Ұрық жапырақшаларының мүшелермен жүйелердің түзілуі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1.ӨСУ ЖӘНЕ ДАМУ ПРОЦЕССІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Өсу және даму ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Жас өспірімдік кезіндегі балалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.3 Жас организмнің пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
22
2. ҰРЫҚ ЖАПЫРАҚШАЛАРЫНЫҢ ТҮЗІЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.1 Ұрық жапырақшаларының мүшелермен жүйелердің түзілуі ... ... ... ... ..
22
2.2 Жүктілік кезіндегі құбылыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.3 Эмбриологияға түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
3. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТАЛДАУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .
42
3.1 Жаңа технологияларды пайдалана отырып оқушылардың онтогенез жайлы білімін қалыптастыру және талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
50
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі таңдағы ғылым мен білім саласындағы іс-әрекеттердің талаптарына сәйкес ұрпаққа білім мен тәрбиені берудің, сондай-ақ оларды жан-жақты дамыту - қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі ботлып саналмақ.
Жалпы білім беру-бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, логикалық және мәдени дамуының жоғары деңгейін және арнайы кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудық үздіксіз процесінің көрінісі.
Қандай мамандық болмасын үнемі оқуды, ізденуді талап ететіні рас әрине.
Сондай-ақ жалпы орта білім беру мектептерінде инновациялық технологияларды пайдалана отырып, оқушыларға нақты білім беруге және оларды логикалық дамытуға мүмкіндік өте зор. Жас ұрпаққа жаңаша әдістермен білім беруді Парасатты, тәрбиелі ұрпақпен, елімізде жалпы экономиканы қалыптастыру негізі деген ұғым деп түсінуіміз керек.
Қазіргі таңда дүниежүзілік ғылымдар қатарынан жоғары орын алып келе жатқан биология пәнін оқыту, оқытып қана қоймай оқытқанды меңгерту, санасына сіңдіру, биология ғылымын сауатты және логикалық тұрғыда ойлана білетіндей етіп төселдіру негізі жаңа технологияларды пайдаланудың нәтижесін көрсететіне белгілі. Оқыту барысында технологияны қолдану өзіндік жаңа әдіс тәсілдермен ерекшеленеді. Білім беруде технологиялардың әрбір элементін сабақ үрдісінде пайдалану, оқушылардың ой өрісін дамытуға жол ашады, өз ойын жеткізе білуге баулиды.
Сондықтан жаңа педагогикалық технологияларды енгізу оқыту үрдісінің тиімділігін арттырып қана қоймайды, басқа да көптеген мәселелерді шешеді. Оқушы мемлекеттік стандартты ғана алып қоймайды, өз қабілетіне қарай таңдау, әрі қарай білімін дамытуға мүмкіндігі болады. Қазіргі кезде оқыту үрдісін жоспарлаудың, қолданудың және бағалаудың жүйелі әдісі, адамдардың техникалық ресурстарды білімді игеру жолында өзара тиімді әрекет етуінің негізі ретінде жаңа педагогикалық технологиялық түрлері көбейе түсуде.
Алайда осындай жаңартылған педагогикалық технологиялар ішінен өз қажеттісін таңдап алу әр мұғалім үшін жауапты да іскерлікті қажет ететін іс. Оқыту практикасында оқудың әртүрлі мотивтері бұл оқушылардың ұстазды ұнатуы, оған сүйіспеншілігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ береді, түрлі тақырыптар бойынша көрнекі және техникалық құралдарды қолдана отырып, жаңа әдістерді қолдан отырып білімді үйретеді.
Заман талабына сай білім беру-бұл оқушыларды адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени дамудың жоғарғы деңгейі мен білімін қамтамассыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үрдісі десек, оның тиімділігі мен сапасын арттыру мұғалімнен оқу процесінің ғылыми теорияға негізделген және оқушының қабілетімен бейіміне негізделген оқытудың таңдамалы, белсенді, қарқынды әдістеріне көшуді талап етеді.
Білім беру үрдісінің қазіргі нақтылығы мектептің шығармашылық ойлайтын адамдарды, ортаны жаңарту нұсқасы бойынша бейімделу өзара іс-қимылына қабілетті, яғни бұрын беймәлім емес немесе белгісіз әдістерді пайдаланатын жарқын тұлғаларды өндеудің өсіп келе жатқан қажеттілігінен көрінеді.
Заманауи шындықты осындай әлеуметтік-педагогикалық тапсырысты шешу дамыта оқытуға, атап айтқанда - оқыту процесінде оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсендіруге мүмкіндік береді.
Ондағы негізгі мақсат оқушының барлығын және әр біреуін жақсы оқыту болып табылады.
Жұмыстың мақсаты:Адам ұрығының өсуі мен дамуын оқыту әдістемесі
Жұмыстың міндеттері:
-Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіне арналған аналитикалық шолу жасау.
- Жалпы орта білім беретін мектептерде биологияны жаңа технологияларды қолдану арқылы интерактивті әдіспен тереңдетіп оқыту деңгейіне талдау жасау.
- Жаңа технология элементтерін қолдана отырып сабақ жүргізу әдістемесін жасау.
- Зерттеу объектісі: Жетісай қаласы А.Байтұрсынов атындағы жалпы орта білім беру мектебінің 8 А, Ә, Б сынып оқушылары;
- Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Интерактивті әдіспен оқыту әдістемесі жүйесінің тиімді екендігін және технологиялық құралдарды пайдаланып сабақты қызықты әрі оқушыларға түсінікті етіп өту өте маңызды екеніне көз жеткіздік. Үш орта білім беретін мектеғптерде бір тақырып өтіліп, бір нәтижелеу тесті жасалды. Нәтижесінде оқушылар жақсы баға алып, тек қана лицей немесе гимназия да ғана емес сондай-ақ жалпы орта білім беретін мектеп оқушыларыныңда өз кезегінде тереңдете білім алып, интелектуалдық қабылеттілігін дамытуға болатыны дәлелденді.
Жұмыстың практикалық маңызы: Жалпы білім беретін орта мектепте биология пәнінен Адам ұрығының өсуі мен дамуын оқыту кезінде арнайы интерактивті әдісті иновациялық технологияларды қолдану арқылы оқыту жүйесінің әдістемесі жүргізілді. Бұл мәліметтерді келешекте педагогикада жаңа технологияны қолдану үшін және оқушылардың білім деңгейін жоғарылататын, сонымен бірге логиқалық ойлау қабілеттілігін дамыту мақсатында осы зерттеу нәтижелері үлкен көмек немесе бағыт-бағдар алу мақсатында пайдалануға болады.
1. Өсу және даму процессі
1.1 Өсу және даму
Өсу және даму - әрбір жеке ағзаға тән қасиеттердің бірі. Өсу мен даму кезінде ұлпалар мен мүшелерде сандық және сапалық күрделі өзгерістер байқалады. Адам ағзасының өсуі мен дамуында негізінен 2 кезеңді ажыратады. Бірінші ұрықтық даму (эмбриональдық). Бұл ағзаның ұрықтанған жұмыртқа жасушасынан бастап, туғанға дейінгі уақытты қамтиды. Ұрықтық даму анасының ішінде, яғни жатырда өтеді. Екіншісі - туғаннан бастап, өз тіршілігін жойғанға (өлгенге) дейінгі кезең. Әрбір ағзаның жеке дамуын ғылыми тілде онтогенез (гр. ontos -- жекелей, genes - шығу тегі) дейді. Адамның туғаннан кейінгі жеке дамуында бірнеше кезеңдерді ажыратады. Нәрестелік кезең. Нәрестенің дүниеге келген күнінен бастап, 28-күнге дейінгі уақыт аралығы осылай аталады. Бұл кезде жаңа туған нәрестенің барлық мүшелері және мүшелер жүйесі өз алдына (анасының ағзасына байланыссыз) қызмет атқарып, өзара іс-әрекет жасайды. Мысалы, жылуды реттей алады. Тынысалу, ему, көзін жыпылықтату және басқа рефлекстерді өздігінен іске қосады.
Сондықтан бұл уақыт аралығы нәрестелік кезең деп жеке карастырылады. Емшектік кезең. Мұнда нәресте анасынан нәрлі уыз сүтін емеді. Уыз сүтінде нәрестенің ағзасына қажетті тағамдық заттар өте мол. Сондықтан да уызына жарыған ұлылыққа ұмтылар, азамат боп өседі, ізгілікке құнты бар деген халық нақылында терең тұжырым бар. Ана сүтін ешбір тағаммен теңестіруге болмайды.Ана сүті жетіспеген жағдайда ғана, 6-7 айдан бастап, қосымша тамақтандыруға болады. Бұл кезеңде сәбидің көп уакыты ұйқымен өтеді. Тамақ қажет болғанда, оянады. Емшектік кезеңде тамақ беру уақытын және тазалықты мұқият сақтау қажет. Олай болмаған жағдайда ұйқысы бұзылады, мазасыз болады, асқорытуы ауытқиды. Емшектік кезеңде нәресте қарқынды өседі.
Қозғалыс әрекеттері дамиды: мойыны бекиді, отырады, еңбектейді, жүруге талпынады. Бұл кезеңде сүт тістері шыға бастайды, жеке сөздерге тілі келеді. Омыртқа бағанында иілімдер пайда болады. Қол-аяқ бұлшыкеттері де дами бастайды. Нәресте денесін шынықтыруға жүйелі түрде шомылдырудың және таза ауада серуендеудің маңызы зор. Нәресте денесін де, мінез-құлығын да дамытуда қайталау және жүйелілік ережелерін есте сақтау қажет. Мұның бәрі де тамақтануға, ұйкыға және т. б. байланысты шартты рефлекстердің дұрыс қалыптасуына септігін тигізеді.Мектепке дейінгі сәбилік кезең. Бұл кезеңде жаңадан көптеген қозғалысқа байланысты дағдылар қалыптасады. Сәби еркін жүреді, сөйлейді. Айналасындағы заттарға әуестігі артады, әр нәрсені білгісі келеді. Ойлау кабілеті дамиды. Жаңадан шартты рефлекстер калыптасады. Сүт тістері (20) толық шығып үлгіреді.
Мектепке дейінгі естияр кезең. Бұл кезенді кейде мектеп жасына дейінгі кезең деп те атайды. Бұл кезеңде баланың айналасындағы болып жатқан жағдайларға кызығушылығы артады. Бұл не? деген сұрактарға жауап іздейді. Ми көлемі артып, дами түседі. Анық сөйлейді. Бұл кезеңде бала үшін әр түрлі ойынның маңызы зор. Ойын арқылы денесі өседі, көңіл күйі қалыптасады. Әсіресе, кимыл-әрекеті қажет ететін ойындар арқылы каңқасы мен бұлшыкеттері дұрыс жетіле түседі (сурет-1).
Сурет-1 Өсу және даму
Мектеп жасындағы ересек кезең. Баланың іс-әрекетінде сапалық өзгерістер байқалады. Бұл негізінен баланың мектепке баруымен тікелей байланысты. Енді бала мектеп тәртібіне бағынуға байланысты іс-әрекеттерге талпынады. Жаңа дағдылар қалыптасады, жауапкершілікті, тәртіпті сезінеді. Ойлау қабілеті дами бастайды. Бойларының ұзындығы шамамен - 140-150 см, салмағы 30 килодан артады.Жасөспірімдік кезең. Баланың өсуі мен дамуында жаңа өзгерістер пайда болады.
Ұлдар мен қыздардың дене бітімінде бірінен-бірінің айырмашылықтары айқын байкалады. Мұның бәрі де жыныстық жетілуімен тікелей байланысты. Қыздарда алғашқы етеккір 12-13 жаста басталады.
Денесі өседі, бұлшықеттері дамиды, тері астындағы май қабаты қалыңдай түседі. Кеудемен тынысалу түрі айқын білінеді және т. б. Ұлдардың дауысы жуандайды, көмекейі айқын байкалады. Жыныс мүшелері өседі, сақал-мұрт шыға бастайды және т. б. Зат алмасу қарқындығы артып, қозғалыс әрекеттердің үйлесімділігі жетіледі. Барлық физиологиялық үдерістер жедел жүреді.
Балғын жастық (бойжеткен, бозбала) кезең. Барлық мүшелері мен мүшелер жүйесінің калыптасуы толығымен жетіледі. Жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездерінің қызметі бірімен-бірі үйлесімді жүреді. Ағзадағы барлық физиологиялық үдерістердің жүруінде, міңез-құлық әрекеттерін басқаруда ми кыртысының реттеу қызметі артады. Тежелу үдерісінің басымдылығы байкалады. Эстетикалық көңіл күйі, акыл-ой, жауапкершілігі және т. б. қасиеттер толық калыптасады. Адамның дене еңбегі мен ой еңбегінің жұмыс істеу кабілеті де арта түседі. Жеке мүшелерінің өсуі тоқтайды. Жыныстық тұрғыдан да толық жетіледі.
Кемелденген кезең. Акыл-ой, санасы, ойлау кабілеті жетіліп, шығармашылық іс-әрекеттері табыстарға жетелейді. Қоғам алдындағы жауапкершілігін толық сезінеді. Барлық іс-әрекеттерін алдын ала жоспарлап, белгілі бір мақсатқа жетуге талпынады. Бұл кезеңнің соңында жыныстық бездер қызметі әрекетіне байланысты соңғы рет гормондық қайта құрылу басталады. Жүрек-қантамырлар ауруларының қауіптілігі арта түседі (сурет-2).
Сурет-2 Адамның даму кезеңі
Мосқалдық кезең (пожилой). Бұл кезеңде адамның қимыл-әрекеті баяулайды. Зат алмасу қарқыны бәсеңдейді. Жүйке жүйесінде тежелу айқын басымдылық көрсетеді. Кейбір ішкі секреция бездерінің гормон бөлуі азаяды. Сүйектің құрамында бейағзалық заттардың мөлшері арта бастайды. Жүйке жүйесінің реттеу қызметі де баяулайды.
Қарттық кезең. Барлық мүшелер жүйесінің қызметі, жалпы зат алмасу қарқыны баяулайды. Адамның есте сақтау кабілеті төмендейді.
Ақыр соӊында адам өз өмірімен қош айтысып, о дүниге аттанады. [1]
1.2 Жас өспірімдік кезінге балалар
XX ғасырды балалар ғасыры деп атаймыз. Оған түрлі жоспардағы халықаралық зерттеулер болғандықтан, Балалық шақ феноменінің құндылығын тануға мүмкіндік туғызды. Халықаралық қауымдастықта балаларға деген қатынас бірте-бірте жаңа сапаны иемденді. Қандай болмасын мемлекет кәмелетке толмаған балаларға өмір сүру үшін жағдайлар жасап, оларды қамқорлыққа алып және жан-жақты қорғау қажет. Бірақ ол үміттерді ақтаған жоқ. Оның барлығы елде болып жатқан әлеуметтік және экономикалық өзгеру кезеңінде бастан кешірген әлеуметтік құбылыстардың яғни, балалардың қаңғыбастығы, панасыздық және қайыр сұраудың әсерінен болды. Қазіргі заманғы қазақстандық қоғамның трансформациясы халықтың ең аз қорғалмаған бөлігіне - балалар әлеміне ерекше ауыртпалығын тигізді. Жұмыссыздық сияқты әлеуметтік-экономикалық жағдайдың сақталған тұрақсыздандыру тенденциясы, балалардың жағдайларын күшейтіп отыр. Аталған жағдайлардың барлығы балаларды әлеуметтік қорғау институтының маңызды екенін көрсетіп отыр(сурет-3).
Сурет-3. Даму психологиясы
Қазіргі таңда балалар мен жасөспірімдердің мінез- құлықтары жалпы дамуында айрықша орын алады. Осы кезеңде даму - процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерінің нәтижесінде мінез -құлқында қиындығы бар балалар мен мұндай балалардың еркін дамып жетілмеуі оның іс-әрекетін, мінез- құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын үйлестіре алмайды.
Мінез- құлқында ерекшеліктер жас кезден байқалады және оның дегбірсіз қимылы, орынсыз айқайы, ұйқысының нашарлығымен сипатталады. Бұндай бала төбелескіш, басқа құрбыларымен тату ойнай алмайтын, өркөкірек болады.
Ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез - құлықтары психикалық дамуы уақытша тежелген, баяулаған, тез ашуланшақ, уайымшыл, өзін төмен санайтын, мінезінде психопатиялық формалар кездесетін, козу күйін дәрі- дәрмек беру арқылы тежейтін, кәмелетке жасы толмаған құқықтық тәртіп бұзушы, ақыл-ойы кем жасөспірімдер мен балалар жатады. Басқаша айтсақ жағымсыз дау жанжал шығаратындар.Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психикалык даму ерекшеліктерінде кездесетін кемшіліктеріді іздестіріп, одан әрі оларды өрістету үшін қалыпты дамыған балалардың мінез-құлығымен салыстыра отырып, зерттеу қажеттілігіне аударады. Белгілі психолог, ғалым С.Л.Рубинштейн өз еңбегінде, мінез-құлықтан, қоршаған ортамен ағзаның байланысын жүзеге асыратын ұйымдастырылған іс-әрекетті белгілі түрде айыруға болады, - деп өз пікірін айтқан.
Дегенімен, психикалық дамудың әр кезеңіндегідей, жасөспірім үшін маңызды болып іс-әрекеттің негізгі түрлері саналады. Жасөспірімнің тұлғалық дамуының қайнар бұлағы негізгі іс-әрекетпен ғана тамдамағанымен, сол негізгі әрекет оның бойында маңызды өмірлік қажеттіліктерді қалыптастырып, өскелең ұрпақтың бейнесін анықтайды.
Жасөспірімдік жас кезеңіне тән ерекшеліктерді және олардың айналысатын түрлі іс-әрекеттерінің ықпалын зерттеу нәтижесі, көптеген ғалымдардың пікірін, яғни мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғасының қалыптасуында негізгі орынды еңбек іс-әрекеті алады, - деген қорытынды жасауға түйіндейді. Бірақ балалармен тұлғалық дамуы еңбек іс-әрекетінің бөлек түрлері арқылы іске аспай, сол іс-әрекеттерді белгілі бірлік жүйесіне байланысуын ұйымдастыру жолмен ғана жүзеге асып отырады. Мұндай ұйымдастыру жүйесі, жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуына еңбектің нәтижелі психологиялық ықпалымен қамтитын, белгілі мінез-құлқы ауытқушы болған балалардың жұмыс моделін құрастыруға мүмкіндік береді.Жасөспірімдік жас, қауіп-қатерлі топқа енетін кезең болып саналады. Белгілі кеңес психологтары мен педагогтарының, яғни Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, Л.В.Мудрик, В.А.Сухомлинский, В.Т.Властовский, И.С.Кон, И.А.Невскийдің еңбектерінде жеткіншек кезеңінің ерекшеліктері баяндалған.
Жасөспірімдік кезең, баланың психикалық сферасының барлық жағын өзгертетін кезең. Ерекше өзгерістер интеллектуалдық әрекетінің дамуында болып жатады. Жасөспірімдік кезеңге әсіресе, танымдылыққа ұмтылу, өз пікірінің қалыптасуы, инттелектуалдық мәселелерге шығармашылық көзқараспен қарау, тән болып келеді.Сонымен қатар, жасөспірімдік жаста өзіндік дамуына байланысты дене бітімі өзгеріп, психологиялық дисгармония пайда болады.Бұл өзгерістер жасөспірімдердің бойына әртүрлі әрекеттердің пайда болуына әкеліп соғады, яғни оларда шыдамсыздық, дөрекілік, жиі кездеседі.Жасөспірімдік кезеңнің ерекше зейінді аудартатын, бұл әлеуметтік-психологиялық және биологиялық жағдайы, балалалық шақтан ересектік кезеңге өтуі. Осыған байланысты, психикалық ерекшеліктердің өзгеруі және басқа қасиеттердің пайда болуы бір қатар психологиялық қиындықтарды тудырады.
Қазіргі таңда көптеген интернат, балалар үйлері мекемелерінің басшылары соңғы жылдары балалар топтарын жүйелеп-топтастыруда басқаша әдіс-тәсілдерді қолдануда. Топты құрауда түрлі жастағы балаларды бір топқа біріктіру. Топтарда ересек балалар, кіші балаларға көмектеседі, әрі әрбір топта өз қолданыстарында бірнеше бөлмелердің болады. Ол бөлмелер: жатын бөлме, ойын бөлмесі, демалыс және сабақ бөлмелері, санитарлы-гигиеналық блок, асхана - буфет. Жексенбі күндері бұл асхана-буфетте балалар өздеріне ұнайтын асты, өздері даярлауға, қажет кезде шәй ішуге, мереке және туған күндерге қонақтар-достарын шақыруға мүмкін болады.
Түрлі жастағы балалар топтарында ересек және кіші тәрбиеленушілер арасында өзара қарым-қатынастар жеңіл әрі оңай қалыптасады, ересектер кішілерге қамқор болу арқылы және жатақхананың түрлі жағдайларында тәрбиеші көмек бере отырып, әрі өмір сүрудің кейбір автономдығына орай, балалар үйлерінің барлық топтары өмірдің жалпы ритмін ұстау, сақтау арқылы бірігулері қажет. Ол жұмыс түрлері: спорт, үйірмелік, шығармашылық жұмыс тағы басқалар.
Қазіргі уақытта Ресейде балалар үйлерінде 20,5 мың балалар тәрбиеленеді, оның үштен бір бөлігі бір жастағы дамуында түрлі ауытқулары бар балалар құрайды.
Ал енді шетелде, әсіресе Ұлыбританиядағы арнай білім беру жүйесі үш нгізгі балалар тобына бөлінеді. Олар:
1) дене кемістігі бар балалар тобы;
2) оқытуда қиындық туғызатын балалар тобы;
3) эмоционалды және мінез-құлықтық аумақта проблемасы бар балалар тобы.
Дамуында ауытқуы бар кейбір нұсқалар балаларды оқыту мен әлеуметтендіруде түзету жұмыстарын ұйымдастырудың жаңа бір тиімді формаларын іздеуді қажет етеді.Ұлыбританияда мұндай форма ретінде мынаны айтуға болады, яғни олар терапевтикалық қоғамдастық деп аталады.Ағылшын психотерапевті Мелвин Роуз былай деп жазады: Арнайы мектеп пен терапевтикалық қоғамдастық арасындағы негізгі айырмашылық эмоционалды ауытқу мен тұрақсыз мінез-құлық себептерін түсінуде болып табылады.
Терапевтикалық көзқарас ең бірінші жоспарға балалар мен жасөспірімдердің санадан тыс ұмтылыстарын анықтау міндетін қояды (сурет-4).
Сурет-4 балалардың даму кезеңдері
Педагогикалық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы жағынан қалыптасуының жасөспірімдік шағы (10-15 жас) ең қиын кез болып есептеледі. Балалардың тәртібі нашарлап, сабаққа үлгерімі төмендейді, қыздар мен ұлдар арасындағы қарым-қатынас та қалыпты болмайды. Кейбір балаларда тіпті қоғамды жатсыну әдеті пайда болады.
Жасөспірімдердің мінезіндегі мұндай қылықтардың негізі осы жастағы соматикалық және психикалық дамуда жатыр. Жасөспірім үшін үлкендер мен өз қатарластары мәртебесінің деңгейі бірдей болмайтындығынан қайта бейімделу процесі әртүрлі көрініс береді. Өз құрбыларымен қарым-қатынаста болуға деген қажеттіліктің орнын ата-аналары толтыра алмайда, ол баланың бойында 4-5 жасында басталады да, жасы өскен сайын дамиды.
Құрбы - құрдастарымен қарым -- қатынастың болмауы мектеп жасына дейінгі балалардың жеке тұлғалық коммуникативті мүмкіншіліктері мен ақыл ойының дамуының кешеуілдеуіне айтарлықтай әсерін тигізеді.
Жасөспірімдердің мінез-құлықтары мен іс -- әрекеттері өз мәні жағынан ұжымдық -- топтық болып табылады.Жасөспірімдер қоғамдық -- өндірістік еңбекке қатысады. Ол тек еңбек арқылы ғана қоғамдық өмірде өз орнын таба алады, өзін бекітеді.
Білім жасөспірім үшін еңбектің бастысы болып табылады. Өкінішке орай, кейбір жасөспірімдердің оқу пәндеріне деген ықыласының төмендеуінің әсерінен сабақ үлгерімі нашарлайды. Ғылым мен мәдениеттің әртүрлі саласымен қызыға айналысу негізінен жасөспірімдерге тән.
Жасөспірімдермен жұмыстағы негізгі педагогикалық идея: іс -- әрекет түрлеріндегі жетістікке жағдай жасау, бұл сынып ұжымы алдында өзін-өзі ұстауына мүмкіндік береді; құндылықтарын қалыптастыру; мінез -- құлқы мен рухани дамуына қарым -- қатынастарын ұлғайтады.
Жасөспірімдер тәрбиесі, бірінші кезекте, олардың физиологиялық дамуына байланысты белгілі бір қиындықтар туғызады, бұл олардың танымдық процесіне және тәрбиесіне ықпал етеді(сурет-5).
Жасөспірімдердің физиологиялық даму ерекшеліктерін және бұл ерекшеліктердің баланың жетілуінде көрініс табуын, жақсы ортаның, мектеп ұжымындағы достар мен жолдастарының болуын ескере отырып дұрыс ұйымдастырылған тәрбие арқылы және отбасындағы жағдайы арқылы жасөспірімнің жеке тұлғасын қалыптастыруға педагогикалық басшылықтың шамасы жетеді.
Сурет-5 Кемелденген балалар
Мемлекеттік жастар саясатының дәстүрлі әлеуметтік саясаттан айырмасы ол тек өтелу тетіктерін әзірлеуге ғана сайымайды. Ол жастардың еңбек пен шығармашылық қуатын айқындайтын белсенді де жаңаша, өндірушілік аспектілерден тұрады. Бұл мемлекеттік жастар саясатын қоғамның стратегиялық ресурстарын дамытудағы бірден-бір маңызды бағыт ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
0.3 Жас организмнің пайда болуы және дамуы
Онтогенез -- бір тірі ағзаның туған сәттен өлгенге дейінгі жеке дамуы. Жыныстық жолмен түзілетін ағзалар үшін ұрықтану онтогенездің басталуы болып табылады. Яғни онтогенездің алғашқы сатысы ұрықтанған жұмыртқажасуша -- зигота. Біржасушалы өсімдіктердің де, сондай-ақ жануарлардың да митоз жолымен бөліну нәтижесінде туындаған жаңа жасушаның пайда болуын онтогенез деп есептеуге болады. Партеногенездік түрлер үшін жұмыртқажасушаның митоздық жолмен бөліне бастауын онтогенез дей аламыз. Онтогенез үдерісі ағзаның өлуімен аяқталады. Бірнеше тірі тіршілік иелеріне онтогенез терминін қолдануға болмайды. Онтогенез дербес ұғым.
Ұрықтық жасушалармен өткен үдеріс ретінде ұрықтың дамуын анықтап қарайық.
Оны бір сызбанұсқаға былай орналастыруға болады: Жасушалардың бөлінуі -- жасушалардың өсуі -- жасушалардың жіктелуі -- органогенез.Жалпы, адам ұрығының даму үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші - екінші аптаның соңына дейін ұрықтандыру бастап кезең ұрықтың өмір дамушы эмбрион (эмбрион) қабырғаға енгізілген кезде анадан қуат салу үшін жатыр мойны мен басталады. Екінші кезең үшінші дейін созылады сегізінші аптаның соңына. Осы уақыт ішінде, барлық негізгі органдар құрылады, және эмбрион адам денесінің мүмкіндіктерін иемденеді. Екінші кезең аяқталған соң дамыту, ол қазірдің өзінде жемісін шақырды. Үшінші кезеңнің ұзындығы деп аталады кейде ұрықтың (лат нәрестенің -. жеміс) - үшінші айдан бастап туылғанға дейін, бұл соңғы саты мамандандырылған орган жүйелер мен жеміс аяқталды бірте-бірте өз тұруға қабілетін алады (сурет-6).
Сурет-6 Онтогенез даму процессі.
Онтогенез (грек. on - табыс септігінің жалғауы, ontos - нағыз, нақты және генез) - организмнің жеке дара дамуы. Онтогенез ұрық болып түзілуінен бастап, тіршілігінің соңына дейінгі барлық өзгерістердің жиынтығы. Онтогенез терминін неміс биологы Э.Геккель үсынған (1866). Онтогенез барысында дамып келе жатқан организмнің жеке мүшелері өсіп, жіктеледі және бірігеді. Осы күнгі көзқарастар бойынша онтогенезге бастау болатын жасушаның ішінде организмнің одан әрі дамуын анықтайтын белгілі бір тұқым қуалаушылық бағдарламасы - код түріндегі мағлұмат сақталады. Бұл бағдарлама бойынша онтогенез барысында ұрықтың әрбір жасушасындағы ядро мен цитоплазманың әсерлесуі; сондай-ақ, ұрықтың әр түрлі жасушалары мен жасуша кешендерінің өзара әрекеттесулері жүзеге асады. Тұқым қуалау аппараты өзіндік белок молекулаларының синтезделуін кодтау (белгілеу) арқылы морфогенетикалық процестердің жалпы бағытын ғана анықтайды, ал олардың нақтылы жүзеге асырылуы белгілі дәрежеде (тұқым қуалаушылық нормасы шеңберінде) сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді болады. Организмдердің әр түрлі топтарында онтогенездің тұқым қуалаушылық бағдарламасының мүлтіксіз орындалу деңгейі мен оның реттелу шегінің мүмкіншілігі мол.
Жануарларда онтогенез процесін реттеуде жүйке және эндокрин жүйелері маңызды рөл атқарады. Олардың онтогенезінде мынадай кезеңдер бар: ұрыққа дейінгі кезең (ол гаметогенез бен ұрықтанудан тұрады); эмбрионалдық кезең - жануарлар организмінің ұрықтанғаннан бастап (зигота), ұрықтың туғанға немесе жұмыртқадан шыққанға дейінгі даму, өсу, қалыптасу мерзімі; постэмбрионалдық кезең - жануарлардың туғаннан кейінгі өсу, есею, ұрпақ қалдыру, қартаю сатыларынан тұрады. Жануарлар Онтогенезінің: дернәсілдік, жұмыртқа салу және құрсақтық типтері бар.
Жоғары сатылы өсімдіктердің онтогенезі төрт сатыдан тұрады: эмбрионалдық, ювенилдік, толықсып көбею және қартайып, тіршілігін тоқтату. Онтогенез барысында өсімдік жасушаларының, ұлпалары мен органдарының құрылымдық және функционалдық жетілуі жүріп, әр түрлі бөліктерінің арасындағы байланыстар күрделілене түсіп, өсімдік организмі біртұтас жүйе ретінде қалпына келмейтін өзгерістерге ұшырайды. Онтогенез сатыларының ретімен жүруін фитогормондар және өсімдік органдарының арасында толассыз жүріп жататын метаболиттер алмасу механизмі қамтамасыз етеді.
Онтогенез - ағзаның туғаннан бастап өлгенге дейінгі даму кезеңі . Ол екіге бөлінеді: Эмбриогенез (ұрықтың дамуы) және Постэмбриогенез (ағзаның жұмыртқа қабықшасын жарып шыққаннан кейін, ал ұрығы құрсақта дамитын сүтқоректілерде туа салысымен басталады).
Ұрықтың даму сатылары:
Гаструляция (1 - бластула, 2 - гаструла).
1.Бластула - бөлшектену нәтижесінде көпжасушалы ұрықтың түзілуі. Шар тәрізді, бір қабатты іші қуыс ұрық.
2. Гаструла - ұрық дамуының екінші сатысы, бластула қабырғасының ойыстанып, нәтижесінде қос қабатты ұрық пайда болады. Бұл екі қабат ұрық жапырақшалары деп те аталады. Сыртқы эктодерма, ішкі энтодерма қалыптасады. Содан соң үшінші - мезодерма қабаты пайда болады.
3. Ұрықтың гаструладан кейінгі сатысы нейрула деп аталады. Бұл кезеңде жүйке тақташасынан жүйке түтігі қалыптасады. Жүйке түтігінен ми мен жұлын дамиды.
Постнатальді - туғаннан кейінгі кезең.
1.1 жасқа дейін - нәресте
2. 1-3 жасқа дейін алғашқы сәби шақ.
3. 4-7 - бірінші балалық шақ.
4. 8-11-ересек шақ.
5. 12-16 жас - жасөспірім шақ.
6. 16-21-бойжеткен, бозбала
7. 21-60-кемелденген шақ.
8. 61-71-мосқал тартқан шақ.
9. 72-90 жас - кәрілік, қарттық.
10. 90 жоғары - ұзақ жасаушылар.
Постэмбриогенез: 1)Шала түрленіп даму:ағзаның бірден ересек түріне ұқсап тууы.2) Толық түрленіп даму - дернәсілдің пайда болуы. Дамудың бұл түрі омыртқасыздарға (қоңыздар, көбелектер) ал омыртқалылардан қосмекенділерге тән. [1] [2]
Ұрықтың дамуы, эмбриогенез (грек. embryon -- ұрық және грек. genesіs -- шығу тегі) -- ұрықтанғаннан бастап жұмыртқадан жарып шыққанға немесе туғанға дейінгі ұрықтың даму мерзімі.
Ұрықтың дамуының алдында ұрық алды кезеңі болады. Бұл кезеңде жұмыртқаның пісіп жетілуі, өсуі және белгілі бір пішінге енуі жүреді. Ал ұрықтың дамуынан кейін қарапайым бір жұмыртқа клеткасынан жеке өмір сүруге қабілетті және әр түрлі органдар мен ұлпалардан тұратын көп жасушалы ағза пайда болады, яғни, постэмбрионалдық даму жүреді. Мысалы, кейбір жануарларда (тікентерілілерде) ұрық дамудың ерте кезеңінде қабықшадан шығады, ал негізгі даму процесі постэмбрионалды кезеңде жүреді. Барлық жануарларда ұрықтың дамуы ұрық ұрықтанудан (қараңызҰрықтану) немесе жұмыртқаның белсенділігінің артуынан (қараңыз Партеногенез) бөлшектену, гаструляция, нейруляция, гистогенез, органогенез, системогенез кезеңдерінен өтеді. Бір жасушалы ұрықтың бөліну арқылы көп жасушалы ұрыққа айналу кезеңін бөлшектену деп атайды. Бөлшектену нәтижесінде көп жасушалы ұрық -- бластулатүзіледі. Бластула әр түрлі жануарларда түрліше болады. Ол:
сүтқоректілерде -- бластоциста (стерробластула),
құстарда, бауырымен жорғалаушыларда -- дискобластула,
қосмекенділерде -- амфибластула, қандауыршада -- целобластула деп аталады.
Гаструляция процесі кезінде ұрық жапырақшасында жекелену жүреді, яғни, ішкі бөлікте -- энтодерма, сыртқы бөлікте -- эктодерма, ал ортасында мезодерма қалыптасады. Жүйке түтігінің түзілуін нейруляция дейді. Ұрық жапырақшаларынан жануарлар ағзасы тіндерінің қалыптасуы -- гистогенез, ал тіндерден органдардың түзілуін -- органогенез, органдардан жүйелердің қалыптасуын -- системогенез деп атайды. Ұрықтың дамуының ерте кезеңінде эмбрионалды жасушалар көптеген бағыттарда дамуға қабілетті болады. Бірқатар факторлардың әсерінен кейін олар детерминияланады, яғни, бағытталған бір жүйеде дамуы барысында олардың құрылымы мен қызметі мамандана бастайды.
Мысалы, эктодерманың жүйке жүйесі түзілетін бастамасында бас миы жекеленіп, оның бір бөлігінде көздің бастамасында дамиды да, колба және таяқша тәрізді көру жасушалары қалыптасады. Ұрықтың дамуы жасушада тұқым қуалау аппаратымен анықталады. Ядрода болатын хромосомалар бір белоктың құрылымы туралы ақпарат жазылған көптеген гендерден құралған. Генде кодталған ата-ана ағзасындағы белгілер ұрықтың дамуы кезінде іске асады. Клеткалар бөлінген кезде гендердің толық жиынтығын алады, бірақ та әр тінде сол тінге ғана тән белоктардың синтезін қамтамасыз ететін гендер бөлігі жұмыс істейді.
Сондықтан да генетикалық деңгейде ұрықтың дамуы жеке гендердің "жұмыс" істеуіне байланысты болады. Гендер қызметі өсіп келе жатқан жұмыртқа жасушасында сары уыз және РНҚ молекуласының барлық типтері жинақталғанда басталады. Ұрықтың дамуыдың барысында тұқым қуалаушылықтың жүзеге асуы мына бағытта жүреді: дифференциация факторлары арнайы гендерді іске қосып, олар қажетті белоктарды синтездейді, ал белоктар болса, жасушалардың дифференциациясының жүруін қамтамасыз етеді. Бұл процесте көптеген белоктардың қызметтері анықталған.
Мысалы, гемоглобин -- эритроциттердің қалыптасуы барысында; миозин -- бұлшық еттің пайда болу кезінде, ферменттер мен гормондар -- әр түрлі бездердің даму барысында түзіледі. Ұрықтың дамуы кезіндегі гендердің қосылуы мен ажырауынының механизмі толықтай анықталған жоқ. Сондықтан жасуша пішінінің өзгерісін, ұрықтың дамуы барысында олардың қозғалысын және бағытын анықтайтын белоктар да аз зерттелген. Ұрықтың дамуының соңында ұрықтың қабықшадан шығуы немесе туылуы үшін қабықшаны ерітетін ферменттер синтезделеді немесе қауызды жарып шығатын арнайы құрылым пайда болады. [3] [4]
Органогенез (гр. organon - орган, мүше және ...генез) - эмбриогенезде мүшелердің түзілу үдерісі. Жануарлар мүшелері мен мүшелер жүйесінің пайда болу және даму сатысы. Органогенезгаструла сатысынан кейін басталады. Мүшелердің әрқайсысынан бұрынғы белгілі орында, бұрынғы белгілі жасушалар тобынан негізделіп, қалыптасады.Ол 2 кезеңге бөлінеді.1-ші кезеңнейруляция. Бұл фазада нерв түтігі және хорда қалыптасады. 2-ші фазада ұрықтың қалған мүшелері пайда болып, олардың өздеріне тән пішіндері мен құрылысының өзара үйлесімділігі қалыптасады. Сонымен бірге оның дамуына тұқым қуалау ақпаратының негізі қаланған ДНҚ молекулалары ғана емес, оны қоршаған ұлпалар, жасушалар, олардың химиялық заттары әсер етеді.
Ғалымдар қазіргі кезде ұрық жапырақшасының қайсысынан қай мүшелер жүйесінің түзілетінін толық анықтады. Ұрық жапырақшаларының теориясын жете тексеруге орыс биологі A. О. Ковалевский (1840-1901) орасан зор үлес қосты және осы заманғы ұрық жапырақшалары теориясының заңды түрде негізін қалаушы деп есептеледі. Ең соңғы зерттеулерде теорияға аздаған толықтырулар енгізілді. Бұл ашылған жаңалықтың эволюциялық теорияны дәлелдеу кезінде орасан зор маңызы болғандығын атап көрсету жөн.
Ұрықтық дерттенуді, зерттеулердің себебін айқындау кезінде эмбриологтар күні бүгін пайдалануда.Сонымен ұрық жапырақшалары былай орналасады: сыртқы қабаты -эктодерма, ортаңғы қабаты - мезодерма, ал ең ішкі қабат -энтодерма. Ал олардың түзілуінде аздаған жүйелік өзгерістер бар. Ең алдымен сыртқы эктодерма және ішкі - энтодерма оңашаланады, ал бұдан соң олардың аралығынан мезодерма орнығады.
Энтодерманы ішек қуысы астарлайды. Өзге жүйе мүшелері:бұлшықет, сүйектер, байламдар, сіңірлер Қантарату жүйесі: жүрек, тамырлар, қан.Несеп-жыныс жүйесі: бүйрек, несепағарлар, қуық және жыныс мүшелері. Барлық асқорыту мүшелері: қарын, ішек,өңеш, т. б. Барлық бездер (тері безінен өзгесі), асқорыту бездері де: бауыр,ұйқыбез, калқанша без,гипофиз бөлігі, бүйрекүсті безі және т. б. Тынысалу жүйесі:өкпе, кеңірдек,ауатамыр және т. б. Бұл бір қарағанда ешқандай маңызсыз сөздер тізбегі тәрізді болып көрінеді.
Әрине жүйке жүйесінің сүт бездері және эктодермадағытерімен бірге берілуі мүмкін емес тәрізді.
Тынысалу жүйесінің энтодермадағы асқорытумен бүйректің сүйектермен жәнемезодермадағы жүрекпен бірге берілуі де түсініксіз. Алайда өкінудін, және осылардың барлығын сөзбесөз жаттап алуға талпынудың қажеті жоқ. Ұрық жапырақшаларының теориясында қарапайымэволюциялық қисын көрсетілген. Тірі ағзалардың тарихи қалыптасуы қалай болғанын түсініп, еске түсірсе ғана болғаны, сонда барлығы бірден өз орнына келеді.
Эмбриогенез факторлары. Ұрықтың дамуына сыртқы да, ішкі де көптеген факторлар әсер етеді. Радиация, иондағыш сәулелену, уландырғыш заттардың әсері өте қауіпті. Алкоголь, никотин, кептеген дәрі-дәрмектер қабылдаудан адам мен жануарларда туа пайда болатын дерттерді дамытуы мүмкін (сурет-7).
Сурет-7 Эмбриондық даму
Бұдан басқа дамып келе жатқан ұрық бөлігі өзара химиялык әсерлесіп, біріне-бірі өзара ықпал ететіні дәлелденді. Қосмекенділердің бөлшектену кезіндегі жұмыртқажасушаларына өте көп сынақтәжірибелер жасалды. Өйткені бұл жануарлардың уылдырықтары аналық ағзасынан тысқары дамиды және әкқабығы (скорлупа) жоқ. Бөлшектенуге сперматозоид және ұрықтану болмаса да жағдай жасауға болады. Ол үшін жұмыртқа жасушасын жіңішке инемен тесуге немесе химиялық әрекет жасаса, жеткілікті. Екібластомерден тұратын ерте бластула сатысындағы бластомерлердібөлуге болады. Олардан толық жарамды ағзалар жарып шығады. Алайда бластомердің біреуін өлтірсе, бірақ екіншісінен бөліп алмаса, онда тұтастай тірі қалған бластомерден тіршілік ете алмайтын итшабактың жарты денесі ғана пайда болады.
Осы және көптеген басқа сынақтәжірибелер ғалымдардың ұрықтық даму заңдылығын анықтап, адамға арналған екіқабаттық гигиенасының негізіне жататын кағида жасауға мүмкіндік берді. [5]
Даму үрдісінде кездесетін биологиялық терминдер:
Гаметогенез (gametogenesis; грек, gametos -- жыныс, жыныс клеткасы; genesis -- шығу тегі) -- жыныс жасушаларының жыныс бездеріндегі (ен, жүмыртқалық) даму процесі.
Аталық жыныс жасушалары -- сперматозоидтардың даму процесін сперматогенез (спермиогенез), ал аналық жыныс жасушалары -- овоциттердің дамуын ''овогенез''деп атайды.
Сперматогенез процесі аталық жыныс безінің (ен) ирек тұқымдық өзекшелері қабырғаларында жүреді. Ол төрт: көбею, өсу, жетілу және қалыптасу кезендерінен тұрады.Көбею кезеңінде жас жыныс клеткалары үздіксіз митоздық бөліну арқылы көбейіп, сперматогониялар (алғашқы аталық жыныс жасушалары) түзіледі. Олардың біраз бөлігі митоз арқылы бөлініп, одан әрі көбейе береді. Ал қалған бөлігі бөлінуін тоқтатып, сперматогенездің келесі өсу кезеңіне өтеді.Өсу кезеңінде сперматогониялар келесі кезеңдердегі бөліну процестеріне қажетті заттармен (ДНҚ, протеиндермен) қорланып, үлкейіп өседі де, біріншіліксперматоциттерге айналады.Жетілу кезеңі жыныс жасушаларының қатарынан екі рет бөлінуімен ерекшеленеді.
Бірінші бөліну нәтижесінде екіншілік сперматоциттер, ал екінші рет бөлінуден соң, екіншілік сперматоцитерден ядроларында хромосомалардың гаплоидты (сыңар хромосомалар) жиынтығы болатын сперматидалар пайда болады.Қалыптасу кезеңінде сперматидалардан сперматозоидтар түзіледі. Әрбір біріншілік сперматоциттен төрт сперматозоид жетіледі.
Овогенез аналық жыныс безінің (жұмыртқалықтың) фолликулды аймағында (жыныс жасушаларының даму процесі жүретін жұмыртқалықтың аймағы) жүреді. Овогенез процесінде овоциттер үш даму кезендерінен: көбею, өсу және жетілу кезеңдерінен өтеді. Аталған кезендерде кезегімен әртүрлі даму сатыларындағы аналық жыныс жасушалары: овогониялар, біріншілік овоциттер, екіншілік овоциттер және пісіп жетілген овоциттер (жүмыртқа жасушалары) дамиды. Әрбір біріншілік овоциттен тек бір ғана жүмыртқа жасушасы (овоцит) пісіп жетіледі. Овоцитпен қатар, кейіннен кері ыдырап кететін 3 бағыттауыш денешіктер де пайда болады.
Эмбрион (грек, embryon -- ұрық) аталық және аналық жыныс жасушаларынын қосылуы нәтижесінде пайда болады. Ұрықтану -- жануарлар мен адам организмінде жатыр түтігінің жоғарғы бөлігінде, ал суда тіршілік ететін жануарларда -- сулы ортада жүреді(сурет-8). [6]
Сурет-8 Гаструла
Овогенез (ovogenesis, лат. ovum -- жұмыртқа, genesis -- шығу тегі) -- жұмыртқа жасушасының даму процесі. Овогенез көбею, өсу және жетілу кезеңдерінен тұрады. Көбею кезеңінде сарыуыз қапшығы энтодермасынан аналық жыныс безі бастамасына қан арқылы келіп орналасқан алғашқы жас жыныс жасушалары -- гоноциттер митоз арқылы көбейіп, овогонияларға айналады. Бұл процесс адам, сиыр, қой, ешкі, шошқа ұрықтарында тек іштегі эмбриондық кезеңде ғана, ал жыртқыш жануарларда туғаннан кейін де жүреді. Өсу кезеңінде овогониялар біріншілік овоциттерге айналады. Біріншілік овоциттер ядроларының жетілу деңгейі бірінші мейоздық бөліну профазасының алғашқы сатысындағы даму кезеңінде болады. Овоциттер фолликулалы жасушалар қабығымен қапталып, жұмыртқалықтың өсуші фолликулдарынаайналады.
Біріншілік овоциттер осы күйінде жұмыртқалықта овуляция кезеңіне (көпіршікті фолликулдың жарылуына) дейін сақталады. Үшінші жетілу кезеңі, яғни біріншілік овоциттердің I және II мейоздық бөлінуі, овуляция алдында немесе овуляция кезінде жүріп, өздерінен I және II бағыттаушы денешіктер (полоциттер) бөліп, екіншілік овоциттерге, одан соң пісіп жетілген овоцитке (жұмыртқа жасушасы) айналады. Жетілген овоциттердің ұрықтануға бейімділігі 24 сағатқа ғана созылады, содан соң ұрықтануға жарамай, ыдырай бастайды. [7]
Бластоциста (blastocystis; грек, blastos -- өскін және kystis -- көпіршік) -- адам мен сүтқоректі жануарлардың бөлшектену процесі нәтижесінде пайда болған, пішіні көпіршікке ұқсас ұрығы.
Бөлшектену (лат. flssio -- бөлшектену) -- ұрықтанған біржасушалы организмнің (зиготаның) митоз арқылы бөлініп, көпжасушалы ұрыққа (бластулага) айналуыныңэмбриондық кезеңі. Бөлшектену кезінде пайда болған жасушаларды бластомерлер деп атайды. Бөлшектенудің белгілі кезеңіне дейін бластомерлер саны көбейгенмен, зиготаның мөлшері өзгермейді. Бластомерлер бөлінген сайын, олардың саны көбейіп, мөлшері кішірейе береді. Мұндай ұрықты -- морула (лат. morum -- тут ағашыныңжемісі, пішіні тут ағашы жемісіне ұқсас) дейді. Бөлшектену кезеңі бластуланың (қуысы сүйыққа толған көпжасушалы ұрықтың) түзілуімен аяқталады. Пішініне байланысты бластула әртүрлі жануарларда түрліше аталады: ланцетникте -- целобластула (қуысты бластула), қос мекенділерде амфибластула (қосмекенді бластуласы), бауырымен жоргалаушылар мен құстарда және жұмыртқа салушы сүтқоректілерде -- дискобластула (пішіні дөңгелек дискіге ұқсас бластула), басқа сүтқоректі жануарларда -- бластоциста (стерробластула -- көпіршікше бластула) деп аталады.
Бөлшектену -- эмбриондьщ даму кезеңдерінін бірі. Оньщ нәтижесінде кеп жасушалы үрық пайда болады. [8]
Онтогенез -- бір тірі ағзаның ұрық біте бастағаннан өлгенге дейінгі даму үдерісі. Онтогенез екіге бөлінеді: эмбриогенез (тууға дейінгі тіршілік) жөне постэмбриогенез (туу соңынан кейінгі тіршілік).
Органогенез -- мүшелердің түзілу үдерісі.
Адамның, барлық омыртқалы жануарлардың жөне кейбір омыртқасыз жәндіктердің ұрығы реттеліп дамиды. Яғни ұрық денесінің қай бөлігі қай жасушалардан дамитыны кештеу сатыларда (гаструлаларда) анықталады және қоршаған ұрықтық жасушалардың өзара өрекеттесуіне төуелді болады. Бұдан езге ұрықтың теңбілді даму типінің жолы бар, мұнда дененің қай бөлігі қандай жасушадан дамитыны 2-немесе 4-ұрықтық жасушалар сатыларында анықталып та қойған.
Ф.Мюллер және Э.Геккель 1864 жылы биогенетикалъщ заңды: Онтогенез қысқа жөне тез қайталаған филогенез деп тұжырымдады. Ұрық өз түрінің эволюциясын қысқа қайталағандай болып, жүйелік топтардың ататектік ұрықтық сатыларын қайталайды деген дөлелдемелер өте көп.
2. Ұрық жапырақшаларының түзілуі
2.1 Ұрық жапырақшыларының мүшелермен жүйелердің түзілуі
Жаңа организмнің пайда болуы және даму кезеңдері. Онтогенез -- бір тірі ағзаның туған сәттен өлгенге дейінгі жеке дамуы. Жыныстық жолмен түзілетін ағзалар үшін ұрықтану онтогенездің басталуы болып табылады. Яғни онтогенездің алғашқы сатысы ұрықтанған жұмыртқажасуша -- зигота. Біржасушалы өсімдіктердің де, сондай-ақ жануарлардың да митоз жолымен бөліну нәтижесінде туындаған жаңа жасушаның пайда болуын онтогенез деп есептеуге болады. Партеногенездік түрлер үшін жұмыртқажасушаның митоздық жолмен бөліне бастауын онтогенез дей аламыз.
Онтогенез үдерісі ағзаның өлуімен аяқталады. Бірнеше тірі тіршілік иелеріне онтогенез терминін қолдануға болмайды. Онтогенез дербес ұғым.Ұрықтық жасушалармен өткен үдеріс ретінде ұрықтың дамуын анықтап қарайық. Оны бір сызбанұсқаға былай орналастыруға болады: Жасушалардың бөлінуі -- жасушалардың өсуі -- жасушалардың жіктелуі -- органогенез.Жалпы, адам ұрығының даму үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші - екінші аптаның соңына дейін ұрықтандыру бастап кезең ұрықтың өмір дамушы эмбрион (эмбрион) қабырғаға енгізілген кезде анадан қуат салу үшін жатыр мойны мен басталады. Екінші кезең үшінші дейін созылады сегізінші аптаның соңына. Осы уақыт ішінде, барлық негізгі органдар құрылады, және эмбрион адам денесінің мүмкіндіктерін иемденеді. Екінші кезең аяқталған соң дамыту, ол қазірдің өзінде жемісін шақырды. Үшінші кезеңнің ұзындығы деп аталады кейде ұрықтың (лат нәрестенің -. жеміс) - үшінші айдан бастап туылғанға дейін, бұл соңғы саты мамандандырылған орган жүйелер мен жеміс аяқталды бірте-бірте өз тұруға қабілетін алады(сурет-9).
Сурет-9 Эмбриондық даму
Онтогенез (грек. on - табыс септігінің жалғауы, ontos - нағыз, нақты және генез) - организмнің жеке дара дамуы. Онтогенез ұрық болып түзілуінен бастап, тіршілігінің соңына дейінгі барлық өзгерістердің жиынтығы. Онтогенез терминін неміс биологы Э.Геккель үсынған (1866). Онтогенез барысында дамып келе жатқан организмнің жеке мүшелері өсіп, жіктеледі және бірігеді.
Осы күнгі көзқарастар бойынша онтогенезге бастау болатын жасушаның ішінде организмнің одан әрі дамуын анықтайтын белгілі бір тұқым қуалаушылық бағдарламасы - код түріндегі мағлұмат сақталады. Бұл бағдарлама бойынша онтогенез барысында ұрықтың әрбір жасушасындағы ядро мен цитоплазманың әсерлесуі; сондай-ақ, ұрықтың әр түрлі жасушалары мен жасуша кешендерінің өзара әрекеттесулері жүзеге асады. Тұқым қуалау аппараты өзіндік белок молекулаларының синтезделуін кодтау (белгілеу) арқылы морфогенетикалық процестердің жалпы бағытын ғана анықтайды, ал олардың нақтылы жүзеге асырылуы белгілі дәрежеде (тұқым қуалаушылық нормасы шеңберінде) сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді болады. Организмдердің әр түрлі топтарында онтогенездің тұқым қуалаушылық бағдарламасының мүлтіксіз орындалу деңгейі мен оның реттелу шегінің мүмкіншілігі мол.
Жануарларда онтогенез процесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1.ӨСУ ЖӘНЕ ДАМУ ПРОЦЕССІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Өсу және даму ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Жас өспірімдік кезіндегі балалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.3 Жас организмнің пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
22
2. ҰРЫҚ ЖАПЫРАҚШАЛАРЫНЫҢ ТҮЗІЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.1 Ұрық жапырақшаларының мүшелермен жүйелердің түзілуі ... ... ... ... ..
22
2.2 Жүктілік кезіндегі құбылыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.3 Эмбриологияға түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
3. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТАЛДАУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .
42
3.1 Жаңа технологияларды пайдалана отырып оқушылардың онтогенез жайлы білімін қалыптастыру және талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
50
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі таңдағы ғылым мен білім саласындағы іс-әрекеттердің талаптарына сәйкес ұрпаққа білім мен тәрбиені берудің, сондай-ақ оларды жан-жақты дамыту - қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі ботлып саналмақ.
Жалпы білім беру-бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, логикалық және мәдени дамуының жоғары деңгейін және арнайы кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудық үздіксіз процесінің көрінісі.
Қандай мамандық болмасын үнемі оқуды, ізденуді талап ететіні рас әрине.
Сондай-ақ жалпы орта білім беру мектептерінде инновациялық технологияларды пайдалана отырып, оқушыларға нақты білім беруге және оларды логикалық дамытуға мүмкіндік өте зор. Жас ұрпаққа жаңаша әдістермен білім беруді Парасатты, тәрбиелі ұрпақпен, елімізде жалпы экономиканы қалыптастыру негізі деген ұғым деп түсінуіміз керек.
Қазіргі таңда дүниежүзілік ғылымдар қатарынан жоғары орын алып келе жатқан биология пәнін оқыту, оқытып қана қоймай оқытқанды меңгерту, санасына сіңдіру, биология ғылымын сауатты және логикалық тұрғыда ойлана білетіндей етіп төселдіру негізі жаңа технологияларды пайдаланудың нәтижесін көрсететіне белгілі. Оқыту барысында технологияны қолдану өзіндік жаңа әдіс тәсілдермен ерекшеленеді. Білім беруде технологиялардың әрбір элементін сабақ үрдісінде пайдалану, оқушылардың ой өрісін дамытуға жол ашады, өз ойын жеткізе білуге баулиды.
Сондықтан жаңа педагогикалық технологияларды енгізу оқыту үрдісінің тиімділігін арттырып қана қоймайды, басқа да көптеген мәселелерді шешеді. Оқушы мемлекеттік стандартты ғана алып қоймайды, өз қабілетіне қарай таңдау, әрі қарай білімін дамытуға мүмкіндігі болады. Қазіргі кезде оқыту үрдісін жоспарлаудың, қолданудың және бағалаудың жүйелі әдісі, адамдардың техникалық ресурстарды білімді игеру жолында өзара тиімді әрекет етуінің негізі ретінде жаңа педагогикалық технологиялық түрлері көбейе түсуде.
Алайда осындай жаңартылған педагогикалық технологиялар ішінен өз қажеттісін таңдап алу әр мұғалім үшін жауапты да іскерлікті қажет ететін іс. Оқыту практикасында оқудың әртүрлі мотивтері бұл оқушылардың ұстазды ұнатуы, оған сүйіспеншілігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ береді, түрлі тақырыптар бойынша көрнекі және техникалық құралдарды қолдана отырып, жаңа әдістерді қолдан отырып білімді үйретеді.
Заман талабына сай білім беру-бұл оқушыларды адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени дамудың жоғарғы деңгейі мен білімін қамтамассыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үрдісі десек, оның тиімділігі мен сапасын арттыру мұғалімнен оқу процесінің ғылыми теорияға негізделген және оқушының қабілетімен бейіміне негізделген оқытудың таңдамалы, белсенді, қарқынды әдістеріне көшуді талап етеді.
Білім беру үрдісінің қазіргі нақтылығы мектептің шығармашылық ойлайтын адамдарды, ортаны жаңарту нұсқасы бойынша бейімделу өзара іс-қимылына қабілетті, яғни бұрын беймәлім емес немесе белгісіз әдістерді пайдаланатын жарқын тұлғаларды өндеудің өсіп келе жатқан қажеттілігінен көрінеді.
Заманауи шындықты осындай әлеуметтік-педагогикалық тапсырысты шешу дамыта оқытуға, атап айтқанда - оқыту процесінде оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсендіруге мүмкіндік береді.
Ондағы негізгі мақсат оқушының барлығын және әр біреуін жақсы оқыту болып табылады.
Жұмыстың мақсаты:Адам ұрығының өсуі мен дамуын оқыту әдістемесі
Жұмыстың міндеттері:
-Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіне арналған аналитикалық шолу жасау.
- Жалпы орта білім беретін мектептерде биологияны жаңа технологияларды қолдану арқылы интерактивті әдіспен тереңдетіп оқыту деңгейіне талдау жасау.
- Жаңа технология элементтерін қолдана отырып сабақ жүргізу әдістемесін жасау.
- Зерттеу объектісі: Жетісай қаласы А.Байтұрсынов атындағы жалпы орта білім беру мектебінің 8 А, Ә, Б сынып оқушылары;
- Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Интерактивті әдіспен оқыту әдістемесі жүйесінің тиімді екендігін және технологиялық құралдарды пайдаланып сабақты қызықты әрі оқушыларға түсінікті етіп өту өте маңызды екеніне көз жеткіздік. Үш орта білім беретін мектеғптерде бір тақырып өтіліп, бір нәтижелеу тесті жасалды. Нәтижесінде оқушылар жақсы баға алып, тек қана лицей немесе гимназия да ғана емес сондай-ақ жалпы орта білім беретін мектеп оқушыларыныңда өз кезегінде тереңдете білім алып, интелектуалдық қабылеттілігін дамытуға болатыны дәлелденді.
Жұмыстың практикалық маңызы: Жалпы білім беретін орта мектепте биология пәнінен Адам ұрығының өсуі мен дамуын оқыту кезінде арнайы интерактивті әдісті иновациялық технологияларды қолдану арқылы оқыту жүйесінің әдістемесі жүргізілді. Бұл мәліметтерді келешекте педагогикада жаңа технологияны қолдану үшін және оқушылардың білім деңгейін жоғарылататын, сонымен бірге логиқалық ойлау қабілеттілігін дамыту мақсатында осы зерттеу нәтижелері үлкен көмек немесе бағыт-бағдар алу мақсатында пайдалануға болады.
1. Өсу және даму процессі
1.1 Өсу және даму
Өсу және даму - әрбір жеке ағзаға тән қасиеттердің бірі. Өсу мен даму кезінде ұлпалар мен мүшелерде сандық және сапалық күрделі өзгерістер байқалады. Адам ағзасының өсуі мен дамуында негізінен 2 кезеңді ажыратады. Бірінші ұрықтық даму (эмбриональдық). Бұл ағзаның ұрықтанған жұмыртқа жасушасынан бастап, туғанға дейінгі уақытты қамтиды. Ұрықтық даму анасының ішінде, яғни жатырда өтеді. Екіншісі - туғаннан бастап, өз тіршілігін жойғанға (өлгенге) дейінгі кезең. Әрбір ағзаның жеке дамуын ғылыми тілде онтогенез (гр. ontos -- жекелей, genes - шығу тегі) дейді. Адамның туғаннан кейінгі жеке дамуында бірнеше кезеңдерді ажыратады. Нәрестелік кезең. Нәрестенің дүниеге келген күнінен бастап, 28-күнге дейінгі уақыт аралығы осылай аталады. Бұл кезде жаңа туған нәрестенің барлық мүшелері және мүшелер жүйесі өз алдына (анасының ағзасына байланыссыз) қызмет атқарып, өзара іс-әрекет жасайды. Мысалы, жылуды реттей алады. Тынысалу, ему, көзін жыпылықтату және басқа рефлекстерді өздігінен іске қосады.
Сондықтан бұл уақыт аралығы нәрестелік кезең деп жеке карастырылады. Емшектік кезең. Мұнда нәресте анасынан нәрлі уыз сүтін емеді. Уыз сүтінде нәрестенің ағзасына қажетті тағамдық заттар өте мол. Сондықтан да уызына жарыған ұлылыққа ұмтылар, азамат боп өседі, ізгілікке құнты бар деген халық нақылында терең тұжырым бар. Ана сүтін ешбір тағаммен теңестіруге болмайды.Ана сүті жетіспеген жағдайда ғана, 6-7 айдан бастап, қосымша тамақтандыруға болады. Бұл кезеңде сәбидің көп уакыты ұйқымен өтеді. Тамақ қажет болғанда, оянады. Емшектік кезеңде тамақ беру уақытын және тазалықты мұқият сақтау қажет. Олай болмаған жағдайда ұйқысы бұзылады, мазасыз болады, асқорытуы ауытқиды. Емшектік кезеңде нәресте қарқынды өседі.
Қозғалыс әрекеттері дамиды: мойыны бекиді, отырады, еңбектейді, жүруге талпынады. Бұл кезеңде сүт тістері шыға бастайды, жеке сөздерге тілі келеді. Омыртқа бағанында иілімдер пайда болады. Қол-аяқ бұлшыкеттері де дами бастайды. Нәресте денесін шынықтыруға жүйелі түрде шомылдырудың және таза ауада серуендеудің маңызы зор. Нәресте денесін де, мінез-құлығын да дамытуда қайталау және жүйелілік ережелерін есте сақтау қажет. Мұның бәрі де тамақтануға, ұйкыға және т. б. байланысты шартты рефлекстердің дұрыс қалыптасуына септігін тигізеді.Мектепке дейінгі сәбилік кезең. Бұл кезеңде жаңадан көптеген қозғалысқа байланысты дағдылар қалыптасады. Сәби еркін жүреді, сөйлейді. Айналасындағы заттарға әуестігі артады, әр нәрсені білгісі келеді. Ойлау кабілеті дамиды. Жаңадан шартты рефлекстер калыптасады. Сүт тістері (20) толық шығып үлгіреді.
Мектепке дейінгі естияр кезең. Бұл кезенді кейде мектеп жасына дейінгі кезең деп те атайды. Бұл кезеңде баланың айналасындағы болып жатқан жағдайларға кызығушылығы артады. Бұл не? деген сұрактарға жауап іздейді. Ми көлемі артып, дами түседі. Анық сөйлейді. Бұл кезеңде бала үшін әр түрлі ойынның маңызы зор. Ойын арқылы денесі өседі, көңіл күйі қалыптасады. Әсіресе, кимыл-әрекеті қажет ететін ойындар арқылы каңқасы мен бұлшыкеттері дұрыс жетіле түседі (сурет-1).
Сурет-1 Өсу және даму
Мектеп жасындағы ересек кезең. Баланың іс-әрекетінде сапалық өзгерістер байқалады. Бұл негізінен баланың мектепке баруымен тікелей байланысты. Енді бала мектеп тәртібіне бағынуға байланысты іс-әрекеттерге талпынады. Жаңа дағдылар қалыптасады, жауапкершілікті, тәртіпті сезінеді. Ойлау қабілеті дами бастайды. Бойларының ұзындығы шамамен - 140-150 см, салмағы 30 килодан артады.Жасөспірімдік кезең. Баланың өсуі мен дамуында жаңа өзгерістер пайда болады.
Ұлдар мен қыздардың дене бітімінде бірінен-бірінің айырмашылықтары айқын байкалады. Мұның бәрі де жыныстық жетілуімен тікелей байланысты. Қыздарда алғашқы етеккір 12-13 жаста басталады.
Денесі өседі, бұлшықеттері дамиды, тері астындағы май қабаты қалыңдай түседі. Кеудемен тынысалу түрі айқын білінеді және т. б. Ұлдардың дауысы жуандайды, көмекейі айқын байкалады. Жыныс мүшелері өседі, сақал-мұрт шыға бастайды және т. б. Зат алмасу қарқындығы артып, қозғалыс әрекеттердің үйлесімділігі жетіледі. Барлық физиологиялық үдерістер жедел жүреді.
Балғын жастық (бойжеткен, бозбала) кезең. Барлық мүшелері мен мүшелер жүйесінің калыптасуы толығымен жетіледі. Жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездерінің қызметі бірімен-бірі үйлесімді жүреді. Ағзадағы барлық физиологиялық үдерістердің жүруінде, міңез-құлық әрекеттерін басқаруда ми кыртысының реттеу қызметі артады. Тежелу үдерісінің басымдылығы байкалады. Эстетикалық көңіл күйі, акыл-ой, жауапкершілігі және т. б. қасиеттер толық калыптасады. Адамның дене еңбегі мен ой еңбегінің жұмыс істеу кабілеті де арта түседі. Жеке мүшелерінің өсуі тоқтайды. Жыныстық тұрғыдан да толық жетіледі.
Кемелденген кезең. Акыл-ой, санасы, ойлау кабілеті жетіліп, шығармашылық іс-әрекеттері табыстарға жетелейді. Қоғам алдындағы жауапкершілігін толық сезінеді. Барлық іс-әрекеттерін алдын ала жоспарлап, белгілі бір мақсатқа жетуге талпынады. Бұл кезеңнің соңында жыныстық бездер қызметі әрекетіне байланысты соңғы рет гормондық қайта құрылу басталады. Жүрек-қантамырлар ауруларының қауіптілігі арта түседі (сурет-2).
Сурет-2 Адамның даму кезеңі
Мосқалдық кезең (пожилой). Бұл кезеңде адамның қимыл-әрекеті баяулайды. Зат алмасу қарқыны бәсеңдейді. Жүйке жүйесінде тежелу айқын басымдылық көрсетеді. Кейбір ішкі секреция бездерінің гормон бөлуі азаяды. Сүйектің құрамында бейағзалық заттардың мөлшері арта бастайды. Жүйке жүйесінің реттеу қызметі де баяулайды.
Қарттық кезең. Барлық мүшелер жүйесінің қызметі, жалпы зат алмасу қарқыны баяулайды. Адамның есте сақтау кабілеті төмендейді.
Ақыр соӊында адам өз өмірімен қош айтысып, о дүниге аттанады. [1]
1.2 Жас өспірімдік кезінге балалар
XX ғасырды балалар ғасыры деп атаймыз. Оған түрлі жоспардағы халықаралық зерттеулер болғандықтан, Балалық шақ феноменінің құндылығын тануға мүмкіндік туғызды. Халықаралық қауымдастықта балаларға деген қатынас бірте-бірте жаңа сапаны иемденді. Қандай болмасын мемлекет кәмелетке толмаған балаларға өмір сүру үшін жағдайлар жасап, оларды қамқорлыққа алып және жан-жақты қорғау қажет. Бірақ ол үміттерді ақтаған жоқ. Оның барлығы елде болып жатқан әлеуметтік және экономикалық өзгеру кезеңінде бастан кешірген әлеуметтік құбылыстардың яғни, балалардың қаңғыбастығы, панасыздық және қайыр сұраудың әсерінен болды. Қазіргі заманғы қазақстандық қоғамның трансформациясы халықтың ең аз қорғалмаған бөлігіне - балалар әлеміне ерекше ауыртпалығын тигізді. Жұмыссыздық сияқты әлеуметтік-экономикалық жағдайдың сақталған тұрақсыздандыру тенденциясы, балалардың жағдайларын күшейтіп отыр. Аталған жағдайлардың барлығы балаларды әлеуметтік қорғау институтының маңызды екенін көрсетіп отыр(сурет-3).
Сурет-3. Даму психологиясы
Қазіргі таңда балалар мен жасөспірімдердің мінез- құлықтары жалпы дамуында айрықша орын алады. Осы кезеңде даму - процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерінің нәтижесінде мінез -құлқында қиындығы бар балалар мен мұндай балалардың еркін дамып жетілмеуі оның іс-әрекетін, мінез- құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын үйлестіре алмайды.
Мінез- құлқында ерекшеліктер жас кезден байқалады және оның дегбірсіз қимылы, орынсыз айқайы, ұйқысының нашарлығымен сипатталады. Бұндай бала төбелескіш, басқа құрбыларымен тату ойнай алмайтын, өркөкірек болады.
Ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез - құлықтары психикалық дамуы уақытша тежелген, баяулаған, тез ашуланшақ, уайымшыл, өзін төмен санайтын, мінезінде психопатиялық формалар кездесетін, козу күйін дәрі- дәрмек беру арқылы тежейтін, кәмелетке жасы толмаған құқықтық тәртіп бұзушы, ақыл-ойы кем жасөспірімдер мен балалар жатады. Басқаша айтсақ жағымсыз дау жанжал шығаратындар.Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психикалык даму ерекшеліктерінде кездесетін кемшіліктеріді іздестіріп, одан әрі оларды өрістету үшін қалыпты дамыған балалардың мінез-құлығымен салыстыра отырып, зерттеу қажеттілігіне аударады. Белгілі психолог, ғалым С.Л.Рубинштейн өз еңбегінде, мінез-құлықтан, қоршаған ортамен ағзаның байланысын жүзеге асыратын ұйымдастырылған іс-әрекетті белгілі түрде айыруға болады, - деп өз пікірін айтқан.
Дегенімен, психикалық дамудың әр кезеңіндегідей, жасөспірім үшін маңызды болып іс-әрекеттің негізгі түрлері саналады. Жасөспірімнің тұлғалық дамуының қайнар бұлағы негізгі іс-әрекетпен ғана тамдамағанымен, сол негізгі әрекет оның бойында маңызды өмірлік қажеттіліктерді қалыптастырып, өскелең ұрпақтың бейнесін анықтайды.
Жасөспірімдік жас кезеңіне тән ерекшеліктерді және олардың айналысатын түрлі іс-әрекеттерінің ықпалын зерттеу нәтижесі, көптеген ғалымдардың пікірін, яғни мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғасының қалыптасуында негізгі орынды еңбек іс-әрекеті алады, - деген қорытынды жасауға түйіндейді. Бірақ балалармен тұлғалық дамуы еңбек іс-әрекетінің бөлек түрлері арқылы іске аспай, сол іс-әрекеттерді белгілі бірлік жүйесіне байланысуын ұйымдастыру жолмен ғана жүзеге асып отырады. Мұндай ұйымдастыру жүйесі, жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуына еңбектің нәтижелі психологиялық ықпалымен қамтитын, белгілі мінез-құлқы ауытқушы болған балалардың жұмыс моделін құрастыруға мүмкіндік береді.Жасөспірімдік жас, қауіп-қатерлі топқа енетін кезең болып саналады. Белгілі кеңес психологтары мен педагогтарының, яғни Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, Л.В.Мудрик, В.А.Сухомлинский, В.Т.Властовский, И.С.Кон, И.А.Невскийдің еңбектерінде жеткіншек кезеңінің ерекшеліктері баяндалған.
Жасөспірімдік кезең, баланың психикалық сферасының барлық жағын өзгертетін кезең. Ерекше өзгерістер интеллектуалдық әрекетінің дамуында болып жатады. Жасөспірімдік кезеңге әсіресе, танымдылыққа ұмтылу, өз пікірінің қалыптасуы, инттелектуалдық мәселелерге шығармашылық көзқараспен қарау, тән болып келеді.Сонымен қатар, жасөспірімдік жаста өзіндік дамуына байланысты дене бітімі өзгеріп, психологиялық дисгармония пайда болады.Бұл өзгерістер жасөспірімдердің бойына әртүрлі әрекеттердің пайда болуына әкеліп соғады, яғни оларда шыдамсыздық, дөрекілік, жиі кездеседі.Жасөспірімдік кезеңнің ерекше зейінді аудартатын, бұл әлеуметтік-психологиялық және биологиялық жағдайы, балалалық шақтан ересектік кезеңге өтуі. Осыған байланысты, психикалық ерекшеліктердің өзгеруі және басқа қасиеттердің пайда болуы бір қатар психологиялық қиындықтарды тудырады.
Қазіргі таңда көптеген интернат, балалар үйлері мекемелерінің басшылары соңғы жылдары балалар топтарын жүйелеп-топтастыруда басқаша әдіс-тәсілдерді қолдануда. Топты құрауда түрлі жастағы балаларды бір топқа біріктіру. Топтарда ересек балалар, кіші балаларға көмектеседі, әрі әрбір топта өз қолданыстарында бірнеше бөлмелердің болады. Ол бөлмелер: жатын бөлме, ойын бөлмесі, демалыс және сабақ бөлмелері, санитарлы-гигиеналық блок, асхана - буфет. Жексенбі күндері бұл асхана-буфетте балалар өздеріне ұнайтын асты, өздері даярлауға, қажет кезде шәй ішуге, мереке және туған күндерге қонақтар-достарын шақыруға мүмкін болады.
Түрлі жастағы балалар топтарында ересек және кіші тәрбиеленушілер арасында өзара қарым-қатынастар жеңіл әрі оңай қалыптасады, ересектер кішілерге қамқор болу арқылы және жатақхананың түрлі жағдайларында тәрбиеші көмек бере отырып, әрі өмір сүрудің кейбір автономдығына орай, балалар үйлерінің барлық топтары өмірдің жалпы ритмін ұстау, сақтау арқылы бірігулері қажет. Ол жұмыс түрлері: спорт, үйірмелік, шығармашылық жұмыс тағы басқалар.
Қазіргі уақытта Ресейде балалар үйлерінде 20,5 мың балалар тәрбиеленеді, оның үштен бір бөлігі бір жастағы дамуында түрлі ауытқулары бар балалар құрайды.
Ал енді шетелде, әсіресе Ұлыбританиядағы арнай білім беру жүйесі үш нгізгі балалар тобына бөлінеді. Олар:
1) дене кемістігі бар балалар тобы;
2) оқытуда қиындық туғызатын балалар тобы;
3) эмоционалды және мінез-құлықтық аумақта проблемасы бар балалар тобы.
Дамуында ауытқуы бар кейбір нұсқалар балаларды оқыту мен әлеуметтендіруде түзету жұмыстарын ұйымдастырудың жаңа бір тиімді формаларын іздеуді қажет етеді.Ұлыбританияда мұндай форма ретінде мынаны айтуға болады, яғни олар терапевтикалық қоғамдастық деп аталады.Ағылшын психотерапевті Мелвин Роуз былай деп жазады: Арнайы мектеп пен терапевтикалық қоғамдастық арасындағы негізгі айырмашылық эмоционалды ауытқу мен тұрақсыз мінез-құлық себептерін түсінуде болып табылады.
Терапевтикалық көзқарас ең бірінші жоспарға балалар мен жасөспірімдердің санадан тыс ұмтылыстарын анықтау міндетін қояды (сурет-4).
Сурет-4 балалардың даму кезеңдері
Педагогикалық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы жағынан қалыптасуының жасөспірімдік шағы (10-15 жас) ең қиын кез болып есептеледі. Балалардың тәртібі нашарлап, сабаққа үлгерімі төмендейді, қыздар мен ұлдар арасындағы қарым-қатынас та қалыпты болмайды. Кейбір балаларда тіпті қоғамды жатсыну әдеті пайда болады.
Жасөспірімдердің мінезіндегі мұндай қылықтардың негізі осы жастағы соматикалық және психикалық дамуда жатыр. Жасөспірім үшін үлкендер мен өз қатарластары мәртебесінің деңгейі бірдей болмайтындығынан қайта бейімделу процесі әртүрлі көрініс береді. Өз құрбыларымен қарым-қатынаста болуға деген қажеттіліктің орнын ата-аналары толтыра алмайда, ол баланың бойында 4-5 жасында басталады да, жасы өскен сайын дамиды.
Құрбы - құрдастарымен қарым -- қатынастың болмауы мектеп жасына дейінгі балалардың жеке тұлғалық коммуникативті мүмкіншіліктері мен ақыл ойының дамуының кешеуілдеуіне айтарлықтай әсерін тигізеді.
Жасөспірімдердің мінез-құлықтары мен іс -- әрекеттері өз мәні жағынан ұжымдық -- топтық болып табылады.Жасөспірімдер қоғамдық -- өндірістік еңбекке қатысады. Ол тек еңбек арқылы ғана қоғамдық өмірде өз орнын таба алады, өзін бекітеді.
Білім жасөспірім үшін еңбектің бастысы болып табылады. Өкінішке орай, кейбір жасөспірімдердің оқу пәндеріне деген ықыласының төмендеуінің әсерінен сабақ үлгерімі нашарлайды. Ғылым мен мәдениеттің әртүрлі саласымен қызыға айналысу негізінен жасөспірімдерге тән.
Жасөспірімдермен жұмыстағы негізгі педагогикалық идея: іс -- әрекет түрлеріндегі жетістікке жағдай жасау, бұл сынып ұжымы алдында өзін-өзі ұстауына мүмкіндік береді; құндылықтарын қалыптастыру; мінез -- құлқы мен рухани дамуына қарым -- қатынастарын ұлғайтады.
Жасөспірімдер тәрбиесі, бірінші кезекте, олардың физиологиялық дамуына байланысты белгілі бір қиындықтар туғызады, бұл олардың танымдық процесіне және тәрбиесіне ықпал етеді(сурет-5).
Жасөспірімдердің физиологиялық даму ерекшеліктерін және бұл ерекшеліктердің баланың жетілуінде көрініс табуын, жақсы ортаның, мектеп ұжымындағы достар мен жолдастарының болуын ескере отырып дұрыс ұйымдастырылған тәрбие арқылы және отбасындағы жағдайы арқылы жасөспірімнің жеке тұлғасын қалыптастыруға педагогикалық басшылықтың шамасы жетеді.
Сурет-5 Кемелденген балалар
Мемлекеттік жастар саясатының дәстүрлі әлеуметтік саясаттан айырмасы ол тек өтелу тетіктерін әзірлеуге ғана сайымайды. Ол жастардың еңбек пен шығармашылық қуатын айқындайтын белсенді де жаңаша, өндірушілік аспектілерден тұрады. Бұл мемлекеттік жастар саясатын қоғамның стратегиялық ресурстарын дамытудағы бірден-бір маңызды бағыт ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
0.3 Жас организмнің пайда болуы және дамуы
Онтогенез -- бір тірі ағзаның туған сәттен өлгенге дейінгі жеке дамуы. Жыныстық жолмен түзілетін ағзалар үшін ұрықтану онтогенездің басталуы болып табылады. Яғни онтогенездің алғашқы сатысы ұрықтанған жұмыртқажасуша -- зигота. Біржасушалы өсімдіктердің де, сондай-ақ жануарлардың да митоз жолымен бөліну нәтижесінде туындаған жаңа жасушаның пайда болуын онтогенез деп есептеуге болады. Партеногенездік түрлер үшін жұмыртқажасушаның митоздық жолмен бөліне бастауын онтогенез дей аламыз. Онтогенез үдерісі ағзаның өлуімен аяқталады. Бірнеше тірі тіршілік иелеріне онтогенез терминін қолдануға болмайды. Онтогенез дербес ұғым.
Ұрықтық жасушалармен өткен үдеріс ретінде ұрықтың дамуын анықтап қарайық.
Оны бір сызбанұсқаға былай орналастыруға болады: Жасушалардың бөлінуі -- жасушалардың өсуі -- жасушалардың жіктелуі -- органогенез.Жалпы, адам ұрығының даму үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші - екінші аптаның соңына дейін ұрықтандыру бастап кезең ұрықтың өмір дамушы эмбрион (эмбрион) қабырғаға енгізілген кезде анадан қуат салу үшін жатыр мойны мен басталады. Екінші кезең үшінші дейін созылады сегізінші аптаның соңына. Осы уақыт ішінде, барлық негізгі органдар құрылады, және эмбрион адам денесінің мүмкіндіктерін иемденеді. Екінші кезең аяқталған соң дамыту, ол қазірдің өзінде жемісін шақырды. Үшінші кезеңнің ұзындығы деп аталады кейде ұрықтың (лат нәрестенің -. жеміс) - үшінші айдан бастап туылғанға дейін, бұл соңғы саты мамандандырылған орган жүйелер мен жеміс аяқталды бірте-бірте өз тұруға қабілетін алады (сурет-6).
Сурет-6 Онтогенез даму процессі.
Онтогенез (грек. on - табыс септігінің жалғауы, ontos - нағыз, нақты және генез) - организмнің жеке дара дамуы. Онтогенез ұрық болып түзілуінен бастап, тіршілігінің соңына дейінгі барлық өзгерістердің жиынтығы. Онтогенез терминін неміс биологы Э.Геккель үсынған (1866). Онтогенез барысында дамып келе жатқан организмнің жеке мүшелері өсіп, жіктеледі және бірігеді. Осы күнгі көзқарастар бойынша онтогенезге бастау болатын жасушаның ішінде организмнің одан әрі дамуын анықтайтын белгілі бір тұқым қуалаушылық бағдарламасы - код түріндегі мағлұмат сақталады. Бұл бағдарлама бойынша онтогенез барысында ұрықтың әрбір жасушасындағы ядро мен цитоплазманың әсерлесуі; сондай-ақ, ұрықтың әр түрлі жасушалары мен жасуша кешендерінің өзара әрекеттесулері жүзеге асады. Тұқым қуалау аппараты өзіндік белок молекулаларының синтезделуін кодтау (белгілеу) арқылы морфогенетикалық процестердің жалпы бағытын ғана анықтайды, ал олардың нақтылы жүзеге асырылуы белгілі дәрежеде (тұқым қуалаушылық нормасы шеңберінде) сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді болады. Организмдердің әр түрлі топтарында онтогенездің тұқым қуалаушылық бағдарламасының мүлтіксіз орындалу деңгейі мен оның реттелу шегінің мүмкіншілігі мол.
Жануарларда онтогенез процесін реттеуде жүйке және эндокрин жүйелері маңызды рөл атқарады. Олардың онтогенезінде мынадай кезеңдер бар: ұрыққа дейінгі кезең (ол гаметогенез бен ұрықтанудан тұрады); эмбрионалдық кезең - жануарлар организмінің ұрықтанғаннан бастап (зигота), ұрықтың туғанға немесе жұмыртқадан шыққанға дейінгі даму, өсу, қалыптасу мерзімі; постэмбрионалдық кезең - жануарлардың туғаннан кейінгі өсу, есею, ұрпақ қалдыру, қартаю сатыларынан тұрады. Жануарлар Онтогенезінің: дернәсілдік, жұмыртқа салу және құрсақтық типтері бар.
Жоғары сатылы өсімдіктердің онтогенезі төрт сатыдан тұрады: эмбрионалдық, ювенилдік, толықсып көбею және қартайып, тіршілігін тоқтату. Онтогенез барысында өсімдік жасушаларының, ұлпалары мен органдарының құрылымдық және функционалдық жетілуі жүріп, әр түрлі бөліктерінің арасындағы байланыстар күрделілене түсіп, өсімдік организмі біртұтас жүйе ретінде қалпына келмейтін өзгерістерге ұшырайды. Онтогенез сатыларының ретімен жүруін фитогормондар және өсімдік органдарының арасында толассыз жүріп жататын метаболиттер алмасу механизмі қамтамасыз етеді.
Онтогенез - ағзаның туғаннан бастап өлгенге дейінгі даму кезеңі . Ол екіге бөлінеді: Эмбриогенез (ұрықтың дамуы) және Постэмбриогенез (ағзаның жұмыртқа қабықшасын жарып шыққаннан кейін, ал ұрығы құрсақта дамитын сүтқоректілерде туа салысымен басталады).
Ұрықтың даму сатылары:
Гаструляция (1 - бластула, 2 - гаструла).
1.Бластула - бөлшектену нәтижесінде көпжасушалы ұрықтың түзілуі. Шар тәрізді, бір қабатты іші қуыс ұрық.
2. Гаструла - ұрық дамуының екінші сатысы, бластула қабырғасының ойыстанып, нәтижесінде қос қабатты ұрық пайда болады. Бұл екі қабат ұрық жапырақшалары деп те аталады. Сыртқы эктодерма, ішкі энтодерма қалыптасады. Содан соң үшінші - мезодерма қабаты пайда болады.
3. Ұрықтың гаструладан кейінгі сатысы нейрула деп аталады. Бұл кезеңде жүйке тақташасынан жүйке түтігі қалыптасады. Жүйке түтігінен ми мен жұлын дамиды.
Постнатальді - туғаннан кейінгі кезең.
1.1 жасқа дейін - нәресте
2. 1-3 жасқа дейін алғашқы сәби шақ.
3. 4-7 - бірінші балалық шақ.
4. 8-11-ересек шақ.
5. 12-16 жас - жасөспірім шақ.
6. 16-21-бойжеткен, бозбала
7. 21-60-кемелденген шақ.
8. 61-71-мосқал тартқан шақ.
9. 72-90 жас - кәрілік, қарттық.
10. 90 жоғары - ұзақ жасаушылар.
Постэмбриогенез: 1)Шала түрленіп даму:ағзаның бірден ересек түріне ұқсап тууы.2) Толық түрленіп даму - дернәсілдің пайда болуы. Дамудың бұл түрі омыртқасыздарға (қоңыздар, көбелектер) ал омыртқалылардан қосмекенділерге тән. [1] [2]
Ұрықтың дамуы, эмбриогенез (грек. embryon -- ұрық және грек. genesіs -- шығу тегі) -- ұрықтанғаннан бастап жұмыртқадан жарып шыққанға немесе туғанға дейінгі ұрықтың даму мерзімі.
Ұрықтың дамуының алдында ұрық алды кезеңі болады. Бұл кезеңде жұмыртқаның пісіп жетілуі, өсуі және белгілі бір пішінге енуі жүреді. Ал ұрықтың дамуынан кейін қарапайым бір жұмыртқа клеткасынан жеке өмір сүруге қабілетті және әр түрлі органдар мен ұлпалардан тұратын көп жасушалы ағза пайда болады, яғни, постэмбрионалдық даму жүреді. Мысалы, кейбір жануарларда (тікентерілілерде) ұрық дамудың ерте кезеңінде қабықшадан шығады, ал негізгі даму процесі постэмбрионалды кезеңде жүреді. Барлық жануарларда ұрықтың дамуы ұрық ұрықтанудан (қараңызҰрықтану) немесе жұмыртқаның белсенділігінің артуынан (қараңыз Партеногенез) бөлшектену, гаструляция, нейруляция, гистогенез, органогенез, системогенез кезеңдерінен өтеді. Бір жасушалы ұрықтың бөліну арқылы көп жасушалы ұрыққа айналу кезеңін бөлшектену деп атайды. Бөлшектену нәтижесінде көп жасушалы ұрық -- бластулатүзіледі. Бластула әр түрлі жануарларда түрліше болады. Ол:
сүтқоректілерде -- бластоциста (стерробластула),
құстарда, бауырымен жорғалаушыларда -- дискобластула,
қосмекенділерде -- амфибластула, қандауыршада -- целобластула деп аталады.
Гаструляция процесі кезінде ұрық жапырақшасында жекелену жүреді, яғни, ішкі бөлікте -- энтодерма, сыртқы бөлікте -- эктодерма, ал ортасында мезодерма қалыптасады. Жүйке түтігінің түзілуін нейруляция дейді. Ұрық жапырақшаларынан жануарлар ағзасы тіндерінің қалыптасуы -- гистогенез, ал тіндерден органдардың түзілуін -- органогенез, органдардан жүйелердің қалыптасуын -- системогенез деп атайды. Ұрықтың дамуының ерте кезеңінде эмбрионалды жасушалар көптеген бағыттарда дамуға қабілетті болады. Бірқатар факторлардың әсерінен кейін олар детерминияланады, яғни, бағытталған бір жүйеде дамуы барысында олардың құрылымы мен қызметі мамандана бастайды.
Мысалы, эктодерманың жүйке жүйесі түзілетін бастамасында бас миы жекеленіп, оның бір бөлігінде көздің бастамасында дамиды да, колба және таяқша тәрізді көру жасушалары қалыптасады. Ұрықтың дамуы жасушада тұқым қуалау аппаратымен анықталады. Ядрода болатын хромосомалар бір белоктың құрылымы туралы ақпарат жазылған көптеген гендерден құралған. Генде кодталған ата-ана ағзасындағы белгілер ұрықтың дамуы кезінде іске асады. Клеткалар бөлінген кезде гендердің толық жиынтығын алады, бірақ та әр тінде сол тінге ғана тән белоктардың синтезін қамтамасыз ететін гендер бөлігі жұмыс істейді.
Сондықтан да генетикалық деңгейде ұрықтың дамуы жеке гендердің "жұмыс" істеуіне байланысты болады. Гендер қызметі өсіп келе жатқан жұмыртқа жасушасында сары уыз және РНҚ молекуласының барлық типтері жинақталғанда басталады. Ұрықтың дамуыдың барысында тұқым қуалаушылықтың жүзеге асуы мына бағытта жүреді: дифференциация факторлары арнайы гендерді іске қосып, олар қажетті белоктарды синтездейді, ал белоктар болса, жасушалардың дифференциациясының жүруін қамтамасыз етеді. Бұл процесте көптеген белоктардың қызметтері анықталған.
Мысалы, гемоглобин -- эритроциттердің қалыптасуы барысында; миозин -- бұлшық еттің пайда болу кезінде, ферменттер мен гормондар -- әр түрлі бездердің даму барысында түзіледі. Ұрықтың дамуы кезіндегі гендердің қосылуы мен ажырауынының механизмі толықтай анықталған жоқ. Сондықтан жасуша пішінінің өзгерісін, ұрықтың дамуы барысында олардың қозғалысын және бағытын анықтайтын белоктар да аз зерттелген. Ұрықтың дамуының соңында ұрықтың қабықшадан шығуы немесе туылуы үшін қабықшаны ерітетін ферменттер синтезделеді немесе қауызды жарып шығатын арнайы құрылым пайда болады. [3] [4]
Органогенез (гр. organon - орган, мүше және ...генез) - эмбриогенезде мүшелердің түзілу үдерісі. Жануарлар мүшелері мен мүшелер жүйесінің пайда болу және даму сатысы. Органогенезгаструла сатысынан кейін басталады. Мүшелердің әрқайсысынан бұрынғы белгілі орында, бұрынғы белгілі жасушалар тобынан негізделіп, қалыптасады.Ол 2 кезеңге бөлінеді.1-ші кезеңнейруляция. Бұл фазада нерв түтігі және хорда қалыптасады. 2-ші фазада ұрықтың қалған мүшелері пайда болып, олардың өздеріне тән пішіндері мен құрылысының өзара үйлесімділігі қалыптасады. Сонымен бірге оның дамуына тұқым қуалау ақпаратының негізі қаланған ДНҚ молекулалары ғана емес, оны қоршаған ұлпалар, жасушалар, олардың химиялық заттары әсер етеді.
Ғалымдар қазіргі кезде ұрық жапырақшасының қайсысынан қай мүшелер жүйесінің түзілетінін толық анықтады. Ұрық жапырақшаларының теориясын жете тексеруге орыс биологі A. О. Ковалевский (1840-1901) орасан зор үлес қосты және осы заманғы ұрық жапырақшалары теориясының заңды түрде негізін қалаушы деп есептеледі. Ең соңғы зерттеулерде теорияға аздаған толықтырулар енгізілді. Бұл ашылған жаңалықтың эволюциялық теорияны дәлелдеу кезінде орасан зор маңызы болғандығын атап көрсету жөн.
Ұрықтық дерттенуді, зерттеулердің себебін айқындау кезінде эмбриологтар күні бүгін пайдалануда.Сонымен ұрық жапырақшалары былай орналасады: сыртқы қабаты -эктодерма, ортаңғы қабаты - мезодерма, ал ең ішкі қабат -энтодерма. Ал олардың түзілуінде аздаған жүйелік өзгерістер бар. Ең алдымен сыртқы эктодерма және ішкі - энтодерма оңашаланады, ал бұдан соң олардың аралығынан мезодерма орнығады.
Энтодерманы ішек қуысы астарлайды. Өзге жүйе мүшелері:бұлшықет, сүйектер, байламдар, сіңірлер Қантарату жүйесі: жүрек, тамырлар, қан.Несеп-жыныс жүйесі: бүйрек, несепағарлар, қуық және жыныс мүшелері. Барлық асқорыту мүшелері: қарын, ішек,өңеш, т. б. Барлық бездер (тері безінен өзгесі), асқорыту бездері де: бауыр,ұйқыбез, калқанша без,гипофиз бөлігі, бүйрекүсті безі және т. б. Тынысалу жүйесі:өкпе, кеңірдек,ауатамыр және т. б. Бұл бір қарағанда ешқандай маңызсыз сөздер тізбегі тәрізді болып көрінеді.
Әрине жүйке жүйесінің сүт бездері және эктодермадағытерімен бірге берілуі мүмкін емес тәрізді.
Тынысалу жүйесінің энтодермадағы асқорытумен бүйректің сүйектермен жәнемезодермадағы жүрекпен бірге берілуі де түсініксіз. Алайда өкінудін, және осылардың барлығын сөзбесөз жаттап алуға талпынудың қажеті жоқ. Ұрық жапырақшаларының теориясында қарапайымэволюциялық қисын көрсетілген. Тірі ағзалардың тарихи қалыптасуы қалай болғанын түсініп, еске түсірсе ғана болғаны, сонда барлығы бірден өз орнына келеді.
Эмбриогенез факторлары. Ұрықтың дамуына сыртқы да, ішкі де көптеген факторлар әсер етеді. Радиация, иондағыш сәулелену, уландырғыш заттардың әсері өте қауіпті. Алкоголь, никотин, кептеген дәрі-дәрмектер қабылдаудан адам мен жануарларда туа пайда болатын дерттерді дамытуы мүмкін (сурет-7).
Сурет-7 Эмбриондық даму
Бұдан басқа дамып келе жатқан ұрық бөлігі өзара химиялык әсерлесіп, біріне-бірі өзара ықпал ететіні дәлелденді. Қосмекенділердің бөлшектену кезіндегі жұмыртқажасушаларына өте көп сынақтәжірибелер жасалды. Өйткені бұл жануарлардың уылдырықтары аналық ағзасынан тысқары дамиды және әкқабығы (скорлупа) жоқ. Бөлшектенуге сперматозоид және ұрықтану болмаса да жағдай жасауға болады. Ол үшін жұмыртқа жасушасын жіңішке инемен тесуге немесе химиялық әрекет жасаса, жеткілікті. Екібластомерден тұратын ерте бластула сатысындағы бластомерлердібөлуге болады. Олардан толық жарамды ағзалар жарып шығады. Алайда бластомердің біреуін өлтірсе, бірақ екіншісінен бөліп алмаса, онда тұтастай тірі қалған бластомерден тіршілік ете алмайтын итшабактың жарты денесі ғана пайда болады.
Осы және көптеген басқа сынақтәжірибелер ғалымдардың ұрықтық даму заңдылығын анықтап, адамға арналған екіқабаттық гигиенасының негізіне жататын кағида жасауға мүмкіндік берді. [5]
Даму үрдісінде кездесетін биологиялық терминдер:
Гаметогенез (gametogenesis; грек, gametos -- жыныс, жыныс клеткасы; genesis -- шығу тегі) -- жыныс жасушаларының жыныс бездеріндегі (ен, жүмыртқалық) даму процесі.
Аталық жыныс жасушалары -- сперматозоидтардың даму процесін сперматогенез (спермиогенез), ал аналық жыныс жасушалары -- овоциттердің дамуын ''овогенез''деп атайды.
Сперматогенез процесі аталық жыныс безінің (ен) ирек тұқымдық өзекшелері қабырғаларында жүреді. Ол төрт: көбею, өсу, жетілу және қалыптасу кезендерінен тұрады.Көбею кезеңінде жас жыныс клеткалары үздіксіз митоздық бөліну арқылы көбейіп, сперматогониялар (алғашқы аталық жыныс жасушалары) түзіледі. Олардың біраз бөлігі митоз арқылы бөлініп, одан әрі көбейе береді. Ал қалған бөлігі бөлінуін тоқтатып, сперматогенездің келесі өсу кезеңіне өтеді.Өсу кезеңінде сперматогониялар келесі кезеңдердегі бөліну процестеріне қажетті заттармен (ДНҚ, протеиндермен) қорланып, үлкейіп өседі де, біріншіліксперматоциттерге айналады.Жетілу кезеңі жыныс жасушаларының қатарынан екі рет бөлінуімен ерекшеленеді.
Бірінші бөліну нәтижесінде екіншілік сперматоциттер, ал екінші рет бөлінуден соң, екіншілік сперматоцитерден ядроларында хромосомалардың гаплоидты (сыңар хромосомалар) жиынтығы болатын сперматидалар пайда болады.Қалыптасу кезеңінде сперматидалардан сперматозоидтар түзіледі. Әрбір біріншілік сперматоциттен төрт сперматозоид жетіледі.
Овогенез аналық жыныс безінің (жұмыртқалықтың) фолликулды аймағында (жыныс жасушаларының даму процесі жүретін жұмыртқалықтың аймағы) жүреді. Овогенез процесінде овоциттер үш даму кезендерінен: көбею, өсу және жетілу кезеңдерінен өтеді. Аталған кезендерде кезегімен әртүрлі даму сатыларындағы аналық жыныс жасушалары: овогониялар, біріншілік овоциттер, екіншілік овоциттер және пісіп жетілген овоциттер (жүмыртқа жасушалары) дамиды. Әрбір біріншілік овоциттен тек бір ғана жүмыртқа жасушасы (овоцит) пісіп жетіледі. Овоцитпен қатар, кейіннен кері ыдырап кететін 3 бағыттауыш денешіктер де пайда болады.
Эмбрион (грек, embryon -- ұрық) аталық және аналық жыныс жасушаларынын қосылуы нәтижесінде пайда болады. Ұрықтану -- жануарлар мен адам организмінде жатыр түтігінің жоғарғы бөлігінде, ал суда тіршілік ететін жануарларда -- сулы ортада жүреді(сурет-8). [6]
Сурет-8 Гаструла
Овогенез (ovogenesis, лат. ovum -- жұмыртқа, genesis -- шығу тегі) -- жұмыртқа жасушасының даму процесі. Овогенез көбею, өсу және жетілу кезеңдерінен тұрады. Көбею кезеңінде сарыуыз қапшығы энтодермасынан аналық жыныс безі бастамасына қан арқылы келіп орналасқан алғашқы жас жыныс жасушалары -- гоноциттер митоз арқылы көбейіп, овогонияларға айналады. Бұл процесс адам, сиыр, қой, ешкі, шошқа ұрықтарында тек іштегі эмбриондық кезеңде ғана, ал жыртқыш жануарларда туғаннан кейін де жүреді. Өсу кезеңінде овогониялар біріншілік овоциттерге айналады. Біріншілік овоциттер ядроларының жетілу деңгейі бірінші мейоздық бөліну профазасының алғашқы сатысындағы даму кезеңінде болады. Овоциттер фолликулалы жасушалар қабығымен қапталып, жұмыртқалықтың өсуші фолликулдарынаайналады.
Біріншілік овоциттер осы күйінде жұмыртқалықта овуляция кезеңіне (көпіршікті фолликулдың жарылуына) дейін сақталады. Үшінші жетілу кезеңі, яғни біріншілік овоциттердің I және II мейоздық бөлінуі, овуляция алдында немесе овуляция кезінде жүріп, өздерінен I және II бағыттаушы денешіктер (полоциттер) бөліп, екіншілік овоциттерге, одан соң пісіп жетілген овоцитке (жұмыртқа жасушасы) айналады. Жетілген овоциттердің ұрықтануға бейімділігі 24 сағатқа ғана созылады, содан соң ұрықтануға жарамай, ыдырай бастайды. [7]
Бластоциста (blastocystis; грек, blastos -- өскін және kystis -- көпіршік) -- адам мен сүтқоректі жануарлардың бөлшектену процесі нәтижесінде пайда болған, пішіні көпіршікке ұқсас ұрығы.
Бөлшектену (лат. flssio -- бөлшектену) -- ұрықтанған біржасушалы организмнің (зиготаның) митоз арқылы бөлініп, көпжасушалы ұрыққа (бластулага) айналуыныңэмбриондық кезеңі. Бөлшектену кезінде пайда болған жасушаларды бластомерлер деп атайды. Бөлшектенудің белгілі кезеңіне дейін бластомерлер саны көбейгенмен, зиготаның мөлшері өзгермейді. Бластомерлер бөлінген сайын, олардың саны көбейіп, мөлшері кішірейе береді. Мұндай ұрықты -- морула (лат. morum -- тут ағашыныңжемісі, пішіні тут ағашы жемісіне ұқсас) дейді. Бөлшектену кезеңі бластуланың (қуысы сүйыққа толған көпжасушалы ұрықтың) түзілуімен аяқталады. Пішініне байланысты бластула әртүрлі жануарларда түрліше аталады: ланцетникте -- целобластула (қуысты бластула), қос мекенділерде амфибластула (қосмекенді бластуласы), бауырымен жоргалаушылар мен құстарда және жұмыртқа салушы сүтқоректілерде -- дискобластула (пішіні дөңгелек дискіге ұқсас бластула), басқа сүтқоректі жануарларда -- бластоциста (стерробластула -- көпіршікше бластула) деп аталады.
Бөлшектену -- эмбриондьщ даму кезеңдерінін бірі. Оньщ нәтижесінде кеп жасушалы үрық пайда болады. [8]
Онтогенез -- бір тірі ағзаның ұрық біте бастағаннан өлгенге дейінгі даму үдерісі. Онтогенез екіге бөлінеді: эмбриогенез (тууға дейінгі тіршілік) жөне постэмбриогенез (туу соңынан кейінгі тіршілік).
Органогенез -- мүшелердің түзілу үдерісі.
Адамның, барлық омыртқалы жануарлардың жөне кейбір омыртқасыз жәндіктердің ұрығы реттеліп дамиды. Яғни ұрық денесінің қай бөлігі қай жасушалардан дамитыны кештеу сатыларда (гаструлаларда) анықталады және қоршаған ұрықтық жасушалардың өзара өрекеттесуіне төуелді болады. Бұдан езге ұрықтың теңбілді даму типінің жолы бар, мұнда дененің қай бөлігі қандай жасушадан дамитыны 2-немесе 4-ұрықтық жасушалар сатыларында анықталып та қойған.
Ф.Мюллер және Э.Геккель 1864 жылы биогенетикалъщ заңды: Онтогенез қысқа жөне тез қайталаған филогенез деп тұжырымдады. Ұрық өз түрінің эволюциясын қысқа қайталағандай болып, жүйелік топтардың ататектік ұрықтық сатыларын қайталайды деген дөлелдемелер өте көп.
2. Ұрық жапырақшаларының түзілуі
2.1 Ұрық жапырақшыларының мүшелермен жүйелердің түзілуі
Жаңа организмнің пайда болуы және даму кезеңдері. Онтогенез -- бір тірі ағзаның туған сәттен өлгенге дейінгі жеке дамуы. Жыныстық жолмен түзілетін ағзалар үшін ұрықтану онтогенездің басталуы болып табылады. Яғни онтогенездің алғашқы сатысы ұрықтанған жұмыртқажасуша -- зигота. Біржасушалы өсімдіктердің де, сондай-ақ жануарлардың да митоз жолымен бөліну нәтижесінде туындаған жаңа жасушаның пайда болуын онтогенез деп есептеуге болады. Партеногенездік түрлер үшін жұмыртқажасушаның митоздық жолмен бөліне бастауын онтогенез дей аламыз.
Онтогенез үдерісі ағзаның өлуімен аяқталады. Бірнеше тірі тіршілік иелеріне онтогенез терминін қолдануға болмайды. Онтогенез дербес ұғым.Ұрықтық жасушалармен өткен үдеріс ретінде ұрықтың дамуын анықтап қарайық. Оны бір сызбанұсқаға былай орналастыруға болады: Жасушалардың бөлінуі -- жасушалардың өсуі -- жасушалардың жіктелуі -- органогенез.Жалпы, адам ұрығының даму үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші - екінші аптаның соңына дейін ұрықтандыру бастап кезең ұрықтың өмір дамушы эмбрион (эмбрион) қабырғаға енгізілген кезде анадан қуат салу үшін жатыр мойны мен басталады. Екінші кезең үшінші дейін созылады сегізінші аптаның соңына. Осы уақыт ішінде, барлық негізгі органдар құрылады, және эмбрион адам денесінің мүмкіндіктерін иемденеді. Екінші кезең аяқталған соң дамыту, ол қазірдің өзінде жемісін шақырды. Үшінші кезеңнің ұзындығы деп аталады кейде ұрықтың (лат нәрестенің -. жеміс) - үшінші айдан бастап туылғанға дейін, бұл соңғы саты мамандандырылған орган жүйелер мен жеміс аяқталды бірте-бірте өз тұруға қабілетін алады(сурет-9).
Сурет-9 Эмбриондық даму
Онтогенез (грек. on - табыс септігінің жалғауы, ontos - нағыз, нақты және генез) - организмнің жеке дара дамуы. Онтогенез ұрық болып түзілуінен бастап, тіршілігінің соңына дейінгі барлық өзгерістердің жиынтығы. Онтогенез терминін неміс биологы Э.Геккель үсынған (1866). Онтогенез барысында дамып келе жатқан организмнің жеке мүшелері өсіп, жіктеледі және бірігеді.
Осы күнгі көзқарастар бойынша онтогенезге бастау болатын жасушаның ішінде организмнің одан әрі дамуын анықтайтын белгілі бір тұқым қуалаушылық бағдарламасы - код түріндегі мағлұмат сақталады. Бұл бағдарлама бойынша онтогенез барысында ұрықтың әрбір жасушасындағы ядро мен цитоплазманың әсерлесуі; сондай-ақ, ұрықтың әр түрлі жасушалары мен жасуша кешендерінің өзара әрекеттесулері жүзеге асады. Тұқым қуалау аппараты өзіндік белок молекулаларының синтезделуін кодтау (белгілеу) арқылы морфогенетикалық процестердің жалпы бағытын ғана анықтайды, ал олардың нақтылы жүзеге асырылуы белгілі дәрежеде (тұқым қуалаушылық нормасы шеңберінде) сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді болады. Организмдердің әр түрлі топтарында онтогенездің тұқым қуалаушылық бағдарламасының мүлтіксіз орындалу деңгейі мен оның реттелу шегінің мүмкіншілігі мол.
Жануарларда онтогенез процесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz