Жеміс ағаштарын ұластыру

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Алма ағаштарының вегетативті жолмен көбейту іс жүзінде оның тіршілік етуінің алғашқы жылдарынан басталды. Оңтүстік аймақ жағдайында ыстыққа немесе қысқа төзімді жерлерді іріктей отырып, оларды зерттеу жүзеге асырылды, әсіресе алма ағашымен үлкен селекциялық жұмыс жүргізілді.
Соңғы онжылдықта коллекциялар жаңа және дәстүрлі емес бақша дақылдарын тарту есебінен толықтырылады. Аса құнды және перспективалы түрлердің репродукциясы өзекті мәселе болды. Түркістан облысында көптеген аудандастырылған жеміс және жидек дақылдарының сорттары бұрыннан заман талабына сай келмейді.
Сондықтан бағбандықты дамыту, жаңа алаңдарды игеру, жемістер мен жидектерді қайта өңдеуді кеңейту отырғызу материалдарын қарқынды өсіру мүмкіндігіне тікелей байланысты.
Отырғызу материалын өсірудің қазіргі әдістерінің арасында вегетативтік көбеюдың бір-бірін өзара толықтыратын тиімді, бір-бірін толықтыратын жасыл және көк шламдармен көбею айтарлықтай қызығушылық тудырады. Жеміс және жидек дақылдарының көшеттеріне үнемі жоғары сұраныс және жеткілікті жоғары бағалар аталған көбею тәсілдерін барынша экономикалық әсермен пайдалануға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты: Алма ағаштарын вегетативті жолмен көбейту тәсілдері.
Зерттеу міндеттері:1.Алма ағаштарын вегетативті жолмен көбейту туралы түсінікті жетілдіру, вегетативті көбейту тәсілдеріне анықтама жүргізу.
2. Вегатативті тәсілмен көбейтудің тиімділігімен ерекшелігі және басқа көбейту тәсілдерінен айырмашылығын бағалау.
3. Отырғызу күндерінің мен отырғызылатын материалдың шығымдылығын, алма шыбықтарының кесілген әдісінің сапасын және көбейту негізінде отырғызу материалын өндірудің экономикалық тиімділігін анықтау.
Ғылыми жаңалығы.Түркістан облысында алма ағаштарының вегетативті жолмен көбейтудің негізгі тәсілдері толық зерттеліп отыр. Бұл ретте, ағаш қалемшелердің оңтайлы мерзімдері, қалемшелі материалдың сапасы, көшеттік материалдың шығуына және оның өсу қарқындылығына бойлық заттардың әсері бағаланды. Әр түрлі көбею тәсілдері кезінде экономикалық тиімділікті арттырудың негізгі параметрлері де қоса анықталды.
Практикалықмаңызы. Зерттеу нәтижелері облысымыздағы жағдайында әр түрлі сорттар мен тірлеріне қарай және оларды отырғызу материалдарын өсірудің тиімді тәсілдерін ұсынуға мүмкіндік береді. Ұсынылған технологиялық элементтерді қолдану стандартты көшеттердің шығуын арттырады және олардың өзіндік құнын төмендетеді, бұл Түркістан облысы бойынша құнды сорттардың тез көбею мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Жеміс ағаштар туралы жалпы түсініктер

Тіршілікке керекті заттардың біразы, адам организміне негізінен тағамдық өсімдіктермен көп мөлшерде енетіні белгілі. Олар әр түрлі қант, белок, витамин, фитонцид, фермент, эфир майы, тағы басқа химиялық заттар ретінде организмге еніп, тіршіліктің негізін салатын физиологиялық және биохимиялық процестердің дұрыс жүруін қамтамасыз етеді. Адам организміне өте қажетті заттар (натрий, калий, кальций, магний, фосфор, темір т.б.) мен микроэлементтер де (йод, мыс, кобальт, марганец, молибден т. б.) негізінен осы өсімдіктер дүниесінен енеді. Өсімдік тағамдары адам организміне енген соң, оның құрамындағы заттар өзара зат алмасу процесіне араласып, ас қорыту жолдарының жұмысын жақсартып, басқа органдардың функцияларын реттейді.[1]
Өсімдіктер биологиялық өте сіңімді болумен қатар, басқа тағамдардың да бойға таралуына әсер ете отырып, олардың сіңімді болуын жақсартады, зиянды заттарды бейтараптандырады да олардың организмнен шығаруын тездетеді, организмнің қорғанғыш күшін күшейтеді. Өсімдіктерде көбіне кең терапиялық спектр болады, сол себепті оларды әртүрлі ауруларды емдеуге қолданады, мұның өзі олардың бойындағы жинақталған белсенді биологиялық негіз арқылы қамтамасыз етіледі.
Тағамдық өсімдіктердің түрлерін кеңейту, олардың сорттарын түрлендіру арқылы да, сондай-ақ жаңа өсімдіктерді, оның ішінде жабайы өсетін тағамдық өсімдіктерді пайдалану арқылы да жүзеге асады, мұның өзі өсімдікті үздіксіз ұзақ уақыт бойы қолдануға мүмкіндік береді.

Сурет 1. Өсімдіктің вегетативті және генеративті мүшелері
Алма (лат. malus)- раушангүл тұқымдасына жататын, өте кең тараған ағаштарының жемісі.
Қарқынды бақ - бұл ерте, әрі мол жеміс беретін жоғары сапалы ағаштарды отырғызу. Негізінен, бұл бақтар бағбанның салған салымын аз уақыт ішінде ақтап шығады (ол 4-5 жылдан соң орындалады). [2]
Биік ағаштардың өсуі мен дамуын бақылау, аласа бойлы өсімдіктерді өсіруге қарағанда әлдеқайда ұзағырақ болтындығы құпия емес. Сондықтан да, қарқынды бақшаны салу арқылы технологияға сүйене отырып, аласа бойлы ағаштарды отырғызу көзделді. Сондай-ақ тамшылатып суаруды, сапалы тыңайтқыштар мен күтіп-баптау қамтамасыз етілсе, көгалдандыру үшінші жылдан басталады.
Тағы бір анықтама бар, ол - супер қарқынды бақ. Бұл өте бұлыңғыр ұғым болып табылады. Әдетте, бұл сөздер ұзақ уақыт бойы сапалы жемістерді беретін қарқынды бақты отырғызуды білдіреді: мұнда бір түрдің өсімдіктері және әр түрлі жеміс сорттары бар. Жеміс беру күздің аяғына дейін (отырғызылған ағаштардың алуан түрлілігіне байланысты) жалғасады.
Алманың жаздық, күздік, қыстық сұрыптары бар. Тұқымынан және өсімді (вегетативті) жолмен көбейеді. Тұқымынан көбейту бұлама алуда және селекцияда қолданылады.[3]
Алманы көбейту кейде ұластыру арқылы да жүргізіледі. Алма жемісі тасымалдауға, сақтауға жарамды, тағамдық заттарға бай, дәмді келеді, әрі жақсы өңделеді. Алма құрамында 82-87 % су, 7,3-15,5 % қант, 0,3-0,7 % -қышқыл, 9,4 -- 18,3 % құрғақ қалдық, 0,27 -- 1,1 % илік заттар, А, В1, В2, В6, С, РР витаминдері, көптеген минералды заттар бар. Суынан шарап, сусын дайындалады, жемісін емдік дәрі ретінде де, адам организмін ауыр темір заттардан тазалауға, қан бұзылу және жүрек ауруларын емдеуге қолданады.Адамдардың тамаққа қолданатын жемістерінің 45 - бөлігі - алмалар. Оны ежелден ем - дәмдік тағам ретінде және ас қорытуы бұзылуын реттейтін амал ретінде қолданған. Дәрумен жетіспегенде, безгекке қарсы да жеген. Алма тәнге күш беріп, ағзаның әртүрлі аурулармен күресуіне көмектеседі. Сырқатқа шалдыққандарға да, сау адамдарға да алманы жеу пайдалы.
Ал ең бастысы - алма темірге бай. Темір қан айналымы жүйесіне өте қажет. Ол жүрек, бауыр, бүйрек, асқазан, ішек жолдарының жұмыстарын жақсартады. Бактерия мен әртүрлі вирустардан сақтану үшін күніне бір алма жеу керек.

1.2 Ағаштарды отырғызатын аймақты таңдап алу қажеттілігі

Бауға арнап жерді дұрыстап таңдап алудың жеміс ағаштарының өсуі мен жақсы өнім беруі үшін аса маңызы бар. Жер учаскесі дұрыс таңдап алынбаса жеміс ағашы нашар өседі, олардың өнімі де аз болады. Мұндай жеміс мезгілінен бұрын солып қалады.
Бау еккенде жіберілген қателіктерді соңынан түзету қиынға соғады. Сондықтан да бау егу алдында маман агрономның қатысуымен жақсы учаскені, сондай-ақ ағаштың жас талдарының жақсы сорттарын таңдап алған дұрыс.
Жер учаскесін таңдап алған кезде жердің бедеріне, ашык желге ұшырамауына, топырағына және жер асты ылғалының болуына ерекше көңіл бөлінуге тиісті.[3]
Жер бедері. Бау үшін ең қолайлы жер - жазық немесе еңістегі 10-15 градустай болатын учаскелер. Таулы аудандарда бау үшін 30-35 градустық беткейлерді пайдаланған жөн. Қазан шұңқырлы жер бау егуге жарамсыз келеді, өйткені мұндай жерге айнала дөңестердегі суық ауа жиналады. Мұндай жерлердегі бау үсікке жиі ұшырайды. Республикамыздың солтүстік-шығыс облыстары үшін бұл жағдайдың ерекше маңызы бар, өйткені бұл облыстарда бау егу үшін сайлы жерлерді, өзен сағаларын бөлуге болмайды, өйткені мұндай жерлерде күз ерте басталады және көктемгі ызғар кеш кетеді.
Жер асты суы жақын (1,5-1,7 метрде) ойпат учаскелер алдын ала құрғатпайынша бау егу ұшін жарамсыз келеді. Мұндай учаскелерді тек жидек өсіруге ғана пайдалануга болады. Сортаң топырақты учаскелерді алдын ала жақсартып, өңдемейінше бау егуге болмайды.
Қазақстанның оңтүстік және солтүстік-шығыс облыстары үшін тау беткейлерінің ерекше маңызы бар. Тау алқаптарының температурасы және топырақ жағдайлары жазық жерлерден гөрі едәуір жақсы болады және мұндай жерлердегі бау үсікке аз шалдығады. Таулы жерлердің ылғалдылық жағдайы да жазық жерлерден гөрі жақсы болып келеді. Мұның өзі бұл жерлерде суармай-ақ бау өсіруге мүмкіндік береді.
Тау беткейлерінің де ерекше маңызы бар. Қазақстанның оңтүстігінде бау егу үшін ең жақсысы таудың терістік, шығыс және батыс беткейлері. Мұнда әдетте ауа райының температурасы күндіз де, түнде де көп өзгермейді, топырақтың ылғалдануы да жақсы болады. Оңтүстік беткейлерде қуаң келеді және температурасы шұғыл өзгеріп тұрады, сол себепті бау орналастыру үшін оншалықты жарамды болмайды.[4]
Шабдалы, қызыл шие және алмұрт өсіру үшін таудың батыс және оңтүстік-батыс беткейлері қолайлы. Алма, шие және алхоры өсіру үшін солтүстік-шығыс және батыс беткейлерді пайдаланған жөн.
Республикамыздың солтүстік-шығыс облыстарының бірнеше аудандарында жылылық аз болады, бұл жерлерде бау отырғызу үшін жердің оңтүстік-батыс және онша еңіс емес оңтүстік беткейлері тиімді. Бірақ бұл жерлерде де жеміс ағаштарын қыста күн көзінен аман сақтау жөніндегі шараларды күшейту қажет.
Тау алқабынан бау отырғызу үшін жерді таңдап алғанда, биік аймақтық ерекшелігін және жеміс ағаштарының жеке түрлерінің талабын әрдайым есте сақтау керек. Таудың төменгі аймағы (теңіз деңгейінен 900-1200 метр биіктікте) жаратылыс жағдайлары өсу мезгілі ұзақ болатын алманың, алмұрттың, өріктің және алхорының аса бағалы сорттарын өсіруге мейлінше қолайлы келеді. Мұндай жерлерде жидектер де жақсы өседі.
Орталық аймақта (теңіз бетінен 1300-1600 метр биіктікте) алма, алмұрттың күздік сорттары, әсіресе алхоры, өрік, шие және жидектер жақсы өседі. Сүйекті дақылдар мен жидектер үшін ауа және топырақ жағдайынан қарағанда бұл аймақ ең қолайлы деп есептеліледі.
Биік таулы аймақта теңіз деңгейінен 1400-1700 метр биіктікте алманың жаздық және күздік сорттарын ғана өсіруге болады, өйткені, бұл жерлерде қыстық сорттар үшін жылылық жетіспейді және олардың жемісі өзіне тән сапалы дәрежеде пісіп-жетіле алмайды. Бұл жерде шие, алхоры және жидектер де жақсы өседі.[7]
Таулы алқапта бау үшін учаскелерді таңдап алғанда беткейдің әрбір бөлігінің түрлі дақылдарға жарамдылығы ескеріледі. Беткейдің тік, құрғақ, тасты жоғарғы бөлігінде және су айырық жотада өрік өсіріледі, беткейдің онан төменгі бөлігінде - алхоры, алмұрт, алма және жидектер өсіруге болады. Шатқалдардың сағалары көбінесе алма, алмұрт, түйе жаңғақ және жидек өсіруге қолайлы.
Таулы алқаптан және тау баурайларынан бауға арнап учаске алған уақытта тау басындағы қатқан мұздан келетін суық ауаның ықпалына үздіксіз шалдығатын жерді пайдалануға болмайды. Мұндай учаскелер, көбінесе тау жоталарының кұлама аузында болады. Егер, осындай учаскелерді бау егуге пайдалануға тура келсе, оны қуатты белдеулермен бауды қоршап қойған дұрыс.
Топырақ. Бау отырғызуға топырағы кұнарлы жер бөлінеді, топырақ қабатының қалыңдығы кемінде 1,5-2 метр болуы қажет. Бау өсіру үшін ең қолайлы - кара, бозғылт қоңыр топырақ. Жеміс ағаштары сұр топырақты жерде де ойдағыдай өседі, бірақ мұнда жердің топырағына органикалық тыңайтқыштар енгізу қажет. Бау өсіру үшін өзен сағаларындағы шабындық жердің топырағы да жарамды келеді, алайда, ондай жердің топырағы сазданбаған болуға тиіс.
Қазақстан жері топырағының көпшілігі бау өсіруге жарамды. Бау өсіруге мелиорация жұмыстары жүргізілмеген сортаңды топырақ мүлде жарамсыз. Батыс Қазақстан және Гурьев облыстарында жер асты суы таяз жатқан құмдар кездеседі. Органикалық тыңайтқыштар енгізген жағдайда осындай топырақты жерді де бау өсіруге пайдалануға болады.[10]
Қөп шайылған және тасты топырақты, қыртысы жұқа (0,75 метрге дейін) жерлер бау егуге жарамсыз келеді.
Суландыру қорлары. Қазақстан жағдайында жеке меншік бау өсіруге жерді таңдап алғанда суару мүмкіншіліктерін ескеру қажет, өйткені жерді суару аса зор роль атқарады. Суару, әсіресе, бау ағаштарын еккен алғашқы жылда өте қажет. Себебі - егілген ағаштардың өнуі, оны мезгілімен суаруға байланысты. Ағаштың жеміс беруі үшін де суарудың маңызы бар, өйткені тек жеткілікті мөлшерде сумен қамтамасыз еткен жағдайда ғана жеміс ағаштарынан жылма-жыл мол енім алып тұруға мүмкіндік жасалады.
Жеміс ағаштарын отырғызу алаңында топырақты әзірлеу. Жеміс ағаштарының тамыр жүйесінің негізгі тұлғасы және өсу тамырлары жер бетінен 30-70 сантиметр тереңдікте болады. Сондықтан бау отырғызу алдында, өңдеу арқылы топырақта ылғалдың көп жиналуына, ауаның жақсы баруына қолайлы жағдай жасалады. Бұл үшін ағаш егілетін учаске күрекпен терең жыртылады (жерді аударады).
Жеке меншік бақ иесінде минералдық және органикалық тыңайтқыштар жетіспеген жағдайда, оларды тек ағаш отырғызатын шұңқырларға ғана енгізуге болады. Бұл үшін отырғызу алдында әрбір шұңқырдың түбіне 5-10 грамм суперфосфат, калий тұзы және селитра енғізіліп, олар топырақпен мұқият араластырылады. Калий тұзы орнына ағаш немесе тезек күлін де пайдалануға болады. Мұнымен бірге ағаш отырғызылатын жерге шіріген көң енгізіп, оны топырақпен араластырса жақсы нәтиже береді. Шіріген көңді әрбір ағаш шұңқырына 15-20 килограмнан енгізуге болады.
Тау беткейіндегі топырақтың сумен шайылып кетуін азайту үшін, ол жерлер көлденең жыртылады. 10 градустан тік беткейлерде террассалау жүргізіледі. Жайпақ жер учаскесі алдын ала, ағаш отырғызудан бұрын бұталардан және жеміс бермейтін ағаштардан тазартылады.
Ылдилылығы орташа мөлшерлі беткейлердегі (10 градустан 18 градусқа дейін) учаскені ағаштардан және бұталардан тазартқаннан кейін, олар алдын ала бөлшектеніп, болашақ ағаш отырғызылатын қатарлар таспаланып жыртылады (күрекпен аударылады). Мұндай жерді жаппай күрекпен аударуға болмайды, өйткені мұның өзі топырақтың шөгіп кетуіне әкеліп соғуы мүмкін. Таспалап өңделінген жердің көлденеңі барлық қатар-аралықтары кеңдігінің жартысына тең болуға тиіс.[11]
18 градустан тік беткейлерде, егер сатылау күзде жүргізілмеген болса, жерді бөлшектегеннен кейін кеңдігі 1-1,2 метр және тереңдігі 0,7 метр шұңқыр қазылады. Бұл жұмыстар Алматы маңындағы таулы аңғарлардағы жер үйлерде кең қолданылады.
Бұл әдіс бойынша, қатарлары белгіленіп алынғаннан кейін шұңқырларға ағаштар жай әдіспен отырғызылады. Мұнан кейін күзде жерді күрекпен қайта аударған кезде ағаш діңі айналасындағы шұңқырдың көлемі ұлғайтылады, сөйтіп, 4-5 жыл өткен соң олардың аралықтары тұтасады. Террасты дұрыс жасау үшін дің төңірегіндегі жердін тұтасу аралығындағы дөңес жерлер тегістеледі. Алкап баурайы бұталар (қарақат) егу арқылы нығайтылады, бұлар баурайдан 1-1,5 метр жоғары отырғызылады, ал баурай дәнді және бұршақты шөп егу арқылы шымдандырылады. Бұл әдіс тік беткейлердегі террасты жоюға мүмкіндік береді, сонымен бірге ағаш отырғызу, сызық жоба жүйесі бойынша жұргізілген болса, 5-8 жылдық бауларда да террастарды жоюға мүмкіндік болады.
Жеміс ағашы жабайы және мәдени өсімдіктер (көбінесе қолдан өсірілген) құрамындағы күрделі организм. Жеміс ағашы жер бетіндегі бөлігі - діңнен, оның бүйірінен шыққан жуан бұтақ пен бұтақшадан тұрады.
Дің - тік қалпында тұрған өсімдіктің негізгі бөлігі. Оның жер бетінен бұтақ шыққан жеріне дейінгі бойын сидам сүрегі (штамб) деп атайды. Діңнің бүйір тармақтарынан шыққан бұтақтары бар бөлігін - бұтақты орталық бой дейді. Діңнің жоғарғы жақ бөлігін ұзарту бұтақшасы дейді.
Ағаштың діңінде негізгі бұтақтар орналасады, олар тармақтанып екінші, үшінші, тағы басқа бұтақтар деп аталып жүр. Үстіміздегі жылы өсіп шыққан бұтақша өркен деп аталады (Cурет 2). Алма және алмұрт ағаштарында жеміс бұтағының мынадай түрлері болады:
а) жемісті бұтақ - жеміс бұтақшалары өте қысқа (3-5 см), бұтақшалардың ұш жағында бір жеміс бүршігі болады. Жемісті бұтақтар бүйір жағынан түсіп қалса, оның орыны сақиналы дөңгелектеніп жабылады;
б) копьеца (жеміс беретін көп жылдық бұтақ) - ұзынырақ (5-15 см) келген, тармақтанбаған жеміс бұтақшалары;
в) жеміс шыбықшалары - ең ұзын (15 сантиметрден артық) жеміс бұтақшалары, олардың жан-жағында вегетативтік бүршіктер, ал ұш жағында - жеміс бүршіктері болады.

Сурет 2.Жеміс ағашының негізгі бөлімдері
1 - негізгі тамырлар; 2 - шашақты ұсақ тамырлар; 5 - сидам сүрегі; 4 - бірінші қатардағы негізгі бұталар; 5 - екінші қатардағы бұтақтар; 6 - дің, 7 - жеміс беретін бұтақтар.
Сүйек тұқымдылардың жеміс органы көбінесе шоқ түпті бұтақша және жемісті бұтақ болып келеді. Шоқ түпті бұтақша - қысқа бұтақша, оның ұш жағында вегетативтік бүршік, ал жан-жағына шоғырланып гүл бүршігі орналаскан. Жемісті бұтақ - көбіне алхорының ағашында кездесетін өте қысқа жеміс бұтағы. Әсіресе шиеде және басқа сүйекті дақылдарда ұзындығы орташа болып өсетін бұтақтар кездеседі, олардың бүйір бүршіктерінің бір бөлімі вегетативтік, екінші бөлігі - гүл бүршік болады.
Вегетативтік бүршіктер мен жеміс органдарында жапырақтар мен бүршіктер болады. Жапырақтың сабақпен ұштаскан жерін сабақ буыны дейді, ал екі буынның арасындағы сабақтың бөлігін - буынаралық дейді.
Алма мен алмұрт ағаштарының бүршіктері вегетативтік, жемістік болып екіге бөлінеді. Жемістік бүршік, вегетативтік бүршікке қарағанда өзінің жуандығымен және ірілігімен көзге түседі. Әлі көктемеген, бірақ көктеу қабілеттілігін сақтап қалған бүршіктерді бұйыққан бүршіктер деп атайды. Шекілдеуікті жеміс ағаштарының бұйыққан бүршіктері көктеу қабілеттілігін сақтап қалуы 20 жылға дейін, тіпті онан да артық уақытқа созылады, бірақ көптеген сүйектілердің бұйыққан бүршіктерінің өмір сүру мерзімі едәуір қысқа болады (Сурет 3).
Жеміс ағашы сидам сүрегінің тамырға айналатын жері тамыр мойын деп аталады. Тамыр мойыны, әдетте, ұластырылған жерінен 5-6 см төмен болады.
Алма ағашының тамыр жүйесі негізгі тамырлардан (жөнді толыспаған), онан таралатын бүйір тамырлардан, ұсақ тамырлардан және оларда пайда болатын тамыр түктері бар, ақ түсті сіңіру тамырларынан құрылады, сөйтіп олар өсімдікті қоректендіреді. Сіңіру тамыршалары 3-4 аптадай пайдалы әрекететеді, сонан кейін олар қоңырланып суды, қоректік заттарды сіңіру қабілеттілігінен айрылады. Сондықтан ағаштың жақсы өсіп, жеміс салу үшін сіңіру тамыршаларын бұрынғы қалпына келтіруге себепкер болатын топырақ күтімді болуы қажет [16].
Қазақстан жағдайында алма ағашының тамыр жүйесі көбінесе 2,5-2,8метр тереңдікте жатады. Сіңіру тамырларының басым көпшілігі (75-80%) 100-125 см терендікке жайылып кетеді. Тамырдың өңделген жерде 10-15 см терендікте, шымды жерлерде - 5-8см тереңдікте орналаса бастағаны байқалады. Тамырлардың жатық бағытта таралуы бөрік бастың бұтағынан 2-2,5 есе артық болады.

Сурет 3. Шекілдеуікті және сүйекті жеміс ағаштарының құрастырылу түрлері
1-жемістік шыбықша; 2-жемістік бұтақ; 3-жемістік - бұтақ; 4-жеміс беруші; а-жапырақ бүршігі, б-жеміс ұясынан түскен жемістің ізі; в-жеміс бүршігі; 5- шиенің аралас жеміс бұтағы. а-шоқты (гүлді) бұтақ.

Көптеген сүйекті жемістердің тамыр жүйесінің топыраққа енуі, алма ағашының тамыр жүйесіне қарағанда едәуір тайыздау болады. Жидекті ағаштардың тамыр жүйесі мұнан да тайыз жерге жатады. Бүлдірген тамырының топыраққа 45 см терең енетіні сирек кездеседі. Ал жүзімнің тамыр жүйесі керісінше, көбінесе 4-5 м тереңдікке кетеді.
Жеміс-жидек ағаштардың да, жүзімнің де жер бетіндегі бөлігінің және тамыр жүйесінің таралуы, көлемі, өсуі мен жеміс салуы, өсімдік отырғызылған топырақтың құнарлығына, өсімдіктің күтіміне, ауа райына байланысты болады. Қажетті агротехниканы қолдана отырып, жер үй іргесіндегі учаскеде ағашты күту жұмысын жүргізу қолға алынады, сөйтіп өсімдіктен көп түсім алу қамтамасыз етіледі.[17]
Жеміс-жидек өсімдігі мен жүзімнің мынадай тіршілік кезеңдері болады: өсімдіктердің бүкіл тіршілігін қамтитын үлкен кезең және кіші немесе жылдық кезең - бұл өсімдік неше жыл тіршілік етсе де, соның бәрін қамтиды.
Бақта отырғызылған жас ағаш алғашқы кезде жедел қарқынмен өсе бастайды. Онан кейін ол жеміс салады, жемісі белгілі бір кезеңге дейін өскен соң, қысқа мерзімнің ішінде қурауының салдарынан, әуелі ұсак, онан кейін ірі бұтақшалары әлсірей бастайды. Ірі бұтақшалардың қурауы кенже бұтақшалардың бұйыққан бұтақшаларының өсуіне себепкер болады, соның есесінен ағаштың бөрікбасы уақытша күзеледі.
Жеміс ағашы тіршілігінің үлкен кезеңінде мынадай үш негізгі дәуірге: ағаштың өсу дәуіріне, толық жеміс салу дәуіріне және қурау дәуіріне бөлінетіні айқындалып отыр. Ағаштың бір дәуірінен екінші дәуірге өтуі бірте-бірте болады. Сондықтан жоғарыда аталған негізгі дәуірлердің арасында тағы да аралық дәуірлер болады.
Егілген жеміс ағашының әр түрлі дәуірінде әр қилы күтім қажет болғандықтан, біз бұл мәселені толығырақ қарап өтелік. Мысал ретінде, негізгі жеміс дақылдарының ішінен алма ағашын алалық (Сурет 4).
1. Ағаштың жедел өсу дәуірі (ағаштың отырғызылуынан бастап жеміс сала бастауына дейін). Бұл дәуірде (егілген ағаштың 6-7 жасы) негізгі бұтақтар мен тамырлардың жедел өсе бастайтындығы байқалады. Өсу дәуірінің аяқ шенінде алғашқы жемістік бүршіктер шығады. Бұл дәуір жас бұтақшалардың өте көп болып өсуімен және өсу процесінің күздігүні кеш аяқталуымен сипатталады. Бұл кездегі агротехникалық шаралар ағаштың бөрікбасын қалыптауға, көктемде және жаздыгүні бұтақшалардыц өсуіне қолайлы жағдап туғызуға; күздігүні өсу процесін мезгілінде тоқтатуға бағытталады.
1-а. Ағаштың жедел өсуі мен толық жеміс сала бастауының арасындағы аралық дәуірі (ең алғашқы түсімімен ең көп жеміс алуына дейін), бұл ағаштың 6-7 жылдан 18-20 жылға дейінгі жасын камтиды. Бұл дәуірде ағаштың бөрікбасының көлемі ұлғайып, жеміс органдарының саны артады, бірақ жас бұтақшалардың өсуі әлсірей бастайды. Жемістері үлкейіп, жоғары сортқа жетеді. Бұл дәуірдің алғашқы шенінде екінші дәрежедегі бұтақшалардың қалыптасуы аяқталады. Ағашты бұтағанда, бөрікбастарының селдіреуі күшейе түседі. Ағаш егілген жердің топырағын куткен кезде өңдеудің, суарудың және тыңайтқышты енгізудің маңызы арта түседі. Дәуірінің соңғы кезінде бұтақшаларын қысқартып кесудің де маңызы артады.[18]

Сурет 4.Жеміс ағаштарының тіршілік кезеңдері: І-өсіру дәуірі; І а-өсуден жеміс беруге көшуге дейінгі дәуірі; ІІ-толық жеміс беруі дәуірі; II а-жеміс беруден семіп қуруга өтетін дәуірі; ІІІ-сему дәуірі; ІII а-ағаштың жер бетіндегі бөлігінің толық семуі және тамырдан балауса бұталардың өсуі.
2. Толық жеміс салу (ағаштың ең жоғарғы түсім беретін) дәуірі, егілген ағаштың 18-35 жылға дейінгі жасын қамтиды. Бұл дәуірде алма ағашының бөрік басы өте көлемді келеді. Бұтақшаларының өсуі алғашқы дәуірдегі дейде бәсеңдей түседі. Алғашқы, аралық кезеңінде қурай бастаған бөрікбастың,орта шеніндегі жеміс бұтақшаларының бұл дәуірдегі кұруы күшейе түседі. Бұл дәуірдегі агротехника шаралары ағаштың өсуін жақсарту үшін қолайлы жағдай туғызуға және жыл сайын бірқалыпты жоғары түсі малуға бағытталуы тиіс. Ағашты сумен жақсылап қамтамасыз етумен және қоректендірумен қатар, бұл дәуірде алманы суық соғудан және зиянды жәндіктерден қорғаудың айрықша маңызы бар. Ағаштың бұтақшаларын кесіп қысқартудың да қажеттігі арта түседі.
2-а. Толық жеміс салуынан бастап қурауына дейінгі аралық дәуір (жеміс салуының бәсеңдеуі, негізгі бұтақтары ұшының қурауы, ұзын өгей бұтақшалардың шығуы). Дәуір егілген ағаштың 35-40 жылға дейінгі жасын қамтиды. Бұл дәуір ағаштың бөрікбасы көлемінің кішірейе бастауымен, жеміс органдарының көп құрып кетуімен және түсімінің төмендеуімен сипатталады.
3. Алғашқы қурау дәуірі (мұнан былайғы уақыттада жеміс салуының бәсеңдеуі, ірі бұтақтардың құруы, ұзын өгей бұтақшалардың өсуі және олардың жеміс сала бастауы). Бұл дәуірде ағаштың бөрікбасының көлемі едәуір кішірейе бастайды. Агротехника шарасы алғашкы дәуірдегілердей, бірақ ол ағашты күзеуге дайындық жасаумен және күзеуге дайындап қойған ұзын өгей бұтақшаларды отырғызумен толықтырылады.
Негізгі бұтақтардың ауысуы өсудің, жеміс салудың жаңа бүйірінен шыққан бұтақтарға көшуі, жақсы күтімде тұрған ағаштарда, екі, кейде үш ретке дейін қайталауы мүмкін, бірақ әрбір реттеде бұтақтардың ауысуы нашарлай береді, бөрікбасының көлемі бірте-бірте кішірейе түседі, ақырында ағаштың жер бетіндегі бөлігі бүтіндей құрып кетеді. Кейбір сүйекті дақылдарда, мәселен, бұйыққан бүрлері ұзақ уақыт өмір сүретіндігімен көзге түсетін шиеде, негізгі бұтақтардың ауысуы, балапан бұтақшалардың шығуы есебінен болады.[19]
Ағаштың кіші немесе жылдық кезеңі - тоқырау дәуірі және өсу дәуірі болып екіге бөлінеді.
Тоқырау дәуірі кезінде ағаштың бөрікбасында ешқандай өсу процесі болмайды, бұл жағдай ағаштың жапырақтары түскен кезде басталады да, көктемде бүршіктерінің толуына дейін созылады. Тоқырау дәуірінде жас бұтақшалардың өсуі байқалмаса да, тамырлары өсе беруі мүмкін, сонымен қатар демалады, тамырларының суды сорып, бұтақшаларына жіберіп отырғандығы байқалады. Осыған байланысты жеміс ағаштарының және бұта тектес өсімдіктердің қыстыгүні тоқырауын, өсімдіктің тіршілік әрекетіндегі толық тоқырауы деп қарауға болмайды.
Алайда, мұндай жеміс ағаштарын күтуге арнаулы шаралар қолдана отырып, олардың тоқырау сатысынан шығу мерзімін өзгертуге, сөйтіп ол мерзімнің ұзақтығына әсер етуге болады.
Өсу кезеңінде жеміс ағашының бүршіктенуі, гүл шашуы, жапырақ сала бастауы, жас бұтақшаларының шығуы, жемісінің өсіп жетілуі, жапырақтарының сарғайып түсуі байқалады. Өсімдіктің әрбір түрінде, оның барлық фазасы өзара және айналадағы жағдаймен байланысты бола отырып, белгілі бір кезекпен өтеді, бірақ ауа райының жағдайына қарай өсімдіктің календарлы мерзімі бір жылдың ішінде әр түрлі болып өзгеруі мүмкін. Жеміс өсімдігінің кейбір фазасы бір жылдың ішінде екі рет қайталануы мүмкін. Мысалы, кейбір аудандарда алма, алхоры ағаштарының, тағы басқа тұқымның жас бұтақшаларының екінші рет өсуін және гүлденуін жиі байқауға болады.
Қазақстанның континенттік климаты жағдайында бақтағы ағаштарды күту жұмысын тек олардың өсу дәуірінде ғана емес, сонымен қатар күздігүні де өсу дәуірінен тоқырау дәуіріне өткен кезде де жүргізу өте қажет. Бұл екі арада баптау және суару жұмыстарын мезгілінде тоқтату арқылы, ағаштардың өсуін доғара тұрудың, сөйтіп ағаш сүрегінің жақсы пісуіне және суыққа шынығуына жағдай туғызудың маңызы зор. Бұл әсіресе отырғызылған ағаштар тіршілігінің алғашқы және екінші дәуірінде өте қажет.
Алма ағаштарының ұзақ уақыт өмір сүруі 25-30 жылдан 100-120 жылға дейін, бірақ Қазақстандағы қолдан отырғызылған ағаштардың бұл мерзімі көбінесе 40-50 жылға дейін созылады. Ағаштың жеміс органдары аз уақыт - өмір сүреді, олардың өмір сүру ұзақтығы көбінесе 5-12 жыл, бірақ 15-18 жылға дейінде жетуі мүмкін.[20]
Алма ағаштарының көптеген сорттары 6-7 жылдан кейін жеміс сала бастайды. Дұрыс және жақсылап күткенде алма ағашы жыл сайын (үздіксіз) жеміс береді (Сурет 5).

Сурет 5.Жеміс беретін алма ағашының көктемгі фенологиялық фазасы; а-бүршіктің бөртуі; б-жемістік бүршіктің ашылуы; в-өскін бүршіктің ашылуы; г-гүлдің түйін таетауы; д-гүл шанағының оқшаулануы; е-шанақтардың ашылуы; ж-жемістің түйін тастауы; з-жалпақ тостағаншаларының ұласуы (Фетисов ғылымы бойынша)

Қазіргі уақыттағы егіліп жүрген алма ағашының сорттары өздерінің мерзіміне қарай жазғы (ерте пісетін), күзгі және қысқы (кеш пісетін) болып бөлінеді. Қөптеген қысқы сорттардың сақталу мерзімі май-июнь айларына дейін барады.

1.3 Жеміс беретін ағаштарын отырғызу

Жеке меншік жер үй учаскелік бау орнын бөліп, оның қатарларын белгілегеннен кейін, жеміс ағашы отырғызылатын шұңқырлар қазылады.
Жеміс ағашы осы шұңқырлардың ортасына егіледі, ал шұңқырдың айналасына бақылау қазықтары қағылады. Мұның ұзындығы 1,5 метр жұқа тақтайдан алып, оны үш жерден, ұзындығын бірдей етіп кесу керек. Жұқа тақтайдың әрқайсысын қақ ортасынан және екі жақ ұшынан теседі.
Ортаңғы тесікке ағаш орнын белгілейгін қазық орнатылады, ал шеттегі тесіктерге бақылау қазықтары қағылады. Мұнан кейін ортаңғы қазықты алып сол жерден ағаш отырғызылатын шұңқыр қазылады.
Жел қатты болатын жерлерде ағаш отырғызу үшін қазылған шұңқырдың ортасынан ағаш отырғызатын жерге қазық қағылады. Ағаш отырғызылатын шұңқырдың кеңдігі 1-1,5 метр және тереңдігі 60-70 сантиметр болуы шарт. Топырағы құнарсыз, қиыршықты немесе балшықты ауыр топырақты жерде ағаш отырғызылатын шұңқырды едәуір кең және терең ету керек (1,5х0,8-1,0 м) Шұңқыр қазған кезде топырақтың мейлінше құнарлы жоғарғы қабаты бір жаққа үйіледі де, ал төменгі қабаттың топырағы екінші жаққа үйіледі, өйткені, топырақтың құнарлы бөлегін ағаш отырғызатын кезде ағаштың тамырына таяу, шұңқырдың төменгі жағына салуға тура келеді. Демек, құнарлы топырақ, жас тамырдың өсіп дамуына, қоректік затты мол береді.[21]
Отырғызу үшін толық жарамды, бірінші немесе екінші сортты материал пайдаланылады. Бракқа шығарылған, сондай-ақ толыспаған екпе шыбықты егу үшін пайдалануға болмайды. Әсіресе егілетін ағаштың тамыр жуйесіне ерекше назар аударылады, ағаш тамырының құрғап кетуіне жол беруге болмайды.
Екпе ағаштар отырғызылатын шұңқырларға шағын кеспекке салынып жеткізіледі, осындай кеспектің үштен бір бөлігіне су немесе сұйық балшық (су немесе сұйық балшық ағаш тамырларын толық жабатын мөлшерде) құйылады.
Ағашты отырғызған кезде шұңқырдың түбіне (төмпешіктер) топырақтың өте-мөте құнарлы бөлігін салу керек, мұнан кейін бақылау қазығына ағаш отырғызылатын жұқа тақтайды қойып, егілетін ағашты шұңқырдың дәл ортасына орналастыру қажет. Егілетін ағаштың тамыры барлық жаққа бірқалыпты таратылып, оның үстінен топырақ салынады. Ағашты отырғызған кезде оның тамырларына топырақты тығыздап салу үшін ақырын сілку керек. Шұңқырдың төрттен бір бөлігіне топырақ салып болғаннан кейін ағаш тамыры төңірегіндегі топырақ тығыздалады, сонан кейін қалған топырақ салынады, тағы да тығыздалғаннан соң ағаштын төңірегін тығыздап тегістеуге болады
Ағаш тамыр мойнына дейін немесе одан 3-2 сантиметр жоғары отырғызылады, сөйтіп тамыр мойыны топырақ басылғаннан кейін шұңқырдың бетімен бірдей болуға тиіс. Терең отырғызылған ағаш нашар өседі, өйткені тамыр жүйесіне ауа жеткіліксіз болады. Егер ағаш жоғарыда айтылғаннан биік отырғызылса тамырдың негізгі бөлігі топырақпен жабылмай қалса, ағаш тамыры тез құрғап өте нашар өсетін болады.[22]
Жел қатты соғатын аудандарда жаңалап отырғызған ағаштар жел шайқалтып тамыр жүйесін қозғалтуына және оның тік орнатылған қалпын бұзуына жол бермеу үшін, жаңадан отырғызылған ағаштың жанына қазық қағып, ағашты соған қоса таңып қою керек. Қазық ағаштың негізгі бұталарынан төмен болуға тиіс. Суармалы аудандарда топырақ толық қанғанға дейін су беріледі. Суды бороздалар арқылы жеткізуге болады. Суармайтын аудандарда егілген ағашты қолдан суаруға болады, әрбір ағаштың түбіне 4-5 шелек су құйылады. Суарғаннан кейін 1-2 куннен соң ағашты түзету, топырақты қопсыту жұмыстары жүргізіледі, ағаш қазыққатаңылады.
Отырғызылған ағаштың жақсы өнуі үшін бұтақтарының бөрікбасын кесу қажет, кескенде оның ұзындығының кемінде үштен бір мөлшеріндей етіп кесуге болады. Егер бұлай етпегенде тіпті өнген ағаштың өзі де жақсы өспейді, оның жапырақтары үлкен болмайды, осының салдарынан жас ағаш өзіне қажетті қоректік заттар қорын күзге дейін жинап алмайды, ал мұның өзі қыста жас ағаштың үсікке шалдығуына әкеп соғуы мүмкін.
Оңтүстік облыстар үшін: алманың, алмұрттың және өріктің биік болып өсетін сорттарының қатараралықтары 6 м, арасы 5 м; алма мен алмұрттың аласа есетін сорттарының, қызыл шиенің, шие мен алхорының биік өсетін сорттарының қатараралықтары 5 м, арасы 4 м; шиенің, алхоры мен шабдалының аласа өсетін сорттары 3 х 3 м.
Солтүстік, Шығыс, батыс облыстары үшін: алманың, алмұрттың, өріктің биік өсетін сорттарын, аласа сидам сүректі немесе бұталап отырғызғанда 5 х 4 м, жатаған түрлеріне 4 х 6 м;
Алма мен алмұрттың аласа өсетін сорттарын, қызыл шиенің, алхорының, шиенің биік өсетін сорттарын сидам сүректі және бұталап отырғызғанда 4 х 4 м, жатаған түрлеріне 4 х 3 м.
Шие мен алхорының аласа өсетін сорттарын отырғызғанда - тиісінше 3 х 3 м және 3x4 м.
Жеміс ағаштарын отырғызу мерзімі және бау кітабын қолдану. Жеміс-жидек ағаштарын отырғызу мерзімі жөнінде, қандай болса да жергілікті жағдайдың ауа райымен санасуға тура келеді. Көктемде жауын-шашын көп болатын жерлерде, ағашты көктем шығысымен ерте отырғызған жөн, өйткені мұндай жағдайда ағаш жемісі жақсы өніп, тез піседі, қысқа дейін едәуір жетіледі. Жауын күзде, ерте болатын аудандарда және жер бетіне қар қалың жауатын жерлерде, ағашты күзде отырғызуға да болады. Күзде ағашты мүмкіндігінше ерте отырғызу керек, өйткені суық түсер алдында 15-20 күн бұрын ағаш өніп, тамыры үлгеретін болуға гиіс.
Ағашты күзде отырғызғанда тамыр жүйелерін аман сақтаудың шараларын қолдану қажет. Бұл үшін отырғызылған ағаштың түбіне биіктігі 20-30 сантимегр және диаметрі 70 сантиметрге дейін топырақ үйіледі, сондай-ақ қар тоқтатылады. Мұндай топырақты ағаштың төңірегінен алуға болмайды, үю үшін топырақты қатараралығынан алу керек.[23]
Таулы жер жағдайларында ағашты көктемде ерте отырғызу жақсы нәтиже береді. Ағаштардың қурап кетпеуі үшін күзде отырғызылған ағаштарды бұталауға болмайды, бұталау көктемге қалдырылады. Ағашты отырғызғаннан кейін баудағы ағаш сорттары туралы қолда бар мәліметтердің барлығы да бау кітабына жазылады, онда мыналар атап көрсетіледі:
а) ағаш отырғызу мерзімі (күні, айы, жылы);
б) отырғызылған материалдың қанша жыл өсірілгендігі және қайдан алынғандығы;
в) ұластырушысы;
г) әрбір сорт ағашының саны, қандай қатарға отырғызылғандықтары (мұнда қатарлардың және қатардағы ағаштардың саны қай жақтарынан бастап саналатындығы көрсетіледі).
Бау кітабында сорттардың орналастырылуының жоспар схемасы болғаны жөн.
Бау кітабында қандай агротехника жүргізілгендігі жазылады, баудың топырағы қашан өңделгендігі, суарылғандығы, топырағының қопсытылғандығы, тыңайтқыштар енгізілгендігі, жиналған өнім және оның мөлшері, тағысын тағылар көрсетіледі.
Бау кітабында ағаштардың үсікке шалдыққандары, нөсер соққаннан, аңызақтан, жәндіктерден және аурулардан болған түрлі зияндар түгелдей жазылады.
Мұндай жазулардың жеке меншік бау-бақшада, жеміс-жидектерге қандай да болсын агротехника әдістерін дұрыс жүргізу үшін аса маңызы бар.

1.4 Жеміс ағаштарын ұластыру

Ұластыруға арналған қалемшелер суық жерде (ең ыңғайлысы мұз сақтайтын орында) сақталынады, олар ұластырғанша бірқалыпты жағдайда болуы тиіс. Бұлай етпесе қалемшелер ұластырушы ағашқа жөнді бітісіп өспейтін болады.
Көктемде ұластырудың ең көп таралған әдістері мыналар: қиыстыра ұластыру, қабыстыра ұластыру, қабық астына ұластыру және жарып ұластыру.
Қиыстыра ұластыру әдісін қолданғанда ұластырушы мен қалемшенің жуандығы бірдей болуы тиіс. Мұнан кейін ұластырылған жерді жөкемен байлап қояды. Ұластырылған жері мен қалемшенің ұш жағына ағаш ұнын (клей) жағып қояды.
Қабыстыра ұластыру әдісі, ұластырушы қалемшені біраз жуанырақ болғанда қолданылады. Мұнда қиыстыра ұластырылғандағы сияқты қалемшеден қиғаш қиық жасайды. Ең алдымен ұластыруды түбір етіп кеседі, сонан соң түбірдің буйірінен қиғаштап қиық жасайды, оның жоғарғы жағындағы ені қалемшенің жуандығындай болуы тиіс. Мұнан кейінгі қиықтарды қиыстырады.[24]
Қабық астына ұластыру әдісі ұластырушы қалемшеден біраз жуанырақ болғанда қолданылады. Ұластырушыны түбір етіп кеседі де, түбірдің қабығын ұзына бойына кеседі. Қалемшеден алғашқы жағдайдағыдай қиғаш қиық жасайды. Онан кейін ұластырушының қабығының ернеулерін көтеріп, қабықтың астына қалемшені орнатады. Ұластырылған жерді байлап, ағаш ұнын (клей) жағып қояды.
Жарып ұластыру әдісін, ұластырушы аса жуан бол ғанда (ересек ағашты кайтадан ұластырғанда) колданады, мұнда қалемшеде қарама-қарсы екі жақ бүйірінен (сына тәрізді етіп) бір емес, екі қиғаш қиық жасайды. Ұластырушы түбір етіп кеседі де, түбірдің үстінгі жағынан жарады. Пайда болған жарыққа сына тәрізді етіліп жасалған қалемшенің бір бөлігінің қабығын (камбиін) ұластырушының қабығымен қиыстырып орналастырады. Ағаштың ұластырылған жерін байлап, ағаш ұнын (клей) жағады немесе пленкамен таңып қояды. Ұластырудың барлық әдістерінде де ұластырылатын қалемшенің 2-3 бүршігі болуы тиіс (Сурет 6).

Сурет 6.Қалемшелердің түрлі әдістері: а-жай қиюластыру, б-негізгі шыбыңқа жанамалап ұластыру; в-қабығын аршып ұластыру; г-негізігі шыбықты жарып ұластыру

Өсімдіктің бөрікбасын қалыптау. Егілген ағашты күту жұмысын жеңілдету үшін және жемісті мол алу үшін жеміс ағашының бөрікбасын қалыптайды, яғни бөрікбастың бұтақтарын белгілі бір жүйемен икемге келтіреді. Қалыптау арқылы, ағаштың бірқалыпты өсуін, сапалы жемісті мол беруін қамтамасыз етерліктей бөрікбас құруға болады. Жақсы бөрікбас сына қоймайтын мықты келеді, ал бұтақтарының жақсы орналасуы - бөрікбастың барлық бөлігіне де жарықтың түсуіне қолайлы жағдай туғызады.[25]
1.5 Өсімдіктердің зиянкестері мен ауруларын болдырмаудың алдын
алу мәселелері

Ағаштарды қимен, фосформен және калиймен негізгі тыңайтуды күзгі өңдеу алдында жүргізеді. Азотты тыңайтқыш үстеме қорек ретінде ағаштың өсуі дәуірінде беріледі. Тыңайтқыштарды ендіру ағаштардың осу кезеңімен байланыстырыла жүргізілуге тиіс. Тыңайытқыштар ендіру нормасы: әр ағаш түбіне азот 20-25 г, фосфор - 10-20 г, калий - 8-10 г. Гектар санына шаққанда, осы нормаларды және ағаштардың өсу кезеңін есепке ала отырып, тыңайтқыштарды мына төмеңдегідей мезгілде беруді ұсынамыз.
Күзде жерді күрекпен аудару (жырту) алдын ала немесе ағаш түптерінің айналасын босатқан кезде әрбір гектарға 90-120 кг суперфосфат және 60-90 кг калий енгізіледі.
Көктемде және жазда азот (күкірт қышқылды аммоний немесе аммиак селитрасы) мына мерзімдерде өндіріледі: 1) гүлдеп болған бойына, бұтақтар өсіп болған кезде, бүршікшелер шыға бастаған кезде (түйіндердің шілдедегі тазалануынан кейін), бір гектарға 60 кг; 3) шілденің аяғында, жеміс мейлінше өсе бастаған кезде бір гектарға 30 килограмнан.
Қазақ ғылыми-зерттеу егіншілік институтының тәжірибелері бойынша, бауды тыңайтудың бұл айтылған жүйесін қолданғанда бір гектардан 39-71 центнерге дейін қосымша өнім алуға болады, демек әр ағаш түбінен 30-40 кг қосымша өнім деген сөз.
Алма зиянкестері. Жеміс ағаштарының ішінде алма ағашына жеміс зиянкестерінің көп түрлері зиян келтіреді. Бұлардың ішінде ең қауіптісі төменде суреттелегін жеміс зиянкестерінің жеті түрі болып табылады.
Алма күйесі. Алматы жеміс аймағында және Алматы қаласында алма күйесі - алманың негізгі зиянкесі. Алма күйесі Шымкент пен Жамбыл облысының таулы аудандарында да көп кездеседі.[26]
Күйе жұлдызқұрты жапырақтарды жеп, ағаштарды әлсіретеді, сөйтіп жеміс өнімін азайтады; күйе жеген ағаштар келесі жылы да өнім бермейді.
Ересек күйе - кішкентай ғана көбелек (қанаттарының бір ұшынан екінші ұшына дейінгі), ұзындығы 22 миллиметр. Алдыңғы қанаттарының үстіңгі жағы ақ, арбір қанатында 18-25-тен қара дақтары болады. Артқы қанаттары күлгін, арт жақ ұшында кішкентай шашақшалары болады, артқы қанаттары дақсыз, бір түсті келеді.
Долана көбелегі. Долана көбелегі Қазақстанның барлық аудандарында кездеседі. Бауларда долана көбелегі көбінесе алмаға зиянын тигізеді, ал жаппай көбейіп кеткен жылдары әр түрлі жеміс ағаштарының гүл-шешектері мен жапырақтарын да қажап жейді.
Бұл әр қанатының бір ұшы мен екінші ұшының аралығы 60-70 миллиметрге дейін жететін, қанаттарында күңгірт тамырлары бар ақ көбелек. Жұмыртқалары ашық сары, 12-14 қырлы, шөлмек тәрізді болады, долана көбелегі жұмыртқаларын әр уақытта топтап салады. Жұлдызқұртының түгі сирек, арқасында және бүйірлерінде үш қара жолағьі және екі қызыл қоңыр жолағы бар, басы мен аяқтары қара болады. Ересек жұлдызқұрттың тұрқы 45 миллиметрге дейін жетеді. Куыршағы буылдырыңқы қара нүктелі теңбілдері бар, ақсары келеді, денесінің ұзындығы 20 миллиметрге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.