, комплементтер, цитокиндер, т. б.) сондай-ақ молекулалардың қатысуымен болатын құбылыстар мен патологиялық жағдайлар (жүре пайда болатын иммунитет, аутоиммунды аурулар, иммундық тапшылықтар, трансплантациялық иммунитет, иммунологиялық төзімділік) болып табылады.
Зерттеу нысанына қарай:
oo жалпы (тәжірибелік) иммунология,
oo медициналық иммунология,
oo ветеринариялық иммунология,
oo инфекциялық иммунология,
oo клиникалық иммунология,
oo радиациялық иммунология,
oo онкологиялық ммунология,
oo ғарыштықиммунология,
oo аллергология,
oo иммундық патология,
oo иммундық гематология,
oo эмбриогенез иммунология,
oo өсімдіктериммунологиясы сияқты салаларға бөлінеді.
Иммунологияның мақсаты: қалыпты және патологиялық жағдайларда иммундық жүйе қызметінің жалпы заңдылықтарын, нақты аурулардың (әсіресе, жұқпалы індеттердің) пайда болуында, дамуында және оны емдеуде иммундық жүйенің атқаратын рөлін анықтау, диагноз қою, емдеу және алдын ала сақтану үшін иммунологиялық тәсілдерді қолдану және оларды жетілдіру. Иммунологияда микробиология, серологиялық, аллергиялық, иммундық-химиялық, иммундық-морфологиялық, иммундық-генетикалық, иммундық-молекекулалық, эксперименттік, т. б. әдістер қолданылады.
Иммунологияның тәжірибелік ғылыми-зертеулік жетістіктерін қазір медицинада, ветеринария мен жалпы биология саласында қолданып, жұқпалы ауруларды анықтау, емдеу, алдын алу шараларын жүргізуде зор табысқа жетіп отыр. Келешекте Иммунология ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып, ғасыр індеті - жүре пайда болатын иммундық тапшылық синдромы (СПИД) ауруына қарсы вакцина жасау; орган алмастырғанда жиі кездесетін басқа адамның органын қабылдамаушылықты болдырмау; эндокринді (қант диабеті) және әртүрлі аллергиялық ауруларды тиімді емдеу әдістерін табу; ауылы шаруашылығы малдарының жаңа тұқымдарын шығарып, өсімдіктердің жоғары сұрыптары мен түрлерін анықтау міндеттері қойылып отыр.
Иммунология медициналық, биология, ауылы шаруашылығы жоғары оқу орындарында негізгі пән ретінде оқытылады. 1963 жылдан Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) қабылдаған арнайы Иммунология бағдарламасы орындалуда. Осы бағдарлама бойынша құрылған иммунология және иммунды глобулин анықтамалық орталықтарында иммундық патология, паразиттік аурулардың иммунологиясы, қатерлі ісік иммундық терапиясы және жасушалық иммунитеттің тіндік үйлеспейтін антигендерін реттеу мәселелері туралы симпозиумдар мен ғылыми конференциялар өткізілді. Қазақстанның Ұлттық иммунологтар қоғамы халықаралық иммунологиялық қоғамға мүше.
Қазақстанда Иммунология саласының дамуына үлес қосқан ғалымдар - академигі Х.Жұматов, Н.Д.Беклемишев, малдәрігерлік ғылыми докторы, профессор К.Н.Бучнев, медициналық ғылыми докторы, профессор ауылы Шортанбаев пен Б.В.Каральник. Иммунологиялық зерттеулермен Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министнің Гигиена және эпидемиология ғылыми-зертеулік Орталық, Дәрігерлер білімін жетілдіру институты, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министнің Онкология және радиология ғылыми-зертеулік институты, Микробиология және вирусология ғылыми-зертеулік институты шұғылданады [5].
Иммунитет туралы ғылым - иммунология осы заманғы биологияның ең жедел дамып келе жатқан саласы. Иммунологияның жетістіктері молекулалық биология, генетика, биохимия, биофизика, мал және егін шаруашылықтарының барлық салаларына, медицина мен ветеринарияға игіліктi ықпал етіп отыр. Тарихи тұрғыдан иммунология инфекциялық патологияның негізінде қалыптасты. Сондықтан ескі немесе классикалық иммунологияны инфекциялық; иммунология деп атайды.
Ал енді молекулалық биология, генетика, трансплантологиямен байланысты иммунологияны инфекциялық емес, немесе жаңа иммунология деп атап жүр. Бұл ғылымды осылайша жіктеу тым жасанды. Негізінде иммунология - ортақ мақсаты мен өзіндік әдістері (методикалары) бар бipтұтac ғылым. Оның серология, аллергология, иммунохимия, иммуногенетика, өсімдіктер иммунитеті, жануарлар иммунитеті т.б. салалары бар. Сол сияқты медициналық және ветеринариялық иммунология қалыптасты. Ветеринариялық иммунология барлық ветеринариялық ғылымдармен тығыз байланысты.
Иммунитет туралы ғылым - иммунология осы заманғы биологияның ең жедел дамып келе жатқан саласы. Иммунологияның жетістіктері молекулалық биология, генетика, биохимия, биофизика, мал және егін шаруашылықтарының барлық салаларына, медицина мен ветеринарияға игіліктi ықпал етіп отыр. Тарихи тұрғыдан иммунология инфекциялық патологияның негізінде қалыптасты. Сондықтан ескі немесе классикалық иммунологияны инфекциялық; иммунология деп атайды. Ал енді молекулалық биология, генетика, трансплантологиямен байланысты иммунологияны инфекциялық емес, немесе жаңа иммунология деп атап жүр. Бұл ғылымды осылайша жіктеу тым жасанды.
Негізінде иммунология - ортақ мақсаты мен өзіндік әдістері (методикалары) бар бipтұтac ғылым. Оның серология, аллергология, иммунохимия, иммуногенетика, өсімдіктер иммунитеті, жануарлар иммунитеті салалары бар.Сол сияқты медициналық және ветеринариялық иммунология қалыптасты. Ветеринариялық иммунология барлық ветеринариялық ғылымдармен тығыз байланысты. Оның негізгі бір мақсаты жануарлардың жұқпалы ауруларының иммунологиялық механизмдерін зерттеп, сол арқылы жұқпалы ауруларды балау, емдеу және дауалау жұмыстарын жүргізу болып табылады [6].
1.2. Иммунитеттің түрлері
Иммунитет (әлует) латынның immunitas (міндеттен босану) деген сөзінен шыққан. Ол - организмнің генетикалық болмысы үшін бөгде заттардан, оның ішінде зардапты микробтардан қорғану қабілеті. Иммунитет организмнің iшкi ортасының тұрақтылығын (гомеостаз) және оның қызметінің біртұтастығын қамтамасыз ететін микробтан бастап адамға дейінгі бүкіл тіршілік иелеріне тән қасиет. Иммунитеттің қалыптасуына бүкіл организм біртұтас жүйе ретінде қатысады. Бұл - тipi табиғаттың ұзақ эволюциялық дамуының, табиғи сұрыптаудың паразит пен оның иесінің өзгергіштігінің нәтижесі. Жоғары сатыдағы организмдердің арнайы иммунитет органдары бар. Эволюциялық жолмен үш түрлі: конституциялық, фагоциттік және лимфоидтық иммуногендік жүйелер қалыптасты.
Конституциялық жүйе немесе конституциялық иммунитет иммунитеттің ең ежелгі түpi. Ол күллі тіршілік иелеріне ортақ ал микробтар мен өсімдіктерде иммутететің бірден-бір түpi. Фагоциттік жүйе немесе фагоциттік иммунитет, омыртқасыз жануарларда пайда болды. Ал омыртқалы жануарларда иммунитеттің үшінші ең жетілген түрі - лимфоидтық жүйе пайда болды.
Иммунитеттің конституциялық жүйесі. Конституциялық иммунитет жануарлардың әpбip түріне тән қасиет болған соң ертеректе түрлі (орысша -видовой) иммунитет деп аталды. Жан-жақты алып қарағанда бұндай иммунитет бip түрге ғана тән емес, әpбip жеке жануардан бастап барлық токсономиялық топтарға, тіпті ең жоғарғы токсономиялық бірлік - типке дейін қатысты. Сондықтан конституциялық иммунитет мынандай топтарға ажыратқан дұрыс.
Таксондар иммунитеті Ол туа біткен табиғи төзімділікті жануарлардың әрбір түрінен бастап ең жоғары токсономиялық топтарына (отряд, класс, тип, т.б.) қатысты қарастырады.
Түр iшіндегi иммунитет. Бip түрге жататын әр түрлі нәсілдің (адамға қатысты) немесе тұқымның (малға қатысты, орысша - порода) иммунитеті.
Эволюциялық даму жолында адамда, жылықандыларда, оның ішінде құстарда арнайы иммундық жүйе құрылған. Ол организмді генетикалық бөгде зат -антигеннен қорғап, сонымен қатар әрібір түрге, жеке тұлғаға тән тіннің және биологиялық молекуланың антигендік ерекшелігін сақтауға арналған.
Заттың бөгделігін айыру төменгі сатыдағы омыртқасыздарға да тән, оларда да қарапайым қорғау жүйесі бар. Бірақ, ол жүйелердің арасында зор айырмашылық бар.
Эволюциялық дамудың сатысына байланысты иммундық жүйенің түріне оның күрделігіне, жауап беру тәсіліне сәйкес иммунитет бірнеше түрге бөлінеді (2-кесте).
Кесте 2.Иммунитет түрлерінің жіктелуі.
Иммунитет
Түрлік (тумысынан,тұқым қуалаушылық, генетикалық, конституционалдық)
Жүре пайда болған
Белсенді
(табиғи, жасанды )
Енжарлы
(табиғи, жасанды)
Гуморалдық
Жасушалық
Жергілікті
Жалпы
Стерилді
Стерилді емес
Антитоксикалық
Бактерияға қарсы
Вирусқа қарсы
Саңырауқұлақтарға қарсы
Ісіктерге қарсы
Трансплантациялық
Гельминттерге қарсы
Түрлік, тумысынан пайда болған, немесе тұқымқуалаушылық, генетикалық, конституционалдық иммунитет- филогенез процесінде бекітілген, ұрпақтан ұрпаққа тараушы түрлік, не дербестік антигеннің бір түріне сол организмнің биологиялық ерекшеліктерімен, антигеннің қасиетерімен, сонымен қатар орлардың қарым-қатынасына негізделген иммунитет. Мысал ретінде адамның мал ауруының кейбіреуіне сезімталсыздығын келтіруге болады (қара малдың обасы, жылқының шешегі). Түрлік иммунитетің негізінде бірнеше себептері болуы мүмкін біріншіден, антигендердермен алғаш кезедесіп, байланысқа түсіп, патологиялық процесті, не иммунитетті іске қосуды қамтамасыз ететін рецепторлық аппараттың кейбір түрлерінің жоқтығы.
Сонымен қатар, организмде антигеннің жедел бұзылуын (мысалы, ферменттермен), не организмде микроботардың қонақтап өсіп-өнуін қолдайтын жағдай болмауынтар ағзада антигенніњ жедел, мысалы феременттермен, бұзылуын не ағзада микроботар қонақтап өсіп-өнуіне естен шығармау керек. Қорыта келгенде, оның негізінде жануар түрінің генетикалық ерекшелігі, ал нақтылы айтқанда сол антигенге иммундық жауап беретін геннің жоқтығы.
Түрлік иммунитет абсолюттік және арақатыстық болуы мүмкін. Мысалы, әдетте сіреспе микробының токсиніне бақа сезімталсыз. Егерде бақаның денесін қыздырса оған сіреспе жұғады. Осындай мысалдардың бірталайын келтіруге болады.
Жүре пайда болған иммунитет - ол адамның және жануардың онтогенез кезінде табиғи, немесе жасанды жолмен антигенмен кездесуінің нәтижесінде пайда болып, сол антигенге қарсы тұрақтылық туғызады.
Табиғи (жаратылыстық) және жасанды түрде пайда болған иммунитет белсенді және енжарлы болып бөлінеді. Егерде тұрақтылыққа ағзаның механизімдері кірісіп антигенге қарсы заттар өндіріліп шықса оны белсенді дейді, ал организмнің тұрақтылығына дайын факторлар (иммундыглобулиндер, иммундық қан сарысуы, иммундық лимфоциттер) сырттан еңгізілсе ол енжарлы иммунитет деп аталады.
Табиғи жүре пайда болған белсенді иммунитет жұқпалы аурумен ауырып сауыққаннан кейін пайда болады. Табиғи жүре пайда болған енжарлы түрі жаңа туған перзентетердің ананың жатыра арқылы алынған антигенге қарсы иммунитет факторларына негізделген. Жасанды жүре пайда болған белсенді иммунитет деп вакцина егілгеннен кейін пайда болған түрін айтады. Жасанды жүре пайда болған енжарлы иммунитет дайын иммунитет факторларын(иммундыглобулиндер, иммундық сарысулар) организмге еңгізгенде құрылады [7].
Иммунитеттің құрылуына жасушалық және гуморалдық факторлар қатынасады. Сондықтан, белсенді иммунитет құруға қандай факторлар басым кірісуіне сәйкес (жасушалық, не гуморалдық) жасуша-гуморалдық және гуморалды-жасушалық болып бөлінеді.
Жасушалық иммунитеттің көрнекті мысалы ісікке және трансплантантқа қарсы түрі, өйткені басты рөлді цитотоксикалық Т-киллер-лимфоциттер атқарады. Токсинемиялық ауруларда (сіреспе,ботулизм, күл) иммуниеттің негізінде антиденелер басым (антитоксикалық антиденелер); түберкулезде бастаушы рөлді иммунитетке жауапты жасушалар (лимфоциттер, фагоциттер) арнайы антиденелермен қосылып атқарады. Кейбір вирустық ауруларда (қара шешек, қызылша, т.б.) тұрақшылықты арнайы антиделер негіздеп, жасушалық факторлармен жалғастырылады.
Айта кететін жағдай, иммунитеттің жасушалық және гуморалдық фактолары бірлесіп қоян-қолтық іс атқарады. Соның нәтижесінде күрделі қосынды жауап туады, бірақ, қалай да болмасын, қандай фактор бағытталған сапалы іс атқарса, соның іс-әрекеті үстемдеу келеді.
Жұқпалы не жұқпалы емес ауруларда иммунитетке толық сипаттама беру үшін антигеннің тегіне және қасиетіне қарай иммунология тарабында төмендегідей терминдер қолданылады: антитоксикалық, вируске қарсы, саңырауқұлақтарға қарсы, бактериаларға қарсы, қарапайымдарға қарсы, траснплантациялық, ісіктерге қарсы және тағыда басқа түрлері.
Қорытып айтқанда, белсенді иммунитет ағзада антигеннің жоқ кезінде және бар кезінде де сақталуы мүмкін. Бірінші вариантында антиген иммунитетті іске қосу рөлін атқарып стерилді иммунитет туғызады, ал екінші вариантында иммунитет стерилді емес деп аталады. Стерилді иммунитет- әртүрлі вакцина еккенде, ал стерилді емес- түберкулезбен ауырған кезде байқалады, себебі стерилді емес иммунитет тек қана организмде түберкулез таяқшалары бар кезде ғана сақталады
Тұрақтылықты камтамасыз етудің көлеміне сәйкес иммунитет жалпы (бүкіл денені корғайды) және жергілікті (мысалы, тыныс алу жүйесінің жоғарғы бөлімінің шырышты қабығының иммунитеті) түріне бөлінеді.
Иммундық жүйенің іс атқаруының негізгі принциптері мен механизмі
Иммундық жүйе организмді антигендерден арнайы түрде қорғау ісін атқарады. Ол жүйе лимфоидтық тіннен тұрады. Өзінің іс атқаратын факторларының (иммундыреагенттер) кірісуімен жасушалық және де гуморалдық реакциялар жүру арқылы антигенді бейтараптап, залалсыздандырып ағзадан тыс шығарады.
Иммундық жүйенің антигендерді заладансыздандыру ісі бейспецификалық факторлармен толықтырылып, ағзаны қандайда болмасын бөгде заттардан қорғайды.Бейспецифиқалық резистенттік факторлары мен иммунитеттің спецификалық факторларының тізімі 3-кестеде келтірілген [8].
Кесте 3. Иммундық жүйе мен антигеннің өзара әсерлесу принциптері.
Антиген-нің
тегі
Кіріс
қақпасы
Иммундық қорғау
факторлары
Қорғау механизімі
Нәтижесі
Тумысынан
пайда болған
Жүре
пайда болған
Экзоген-дік
Эндоген-дік
Тері, шырыш-тықабық, АІШ,
Тыныс алу,
жыныс,
зәр шығару жолда-
ры,қан, сөл.
Механикалық кедергі (тері,шырыштықабық).
Физика-
химиялық кедергі
(ферменттер, рН)
Биологиялық кедергі (фагоцитоз, комплемент т.б.)
Антидене түзу.
Иммун-ды фагоцитоз. Лимфоциттердің киллерлік ісі.
ДГС. БГС.
Толеранттық. Иммунология-лық есте қалу.
Бейбелсен-діру.
Күйретү.
Антиген-
ді шығару.
Ареактив-тік.
Гомеостазды қал-
пына келтіру.
Иммуноло-гиялық есте
сақтаудың негізін
құру. Толерант-тықты
құру. Аллергия-
ны калыптас-тыру.
Ағзаның бейспецификалық төзімділігін қамтамасыз ететін факторлар:
а) бөгде заттардың ағзаға енуіне бөгет болатын механикалық кедергілер (тері, тыныс жолының және ас қорыту жүйелерінің шырышты қабығы, тыныс алу жолының желпілдегіш эпителиі және шырышы);
б) антигендердің құрылысын бұзушы физикалық-химиялық кедергілер (ферменттер, ортаның рН-ы, органикалық қышқылдар т.б.)
в) қорғаныстың арнайы факторларымен бірлесіп антигендерді бөгде заттар ретінде ұстап-обырушы және құрылысын бұзушы иммундыбиологиялық кедергілер ( фагоциттер, комплемент, интерферон, қан ұйуын қолдаушылар, фибронектин).
Арнайы қорғанысты қамтамасыз ететін факторлар: антиденелер, иммундық фагоцитоз, лимфоциттердің цитотоксикалық әрекеті, гиперсезімталдықтың жедел (ЖГС), гиперсезімталдықтың сезімталдықтың баяу түрі (БГС), толеранттық және иммунологиялық есте қалу.
Егер антигендер бейспецификалық бірінші қорғаныс факторлар кезеңінен өтіп кетсе онда іске екінші шептегі спецификалық факторлар кіріседі, яғни екі шеп қоян - қолтық тығыз байланыста іс атқарады. Сонымен қатар, антигендерді заласыздандыру үшін қорғаныс факторларының барлығының қатынасуы міндетті емес. Бірақ, ағзаны антигендерден қорғау жолында көбінесе иммунитеттің спецификалық және бейспецификалық реакциялары бірлесіп жүреді.
Иммундыглобулиндер (спецификалық, рецепторлық , табиғи), фагоциттер (табиғи, иммунды), киллерлік іс атқаратын цитотоксиқалық лимфоциттер, антигеннің құрылысын бұзатын ферменттер (лизоцим және т.б.), комплемент, қан сарсуының қорғаушы ақуыздары (пропердин, бетта-лизин, фибронектин т.б.), иммундыцитокиндер (интерлейкиндер, интерферондар, тимустың пептидтері, миелопептидтер т.б. факторлар), иммундыжауапты жасушалардың рецепторлары, МНС-тың (ағылшын - Main Histocompatibility Complex, гистосәйкестіктің басты комплексі) антигендері иммундық жүйеде қорғаныс ісін атқаратын басты биорецепторлар болып табылады.
Иммунитет процесінің механизімін сызбанұсқа ретінде қарасақ, ол өзін-өзі бағдарлайтын, рет-ретімен жүретін, антигендерді тысқа шығарып, дербестікті сақтап, тұрақтылықты қайта құруға бағытталған іс-әрекеті болып табылады.
Иммундық жүйе жұмысының басталуына антигеннің ағзаға әртүрлі жолмен сырттан енуі, немесе оның ағза ішінде құрылуы себепкер болады. Содан кейін ең алғашында антигеннің бөгде екені дәледенеді: бірінші- фагоцитоз арқылы бейспецификалықты анықтау, одан кейін Т-лимфоциттермен спецификалықты тану.
Келесі кезең - ағзаның барлық спецификалық және бейспецификалық қорғаныс факторларын іске қосу. Ол процесс антигенің табиғатына және сипаттарына, сонымен қатар антигеннің ағзаға патогендік әсер ету дәрежесіне байланысты. Осы процестердің нәтижесі ретінде антиген күйретіліп, бейтараптанып организмнен тыс шығарылады. Кейбір жағдайда антигенмен кездескеннен кейін, организмде сол антигенге сезімталсыздық және шыдамдылық пайда болады.
Қолайлы нәтиже кезінде иммундық процесс организмнің гомеостазын қалпына келтіріп, ұзақ уақытқа дейін организмде сол антигенге қарсы иммунитетті сақтап, ол антиген туралы мәліметті иммундық есте қалдырылып, төзімділік тудырады. Сонымен қатар, жағымсыз жанама көрініс ретінде сол антигенге қарсы көтеріңкі, не жоғарлатылған сезімталдық (аллергия) пайда болуы мүмкін [9].
Жұқпалы ауруларға қарсы иммунитет және оның түрлері
Микроб денеге енгенде оған қарсы организмнің иммунологиялық арсеналы түгел icкe қосылады. Бұл жағдайда иммунологиялық икемділік реакцияларының барлық түрлерін байқауға болады. Бұл жерде жеке-жеке талдап жатпай-ақ олардың жалпы қандай түрлерге бөлінетіндігін қарастырып өтейік.
Жұқпалы ауруға қарсы иммунитеттің туа біткен және қалыптасқан негізгі екі түpi болады. Туа біткен иммунитет конституциялық иммунитет деген атпен жогарыда қарастырылды. Жануарлардың белгілі бip микробқа туа біткен иммунитеті олардың дене құрылысы мен қызметінің табиғи конституциялық ерекшеліктеріне байланысты.
Бұл ерекшеліктер микробтың организмге енуін және өнiп-өcyiн қамтамасыз етпейді. Ондай микробты көп мелшерде организмге қолмен енгізгенде де телімді ауру дамымайды, өйткені организмнің ұлпалары мен жасушаларыңда микроб пен оның улы заттарына тән тиicтi құрылымдар (рецепторлар) жоқ.
Жұқпалы ауруға қарсы пайда болған иммунитет негізінен екі түрлі -табиғи және жасанды жолмен қалыптасады. Табиғи жолмен қалыптасуы адамның араласуынсыз, ал жасанды жолы әртүрлі дәрігерлік әдістердің көмегімен icкe асады. Бұлардың әрқайсысы белсенді және енжар болып бөлінеді. Егер организм антиденелер мен басқа да қорғаныс заттарын өзі түзіп шығарса ондай иммунитет белсенді (активті) болады да, қорғаныс заттарын дайын күйінде қабылдаса - ондай иммунитет енжар (пассивті) деп аталады.
Табиғи белсенді иммунитет. Табиғи белсенді иммунитетке ежелден табиғи жолмен қалыптасқан иммунитеттің мынандай түрлері жатады: белсенді жолмен қалыптасатын аурудан соңғы иммунитет және иммундеуші субинфекция. Жануарлар жұқпалы аурумен ауырып жазылғаннан кейін ауруға бейімділігі төмендейді немесе қайтадан мүлде ауырмайды. Бұл пайда болған иммунитеттің ішіндегі ең мықты түpi. Ауырып жазылғаннан соң организм микробтан мүлде арылып иммунитет қалыптасса, мұндай иммутетті cmepuлdi иммунитет деп атайды.
Егерде аурудан жазылған соң организм микроб алып жүруші болып қалатын болса, мұндай жағдайда қалыптасқан иммунитет стерилсіз иммунитет деп аталған. Француз ғалымы Сержант микроб сақталған жагдайда ғана болатын стерилсіз иммунитет премунция деп атады. Табиғатта стерилсіз иммунитет кең тараған. Негізінде ауырып жазылғаннан кейін қалыптасатын иммунитетті екі кезеңге бөлуге болады. Бipiншi кезең микроб әлі де болса организмде сақталатын мерзімге сәйкес келетін стерилсіз иммунитет, ал екінші кезең микроб тарату тоқталғаннан кейін болатын стерилді иммунитет.
Иммундеуші субинфекция да табиғатта жиі кездеседі. Жануарлардың ауру қоздырушы микробпен кезіккенше қарамастан ауру білінбей, иммунитет қалыптасуы маңызды фактор ретінде ветеринариялық шараларды жүргізгенде үнемі ecкepілyi қажет. Жергілікті малдар сол аймақта тараған ауруларға төзімді келеді. Ал басқа жақтан әкелінген малдар сол жерде болатын ауруларға тез шалдығады. Сондықтан әкелінген малдарды жерсіндіру оларды сол жердің ауа райы мен жем-шөбіне ғана үйрету емес, жаңа мекенінде кездесетін паразиттер мен ауру қоздырушыларға төзімділігі де қалыптастыру.
Табиғи енжар иммунитет. Табиғи енжар иммунитетке негізінен жас төлдің енесінен табиғи жолмен алатын қорғаныс қабілеті жатады. Құстың балапаны және жұмыртқа арқылы өніп-өсетін басқа хайуанаттар қорғаныс заттарын жұмыртқаның сары уызынан алады. Бұл жұмыртқа арқылы қалыптасқан трансовариалъді иммунитет.
Жоғары сатыдағы жануарлар иммунитетті ұрпағына плацента арқылы береді бұл трансплацентарлық иммунитет.Бірақта плаценталы жануарлардың барлығы бірдей плацента арқылы ұрыққа антиденелер бере бермейді. Бұл плацентаның құрылымына байланысты. Антиденелер адам мен приматты жануарлардың гемохорионды плаценталары арқылы ғана өте алады. Гемохорионды плацентада ұрыктың хорионы жатырдың қан тамырына тікелей ұштасады да, антиденелердің аналық қан айнамылынан ұрықтың қан айналымына өтуіне мүмкіндігі тудырады.
Ауыл шаруашылық жануарларының (сиыр, жылқы, қой, ешкі) плацентасы десмохорионды немесе эпителиохорионды болады да, хорион мен жатырдың қан тамыры арасында дәнекер ұлпа мен эпителий жасушаларының бірнеше қабаты орналасады. Антиденелер осындай табиғи тосқауылдан өте алмайды да, жатырдағы төл анасының қанынан қорғаныс заттарын ала алмайды. Сондықтан да малдың жас туған төлінің қанында иммуноглобулиндер болмайды (агаммаглобулинемия).
Барлық қорғаныс заттарын жас төл енесінің уызынан алады, бұл коластралъдік иммунитет. Уыз өзінің қорғаныс заттарының құрамы жөнінен қан сарысуынан кем түспейді. Онда әр түрлі антиденелер, басқа да микробқа қарсы заттар мол. Мұндай қасиет бipiншi сауылған уызда ғана болады. Кейінгі алынған уыздың құрамы нашарлай береді де, келе-келе жай сүтке ұқсас болады. Жас төлдің ішегіндегі эпителий де туғаннан соң бірнеше сағат бойы ғана уыздағы антиденелер мен басқа да қорғаныс заттарының өтуіне қолайлы болады. 1-2 тәуліктен кейін аталған заттар ішектен қанға бүтін күйінде өте алмайды да, басқа қореқтік заттар сияқты ферменттердің әсерінен ыдырап, қорытылып кетеді.
Осыған байланысты жаңа туған төл мүмкіндігінше уызды ертерек қабылдағаны жөн. Ең дұрысы уызды енесінің емшегінен емізген. Уызда қорғаныс заттарынан басқа да әр түрлі минеральды макро және микроэлементтер бар. Ішектің қызметін күшейтетін магний тұздары тоңғақтың бөлініп, iшeк қызметінің жақсаруына ықпал етеді [10].
Жасанды иммунитет. Жасанды иммунитеттің де белсенді және енжар түрлері бар. Жасанды белсенді иммунитет вакцина егу арқылы қалыптасады. Вакцина ауру қоздыратын микробтан жасалғанымен вакциналық процестің инфекциялық процестен едәуір айырмашылықтары бар. Инфекциялық процесс кезінде негізінен организмде инфекциялық-патологиялық құбылыстар, ал вакциналық процесс кезінде кepiciншe иммунологиялық-қорғаныстық құбылыстар басым болады.
Жасанды енжар иммунитет құрамында антиденелер бар иммунді қан сарысуының немесе онан даярланған таза иммуноглобулин препараттарының көмегімен пайда болады. Мұндай иммунитет енжар деп аталғанымен организм тіпті де бейтарап қалмайды, иммунитеттің қалыптасуына белсенді түрде қатысады. Вакцина еккеннен кейін организмде иммунитет 1-2 апта өткеннен соң барып қалыптасатын болса, енжар иммунитеттің пайда болуы үшін ондай мезгілдің қажеті жоқ. Іс жүзінде бipep сағат өткеннен соң-ақ жіберілген антиденелер өз әрекетін бастайды [11].
1.2.1.1. Жануарларды жұқпалы ауруларға қарсы иммундеу
Жануарларды жұқпалы ауруларға қарсы жасанды жолмен, яғни қолдан иммундеу белсенді және енжар әдістер арқылы іске асырылады. Белсенді иммундеу үшін вакциналар, ал енжар иммундеу үшін иммуноглобулин препараттары қолданылады.
Вакциналар тірі және өлтірілген деп аталатын екі топқа бөлінеді.
Тірі вакциналар. Тірі вакциналар ауру қоздырушыларының тіршілігін жоймаған өсіндісі болып табылады. Бұлар әлсіретілген және әлсіретілмеген деп аталатын топтарға бөлінеді. "Әлсіретілген" деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz