Дүниені дүниеге көзқарас арқылы танимыз
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негізі ... ... ..7
1.2 Оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың жолдары
және оның
құрамдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..13
1.3 Оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыруда биология
пәнінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 18
2 ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Биология сабақтарында оқушылардың ғылыми дүниетанымын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Биологиялық кештердің оқушылардың ғылыми дүниетанымын
кеңейтудегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Биологиялық көрме
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Дүниеге көзқарас адам қоғамымен бірге пайда
болған қоғамдық тарихи – құбылыс. Оның шығуының қайнар көзі - өмірдің өзі,
адамның тіршілік болмысы. Қоршаған дүние жайлы көзқарастың қалыптасуы –
танымға байланысты. Кез-келген тарихи кезеңдерде дүние, табиғат, оның
түрлері, құбылыстары туралы адамның өзіндік көзқарасы, түсінігі болады.
Дүниеге көзқарас – адамзат санасының, дүниетанымының қажетті бөлігі.
Отандық философ М. Орынбеков:
Дүниетаным жеке адам және оның қоғамдағы орны, сана-сезімдік қалпы жайлы
ұғымдарының жиынтығы, дүниенің біртұтастығын түсіну нәтижесі болып
табылады, - дейді.
Дүниетанымның басты категориясы ретінде дүние және адам алынады.
Дүниетаным – күрделі рухани жүйе. Дүниетаным, адам, оның қоғамдағы орнын
анықтау, табиғаттың құбылыстары мен заңдылықтарын тану философиялық
дүниетанымның негізгі мәселелері болып саналады. Дүниетаным адам санасының,
қоғам, табиғат құбылыстарының ғылыми түсінігін қамтиды.
Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз — айнала қоршаған орта, бүкіл
әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршіліктің мәні, мағынасы
туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы.
Дүниетанымның көзі — білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да
қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған білімнің шындығы мен
ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында айқындала түспек. Осы арқылы
адам, заттар, құбылыстар арасындағы қарым-қатынас пайда болады.
Бүгінгі таңда білім беру саласының басты міндеті - өскелең ұрпақтың
ұлттық дүниетанымын қалыптастыру екені айқын. Сондықтан да оқу тәрбие
үрдісінде оқушының ұлттық мәдениет пен ел тарихын, экономикалық,
экологиялық, әлеуметтік жағдайын саналы түсінуге, яғни ұлттық дүниетанымын
қалыптастыруға ерекше назар аударылуда.
Жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру өте күрделі және ұзақ үрдіс.
Сондықтан да әр адамның дүниеге көзқарасын қалыптастыру мәселесі мектепке
дейінгі тәрбие мен бастауыш сыныптарда, орта мектептерде жүзеге асырылуы
тиіс.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі.
Дүниетаным, таным, қазақ дүниетанымы саласында көптеген құнды ой-
пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың (С.Б. Крымский, Б.М. Кедров,
Э. Нысанбаев, А. Қасабеков, М. Орынбеков, Ж. Алтаев,
A. Кішібеков және т.б.) еңбектерінде жан-жақты талқыланып келеді.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясында ел
келешегі жас ұрпақтың тәрбиесіне, олардың білім негіздерін игеруіне,
біліктілігіне елдің болашағы байланысты екендігі айтылып, оған мән берілуі
маңызды іс екендігін байқатады.
Адамзаттың, қоғамның пайда болып қалыптасуы қоршаған табиғи ортаның
қажетті алғы шарттардың, жағдайлардың болуына байланысты..., ...адамның
өмір тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен табиғи
процестер — дейді, философтар Д. Кішібеков [1] пен Ү. Сыдықов. Табиғатты
танып, білу, игеру барысында адам қоршаған ортаға ауқымды, қуатты ықпал ете
алатын күш екенін және осы қарым-қатынас барысында дүниетанымы
қалыптасатынын А.Г. Спиркин [2], В.С. Степин [3],
Д.П. Горский [4], А.П. Шептулин [5], А.Ф. Файзуллаев [6] еңбектері де әр
саладан дәлелдейді. Адам тіршілігінің көзі — табиғат. Осы табиғат заттары
туралы оқып, оны танып білу арқылы адам сол табиғатпен қатынасқа түседі,
оның заттарын пайдаланып, екінші бір қолдан жасалған заттар шығарады.
Екінші затты жасау үшін ол ақылын, білімін жұмсайды, соның нәтижесінде
екінші табиғат заттары пайда болады. Бұл екінші табиғат дүниелері
қоғамның дамуына тікелей әсер етеді. Табиғат заттары туралы ғана емес, оның
құбылыстары жайында ұққандарын да ой елегінен өткізіп, табиғаттың даму
заңдылықтарын ашатын да — адам. Мұндай жетістіктерге ол қоршаған ортаға
бақылау жүргізу, ой қорыту, ғылыми-зерттеулер жүргізу нәтижесінде жетеді.
Жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру туралы еңбектерді талдау
нәтижесінде жеке пәндер негізінде бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастыру мәселесінің ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу нысанасына
айналғандығы белгілі болды.
Бүгінгі мектеп алдындағы басты міндет – оқу-тәрбие үрдісінде ұлттық
игіліктер мен адамзаттың мәдени мұраларының сабақтастығын сақтай отырып,
оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға жағдай туғызу болып отыр.
Әр оқушының өз елін, тілін, дінін, мәдениетін танып білуі, олардың
дүниетанымын қалыптастыруға жағдай жасайтыны сөзсіз.
Ғылыми дүниетаным негізіне дүниені түсіну, дүние туралы белгілі
ғылымдардың жиынтығы жатады. Дүниетаным тек қана білімді меңгеру процесінде
ғана емес, сонымен бірге ғылыми емес, қарапайым көзқарастарды жеңу
нәтижесінде қалыптасады. Ол қоғамның жаңаруына, қоғамдық және жаратылыстану
ғылымдары дамуына сәйкес жетілу үстінде. Өмірді жақсартудағы жаңа ғылыми
деректер, қоғамдық және жаратылыстану ғылымындағы ашулар, жаңа қоғамдық
тәжірибелер толықтырылуда, нақтылануда, бұрыннан қалыптасқан көзқарастар
және ойлау стеротиптері өзгеруде.
Жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру өте күрделі және ұзақ
үрдіс. Сондықтан да әр адамның дүниеге көзқарасын қалыптастыру мәселесі
мектепте жүзеге асырылуы тиіс. Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз –
айнала қоршаған орта, бүкіл әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны,
тіршілік мәні, мағынасы туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің
жүйеленген жиынтығы. Дүниетанымның көзі – білім. Білім неғұрлым тереңдеген
сайын дүниетаным да қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған
білімнің шындығы мен ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында
айқындала түспек. Осы арқылы адам, заттар мен құбылыстар арасындағы қарым-
қатынас пайда болады.
Дүниетанымды қалыптастыру өткінші процесс емес. Ол адам өмірін түгел
қамтиды. Оқушының жалпы дамуында бұл процесс тұрақты және үздіксіз
өзгерістерге ұшырайды. Оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру оларды
осы заманғы ғылыми біліммен қаруландыруға сүйенеді. Бұған мектепте
оқытылатын биология пәнінің маңызы зор.
Диплом жұмысының мақсаты. Биология сабақтарын оқыту барысында
оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыру жолдарын зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Биология пәні негізінде оқушыларының дүниетанымын қалыптасты- рудың
ғылыми-теориялық негізін анықтау;
-Оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық
мүмкіндіктері мен жағдайын анықтау;
-Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда, табиғат құбылыс-тарындағы
өзгерістердің болу себептерін түсініп білуде психологиялық ерекшеліктерді
(көру, есту, тері сезім мүшелері) ескере білу;
-Оқу үрдісі мен сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларының ғылыми
дүниетанымын қалыптастыруды жетілдіру мақсатында қосымша бағдарлама жасау,
оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеу объектісі: Оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыруда
қолданылатын биологиялық түсініктер мен ұғымдар.
Зерттеудің ғылыми әдістері, экспериментті жүргізу жолдары, орындалу
кезеңдері:
Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық,
ғылыми және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау; оқыту процесін бақылау;
алдыңғы қатарлы үлгілі ұстаздардың озат іс-тәжірибелерін жинақтау, талдау,
салыстыру, қорыту; педагогикалық эксперимент жүргізу және оның нәтижесін
сұрыптау; диагностика жасау әдістері қолданылды.
Білім туралы заң, Қазақстан-2030 стратегиясы, бүгінгі білім мен
тәрбие берудің өзекті мәселелері, озық технологиялық тәжірибелер негіз
болып, педагогикалық, психологиялық, ғылыми - әдістемелік әдебиеттерге шолу
жасалынды.
Бірінші кезеңде, зерттеу проблемасы бойынша психологиялық,
педагогикалық, философиялық және ғылыми - әдістемелік әдебиеттерге талдау
жасалынып, ғылыми аппарат айқындалды.
Екінші кезеңде, жинақталған теориялық және деректі материалдарға
жүйелі талдау беріліп, басқа да ғылымдар салаларында жарық көрген
еңбектерді зерттеп, талдау жұмысы жалғастырылды.
Үшінші кезеңде, эксперименттік – тәжірибе жұмыстарының нәтижелері
жүйелі талқыланып, тұтас педагогикалық үрдісте байқаудан өтіп, ой елегінен
өткізілді және әдістемелік ұсыныстар жасалынды.
Ғылыми жаңалығы:
1. Оқушылардың дүниетанымын кеңейтуде биология сабақтарының атқаратын
қызметі, көлемі, мазмұны және жүйесі теориялық түрде негізделді.
2. Биология пәнінің оқушылардың дүниетанымын дамытудағы және
шығармашылық мүмкіндіктерін арттырудағы ролі айқындалды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден,
2 тараудан және қорытынды бөлімінен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК -
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың
теориялық негізі
Қазақстан Республикасының егемен ел болып, тәуелсіз мемлекет жағдайында
болуы білім беру мен тәрбие үрдісін жаңаша құру қажеттілігі туып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты мақсаты – ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау - деп айтылған
[6, 55 б.]. Білім берудің бағыт-бағдары Қазақстан Республикасының
Конституциясында [7], Қазақстан-2030 [8] стратегиялық бағдарламасында
және басқа да мемлекеттік құжаттарда негізделген.
Бүгінгі таңда жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне
қойылатын талаптар күшейе түсуде. Сол талаптардың бірі - оқушының
дүниетанымын қалыптастыруда елеулі ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру.
Білім – дүниетанымның кәусар бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын
дүниетаным да қалыптасып, тұрақтана түседі.
Орта білім стандартында Мектептің әрбір саласында жеке тұлғаны дамыту
міндетіне сай білім мазмұнының толық жүзеге асуын қамтамасыз ету талабы
қойылып отыр. Мұнда әсіресе, оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мәселесі
басты орынды алмақ.
Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімдер тірек
болады. Адам, табиғат, қоғам – біртұтас ұғым. Адам, табиғат, қоғам
арасындағы және олардың үнемі бірлікте дамитынын оқушылар бастауыш
сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Бастауыш сыныпта
оқытудың барысында оқушының таным процесі тез дамиды. Өйткені бастауыш
сынып оқушыларының көру және есту сезім мүшелері арқылы қабылдауымен есте
сақтау қабілеті жоғарғы дәрежеде болады.
Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз – айнала қоршаған орта, бүкіл
әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршілік мәні, мағынасы
туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы.
Дүниетанымның көзі – білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да
қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған білімнің шындығы мен
ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында айқындала түспек. Осы арқылы
адам, заттар мен құбылыстар арасындағы қарым-қатынас пайда болады.
Дүниеге көзқарас адам қоғамымен бірге пайда болған қоғамдық тарихи –
құбылыс. Оның шығуының қайнар көзі - өмірдің өзі, адамның тіршілік болмысы.
Қоршаған дүние жайлы көзқарастың қалыптасуы – танымға байланысты. Кез-
келген тарихи кезеңдерде дүние, табиғат, оның түрлері, құбылыстары туралы
адамның өзіндік көзқарасы, түсінігі болады. Дүниеге көзқарас – адамзат
санасының, дүниетанымының қажетті бөлігі. Отандық философ М.Орынбеков:
Дүниетаным жеке адам және оның қоғамдағы орны, сана-сезімдік қалпы жайлы
ұғымдарының жиынтығы, дүниенің біртұтастығын түсіну нәтижесі болып
табылады, - дейді [9].
Дүниетанымның басты категориясы ретінде дүние және адам алынады.
Дүниетаным – күрделі рухани жүйе. Дүниетаным, адам, оның қоғамдағы орнын
анықтау, табиғаттың құбылыстары мен заңдылықтарын тану философиялық
дүниетанымның негізгі мәселелері болып саналады. Дүниетаным адам санасының,
қоғам, табиғат құбылыстарының ғылыми түсінігін қамтиды.
Танымға көмегін тигізетін оқушының сезім мүшелерінің жұмысы арқылы олар
сыртқы дүниені қабылдайды. Әртүрлі оқу әрекеттері нәтижесінде олар дүниені
біртұтас бірлікте сезініп, қабылдау арқылы санасында білім қоры жиналып, ой-
өрісі кеңейеді.
Дүниетаным, таным, қазақ дүниетанымы саласында көптеген құнды ой-
пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың (С.Б. Крымский [10], Б.М.
Кедров [11], Э. Нысанбаев [12], А. Қасабеков [13], М. Орынбеков, Ж. Алтаев,
Кішібеков A. және т.б.) еңбектерінде жан-жақты талқыланып келеді.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері болса бірқатар психологтар
мен педагогтардың еңбектерінде (М.А. Данилов, И.Я. Лернер, Л.В. Занков,
М.И. Махмудов, А.А. Люблинская, А.Н. Леонтьев,
Н.Б. Менчинская, П.Я. Гольперин, Д.Б. Эльконин, М.И. Левина, Ю.К.
Бабанский, Т.И. Шамова, С.П. Барнов [14]) зерттеу объектісіне қарай жүйелі
талданған.
Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектерге, оқу-
әдістемелік құралдарға, олардың мектеп оқушыларының оқу-тәрбие процесіне
ендірілу тәжірибесіне жасаған талдау барысында биологияны оқытудың
теориялық негізіне байланысты кемшіліктер байқалды:
- оқушылар дүниетанымын қалыптастырып, оларға қоршаған дүниеден ғылыми
және экологиялық білім негізін меңгертуде пәннің маңызы сараланғанмен, осы
кезге дейін осы бағдарламалық талаптардың өз деңгейінде жүзеге аспай
отырғаны;
- табиғаттан берілетін білімнің адам өмірімен, қоғаммен байланысы толық
ашылмағандығы, мектептердің үнемі аударма оқулықтарды пайдаланумен шектеліп
келгендігі;
- оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыратын өздігінен жұмыс
істеу әрекеттерін ұйымдастыруға негіз болып, бағыт беретін оқытудың әдіс-
тәсілдерін зерттеуге арналған әдістемелік жұмыстардың жеткіліксіздігі;
- биологияны оқытудың ең бастысы, негізгісі ретінде сөздік әдіспен
шектелуі, оқушылар белсенділігін арттыратын, ізденушілігін дамытатын
жағдаяттардың жасалмауы, осының салдарынан оқушылардың шығармашылық
қабілеттерінің төмендеп, көріп байқағандарын қайталап айтумен
шектелетіндігі:
- осы кезге дейін мектеп оқушыларына қоршаған ортадан білім берудің
әдістемелік мәселелерін жүйелі зерттеген монографиялық еңбектердің жоқтығы.
Бүгінгі күні білім мазмұнын кіріктіріп оқыту арқылы оның ғылыми
деңгейін көтеру мәселесі қойылып отырған жағдайда оқушыларға табиғат, адам,
қоғам жайында беретін білім негізінде олардың дүние танымын қалыптастыру
үшін биологияны оқытудың ғылыми әдістемелік жүйесін жасау орынды
талаптардың бірі.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс. Оның нәтижесінде
жеке көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады. Олар жеке адамның
әрекет жасауына басшылық етеді. Дүниетаным процесінде әртүрлі факторлар,
мәселен әлеуметтік микроорта мен тәжірибе жаппай ақпарат құралдары т.б.
әсер етеді. Олардың әрқайсысы адам іс-әрекетіне әртүрлі ықпал жасайды.
Білім мен тәрбие беру арқылы адамның ой-сезіміне, мінез-құлқына,
дүниетанымына әсер етуге болады. Ғұлама ойшыл Әл-Фараби айтқандай адамдағы
үш қабілетті дұрыс жолға қойып тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтижеге жетуге
мүмкіндік туады. Дүниедегі ең бағалы байлық – адам болғандықтан, оның
қоршаған дүниеге көзқарасы, білу деңгейі қоғам дамуында, табиғатты сақтауда
және өзінің тұлға ретінде қалыптасуында негізгі орын алады. Оның адамдық
қасиеттері, ұстайтын жолы, дүниеге көзқарасы, мақсат-тілегі, мінез-құлқы,
моральдық бейнесі іштей өзімен бірге тумайды, қоғамда, басқа адамдар
арасында өмір сүру барысында қалыптасады.
Философтар: В. Афанасьев, В. Журавлев, П. Алексеев, М. Федосеев,
А. Леонтьев, Г. Смирнов, А. Спиркин, Ә. Нысанбаев, Ж. Әбділдин, Д.
Кішібеков, О. Сегізбаев, Ә. Тұрғанбаев, М. Орынбеков [15] т.б. дүниетаным
ұғымын сипаттай келе, дүниетанымды тұтас дүние туралы ондағы адамның орны
жайындағы түсініктер мен пікірлердің жиынтығы деп түсіндіреді.
Белгілі философтар А.Леонтьев, Г.Смирнов, А.Спиркин, Ә.Нысанбаев,
Ж.Әбділдин дүниетаным құрылымын, оның негізгі нысаны – қоғамдық сананы
саралау тұрғысынан қарастырады.
Адамзаттың, қоғамның пайда болып қалыптасуы қоршаған табиғи ортаның
қажетті алғы шарттардың, жағдайлардың болуына байланысты ..., ...
адамның өмір тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен
табиғи процестер, - дейді философтар Д. Кішібеков [16] пен Ұ. Сыдықов.
Адам тіршілігінің көзі – табиғат. Осы табиғат заттары туралы оқып, оны
танып білу арқылы адам сол табиғатпен қатынасқа түседі, оның заттарын
пайдаланып, екінші бір қолдан жасалынған заттар шығарады. Екінші затты
жасау үшін ол ақылын, білімін жұмсайды, соның нәтижесінде екінші табиғат
заттары пайда болады. Бұл екінші табиғат дүниелері қоғамның дамуына
тікелей әсер етеді. Табиғат заттары туралы ғана емес, оның құбылыстары
жайында ұққандарын да ой елегінен өткізіп, табиғаттың даму заңдылықтарын
ашатын да – адам. Мұндай жетістіктерге ол қоршаған ортаға бақылау жүргізу,
ой қорыту, ғылыми зерттеулер жүргізу нәтижесінде жетеді.
Дүниетаным ұғымы диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен
тұтастығына сүйенбей өте алмайды. Дүние – ол тек бізді қоршаған табиғат
қана емес, ол – адам, адам мен адамның қарым-қатынасы, ол – табиғат,
табиғат заттары мен құбылыстары, ол – қоғам. Әр қоғамның өркендеуіне
адамның ойы мен білімі қандай керек болса, табиғат пен оның байлығы да
сондай болу керек. Осының өзі дүниенің бір-бірімен байланысты дамитын, оны
бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын орта екенін көрсетеді.
Дүниетаным – дүние және тану деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Оқушыларға танытқалы отырғанымыз да – дүние. Сол дүниені танып-білу
әдістері мен оларды қаруландыру жолын іздестіріп, тиімділерін іс жүзінде
қолдануға ұсынамыз. Дүние – қоршаған орта, табиғат, бүкіл әлем, олай болса
оған енбейтін, оның құрамына кірмейтін бірде бір зат не құбылыс жоқ. Адам
дүниені өмір бойы танып, білумен, оның таусылмас ерекшеліктерін бақылап,
байқауымен айналысатыны анық. Бірақ оның сырын түгел біліп шегіне шыға
меңгеру мүмкін емес. Дүниені өз дәрежесінде танып білу әр адамның меңгерген
білім деңгейі мен оның мазмұнына байланысты жүзеге асады.
Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты дүниені тану шеңбері мен оның
мәнін ұғыну дәрежесі тереңдей түседі. Әр кезеңнің психологиялық
ерекшеліктеріне байланысты дүниетану мүмкіндігі де өзгереді. Дүниені өз
мәнінде тану үшін адамның санасы, ой-пікірі, білім деңгейі дамуы керек.
Керісінше дүниені танып білуге байланысты білім көлемі мен ұғым деңгейі,
сана-сезімі кеңейе түседі, адамның көзқарасы қалыптасады. Сөйтіп
диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен біртұтастығы жүзеге асады.
Дүниетаным тұтастай алғанда адамның білімі мен нанымы, ар-ождан
мұраттары мен әлеуметтік құлықтардың реттеушісі, саяси бағыт-бағдар,
қоршаған ортаға психологиялық және эстетикалық көзқарас - дейді,
М. Орынбеков.
Дүниетанымның басқа ғылыми емес көзқарастардан айырмашылығы – ол
табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтарын дұрыс бейнелейді. Сол
заңдылықтарды меңгерудің және адамдардың практикалық іс-әрекеттерінде
қолданудың жолдарын көрсетеді.
Ғалымдардың пікірлері бойынша, көзқарастар мен сенімдер дүниетанымның
күрделі құрылымының өзегі болып табылады.
Философ Д. Злобин дүниетаным ұғымына анықтама беріп, оның негізгі
компоненттеріне сенім мен күмәнді жатқызады. Ал А. Спиркин дүниетаным
құрылымына білімді құндылық-бағыттаушылық, сенім мен қатар мұратты да
кіргізеді [17]. Ол дүниетанымның қалыптасуы әлеуметтік жағдай, тәрбие мен
білім беру ісіне байланысты екенін айқын атап көрсетеді.
Дүниетаным гнесологиялық тұрғыда қоршаған шындықтың адам санасында
бейнеленуі ретінде пайымдалғандықтан, ол танымның ерекше формасы іспеттес
(В. Копкин, Г. Платонов, М. Федосеев, В. Иванов) деп саналады.
Қоғамдық сананың өсуіне байланысты адамның ойлау дәрежесінің шеңбері
ұлғайып, ... қоршап тұрған дүниені, қоғамды және адамның өзін дұрыс
бейнелеу белесіне жету көзделеді.
Сонымен философтардың ой-пікірлеріне сүйене отырып, біз дүниетаным
дегеніміз - адам санасындағы дүниенің сыртқы бейнесі ғана емес, оның сол
дүниеге, қоғамдық өмірге деген қарым-қатынасы деген тұжырымға келдік.
Дүниетаным – ақиқатты рухани қажетті игеру жүйесі, оның ішінде
тұтастай алғанда адамның білімі мен нанымы, ар-ұждан мұраты мен әлеуметтік
құлықтың реттеушісі, саяси бағыт-бағдар, қоршаған ортаға психологиялық және
эстетикалық көзқарас .
Дүниетаным – жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру
туралы пайымдауы, ой тұжырымы. Жалпы дүниетанымға сенім керек. Ал сенім –
терең, тиянақты ойланып айтылған идеялар жиынтығы. Сенім жеке адамның
өмірлік ұстанымының беріктігін анықтайды, мінез-құлқын сипаттайды. Әртүрлі
идея адам сенімінің негізі – шыныдықты терең тану, оның соңынан еріп отыру.
Сенімді эмоционалды толқу, интеллектуалдық сезім, бірбеткейлік, қайсарлық,
теориялық үлкен ой орын алады [18].
Бірқатар педагог ғалымдар: М. Алексеев [19], Т. Балавадзе, В. Медведев,
Б.Лихачев, И.Харламов, Э.Моносзон, И. Огурцов, И. Школьник, Р. Рогова, И.
Лернер, Е. Сағындықұлы, Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев [20] т.б. дүниетанымды
тұлғаның қалыптасуы мен дамуының анықтаушы факторы екенін ерекше атайды.
Олар білімді, сенімді, дүниетаным мен адам мұратын дүниетанымның құрылымдық
компоненттері деп көрсетеді.
Белгілі педагогтар Ж.Б.Қоянбаев пен Р.М. Қоянбаев бастауыш сынып
оқушылары жас ерекшеліктері және күрделі дүниетанымдық ұғымды игеру
қабілеттеріне қарай дүние, табиғаттың құбылыстары, адамның табиғатпен өзара
әрекеттесуі, қоғамдағы оның іс-әрекеті туралы ғылыми білімнің бастапқы
негіздерін игеріп, оқу тәрбие үрдісінде Отан, бейбітшілік туралы түсінігі
қалыптасады дейді.
Педагог И.Харламов дүниетанымның адам өмірі мен мінез-құлқына әсерін
атап, дүниетанымның хабарлау-айқындау, бағдарлы-реттеуші фукциялары мен оны
қалыптастырудың өлшемдерін белгілесе, Б. Лихачев дүниетанымның дамытушылық,
ағартушылық, тәрбиелік, ұйымдастыру-шылық функцияларының маңыздылығын
ерекше атайды. Педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде оқушылардың
дүниетанымының қалыптасуына байланысты бірнеше қағидалардың қажеттілігі
көрсетіледі: дүниетанымды қалыптастыруда білімнің ролі; білімнің сенімге
айналуы; дүниетанымдық міндеттерді шешу үшін оқушылар позициясының мәні;
оқушылардың жас ерекшелігінің әсері; оқушыларда дүниетанымды қалыптастыру
үшін қажетті жалпы және ерекше жағдайлар.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру жолдарын зерттеген ғалымдардың
көпшілігі орта және жоғары сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру
мәселесін көбірек қарастырғаны, ал дүниетанымды бастауыш сыныптан бастап
қалыптастыру қажеттігі елеусіз қалғаны анықталды. М.Н. Алексеев, Т.Н.
Балавадзе, И.Г. Огурцов,
Р.М. Рогова, Л.С. Выготский, Н.А. Менчинская [18], Т.К. Мухина,
В.А. Сластенин, В.А. Сухомлинский, Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев [21] сияқты
ғалымдар бастауыш мектеп оқушыларына дүниетанымның негізін қалыптастырудың
қажеттігін көрсетіп, олардың санасында қоршаған дүние қалай бейнелейтінін,
қандай көзқарас пен қарым-қатынас қалыптасатынын анықтаған.
Дүниетанымдық білім туралы К.Д.Ушинский: ... ең кіші сыныптан бастап
оқушылардың жасына қолайлы өзінің жинақталған көзқарасы болуы керек ...
Әрбір жыл сайын бұл көзқарастың тереңдетілуі, кеңеюі, толықтырылуы тиіс,-
деп тұжырымдайды.
Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру мәселесін
зерттеуде Н.А. Менчинская, О.Г. Богданова, Э.И. Моносзон, Т.К. Мухина, Р.М.
Рогова, М.Н. Скаткин, В.А. Сластенина еңбектері нәтижелі болып табылады.
Олар бастауыш саты – оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың ең қолайлы
мерзімі екенін атап көрсетеді. М.Н.Скаткин балаларда қоршаған орта туралы
алғашқы түсінік мектепке дейінгі кезеңде қалыптасып, бастауыш мектепте
қоғам, табиғат құбылыстары мен заңдылықтары туралы нақты білім
қалыптастыруға болатынын тұжырымдайды.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда Ш. Уәлиханов,
Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов,
М. Дулатов, Ж.Аймауытов еңбектерінің маңызы зор.
Сондай-ақ көрнекті қазақ ақын- жазушылар: С.Бегалин, Ө.Тұрымжанов, Қ.
Әбдіқадыров, Б. Соқпақбаев, Б. Тұрсынбаев, М. Әлімбаев, Қ. Мырзалиев,
К.Баянбайдың шығармалары бастауыш сынып оқушыларының қоршаған орта, оның
табиғаты туралы көзқарастарын қалыптастыруға негіз болатыны сөзсіз.
Оқушыларда дүние, табиғаттың құбылыстарын, біздің еліміздегі, шет
елдегі қоғамдық және саяси өмір туралы, адамның табиғатпен өзара
әрекеттесуі, қоғам өміріндегі оның іс-әрекеті туралы ғылыми білімнің
бастапқы негіздерін игереді. Оқыту және тәрбие барысында Отан, халық
туралы, алдыңғы қатарлы адамдардың дүниежүзі халықтарының бейбітшілік және
бақыты үшін күресу туралы оқушылардың түсінігі қалыптасады.
Ендеше, қорыта келе, балалардың дүниетанымын қалыптастырып, оларды
тереңдетуге мұғалімнің іс-тәжірибесінің қызықтылығы, тартымдылығы, көп
түрлілігі қажет-ақ.
1.2 Оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың
жолдары және оның құрамдары
Дүниетаным – қызықты және тірі мектеп. Дүниетаным жұмыстарымен
айналысқан мұғалімнің өзіне де өте пайдалы. Олар өз білімдері мен
педагогикалық шеберліктерін тереңдетуге, оны әрі қарай дамытуға, сабақ
әдістемесін түрлендіруге мүмкіндік алып, экологиялық білім мен тәрбие
беруде нақтылық пен сенімділікті енгізеді. Дүниетаным – бұл мұғалімдердің
білімдерін жетілдірудің ең тиімді жолы.
Дүниетаным - жергілікті белгілі бір жіктелген өмірді немесе еліміздің
шағын бөлігін оқып үйрену. Оқушылар өз өлкесі жөніндегі білім қорын
меңгеруді алғаш рет мектеп табалдырығын аттаудан бастайды. Дүниетану
жұмыстары барған сайын күрделене әрі кеңейе түседі, оқушылардың дүниетанымы
кеңейіп, өз өлкесі жөніндегі экологиялық білім негіздері қорлана түседі.
Оқушылар табиғаттың маусымға қарай өзгеруін, соған сай адамдардың еңбектегі
іс-әрекетінің өзгеруін бақылай алады.
Мектепте биология сабақтарын біз кімбіз? біз қайдан шықтық? деген
сұрақтардан бастау керек. Алдымен қайда тұратындығын, қоршаған орта
нысандарын, туған жердің несімен танымал екендігін анықтаудың маңызы зор.
Бастапқыда оқушылар сенің тұрған жерің несімен танымал? деген сұраққа
жауап беруге қиналады. Артынан бірте-бірте сол жердегі өндіріс орындары,
батырлар, ескерткіштер, соғыс және еңбек ардагерлері т.б. мәліметтер
тізбегі атала бастайды. Осылайша әр елді мекен туралы ақпарат жинақталады.
Дүниетанымды қалыптастыру өткінші процесс емес. Ол адам өмірін түгел
қамтиды. Оқушының жалпы дамуында бұл процесс тұрақты және үздіксіз
өзгерістерге ұшырайды. Оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру оларды
осы заманғы ғылыми біліммен қаруландыруға сүйенеді. Бұған мектепте
оқытылатын барлық пәндердің қатынасы бар.
Мектепте оқытылатын жаратылыстану, математика ғылымдары табиғаттың
құбылыстары мен процестері және заңдылықтары туралы белгілі ұғым жүйесін
жасайды. Ботаника, жалпы биология курстарын оқу, мектептің оқу-тәжірибе
учаскілерінде, оқушылардың өндірістік бригадаларында шәкірттер жұмыс істей
жүріп, өсімдіктердің даму процесін адам баласының толық меңгере
алатындығына көзі жетеді.
Білім алудағы, өмір сүрудегі мақсат-дүниені тану. Дүниені тану арқылы
адам күн көреді, өмір сүреді, іс-әрекетіне өзгерістер енгізеді, қоғамды
дамытады, өмірде өз орнын табады.
Дүниетаным, дүниеге көзқарас күрделі мәселе. Дұрыс түсіну үшін оны
біртұтастықта қарау керек. Дүниені дүниеге көзқарас арқылы танимыз. Дүниеге
көзқарас – бізді қоршаған табиғи және қоғамдық болмыс, адам, оның өмірде
алатын орны туралы түсінік, ұғымдардың жиынтығы. Адамның дүниеге қарым-
қатынасы сан қилы. Соған сәйкес көзқарастың түрлері де көп. Бірақ кез
келген көзқарастың негізін философия құрайды. Ол жеке ғылымдардың қолы
жеткен табыстарын жинақтап қорытады да, өмір, болмыс туралы біртұтас
көзқарасты қалыптастырады. Философияның негізгі мәселесі – дүниеге
көзқарас. Оны шешуге байланысты көзқарастың басты екі түрін – материалистік
және иедалистік түрлерін айырамыз. Көзқарас – адамдардың әлеуметтік
болмысының бейнесі. Ол белгілі бір тарихи кезеңдегі адамдардың біліміне
және қоғамдық құрылысқа байланысты.
Кейінгі кезде ғылыми дүниетанымның төрт түрлі құрамын (компоненттерін)
көрсетіп жүр:
а) ғылыми білім жүйесі;
ә) дүниетану;
б) сенім;
в) адам мұраты.
Сонымен біз осылардың әрқайсысына тоқталып көрейік:
а) Білім – объективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол
тәжірибесі. Білім арқылы жеке адам табиғаттың және қоғам құбылыстарының
объективтік жақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады. Ғылыми білім –
қалыптасудың және дүниетанымның дамуының ғылыми үлкен тірегі. Міне, осының
нәтижесінде ғылыми білім әр адамның көзқарасына, сеніміне айналады.
ә) Дүниетаным – жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын
түсіндіру туралы пайымдауы, ой тұжырымы. Адам баласының пайда болу тарихын
түсіндіруде әр түрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Материалистер мұндай
мәселені ғылыми дүниетаным (матриалистік) тұрғысынан дәлелдесе, иеалистер
идеалистік тұрғысынан дәлелдейді, яғни бірінші кезекте идея ма, жоқ материя
ма деген сұрақтарға жауап іздейді.
Жалпы дүниетанымға сенім керек.
б) Сенім – терең, тиянақты ойланып айтылған идеялардың жиынтығы. Сенім
жеке адамның өмірлік ұстанымның беріктігін анықтайды, мінез-құлқын
сипаттайды. Әр түрлі идея адам сенімінің негізі – шындықты терең тану, оның
соңынан еріп отыру. Сенімде эмоционалдық толқу, интеллектуалдық сезім,
бірбеткейлік, қайсарлық, теоретикалық ой үлкен орын алады. Сенімге мұрат
керек.
в) Адам мұраты – жете түсінудің жоғары кемелі, адам баласының жоғары
мұрат-мақсаттары өмірге ұмтылушылығы. Мұрат – жеке адамды немесе қоғамдық
талаптардың мінез-құлқымен арман тілектерінің сипаты мен көріністерін
айқындайтын рухани бейне, үлгі, белгілі мақсатқа бағытталған адам
қызметінің жалпы формасы.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі үдеріс, оның барысында жеке
көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады, олар жеке адамның әрекет
жасауына басшылық болады. Дүниетаным үдерісінде әртүрлі факторлар әсер
етеді: әлеуметтік орта, оқыту, тәрбиелеу, ақпарат құралдары, саясат т.б.
Олардың әрқайсысы іс-әрекетке әр түрлі ықпал етеді.
Ғылыми дүниетаным қоғамдық сананың ең жоғары түрі. Бұл – философиялық,
экономикалық және саяси-әлеуметтік көзқарастың жиынтығы. Дүниетанымдық
идеяның жиынтығы табиғаттың, қоғамның, ой-өрістің дамуымен байланысынан
туындайды да, оқушылардың санасынан орын алады. Алғаш көзқарас болжам болып
санаға енеді де, біртіндеп ол ақиқатқа, сенімге ауысып қоғамдық,
әлеуметтік, табиғат дамуының себептеріне ғылыми көз жеткізуге болады. Алғаш
көзқарас болжам болып санаға енеді де, біртіндеп ол ақиқатқа, сенімге
ауысып қоғамдық, әлеуметтік, табиғат дамуының себептеріне ғылыми көз
жеткізуге болады. Дүниетаным, дүниеге көзқарас психикалық тұрғыда мына
жағдайда қаралады:
а) Дүниені қабылдау, дүниені сезіну, дүниені елестету-дүниетанымның
алғашқы қадамы, яғни дүниеге сыртай қарау.
ә) Дүниені түсіну, дүниені бағалау, дүниемен қатынас – дүниеге
көзқарасты бекітіп сенімге жетелейді.
Жеке адамның өмірге, табиғатқа көзқарастарының қалыптасу үдерісі
дүниетанымдық идеясы элементтерін игеруден, яғни білімнің, ғылымның
негіздерін және мінез-құлықтың белгілі нормаларын білу, оларды сақтай
білуден басталады.
Дүниетанымдық білімін оқушылар дене және ақыл-ой күшінің дамуына, білім
дәрежесіне сәйкес бірте-бірте игереді. Бастауыш сыныптан жоғары сыныпқа
қарай дүниетанымдылығы кеңейеді, тереңдейді, толықтырылады.
Оқыту мен тәрбиенің әрбір кезеңінде дүниетанымдық білімнің мазмұны,
тереңдігі және оларды оқушыларға түсіндіру мемлекеттік оқу және тәрбие
бағдарламаларында қарастырылған. Сондай-ақ оқулықтарда бағдарламаларға
сәйкес оқушылардың жас ерекшеліктері және күрделі дүниетанымдық ұғымды
игеру қабілеттері еске алынған.
Ғылыми дүниетаным тек оқу үдерісінде немесе тәрбие үдерісінде ғана
дамып қалыптаспайды. Ол күнделікті өмірде, тартыс-таласта, отбасында да
қалыптасады. Бірақ ол ғылыми дүниетанымға сүйеніп таразыланады. Әрине, оған
жоғарыда көрсеткеніміздей өзіндік көзқарас, сенімнің атқаратын рөлі ерекше.
Шәкірттердің дүниетанымын қалыптастыруда сол дүниетанымның өзіндік
атқаратын қызметін білгеніміз жөн. Себебі, дүниетаным дүниетаныммен
шектеліп қоймайды. Ол өзінше қоғамдық қызмет атқарады:
а) ағартушылық қызмет. Дүниетанымның ағартушылық қызметі бар. Сананы
сауаттандырады, әлеуметтік, саяси жат көзқарастан тазартады.
ә) тәрбиелік қызмет. Дүниеге көзқарасты қатайтып сенімге айналдырады.
б) даму қызметі – адамның ой-өрісін кеңейтеді.
в) ұйымдастырушылық қызмет – адамның практикалық іс-әрекетіне басшылық
жасайды.
г) болжам қызметі. Өмірдегі іс-әрекетті ғылыми түрде болжау, соны іске
асыруға жәрдемдеседі.
Сонымен, оқыту және тәрбие жұмыстарының әр түрлі құралдарын, әдістері
мен тәсілдерін жинақы пайдаланудың нәтижесінде шәкірттердің ғылыми
көзқарастары, сенімі және мұраты қалыптасады.
Ғылыми дүниетанымның қарапайым түрі пәндер арқылы беріле береді.
Баланың ойы, санасы, көзқарасы қайшылықтар арқылы қалыптасады.
Жеке адамның дүниеге көзқарасының ұтымдылығы және тиімділігі, сол
көзқарастың өмірдегі қайшылықтарынан туындайды. Дүниеге көзқарас,
дүниетаным қайшылықтары арқылы айқындалады. Дүниетанымдық сана баланың
сезіміне, еркіне ықпал жасайды, ал сезім сананы бекітеді, ерікке дем
береді. Ерік сана арқылы сезімді басқарады.
Сана – объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға ғана тән ең
жоғары формасы.
Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын,
ұғымын білуіне белсенді қызмет атқаратын психикалық процестердің заңды
нәтижесі болып табылады. Баланың санасы ғылымды меңгерудің арқасында
қалыптасады, көзқарасы, сенімі бекиді.
Сезім – адамның дүниеге қатынасын, көңіл-күйін білдіретін болмыстың
мида ерекше бейнелеу түрі. Сезім күрделі құбылыстардың бірі. Сезім сұлулық,
әдемілікке, өнер арқылы тәрбиелеу барысында қалыптасады. Оған ерік керек.
Ерік – адамның өз мінез-құлқын меңгере алу қабілеті. Ерік еңбек, спорт
арқылы қайсарлыққа тәрбиелеу нәтижесінде пайда болады.
Мектепте дүниеге көзқарас, ғылыми дүниетаным оқу-тәрбие барысында
қалыптасады. Түрлі пәндер жүйесі, ақпарат құралдары, әдебиеттер, т.б.
дүниетанымның қалыптасуының басты құралдары. Ғылыми дүниетанымды
қалыптастыру үшін оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұнына табиғат пен
қоғамның заңдарын ашатын және дәлелдейтін көп мүмкіншіліктердің негізі
салынған.
Мектептен, сыныптан тыс ұйымдастырылған түрлі тәрбие жұмыстары
оқушылардың ғылыми-мтериалистік дүниетанымын дамытудың қажетті құралы болып
есептеледі. Мұндай тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың қоғамдық өмірге
ынтасын тәрбиелейді, саяси және мәдени ой-өрісін кеңейтеді, олардың
еңбекке, мамандықты таңдап алуға көзқарасын қалыптастырады. Осы бағытта
жүргізілетін түрлі пәндермен қатар, техникалық, жас натуралистер,
көркемөнер үйірмелерінің, халық педагогикасының, салт-дәстүрлерінің
тәрбиелік мәні зор. Үйірмелер оқушыларды қоғамдық іс-әрекетке үйретіп
дағдыландырады, олардың арасында ғылыми көзқарасты насихаттайды.
Отбасында, мектепте жұргізілетін еңбектің орны ерекше. Өмірге
бейімделу, шикізат өндіру, сауда-саттықпен айналысу, ілкімділік бүгінгі
күннің талабы. Оқушылар қарым-қатынас арқылы білімді игереді, көзқарас
қалыптасады, қоғамдық қатынастар тәжірибесі, сенімі мен сезімі дамиды,
ерікті меңгереді.
Сонымен дүниетанымдылықтың құралдары – пәндер, үйірмелер, еңбек, қарым-
қатынас, ал жолдары – осыларды меңгеру, игеру.
Ғылыми дүниетанымның қалыптасқан белгілері:
- ғылыми білімнің тереңдігі;
- адамның диалектикалық ойлау қабілеті;
- әлеуметтік белсенділік таныту;
- мақсаттылық, бағыттылық, соны іске асыру үшін күш-жігерін жұмсау.
Ұстаздардың шәкірттердің ақыл-ой күштері мен ойлауын дамыту жөніндегі,
жалпы дүниетанымдылықты қалыптастыру жөніндегі көздеген мақсат қызметін
ақыл-ой тәрбиесі дейміз. Ақыл-ой тәрбиесі арқылы бала білім алады.
Дүниетанымның тағы бір саласы – экология, табиғатты, қоршаған ортаны
білу, қорғау, сақтау.
Экология (грекшесі – ойкус, қазақшасы – үй, мекен)- тірі ағзалардың
тіршілік ортасы мен арақатынасын зерттейтін биологиялық ғылым. Экология
терминін 1866 жылы неміс биологы Э.Геккель ұсынған.
Экологияның негізі ағза мен ортаның бірлестігі және ағзалардың эволюция
процесінде өзгеруі деген ұғымнан құралады.
Қазір экология - өзінше үлкен ғылым. Ол сан тармаққа бөлінеді:
өндірістік экология, ауылшаруашылық экологиясы, табиғатты қорғау, т.б.
болып бөлшектеніп кете береді. Біздің қарастыратын мәсемелеміз экологиялық
білім, экологиялық тәрбие, былайша айтқанда, экологияның тәрбиесі, білімі,
соның оқушылардың дүниетанымына әсері.
Табиғат – адамның өмір сүретін ортасы. Сондықтан да адам сол табиғатты
таза сақтап, қоршаған ортаны ластамауға, кен байлықтарын барынша мұқият
пайданалып, табиғатқа зиян келтірмеуге тырысуда. Бұл- дүниежүзілік мәселе.
Қазақстанның өзін алып қарасақ, Арал теңізі, Балқаш көлі, Семей полигонының
салдары сияқты, т.б. шешімін таппаған мәселелер баршылық.
Табиғатты қорғаудың керек екенін баланың дүниеге келген күнінен бастап
санасына құя беруіміз керек. Жер – бұл біздің ортақ ғаламшарымыз, үй-
жайымыз. Сондықтан табиғатты тепе-теңдікте сақтауымыз қажет.Бірақ,
экологияны бұзатын да адамдар.
Экологиялық сана пән арқылы қалыптасады. Экологиялық сананы арнайы
сабақтар, кештер, іс-шаралар, үйірме жұмыстары арқылы қалыптастырған жөн.
Әсіресе саяхат немесе бау-бақшаға қарау, өсімдіктерді баптау, тал-терек
отырғызу, құстарға көмектесу, т.б. іс-әрекеттер экологиялық сананы
қалыптастырудың бірден-бір жолы болып табылады. Экологияны қорғау дегеніміз
– ол суды, топырақты, ауаны, қазба байлықтарды, өсімдіктерді, жан-
жануарларды сақтап қорғау [22].
1.3 Оқушыларының дүниетанымын қалыптастыруда биология пәнінің алатын
орны
Білім алудағы, өмір сүрудегі мақсат-дүниені тану. Дүниені тану арқылы
адам күн көреді, өмір сүреді, іс-әрекетіне өзгерістер енгізеді, қоғамды
дамытады, өмірде өз орнын табады.
Дүниетаным, дүниеге көзқарас күрделі мәселе. Дұрыс түсіну үшін оны
біртұтастықта қарау керек. Дүниені дүниеге көзқарас арқылы танимыз. Дүниеге
көзқарас – бізді қоршаған табиғи және қоғамдық болмыс, адам, оның өмірде
алатын орны туралы түсінік, ұғымдардың жиынтығы. Адамның дүниеге қарым-
қатынасы сан қилы. Соған сәйкес көзқарастың түрлері де көп. Бірақ кез
келген көзқарастың негізін философия құрайды. Ол жеке ғылымдардың қолы
жеткен табыстарын жинақтап қорытады да, өмір, болмыс туралы біртұтас
көзқарасты қалыптастырады. Философияның негізгі мәселесі – дүниеге
көзқарас. Оны шешуге байланысты көзқарастың басты екі түрін – материалистік
және иедалистік түрлерін айырамыз. Көзқарас – адамдардың әлеуметтік
болмысының бейнесі. Ол белгілі бір тарихи кезеңдегі адамдардың біліміне
және қоғамдық құрылысқа байланысты.
Кейінгі кезде ғылыми дүниетанымның төрт түрлі құрамын (компоненттерін)
көрсетіп жүр:
а) ғылыми білім жүйесі;
ә) дүниетану;
б) сенім;
в) адам мұраты.
Сонымен біз осылардың әрқайсысына тоқталып көрейік:
а) Білім – объективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол
тәжірибесі. Білім арқылы жеке адам табиғаттың және қоғам құбылыстарының
объективтік жақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады. Ғылыми білім –
қалыптасудың және дүниетанымның дамуының ғылыми үлкен тірегі. Міне, осының
нәтижесінде ғылыми білім әр адамның көзқарасына, сеніміне айналады.
ә) Дүниетаным – жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын
түсіндіру туралы пайымдауы, ой тұжырымы. Адам баласының пайда болу тарихын
түсіндіруде әр түрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Материалистер мұндай
мәселені ғылыми дүниетаным (матриалистік) тұрғысынан дәлелдесе, иеалистер
идеалистік тұрғысынан дәлелдейді, яғни бірінші кезекте идея ма, жоқ материя
ма деген сұрақтарға жауап іздейді.
Жалпы дүниетанымға сенім керек.
б) Сенім – терең, тиянақты ойланып айтылған идеялардың жиынтығы. Сенім
жеке адамның өмірлік ұстанымның беріктігін анықтайды, мінез-құлқын
сипаттайды. Әр түрлі идея адам сенімінің негізі – шындықты терең тану, оның
соңынан еріп отыру. Сенімде эмоционалдық толқу, интеллектуалдық сезім,
бірбеткейлік, қайсарлық, теоретикалық ой үлкен орын алады. Сенімге мұрат
керек.
в) Адам мұраты – жете түсінудің жоғары кемелі, адам баласының жоғары
мұрат-мақсаттары өмірге ұмтылушылығы. Мұрат – жеке адамды немесе қоғамдық
талаптардың мінез-құлқымен арман тілектерінің сипаты мен көріністерін
айқындайтын рухани бейне, үлгі, белгілі мақсатқа бағытталған адам
қызметінің жалпы формасы.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі үдеріс, оның барысында жеке
көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады, олар жеке адамның әрекет
жасауына басшылық болады. Дүниетаным үдерісінде әртүрлі факторлар әсер
етеді: әлеуметтік орта, оқыту, тәрбиелеу, ақпарат құралдары, саясат т.б.
Олардың әрқайсысы іс-әрекетке әр түрлі ықпал етеді.
Ғылыми дүниетаным қоғамдық сананың ең жоғары түрі. Бұл – философиялық,
экономикалық және саяси-әлеуметтік көзқарастың жиынтығы. Дүниетанымдық
идеяның жиынтығы табиғаттың, қоғамның, ой-өрістің дамуымен байланысынан
туындайды да, оқушылардың санасынан орын алады. Алғаш көзқарас болжам болып
санаға енеді де, біртіндеп ол ақиқатқа, сенімге ауысып қоғамдық,
әлеуметтік, табиғат дамуының себептеріне ғылыми көз жеткізуге болады. Алғаш
көзқарас болжам болып санаға енеді де, біртіндеп ол ақиқатқа, сенімге
ауысып қоғамдық, әлеуметтік, табиғат дамуының себептеріне ғылыми көз
жеткізуге болады. Дүниетаным, дүниеге көзқарас психикалық тұрғыда мына
жағдайда қаралады:
а) Дүниені қабылдау, дүниені сезіну, дүниені елестету-дүниетанымның
алғашқы қадамы, яғни дүниеге сыртай қарау.
ә) Дүниені түсіну, дүниені бағалау, дүниемен қатынас – дүниеге
көзқарасты бекітіп сенімге жетелейді.
Жеке адамның өмірге, табиғатқа көзқарастарының қалыптасу үдерісі
дүниетанымдық идеясы элементтерін игеруден, яғни білімнің, ғылымның
негіздерін және мінез-құлықтың белгілі нормаларын білу, оларды сақтай
білуден басталады.
Дүниетанымдық білімін оқушылар дене және ақыл-ой күшінің дамуына, білім
дәрежесіне сәйкес бірте-бірте игереді. Бастауыш сыныптан жоғары сыныпқа
қарай дүниетанымдылығы кеңейеді, тереңдейді, толықтырылады.
Оқыту мен тәрбиенің әрбір кезеңінде дүниетанымдық білімнің мазмұны,
тереңдігі және оларды оқушыларға түсіндіру мемлекеттік оқу және тәрбие
бағдарламаларында қарастырылған. Сондай-ақ оқулықтарда бағдарламаларға
сәйкес оқушылардың жас ерекшеліктері және күрделі дүниетанымдық ұғымды
игеру қабілеттері еске алынған.
а) 1-4 сынып оқушылары дүние, табиғаттың құбылыстары, республикадағы,
шетелдердегі қоғамдық және саяси өмір туралы, адамның табиғатпен өзара
әрекеттесуі, қоғам өміріндегі оның іс-әрекеті туралы ғылыми білімнің
бастапқы негіздерін игереді. Оқыту және тәрбие үдерісінде Қазақстан
халқының бүгінгі тыныс-тіршілігі, кешегі бабаларымыздың, бүкіл дүниежүзі
халықтарының өмірі туралы түсінік қалыптасады.
ә) 5-9 сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымы жаратылыстану, математика,
физика, гуманитарлық пәндерді оқыту үдерісінде дамиды. Сөйтіп олардың
көзқарасы қалыптасады. Олар бүгінгі өмірге бейімделеді. Экономика, бизнес,
сауда, еңбек, т.б. маңызын түсініп, бұрынғы масылдық көзқарастан арыла
бастайды. Шәкірттердің өмірлік жағдайларының қалыптасуы, әлеуметтік тұрмыс
және адамгершілік қалып, олардың тәжірибелік іс-әрекеттеріне үлкен ықпал
жасайды. Өйткені осы ортада әрбір оқушы өмір сүреді, тіршілік етеді, өмірге
бейімделеді.
б) 10-11 сынып оқушыларының табиғат және қоғам туралы ғылыми білім
шеңбері кеңиді, тереңдейді, диалектикалық ойлай білуі, табиғат пен қоғам
дамуының заңдылықтарын дәлеледеп түсіндіре білуі қалыптасады. Олар
жинақталған адамгершілік идеяға төселу үшін өздерінше жете түсінуге,
шындықты іздеуге, өздеріне және басқа адамдарға жоғары талап қоюға, барлық
өмірлік істерде әділетті, адал болуға тырысады.
Ғылыми дүниетаным тек оқу үдерісінде немесе тәрбие үдерісінде ғана
дамып қалыптаспайды. Ол күнделікті өмірде, тартыс-таласта, отбасында да
қалыптасады. Бірақ ол ғылыми дүниетанымға сүйеніп таразыланады. Әрине, оған
жоғарыда көрсеткеніміздей өзіндік көзқарас, сенімнің атқаратын рөлі ерекше.
Шәкірттердің дүниетанымын қалыптастыруда сол дүниетанымның өзіндік
атқаратын қызметін білгеніміз жөн. Себебі, дүниетаным дүниетаныммен
шектеліп қоймайды. Ол өзінше қоғамдық қызмет атқарады:
а) ағартушылық қызмет. Дүниетанымның ағартушылық қызметі бар. Сананы
сауаттандырады, әлеуметтік, саяси жат көзқарастан тазартады.
ә) тәрбиелік қызмет. Дүниеге көзқарасты қатайтып сенімге айналдырады.
б) даму қызметі – адамның ой-өрісін кеңейтеді.
в) ұйымдастырушылық қызмет – адамның практикалық іс-әрекетіне басшылық
жасайды.
г) болжам қызметі. Өмірдегі іс-әрекетті ғылыми түрде болжау, соны іске
асыруға жәрдемдеседі.
Сонымен, оқыту және тәрбие жұмыстарының әр түрлі құралдарын, әдістері
мен тәсілдерін жинақы пайдаланудың нәтижесінде шәкірттердің ғылыми
көзқарастары, сенімі және мұраты қалыптасады.
Ғылыми дүниетанымның қарапайым түрі бастауыш сыныпта пәндер арқылы
беріле береді. Баланың ойы, санасы, көзқарасы қайшылықтар арқылы
қалыптасады.
Жеке адамның дүниеге көзқарасының ұтымдылығы және тиімділігі, сол
көзқарастың өмірдегі қайшылықтарынан туындайды. Дүниеге көзқарас,
дүниетаным қайшылықтары арқылы айқындалады. Дүниетанымдық сана баланың
сезіміне, еркіне ықпал жасайды, ал сезім сананы бекітеді, ерікке дем
береді. Ерік сана арқылы сезімді басқарады.
Сана – объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға ғана тән ең
жоғары формасы.
Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын,
ұғымын білуіне белсенді қызмет атқаратын психикалық процестердің заңды
нәтижесі болып табылады. Баланың санасы ғылымды меңгерудің арқасында
қалыптасады, көзқарасы, сенімі бекиді.
Сезім – адамның дүниеге қатынасын, көңіл-күйін білдіретін болмыстың
мида ерекше бейнелеу түрі. Сезім күрделі құбылыстардың бірі. Сезім сұлулық,
әдемілікке, өнер арқылы тәрбиелеу барысында қалыптасады. Оған ерік керек.
Ерік – адамның өз мінез-құлқын меңгере алу қабілеті. Ерік еңбек, спорт
арқылы қайсарлыққа тәрбиелеу нәтижесінде пайда болады.
Мектепте дүниеге көзқарас, ғылыми дүниетаным оқу-тәрбие барысында
қалыптасады. Түрлі пәндер жүйесі, ақпарат құралдары, әдебиеттер, т.б.
дүниетанымның қалыптасуының басты құралдары. Ғылыми дүниетанымды
қалыптастыру үшін оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұнына табиғат пен
қоғамның заңдарын ашатын және дәлелдейтін көп мүмкіншіліктердің негізі
салынған.
Жоғарыда айтып өткендей 1-11 сынып оқушыларының әрқайсысы өзіндік
ерекшеліктер мен пәндер арқылы ғылыми дүниетанымдарын қалыптастырады. Ана
тілі, дүниетаным, жаратылыстану, матеамтика ғылымдарымен танысу процесінде
оқушылар теориялық және практикалық белгілі білім көлемін игереді.
Бастауыш сыныптағы пәндермен қатар, жоғары сыныптардағы математика,
физика, химия, биология оқулықтарында мазмұндалған негізгі теориялар мен
заңдар біртіндеп күрделене беріледі. Бұл теориялар мен заңдар табиғат
құбылыстарының терең байланыстылығын ашады, материалдық және рухани өзара
байланыс заңдылықтарын түсіндіреді. Жаратылыстану, математика ғылымдары
табиғаттың құбылыстары мен процестері және заңдылықтары туралы белгілі ұғым
жүйесін жасайды. Ботаника, жалпы биология курстарын оқу, мектептің оқу-
тәжірибе алаңдарында оқушылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негізі ... ... ..7
1.2 Оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың жолдары
және оның
құрамдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..13
1.3 Оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыруда биология
пәнінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 18
2 ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Биология сабақтарында оқушылардың ғылыми дүниетанымын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Биологиялық кештердің оқушылардың ғылыми дүниетанымын
кеңейтудегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Биологиялық көрме
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Дүниеге көзқарас адам қоғамымен бірге пайда
болған қоғамдық тарихи – құбылыс. Оның шығуының қайнар көзі - өмірдің өзі,
адамның тіршілік болмысы. Қоршаған дүние жайлы көзқарастың қалыптасуы –
танымға байланысты. Кез-келген тарихи кезеңдерде дүние, табиғат, оның
түрлері, құбылыстары туралы адамның өзіндік көзқарасы, түсінігі болады.
Дүниеге көзқарас – адамзат санасының, дүниетанымының қажетті бөлігі.
Отандық философ М. Орынбеков:
Дүниетаным жеке адам және оның қоғамдағы орны, сана-сезімдік қалпы жайлы
ұғымдарының жиынтығы, дүниенің біртұтастығын түсіну нәтижесі болып
табылады, - дейді.
Дүниетанымның басты категориясы ретінде дүние және адам алынады.
Дүниетаным – күрделі рухани жүйе. Дүниетаным, адам, оның қоғамдағы орнын
анықтау, табиғаттың құбылыстары мен заңдылықтарын тану философиялық
дүниетанымның негізгі мәселелері болып саналады. Дүниетаным адам санасының,
қоғам, табиғат құбылыстарының ғылыми түсінігін қамтиды.
Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз — айнала қоршаған орта, бүкіл
әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршіліктің мәні, мағынасы
туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы.
Дүниетанымның көзі — білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да
қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған білімнің шындығы мен
ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында айқындала түспек. Осы арқылы
адам, заттар, құбылыстар арасындағы қарым-қатынас пайда болады.
Бүгінгі таңда білім беру саласының басты міндеті - өскелең ұрпақтың
ұлттық дүниетанымын қалыптастыру екені айқын. Сондықтан да оқу тәрбие
үрдісінде оқушының ұлттық мәдениет пен ел тарихын, экономикалық,
экологиялық, әлеуметтік жағдайын саналы түсінуге, яғни ұлттық дүниетанымын
қалыптастыруға ерекше назар аударылуда.
Жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру өте күрделі және ұзақ үрдіс.
Сондықтан да әр адамның дүниеге көзқарасын қалыптастыру мәселесі мектепке
дейінгі тәрбие мен бастауыш сыныптарда, орта мектептерде жүзеге асырылуы
тиіс.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі.
Дүниетаным, таным, қазақ дүниетанымы саласында көптеген құнды ой-
пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың (С.Б. Крымский, Б.М. Кедров,
Э. Нысанбаев, А. Қасабеков, М. Орынбеков, Ж. Алтаев,
A. Кішібеков және т.б.) еңбектерінде жан-жақты талқыланып келеді.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясында ел
келешегі жас ұрпақтың тәрбиесіне, олардың білім негіздерін игеруіне,
біліктілігіне елдің болашағы байланысты екендігі айтылып, оған мән берілуі
маңызды іс екендігін байқатады.
Адамзаттың, қоғамның пайда болып қалыптасуы қоршаған табиғи ортаның
қажетті алғы шарттардың, жағдайлардың болуына байланысты..., ...адамның
өмір тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен табиғи
процестер — дейді, философтар Д. Кішібеков [1] пен Ү. Сыдықов. Табиғатты
танып, білу, игеру барысында адам қоршаған ортаға ауқымды, қуатты ықпал ете
алатын күш екенін және осы қарым-қатынас барысында дүниетанымы
қалыптасатынын А.Г. Спиркин [2], В.С. Степин [3],
Д.П. Горский [4], А.П. Шептулин [5], А.Ф. Файзуллаев [6] еңбектері де әр
саладан дәлелдейді. Адам тіршілігінің көзі — табиғат. Осы табиғат заттары
туралы оқып, оны танып білу арқылы адам сол табиғатпен қатынасқа түседі,
оның заттарын пайдаланып, екінші бір қолдан жасалған заттар шығарады.
Екінші затты жасау үшін ол ақылын, білімін жұмсайды, соның нәтижесінде
екінші табиғат заттары пайда болады. Бұл екінші табиғат дүниелері
қоғамның дамуына тікелей әсер етеді. Табиғат заттары туралы ғана емес, оның
құбылыстары жайында ұққандарын да ой елегінен өткізіп, табиғаттың даму
заңдылықтарын ашатын да — адам. Мұндай жетістіктерге ол қоршаған ортаға
бақылау жүргізу, ой қорыту, ғылыми-зерттеулер жүргізу нәтижесінде жетеді.
Жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру туралы еңбектерді талдау
нәтижесінде жеке пәндер негізінде бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастыру мәселесінің ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу нысанасына
айналғандығы белгілі болды.
Бүгінгі мектеп алдындағы басты міндет – оқу-тәрбие үрдісінде ұлттық
игіліктер мен адамзаттың мәдени мұраларының сабақтастығын сақтай отырып,
оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға жағдай туғызу болып отыр.
Әр оқушының өз елін, тілін, дінін, мәдениетін танып білуі, олардың
дүниетанымын қалыптастыруға жағдай жасайтыны сөзсіз.
Ғылыми дүниетаным негізіне дүниені түсіну, дүние туралы белгілі
ғылымдардың жиынтығы жатады. Дүниетаным тек қана білімді меңгеру процесінде
ғана емес, сонымен бірге ғылыми емес, қарапайым көзқарастарды жеңу
нәтижесінде қалыптасады. Ол қоғамның жаңаруына, қоғамдық және жаратылыстану
ғылымдары дамуына сәйкес жетілу үстінде. Өмірді жақсартудағы жаңа ғылыми
деректер, қоғамдық және жаратылыстану ғылымындағы ашулар, жаңа қоғамдық
тәжірибелер толықтырылуда, нақтылануда, бұрыннан қалыптасқан көзқарастар
және ойлау стеротиптері өзгеруде.
Жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру өте күрделі және ұзақ
үрдіс. Сондықтан да әр адамның дүниеге көзқарасын қалыптастыру мәселесі
мектепте жүзеге асырылуы тиіс. Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз –
айнала қоршаған орта, бүкіл әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны,
тіршілік мәні, мағынасы туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің
жүйеленген жиынтығы. Дүниетанымның көзі – білім. Білім неғұрлым тереңдеген
сайын дүниетаным да қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған
білімнің шындығы мен ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында
айқындала түспек. Осы арқылы адам, заттар мен құбылыстар арасындағы қарым-
қатынас пайда болады.
Дүниетанымды қалыптастыру өткінші процесс емес. Ол адам өмірін түгел
қамтиды. Оқушының жалпы дамуында бұл процесс тұрақты және үздіксіз
өзгерістерге ұшырайды. Оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру оларды
осы заманғы ғылыми біліммен қаруландыруға сүйенеді. Бұған мектепте
оқытылатын биология пәнінің маңызы зор.
Диплом жұмысының мақсаты. Биология сабақтарын оқыту барысында
оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыру жолдарын зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Биология пәні негізінде оқушыларының дүниетанымын қалыптасты- рудың
ғылыми-теориялық негізін анықтау;
-Оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық
мүмкіндіктері мен жағдайын анықтау;
-Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда, табиғат құбылыс-тарындағы
өзгерістердің болу себептерін түсініп білуде психологиялық ерекшеліктерді
(көру, есту, тері сезім мүшелері) ескере білу;
-Оқу үрдісі мен сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларының ғылыми
дүниетанымын қалыптастыруды жетілдіру мақсатында қосымша бағдарлама жасау,
оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеу объектісі: Оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыруда
қолданылатын биологиялық түсініктер мен ұғымдар.
Зерттеудің ғылыми әдістері, экспериментті жүргізу жолдары, орындалу
кезеңдері:
Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық,
ғылыми және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау; оқыту процесін бақылау;
алдыңғы қатарлы үлгілі ұстаздардың озат іс-тәжірибелерін жинақтау, талдау,
салыстыру, қорыту; педагогикалық эксперимент жүргізу және оның нәтижесін
сұрыптау; диагностика жасау әдістері қолданылды.
Білім туралы заң, Қазақстан-2030 стратегиясы, бүгінгі білім мен
тәрбие берудің өзекті мәселелері, озық технологиялық тәжірибелер негіз
болып, педагогикалық, психологиялық, ғылыми - әдістемелік әдебиеттерге шолу
жасалынды.
Бірінші кезеңде, зерттеу проблемасы бойынша психологиялық,
педагогикалық, философиялық және ғылыми - әдістемелік әдебиеттерге талдау
жасалынып, ғылыми аппарат айқындалды.
Екінші кезеңде, жинақталған теориялық және деректі материалдарға
жүйелі талдау беріліп, басқа да ғылымдар салаларында жарық көрген
еңбектерді зерттеп, талдау жұмысы жалғастырылды.
Үшінші кезеңде, эксперименттік – тәжірибе жұмыстарының нәтижелері
жүйелі талқыланып, тұтас педагогикалық үрдісте байқаудан өтіп, ой елегінен
өткізілді және әдістемелік ұсыныстар жасалынды.
Ғылыми жаңалығы:
1. Оқушылардың дүниетанымын кеңейтуде биология сабақтарының атқаратын
қызметі, көлемі, мазмұны және жүйесі теориялық түрде негізделді.
2. Биология пәнінің оқушылардың дүниетанымын дамытудағы және
шығармашылық мүмкіндіктерін арттырудағы ролі айқындалды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден,
2 тараудан және қорытынды бөлімінен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК -
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың
теориялық негізі
Қазақстан Республикасының егемен ел болып, тәуелсіз мемлекет жағдайында
болуы білім беру мен тәрбие үрдісін жаңаша құру қажеттілігі туып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты мақсаты – ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау - деп айтылған
[6, 55 б.]. Білім берудің бағыт-бағдары Қазақстан Республикасының
Конституциясында [7], Қазақстан-2030 [8] стратегиялық бағдарламасында
және басқа да мемлекеттік құжаттарда негізделген.
Бүгінгі таңда жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне
қойылатын талаптар күшейе түсуде. Сол талаптардың бірі - оқушының
дүниетанымын қалыптастыруда елеулі ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру.
Білім – дүниетанымның кәусар бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын
дүниетаным да қалыптасып, тұрақтана түседі.
Орта білім стандартында Мектептің әрбір саласында жеке тұлғаны дамыту
міндетіне сай білім мазмұнының толық жүзеге асуын қамтамасыз ету талабы
қойылып отыр. Мұнда әсіресе, оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мәселесі
басты орынды алмақ.
Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімдер тірек
болады. Адам, табиғат, қоғам – біртұтас ұғым. Адам, табиғат, қоғам
арасындағы және олардың үнемі бірлікте дамитынын оқушылар бастауыш
сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Бастауыш сыныпта
оқытудың барысында оқушының таным процесі тез дамиды. Өйткені бастауыш
сынып оқушыларының көру және есту сезім мүшелері арқылы қабылдауымен есте
сақтау қабілеті жоғарғы дәрежеде болады.
Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз – айнала қоршаған орта, бүкіл
әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршілік мәні, мағынасы
туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы.
Дүниетанымның көзі – білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да
қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған білімнің шындығы мен
ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында айқындала түспек. Осы арқылы
адам, заттар мен құбылыстар арасындағы қарым-қатынас пайда болады.
Дүниеге көзқарас адам қоғамымен бірге пайда болған қоғамдық тарихи –
құбылыс. Оның шығуының қайнар көзі - өмірдің өзі, адамның тіршілік болмысы.
Қоршаған дүние жайлы көзқарастың қалыптасуы – танымға байланысты. Кез-
келген тарихи кезеңдерде дүние, табиғат, оның түрлері, құбылыстары туралы
адамның өзіндік көзқарасы, түсінігі болады. Дүниеге көзқарас – адамзат
санасының, дүниетанымының қажетті бөлігі. Отандық философ М.Орынбеков:
Дүниетаным жеке адам және оның қоғамдағы орны, сана-сезімдік қалпы жайлы
ұғымдарының жиынтығы, дүниенің біртұтастығын түсіну нәтижесі болып
табылады, - дейді [9].
Дүниетанымның басты категориясы ретінде дүние және адам алынады.
Дүниетаным – күрделі рухани жүйе. Дүниетаным, адам, оның қоғамдағы орнын
анықтау, табиғаттың құбылыстары мен заңдылықтарын тану философиялық
дүниетанымның негізгі мәселелері болып саналады. Дүниетаным адам санасының,
қоғам, табиғат құбылыстарының ғылыми түсінігін қамтиды.
Танымға көмегін тигізетін оқушының сезім мүшелерінің жұмысы арқылы олар
сыртқы дүниені қабылдайды. Әртүрлі оқу әрекеттері нәтижесінде олар дүниені
біртұтас бірлікте сезініп, қабылдау арқылы санасында білім қоры жиналып, ой-
өрісі кеңейеді.
Дүниетаным, таным, қазақ дүниетанымы саласында көптеген құнды ой-
пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың (С.Б. Крымский [10], Б.М.
Кедров [11], Э. Нысанбаев [12], А. Қасабеков [13], М. Орынбеков, Ж. Алтаев,
Кішібеков A. және т.б.) еңбектерінде жан-жақты талқыланып келеді.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері болса бірқатар психологтар
мен педагогтардың еңбектерінде (М.А. Данилов, И.Я. Лернер, Л.В. Занков,
М.И. Махмудов, А.А. Люблинская, А.Н. Леонтьев,
Н.Б. Менчинская, П.Я. Гольперин, Д.Б. Эльконин, М.И. Левина, Ю.К.
Бабанский, Т.И. Шамова, С.П. Барнов [14]) зерттеу объектісіне қарай жүйелі
талданған.
Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектерге, оқу-
әдістемелік құралдарға, олардың мектеп оқушыларының оқу-тәрбие процесіне
ендірілу тәжірибесіне жасаған талдау барысында биологияны оқытудың
теориялық негізіне байланысты кемшіліктер байқалды:
- оқушылар дүниетанымын қалыптастырып, оларға қоршаған дүниеден ғылыми
және экологиялық білім негізін меңгертуде пәннің маңызы сараланғанмен, осы
кезге дейін осы бағдарламалық талаптардың өз деңгейінде жүзеге аспай
отырғаны;
- табиғаттан берілетін білімнің адам өмірімен, қоғаммен байланысы толық
ашылмағандығы, мектептердің үнемі аударма оқулықтарды пайдаланумен шектеліп
келгендігі;
- оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыратын өздігінен жұмыс
істеу әрекеттерін ұйымдастыруға негіз болып, бағыт беретін оқытудың әдіс-
тәсілдерін зерттеуге арналған әдістемелік жұмыстардың жеткіліксіздігі;
- биологияны оқытудың ең бастысы, негізгісі ретінде сөздік әдіспен
шектелуі, оқушылар белсенділігін арттыратын, ізденушілігін дамытатын
жағдаяттардың жасалмауы, осының салдарынан оқушылардың шығармашылық
қабілеттерінің төмендеп, көріп байқағандарын қайталап айтумен
шектелетіндігі:
- осы кезге дейін мектеп оқушыларына қоршаған ортадан білім берудің
әдістемелік мәселелерін жүйелі зерттеген монографиялық еңбектердің жоқтығы.
Бүгінгі күні білім мазмұнын кіріктіріп оқыту арқылы оның ғылыми
деңгейін көтеру мәселесі қойылып отырған жағдайда оқушыларға табиғат, адам,
қоғам жайында беретін білім негізінде олардың дүние танымын қалыптастыру
үшін биологияны оқытудың ғылыми әдістемелік жүйесін жасау орынды
талаптардың бірі.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс. Оның нәтижесінде
жеке көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады. Олар жеке адамның
әрекет жасауына басшылық етеді. Дүниетаным процесінде әртүрлі факторлар,
мәселен әлеуметтік микроорта мен тәжірибе жаппай ақпарат құралдары т.б.
әсер етеді. Олардың әрқайсысы адам іс-әрекетіне әртүрлі ықпал жасайды.
Білім мен тәрбие беру арқылы адамның ой-сезіміне, мінез-құлқына,
дүниетанымына әсер етуге болады. Ғұлама ойшыл Әл-Фараби айтқандай адамдағы
үш қабілетті дұрыс жолға қойып тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтижеге жетуге
мүмкіндік туады. Дүниедегі ең бағалы байлық – адам болғандықтан, оның
қоршаған дүниеге көзқарасы, білу деңгейі қоғам дамуында, табиғатты сақтауда
және өзінің тұлға ретінде қалыптасуында негізгі орын алады. Оның адамдық
қасиеттері, ұстайтын жолы, дүниеге көзқарасы, мақсат-тілегі, мінез-құлқы,
моральдық бейнесі іштей өзімен бірге тумайды, қоғамда, басқа адамдар
арасында өмір сүру барысында қалыптасады.
Философтар: В. Афанасьев, В. Журавлев, П. Алексеев, М. Федосеев,
А. Леонтьев, Г. Смирнов, А. Спиркин, Ә. Нысанбаев, Ж. Әбділдин, Д.
Кішібеков, О. Сегізбаев, Ә. Тұрғанбаев, М. Орынбеков [15] т.б. дүниетаным
ұғымын сипаттай келе, дүниетанымды тұтас дүние туралы ондағы адамның орны
жайындағы түсініктер мен пікірлердің жиынтығы деп түсіндіреді.
Белгілі философтар А.Леонтьев, Г.Смирнов, А.Спиркин, Ә.Нысанбаев,
Ж.Әбділдин дүниетаным құрылымын, оның негізгі нысаны – қоғамдық сананы
саралау тұрғысынан қарастырады.
Адамзаттың, қоғамның пайда болып қалыптасуы қоршаған табиғи ортаның
қажетті алғы шарттардың, жағдайлардың болуына байланысты ..., ...
адамның өмір тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен
табиғи процестер, - дейді философтар Д. Кішібеков [16] пен Ұ. Сыдықов.
Адам тіршілігінің көзі – табиғат. Осы табиғат заттары туралы оқып, оны
танып білу арқылы адам сол табиғатпен қатынасқа түседі, оның заттарын
пайдаланып, екінші бір қолдан жасалынған заттар шығарады. Екінші затты
жасау үшін ол ақылын, білімін жұмсайды, соның нәтижесінде екінші табиғат
заттары пайда болады. Бұл екінші табиғат дүниелері қоғамның дамуына
тікелей әсер етеді. Табиғат заттары туралы ғана емес, оның құбылыстары
жайында ұққандарын да ой елегінен өткізіп, табиғаттың даму заңдылықтарын
ашатын да – адам. Мұндай жетістіктерге ол қоршаған ортаға бақылау жүргізу,
ой қорыту, ғылыми зерттеулер жүргізу нәтижесінде жетеді.
Дүниетаным ұғымы диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен
тұтастығына сүйенбей өте алмайды. Дүние – ол тек бізді қоршаған табиғат
қана емес, ол – адам, адам мен адамның қарым-қатынасы, ол – табиғат,
табиғат заттары мен құбылыстары, ол – қоғам. Әр қоғамның өркендеуіне
адамның ойы мен білімі қандай керек болса, табиғат пен оның байлығы да
сондай болу керек. Осының өзі дүниенің бір-бірімен байланысты дамитын, оны
бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын орта екенін көрсетеді.
Дүниетаным – дүние және тану деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Оқушыларға танытқалы отырғанымыз да – дүние. Сол дүниені танып-білу
әдістері мен оларды қаруландыру жолын іздестіріп, тиімділерін іс жүзінде
қолдануға ұсынамыз. Дүние – қоршаған орта, табиғат, бүкіл әлем, олай болса
оған енбейтін, оның құрамына кірмейтін бірде бір зат не құбылыс жоқ. Адам
дүниені өмір бойы танып, білумен, оның таусылмас ерекшеліктерін бақылап,
байқауымен айналысатыны анық. Бірақ оның сырын түгел біліп шегіне шыға
меңгеру мүмкін емес. Дүниені өз дәрежесінде танып білу әр адамның меңгерген
білім деңгейі мен оның мазмұнына байланысты жүзеге асады.
Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты дүниені тану шеңбері мен оның
мәнін ұғыну дәрежесі тереңдей түседі. Әр кезеңнің психологиялық
ерекшеліктеріне байланысты дүниетану мүмкіндігі де өзгереді. Дүниені өз
мәнінде тану үшін адамның санасы, ой-пікірі, білім деңгейі дамуы керек.
Керісінше дүниені танып білуге байланысты білім көлемі мен ұғым деңгейі,
сана-сезімі кеңейе түседі, адамның көзқарасы қалыптасады. Сөйтіп
диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен біртұтастығы жүзеге асады.
Дүниетаным тұтастай алғанда адамның білімі мен нанымы, ар-ождан
мұраттары мен әлеуметтік құлықтардың реттеушісі, саяси бағыт-бағдар,
қоршаған ортаға психологиялық және эстетикалық көзқарас - дейді,
М. Орынбеков.
Дүниетанымның басқа ғылыми емес көзқарастардан айырмашылығы – ол
табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтарын дұрыс бейнелейді. Сол
заңдылықтарды меңгерудің және адамдардың практикалық іс-әрекеттерінде
қолданудың жолдарын көрсетеді.
Ғалымдардың пікірлері бойынша, көзқарастар мен сенімдер дүниетанымның
күрделі құрылымының өзегі болып табылады.
Философ Д. Злобин дүниетаным ұғымына анықтама беріп, оның негізгі
компоненттеріне сенім мен күмәнді жатқызады. Ал А. Спиркин дүниетаным
құрылымына білімді құндылық-бағыттаушылық, сенім мен қатар мұратты да
кіргізеді [17]. Ол дүниетанымның қалыптасуы әлеуметтік жағдай, тәрбие мен
білім беру ісіне байланысты екенін айқын атап көрсетеді.
Дүниетаным гнесологиялық тұрғыда қоршаған шындықтың адам санасында
бейнеленуі ретінде пайымдалғандықтан, ол танымның ерекше формасы іспеттес
(В. Копкин, Г. Платонов, М. Федосеев, В. Иванов) деп саналады.
Қоғамдық сананың өсуіне байланысты адамның ойлау дәрежесінің шеңбері
ұлғайып, ... қоршап тұрған дүниені, қоғамды және адамның өзін дұрыс
бейнелеу белесіне жету көзделеді.
Сонымен философтардың ой-пікірлеріне сүйене отырып, біз дүниетаным
дегеніміз - адам санасындағы дүниенің сыртқы бейнесі ғана емес, оның сол
дүниеге, қоғамдық өмірге деген қарым-қатынасы деген тұжырымға келдік.
Дүниетаным – ақиқатты рухани қажетті игеру жүйесі, оның ішінде
тұтастай алғанда адамның білімі мен нанымы, ар-ұждан мұраты мен әлеуметтік
құлықтың реттеушісі, саяси бағыт-бағдар, қоршаған ортаға психологиялық және
эстетикалық көзқарас .
Дүниетаным – жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру
туралы пайымдауы, ой тұжырымы. Жалпы дүниетанымға сенім керек. Ал сенім –
терең, тиянақты ойланып айтылған идеялар жиынтығы. Сенім жеке адамның
өмірлік ұстанымының беріктігін анықтайды, мінез-құлқын сипаттайды. Әртүрлі
идея адам сенімінің негізі – шыныдықты терең тану, оның соңынан еріп отыру.
Сенімді эмоционалды толқу, интеллектуалдық сезім, бірбеткейлік, қайсарлық,
теориялық үлкен ой орын алады [18].
Бірқатар педагог ғалымдар: М. Алексеев [19], Т. Балавадзе, В. Медведев,
Б.Лихачев, И.Харламов, Э.Моносзон, И. Огурцов, И. Школьник, Р. Рогова, И.
Лернер, Е. Сағындықұлы, Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев [20] т.б. дүниетанымды
тұлғаның қалыптасуы мен дамуының анықтаушы факторы екенін ерекше атайды.
Олар білімді, сенімді, дүниетаным мен адам мұратын дүниетанымның құрылымдық
компоненттері деп көрсетеді.
Белгілі педагогтар Ж.Б.Қоянбаев пен Р.М. Қоянбаев бастауыш сынып
оқушылары жас ерекшеліктері және күрделі дүниетанымдық ұғымды игеру
қабілеттеріне қарай дүние, табиғаттың құбылыстары, адамның табиғатпен өзара
әрекеттесуі, қоғамдағы оның іс-әрекеті туралы ғылыми білімнің бастапқы
негіздерін игеріп, оқу тәрбие үрдісінде Отан, бейбітшілік туралы түсінігі
қалыптасады дейді.
Педагог И.Харламов дүниетанымның адам өмірі мен мінез-құлқына әсерін
атап, дүниетанымның хабарлау-айқындау, бағдарлы-реттеуші фукциялары мен оны
қалыптастырудың өлшемдерін белгілесе, Б. Лихачев дүниетанымның дамытушылық,
ағартушылық, тәрбиелік, ұйымдастыру-шылық функцияларының маңыздылығын
ерекше атайды. Педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде оқушылардың
дүниетанымының қалыптасуына байланысты бірнеше қағидалардың қажеттілігі
көрсетіледі: дүниетанымды қалыптастыруда білімнің ролі; білімнің сенімге
айналуы; дүниетанымдық міндеттерді шешу үшін оқушылар позициясының мәні;
оқушылардың жас ерекшелігінің әсері; оқушыларда дүниетанымды қалыптастыру
үшін қажетті жалпы және ерекше жағдайлар.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру жолдарын зерттеген ғалымдардың
көпшілігі орта және жоғары сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру
мәселесін көбірек қарастырғаны, ал дүниетанымды бастауыш сыныптан бастап
қалыптастыру қажеттігі елеусіз қалғаны анықталды. М.Н. Алексеев, Т.Н.
Балавадзе, И.Г. Огурцов,
Р.М. Рогова, Л.С. Выготский, Н.А. Менчинская [18], Т.К. Мухина,
В.А. Сластенин, В.А. Сухомлинский, Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев [21] сияқты
ғалымдар бастауыш мектеп оқушыларына дүниетанымның негізін қалыптастырудың
қажеттігін көрсетіп, олардың санасында қоршаған дүние қалай бейнелейтінін,
қандай көзқарас пен қарым-қатынас қалыптасатынын анықтаған.
Дүниетанымдық білім туралы К.Д.Ушинский: ... ең кіші сыныптан бастап
оқушылардың жасына қолайлы өзінің жинақталған көзқарасы болуы керек ...
Әрбір жыл сайын бұл көзқарастың тереңдетілуі, кеңеюі, толықтырылуы тиіс,-
деп тұжырымдайды.
Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру мәселесін
зерттеуде Н.А. Менчинская, О.Г. Богданова, Э.И. Моносзон, Т.К. Мухина, Р.М.
Рогова, М.Н. Скаткин, В.А. Сластенина еңбектері нәтижелі болып табылады.
Олар бастауыш саты – оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың ең қолайлы
мерзімі екенін атап көрсетеді. М.Н.Скаткин балаларда қоршаған орта туралы
алғашқы түсінік мектепке дейінгі кезеңде қалыптасып, бастауыш мектепте
қоғам, табиғат құбылыстары мен заңдылықтары туралы нақты білім
қалыптастыруға болатынын тұжырымдайды.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда Ш. Уәлиханов,
Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов,
М. Дулатов, Ж.Аймауытов еңбектерінің маңызы зор.
Сондай-ақ көрнекті қазақ ақын- жазушылар: С.Бегалин, Ө.Тұрымжанов, Қ.
Әбдіқадыров, Б. Соқпақбаев, Б. Тұрсынбаев, М. Әлімбаев, Қ. Мырзалиев,
К.Баянбайдың шығармалары бастауыш сынып оқушыларының қоршаған орта, оның
табиғаты туралы көзқарастарын қалыптастыруға негіз болатыны сөзсіз.
Оқушыларда дүние, табиғаттың құбылыстарын, біздің еліміздегі, шет
елдегі қоғамдық және саяси өмір туралы, адамның табиғатпен өзара
әрекеттесуі, қоғам өміріндегі оның іс-әрекеті туралы ғылыми білімнің
бастапқы негіздерін игереді. Оқыту және тәрбие барысында Отан, халық
туралы, алдыңғы қатарлы адамдардың дүниежүзі халықтарының бейбітшілік және
бақыты үшін күресу туралы оқушылардың түсінігі қалыптасады.
Ендеше, қорыта келе, балалардың дүниетанымын қалыптастырып, оларды
тереңдетуге мұғалімнің іс-тәжірибесінің қызықтылығы, тартымдылығы, көп
түрлілігі қажет-ақ.
1.2 Оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың
жолдары және оның құрамдары
Дүниетаным – қызықты және тірі мектеп. Дүниетаным жұмыстарымен
айналысқан мұғалімнің өзіне де өте пайдалы. Олар өз білімдері мен
педагогикалық шеберліктерін тереңдетуге, оны әрі қарай дамытуға, сабақ
әдістемесін түрлендіруге мүмкіндік алып, экологиялық білім мен тәрбие
беруде нақтылық пен сенімділікті енгізеді. Дүниетаным – бұл мұғалімдердің
білімдерін жетілдірудің ең тиімді жолы.
Дүниетаным - жергілікті белгілі бір жіктелген өмірді немесе еліміздің
шағын бөлігін оқып үйрену. Оқушылар өз өлкесі жөніндегі білім қорын
меңгеруді алғаш рет мектеп табалдырығын аттаудан бастайды. Дүниетану
жұмыстары барған сайын күрделене әрі кеңейе түседі, оқушылардың дүниетанымы
кеңейіп, өз өлкесі жөніндегі экологиялық білім негіздері қорлана түседі.
Оқушылар табиғаттың маусымға қарай өзгеруін, соған сай адамдардың еңбектегі
іс-әрекетінің өзгеруін бақылай алады.
Мектепте биология сабақтарын біз кімбіз? біз қайдан шықтық? деген
сұрақтардан бастау керек. Алдымен қайда тұратындығын, қоршаған орта
нысандарын, туған жердің несімен танымал екендігін анықтаудың маңызы зор.
Бастапқыда оқушылар сенің тұрған жерің несімен танымал? деген сұраққа
жауап беруге қиналады. Артынан бірте-бірте сол жердегі өндіріс орындары,
батырлар, ескерткіштер, соғыс және еңбек ардагерлері т.б. мәліметтер
тізбегі атала бастайды. Осылайша әр елді мекен туралы ақпарат жинақталады.
Дүниетанымды қалыптастыру өткінші процесс емес. Ол адам өмірін түгел
қамтиды. Оқушының жалпы дамуында бұл процесс тұрақты және үздіксіз
өзгерістерге ұшырайды. Оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру оларды
осы заманғы ғылыми біліммен қаруландыруға сүйенеді. Бұған мектепте
оқытылатын барлық пәндердің қатынасы бар.
Мектепте оқытылатын жаратылыстану, математика ғылымдары табиғаттың
құбылыстары мен процестері және заңдылықтары туралы белгілі ұғым жүйесін
жасайды. Ботаника, жалпы биология курстарын оқу, мектептің оқу-тәжірибе
учаскілерінде, оқушылардың өндірістік бригадаларында шәкірттер жұмыс істей
жүріп, өсімдіктердің даму процесін адам баласының толық меңгере
алатындығына көзі жетеді.
Білім алудағы, өмір сүрудегі мақсат-дүниені тану. Дүниені тану арқылы
адам күн көреді, өмір сүреді, іс-әрекетіне өзгерістер енгізеді, қоғамды
дамытады, өмірде өз орнын табады.
Дүниетаным, дүниеге көзқарас күрделі мәселе. Дұрыс түсіну үшін оны
біртұтастықта қарау керек. Дүниені дүниеге көзқарас арқылы танимыз. Дүниеге
көзқарас – бізді қоршаған табиғи және қоғамдық болмыс, адам, оның өмірде
алатын орны туралы түсінік, ұғымдардың жиынтығы. Адамның дүниеге қарым-
қатынасы сан қилы. Соған сәйкес көзқарастың түрлері де көп. Бірақ кез
келген көзқарастың негізін философия құрайды. Ол жеке ғылымдардың қолы
жеткен табыстарын жинақтап қорытады да, өмір, болмыс туралы біртұтас
көзқарасты қалыптастырады. Философияның негізгі мәселесі – дүниеге
көзқарас. Оны шешуге байланысты көзқарастың басты екі түрін – материалистік
және иедалистік түрлерін айырамыз. Көзқарас – адамдардың әлеуметтік
болмысының бейнесі. Ол белгілі бір тарихи кезеңдегі адамдардың біліміне
және қоғамдық құрылысқа байланысты.
Кейінгі кезде ғылыми дүниетанымның төрт түрлі құрамын (компоненттерін)
көрсетіп жүр:
а) ғылыми білім жүйесі;
ә) дүниетану;
б) сенім;
в) адам мұраты.
Сонымен біз осылардың әрқайсысына тоқталып көрейік:
а) Білім – объективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол
тәжірибесі. Білім арқылы жеке адам табиғаттың және қоғам құбылыстарының
объективтік жақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады. Ғылыми білім –
қалыптасудың және дүниетанымның дамуының ғылыми үлкен тірегі. Міне, осының
нәтижесінде ғылыми білім әр адамның көзқарасына, сеніміне айналады.
ә) Дүниетаным – жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын
түсіндіру туралы пайымдауы, ой тұжырымы. Адам баласының пайда болу тарихын
түсіндіруде әр түрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Материалистер мұндай
мәселені ғылыми дүниетаным (матриалистік) тұрғысынан дәлелдесе, иеалистер
идеалистік тұрғысынан дәлелдейді, яғни бірінші кезекте идея ма, жоқ материя
ма деген сұрақтарға жауап іздейді.
Жалпы дүниетанымға сенім керек.
б) Сенім – терең, тиянақты ойланып айтылған идеялардың жиынтығы. Сенім
жеке адамның өмірлік ұстанымның беріктігін анықтайды, мінез-құлқын
сипаттайды. Әр түрлі идея адам сенімінің негізі – шындықты терең тану, оның
соңынан еріп отыру. Сенімде эмоционалдық толқу, интеллектуалдық сезім,
бірбеткейлік, қайсарлық, теоретикалық ой үлкен орын алады. Сенімге мұрат
керек.
в) Адам мұраты – жете түсінудің жоғары кемелі, адам баласының жоғары
мұрат-мақсаттары өмірге ұмтылушылығы. Мұрат – жеке адамды немесе қоғамдық
талаптардың мінез-құлқымен арман тілектерінің сипаты мен көріністерін
айқындайтын рухани бейне, үлгі, белгілі мақсатқа бағытталған адам
қызметінің жалпы формасы.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі үдеріс, оның барысында жеке
көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады, олар жеке адамның әрекет
жасауына басшылық болады. Дүниетаным үдерісінде әртүрлі факторлар әсер
етеді: әлеуметтік орта, оқыту, тәрбиелеу, ақпарат құралдары, саясат т.б.
Олардың әрқайсысы іс-әрекетке әр түрлі ықпал етеді.
Ғылыми дүниетаным қоғамдық сананың ең жоғары түрі. Бұл – философиялық,
экономикалық және саяси-әлеуметтік көзқарастың жиынтығы. Дүниетанымдық
идеяның жиынтығы табиғаттың, қоғамның, ой-өрістің дамуымен байланысынан
туындайды да, оқушылардың санасынан орын алады. Алғаш көзқарас болжам болып
санаға енеді де, біртіндеп ол ақиқатқа, сенімге ауысып қоғамдық,
әлеуметтік, табиғат дамуының себептеріне ғылыми көз жеткізуге болады. Алғаш
көзқарас болжам болып санаға енеді де, біртіндеп ол ақиқатқа, сенімге
ауысып қоғамдық, әлеуметтік, табиғат дамуының себептеріне ғылыми көз
жеткізуге болады. Дүниетаным, дүниеге көзқарас психикалық тұрғыда мына
жағдайда қаралады:
а) Дүниені қабылдау, дүниені сезіну, дүниені елестету-дүниетанымның
алғашқы қадамы, яғни дүниеге сыртай қарау.
ә) Дүниені түсіну, дүниені бағалау, дүниемен қатынас – дүниеге
көзқарасты бекітіп сенімге жетелейді.
Жеке адамның өмірге, табиғатқа көзқарастарының қалыптасу үдерісі
дүниетанымдық идеясы элементтерін игеруден, яғни білімнің, ғылымның
негіздерін және мінез-құлықтың белгілі нормаларын білу, оларды сақтай
білуден басталады.
Дүниетанымдық білімін оқушылар дене және ақыл-ой күшінің дамуына, білім
дәрежесіне сәйкес бірте-бірте игереді. Бастауыш сыныптан жоғары сыныпқа
қарай дүниетанымдылығы кеңейеді, тереңдейді, толықтырылады.
Оқыту мен тәрбиенің әрбір кезеңінде дүниетанымдық білімнің мазмұны,
тереңдігі және оларды оқушыларға түсіндіру мемлекеттік оқу және тәрбие
бағдарламаларында қарастырылған. Сондай-ақ оқулықтарда бағдарламаларға
сәйкес оқушылардың жас ерекшеліктері және күрделі дүниетанымдық ұғымды
игеру қабілеттері еске алынған.
Ғылыми дүниетаным тек оқу үдерісінде немесе тәрбие үдерісінде ғана
дамып қалыптаспайды. Ол күнделікті өмірде, тартыс-таласта, отбасында да
қалыптасады. Бірақ ол ғылыми дүниетанымға сүйеніп таразыланады. Әрине, оған
жоғарыда көрсеткеніміздей өзіндік көзқарас, сенімнің атқаратын рөлі ерекше.
Шәкірттердің дүниетанымын қалыптастыруда сол дүниетанымның өзіндік
атқаратын қызметін білгеніміз жөн. Себебі, дүниетаным дүниетаныммен
шектеліп қоймайды. Ол өзінше қоғамдық қызмет атқарады:
а) ағартушылық қызмет. Дүниетанымның ағартушылық қызметі бар. Сананы
сауаттандырады, әлеуметтік, саяси жат көзқарастан тазартады.
ә) тәрбиелік қызмет. Дүниеге көзқарасты қатайтып сенімге айналдырады.
б) даму қызметі – адамның ой-өрісін кеңейтеді.
в) ұйымдастырушылық қызмет – адамның практикалық іс-әрекетіне басшылық
жасайды.
г) болжам қызметі. Өмірдегі іс-әрекетті ғылыми түрде болжау, соны іске
асыруға жәрдемдеседі.
Сонымен, оқыту және тәрбие жұмыстарының әр түрлі құралдарын, әдістері
мен тәсілдерін жинақы пайдаланудың нәтижесінде шәкірттердің ғылыми
көзқарастары, сенімі және мұраты қалыптасады.
Ғылыми дүниетанымның қарапайым түрі пәндер арқылы беріле береді.
Баланың ойы, санасы, көзқарасы қайшылықтар арқылы қалыптасады.
Жеке адамның дүниеге көзқарасының ұтымдылығы және тиімділігі, сол
көзқарастың өмірдегі қайшылықтарынан туындайды. Дүниеге көзқарас,
дүниетаным қайшылықтары арқылы айқындалады. Дүниетанымдық сана баланың
сезіміне, еркіне ықпал жасайды, ал сезім сананы бекітеді, ерікке дем
береді. Ерік сана арқылы сезімді басқарады.
Сана – объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға ғана тән ең
жоғары формасы.
Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын,
ұғымын білуіне белсенді қызмет атқаратын психикалық процестердің заңды
нәтижесі болып табылады. Баланың санасы ғылымды меңгерудің арқасында
қалыптасады, көзқарасы, сенімі бекиді.
Сезім – адамның дүниеге қатынасын, көңіл-күйін білдіретін болмыстың
мида ерекше бейнелеу түрі. Сезім күрделі құбылыстардың бірі. Сезім сұлулық,
әдемілікке, өнер арқылы тәрбиелеу барысында қалыптасады. Оған ерік керек.
Ерік – адамның өз мінез-құлқын меңгере алу қабілеті. Ерік еңбек, спорт
арқылы қайсарлыққа тәрбиелеу нәтижесінде пайда болады.
Мектепте дүниеге көзқарас, ғылыми дүниетаным оқу-тәрбие барысында
қалыптасады. Түрлі пәндер жүйесі, ақпарат құралдары, әдебиеттер, т.б.
дүниетанымның қалыптасуының басты құралдары. Ғылыми дүниетанымды
қалыптастыру үшін оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұнына табиғат пен
қоғамның заңдарын ашатын және дәлелдейтін көп мүмкіншіліктердің негізі
салынған.
Мектептен, сыныптан тыс ұйымдастырылған түрлі тәрбие жұмыстары
оқушылардың ғылыми-мтериалистік дүниетанымын дамытудың қажетті құралы болып
есептеледі. Мұндай тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың қоғамдық өмірге
ынтасын тәрбиелейді, саяси және мәдени ой-өрісін кеңейтеді, олардың
еңбекке, мамандықты таңдап алуға көзқарасын қалыптастырады. Осы бағытта
жүргізілетін түрлі пәндермен қатар, техникалық, жас натуралистер,
көркемөнер үйірмелерінің, халық педагогикасының, салт-дәстүрлерінің
тәрбиелік мәні зор. Үйірмелер оқушыларды қоғамдық іс-әрекетке үйретіп
дағдыландырады, олардың арасында ғылыми көзқарасты насихаттайды.
Отбасында, мектепте жұргізілетін еңбектің орны ерекше. Өмірге
бейімделу, шикізат өндіру, сауда-саттықпен айналысу, ілкімділік бүгінгі
күннің талабы. Оқушылар қарым-қатынас арқылы білімді игереді, көзқарас
қалыптасады, қоғамдық қатынастар тәжірибесі, сенімі мен сезімі дамиды,
ерікті меңгереді.
Сонымен дүниетанымдылықтың құралдары – пәндер, үйірмелер, еңбек, қарым-
қатынас, ал жолдары – осыларды меңгеру, игеру.
Ғылыми дүниетанымның қалыптасқан белгілері:
- ғылыми білімнің тереңдігі;
- адамның диалектикалық ойлау қабілеті;
- әлеуметтік белсенділік таныту;
- мақсаттылық, бағыттылық, соны іске асыру үшін күш-жігерін жұмсау.
Ұстаздардың шәкірттердің ақыл-ой күштері мен ойлауын дамыту жөніндегі,
жалпы дүниетанымдылықты қалыптастыру жөніндегі көздеген мақсат қызметін
ақыл-ой тәрбиесі дейміз. Ақыл-ой тәрбиесі арқылы бала білім алады.
Дүниетанымның тағы бір саласы – экология, табиғатты, қоршаған ортаны
білу, қорғау, сақтау.
Экология (грекшесі – ойкус, қазақшасы – үй, мекен)- тірі ағзалардың
тіршілік ортасы мен арақатынасын зерттейтін биологиялық ғылым. Экология
терминін 1866 жылы неміс биологы Э.Геккель ұсынған.
Экологияның негізі ағза мен ортаның бірлестігі және ағзалардың эволюция
процесінде өзгеруі деген ұғымнан құралады.
Қазір экология - өзінше үлкен ғылым. Ол сан тармаққа бөлінеді:
өндірістік экология, ауылшаруашылық экологиясы, табиғатты қорғау, т.б.
болып бөлшектеніп кете береді. Біздің қарастыратын мәсемелеміз экологиялық
білім, экологиялық тәрбие, былайша айтқанда, экологияның тәрбиесі, білімі,
соның оқушылардың дүниетанымына әсері.
Табиғат – адамның өмір сүретін ортасы. Сондықтан да адам сол табиғатты
таза сақтап, қоршаған ортаны ластамауға, кен байлықтарын барынша мұқият
пайданалып, табиғатқа зиян келтірмеуге тырысуда. Бұл- дүниежүзілік мәселе.
Қазақстанның өзін алып қарасақ, Арал теңізі, Балқаш көлі, Семей полигонының
салдары сияқты, т.б. шешімін таппаған мәселелер баршылық.
Табиғатты қорғаудың керек екенін баланың дүниеге келген күнінен бастап
санасына құя беруіміз керек. Жер – бұл біздің ортақ ғаламшарымыз, үй-
жайымыз. Сондықтан табиғатты тепе-теңдікте сақтауымыз қажет.Бірақ,
экологияны бұзатын да адамдар.
Экологиялық сана пән арқылы қалыптасады. Экологиялық сананы арнайы
сабақтар, кештер, іс-шаралар, үйірме жұмыстары арқылы қалыптастырған жөн.
Әсіресе саяхат немесе бау-бақшаға қарау, өсімдіктерді баптау, тал-терек
отырғызу, құстарға көмектесу, т.б. іс-әрекеттер экологиялық сананы
қалыптастырудың бірден-бір жолы болып табылады. Экологияны қорғау дегеніміз
– ол суды, топырақты, ауаны, қазба байлықтарды, өсімдіктерді, жан-
жануарларды сақтап қорғау [22].
1.3 Оқушыларының дүниетанымын қалыптастыруда биология пәнінің алатын
орны
Білім алудағы, өмір сүрудегі мақсат-дүниені тану. Дүниені тану арқылы
адам күн көреді, өмір сүреді, іс-әрекетіне өзгерістер енгізеді, қоғамды
дамытады, өмірде өз орнын табады.
Дүниетаным, дүниеге көзқарас күрделі мәселе. Дұрыс түсіну үшін оны
біртұтастықта қарау керек. Дүниені дүниеге көзқарас арқылы танимыз. Дүниеге
көзқарас – бізді қоршаған табиғи және қоғамдық болмыс, адам, оның өмірде
алатын орны туралы түсінік, ұғымдардың жиынтығы. Адамның дүниеге қарым-
қатынасы сан қилы. Соған сәйкес көзқарастың түрлері де көп. Бірақ кез
келген көзқарастың негізін философия құрайды. Ол жеке ғылымдардың қолы
жеткен табыстарын жинақтап қорытады да, өмір, болмыс туралы біртұтас
көзқарасты қалыптастырады. Философияның негізгі мәселесі – дүниеге
көзқарас. Оны шешуге байланысты көзқарастың басты екі түрін – материалистік
және иедалистік түрлерін айырамыз. Көзқарас – адамдардың әлеуметтік
болмысының бейнесі. Ол белгілі бір тарихи кезеңдегі адамдардың біліміне
және қоғамдық құрылысқа байланысты.
Кейінгі кезде ғылыми дүниетанымның төрт түрлі құрамын (компоненттерін)
көрсетіп жүр:
а) ғылыми білім жүйесі;
ә) дүниетану;
б) сенім;
в) адам мұраты.
Сонымен біз осылардың әрқайсысына тоқталып көрейік:
а) Білім – объективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол
тәжірибесі. Білім арқылы жеке адам табиғаттың және қоғам құбылыстарының
объективтік жақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады. Ғылыми білім –
қалыптасудың және дүниетанымның дамуының ғылыми үлкен тірегі. Міне, осының
нәтижесінде ғылыми білім әр адамның көзқарасына, сеніміне айналады.
ә) Дүниетаным – жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын
түсіндіру туралы пайымдауы, ой тұжырымы. Адам баласының пайда болу тарихын
түсіндіруде әр түрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Материалистер мұндай
мәселені ғылыми дүниетаным (матриалистік) тұрғысынан дәлелдесе, иеалистер
идеалистік тұрғысынан дәлелдейді, яғни бірінші кезекте идея ма, жоқ материя
ма деген сұрақтарға жауап іздейді.
Жалпы дүниетанымға сенім керек.
б) Сенім – терең, тиянақты ойланып айтылған идеялардың жиынтығы. Сенім
жеке адамның өмірлік ұстанымның беріктігін анықтайды, мінез-құлқын
сипаттайды. Әр түрлі идея адам сенімінің негізі – шындықты терең тану, оның
соңынан еріп отыру. Сенімде эмоционалдық толқу, интеллектуалдық сезім,
бірбеткейлік, қайсарлық, теоретикалық ой үлкен орын алады. Сенімге мұрат
керек.
в) Адам мұраты – жете түсінудің жоғары кемелі, адам баласының жоғары
мұрат-мақсаттары өмірге ұмтылушылығы. Мұрат – жеке адамды немесе қоғамдық
талаптардың мінез-құлқымен арман тілектерінің сипаты мен көріністерін
айқындайтын рухани бейне, үлгі, белгілі мақсатқа бағытталған адам
қызметінің жалпы формасы.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі үдеріс, оның барысында жеке
көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады, олар жеке адамның әрекет
жасауына басшылық болады. Дүниетаным үдерісінде әртүрлі факторлар әсер
етеді: әлеуметтік орта, оқыту, тәрбиелеу, ақпарат құралдары, саясат т.б.
Олардың әрқайсысы іс-әрекетке әр түрлі ықпал етеді.
Ғылыми дүниетаным қоғамдық сананың ең жоғары түрі. Бұл – философиялық,
экономикалық және саяси-әлеуметтік көзқарастың жиынтығы. Дүниетанымдық
идеяның жиынтығы табиғаттың, қоғамның, ой-өрістің дамуымен байланысынан
туындайды да, оқушылардың санасынан орын алады. Алғаш көзқарас болжам болып
санаға енеді де, біртіндеп ол ақиқатқа, сенімге ауысып қоғамдық,
әлеуметтік, табиғат дамуының себептеріне ғылыми көз жеткізуге болады. Алғаш
көзқарас болжам болып санаға енеді де, біртіндеп ол ақиқатқа, сенімге
ауысып қоғамдық, әлеуметтік, табиғат дамуының себептеріне ғылыми көз
жеткізуге болады. Дүниетаным, дүниеге көзқарас психикалық тұрғыда мына
жағдайда қаралады:
а) Дүниені қабылдау, дүниені сезіну, дүниені елестету-дүниетанымның
алғашқы қадамы, яғни дүниеге сыртай қарау.
ә) Дүниені түсіну, дүниені бағалау, дүниемен қатынас – дүниеге
көзқарасты бекітіп сенімге жетелейді.
Жеке адамның өмірге, табиғатқа көзқарастарының қалыптасу үдерісі
дүниетанымдық идеясы элементтерін игеруден, яғни білімнің, ғылымның
негіздерін және мінез-құлықтың белгілі нормаларын білу, оларды сақтай
білуден басталады.
Дүниетанымдық білімін оқушылар дене және ақыл-ой күшінің дамуына, білім
дәрежесіне сәйкес бірте-бірте игереді. Бастауыш сыныптан жоғары сыныпқа
қарай дүниетанымдылығы кеңейеді, тереңдейді, толықтырылады.
Оқыту мен тәрбиенің әрбір кезеңінде дүниетанымдық білімнің мазмұны,
тереңдігі және оларды оқушыларға түсіндіру мемлекеттік оқу және тәрбие
бағдарламаларында қарастырылған. Сондай-ақ оқулықтарда бағдарламаларға
сәйкес оқушылардың жас ерекшеліктері және күрделі дүниетанымдық ұғымды
игеру қабілеттері еске алынған.
а) 1-4 сынып оқушылары дүние, табиғаттың құбылыстары, республикадағы,
шетелдердегі қоғамдық және саяси өмір туралы, адамның табиғатпен өзара
әрекеттесуі, қоғам өміріндегі оның іс-әрекеті туралы ғылыми білімнің
бастапқы негіздерін игереді. Оқыту және тәрбие үдерісінде Қазақстан
халқының бүгінгі тыныс-тіршілігі, кешегі бабаларымыздың, бүкіл дүниежүзі
халықтарының өмірі туралы түсінік қалыптасады.
ә) 5-9 сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымы жаратылыстану, математика,
физика, гуманитарлық пәндерді оқыту үдерісінде дамиды. Сөйтіп олардың
көзқарасы қалыптасады. Олар бүгінгі өмірге бейімделеді. Экономика, бизнес,
сауда, еңбек, т.б. маңызын түсініп, бұрынғы масылдық көзқарастан арыла
бастайды. Шәкірттердің өмірлік жағдайларының қалыптасуы, әлеуметтік тұрмыс
және адамгершілік қалып, олардың тәжірибелік іс-әрекеттеріне үлкен ықпал
жасайды. Өйткені осы ортада әрбір оқушы өмір сүреді, тіршілік етеді, өмірге
бейімделеді.
б) 10-11 сынып оқушыларының табиғат және қоғам туралы ғылыми білім
шеңбері кеңиді, тереңдейді, диалектикалық ойлай білуі, табиғат пен қоғам
дамуының заңдылықтарын дәлеледеп түсіндіре білуі қалыптасады. Олар
жинақталған адамгершілік идеяға төселу үшін өздерінше жете түсінуге,
шындықты іздеуге, өздеріне және басқа адамдарға жоғары талап қоюға, барлық
өмірлік істерде әділетті, адал болуға тырысады.
Ғылыми дүниетаным тек оқу үдерісінде немесе тәрбие үдерісінде ғана
дамып қалыптаспайды. Ол күнделікті өмірде, тартыс-таласта, отбасында да
қалыптасады. Бірақ ол ғылыми дүниетанымға сүйеніп таразыланады. Әрине, оған
жоғарыда көрсеткеніміздей өзіндік көзқарас, сенімнің атқаратын рөлі ерекше.
Шәкірттердің дүниетанымын қалыптастыруда сол дүниетанымның өзіндік
атқаратын қызметін білгеніміз жөн. Себебі, дүниетаным дүниетаныммен
шектеліп қоймайды. Ол өзінше қоғамдық қызмет атқарады:
а) ағартушылық қызмет. Дүниетанымның ағартушылық қызметі бар. Сананы
сауаттандырады, әлеуметтік, саяси жат көзқарастан тазартады.
ә) тәрбиелік қызмет. Дүниеге көзқарасты қатайтып сенімге айналдырады.
б) даму қызметі – адамның ой-өрісін кеңейтеді.
в) ұйымдастырушылық қызмет – адамның практикалық іс-әрекетіне басшылық
жасайды.
г) болжам қызметі. Өмірдегі іс-әрекетті ғылыми түрде болжау, соны іске
асыруға жәрдемдеседі.
Сонымен, оқыту және тәрбие жұмыстарының әр түрлі құралдарын, әдістері
мен тәсілдерін жинақы пайдаланудың нәтижесінде шәкірттердің ғылыми
көзқарастары, сенімі және мұраты қалыптасады.
Ғылыми дүниетанымның қарапайым түрі бастауыш сыныпта пәндер арқылы
беріле береді. Баланың ойы, санасы, көзқарасы қайшылықтар арқылы
қалыптасады.
Жеке адамның дүниеге көзқарасының ұтымдылығы және тиімділігі, сол
көзқарастың өмірдегі қайшылықтарынан туындайды. Дүниеге көзқарас,
дүниетаным қайшылықтары арқылы айқындалады. Дүниетанымдық сана баланың
сезіміне, еркіне ықпал жасайды, ал сезім сананы бекітеді, ерікке дем
береді. Ерік сана арқылы сезімді басқарады.
Сана – объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға ғана тән ең
жоғары формасы.
Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын,
ұғымын білуіне белсенді қызмет атқаратын психикалық процестердің заңды
нәтижесі болып табылады. Баланың санасы ғылымды меңгерудің арқасында
қалыптасады, көзқарасы, сенімі бекиді.
Сезім – адамның дүниеге қатынасын, көңіл-күйін білдіретін болмыстың
мида ерекше бейнелеу түрі. Сезім күрделі құбылыстардың бірі. Сезім сұлулық,
әдемілікке, өнер арқылы тәрбиелеу барысында қалыптасады. Оған ерік керек.
Ерік – адамның өз мінез-құлқын меңгере алу қабілеті. Ерік еңбек, спорт
арқылы қайсарлыққа тәрбиелеу нәтижесінде пайда болады.
Мектепте дүниеге көзқарас, ғылыми дүниетаным оқу-тәрбие барысында
қалыптасады. Түрлі пәндер жүйесі, ақпарат құралдары, әдебиеттер, т.б.
дүниетанымның қалыптасуының басты құралдары. Ғылыми дүниетанымды
қалыптастыру үшін оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұнына табиғат пен
қоғамның заңдарын ашатын және дәлелдейтін көп мүмкіншіліктердің негізі
салынған.
Жоғарыда айтып өткендей 1-11 сынып оқушыларының әрқайсысы өзіндік
ерекшеліктер мен пәндер арқылы ғылыми дүниетанымдарын қалыптастырады. Ана
тілі, дүниетаным, жаратылыстану, матеамтика ғылымдарымен танысу процесінде
оқушылар теориялық және практикалық белгілі білім көлемін игереді.
Бастауыш сыныптағы пәндермен қатар, жоғары сыныптардағы математика,
физика, химия, биология оқулықтарында мазмұндалған негізгі теориялар мен
заңдар біртіндеп күрделене беріледі. Бұл теориялар мен заңдар табиғат
құбылыстарының терең байланыстылығын ашады, материалдық және рухани өзара
байланыс заңдылықтарын түсіндіреді. Жаратылыстану, математика ғылымдары
табиғаттың құбылыстары мен процестері және заңдылықтары туралы белгілі ұғым
жүйесін жасайды. Ботаника, жалпы биология курстарын оқу, мектептің оқу-
тәжірибе алаңдарында оқушылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz