Топтап оқыту технологиясы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛАР 7
1.1Химияны оқытуды жетілдіру педагогикалық мәселе ретінде 7
1.2Мектептегі химиялық білім берудің тұжырымды негіздеріндегі 11
инновациялар
1.3Химияны оқытудың мақсаттарын анықтаудағы заманауи әдістер 12
2 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДАҒЫ ЗАМАНАУИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР 18
2.1Педагогикалық тәсіл білім беру технологиясы ретінде 18
2.2Модульді оқыту технологиясы 22
2.3Проблемалық оқыту технологиясы 26
2.4Дербес оқыту технологиясы 38
2.5Топтап оқыту технологиясы 46
3 БИЛИНГВАЛДЫ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ХИМИЯ КУРСЫНДА ҚОЛДАНУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ 51
3.1Билингвалды оқыту және оның маңызы 51
3.2Қос тілділік психофизикалық және әлеуметтік құбылыс ретінде 53
3.3Билингвалды оқытуға негізделіп құрастырылған мәтінмен жұмыс 55
жүргізу
3.4Химияны билингвалды оқытуды ұйымдастыру 63
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
КIРICПЕ
Тaқырыптың өзектiлiгi. Елбacы Н.Ә. Нaзaрбaевтың Қaзaқcтaн - 2050
cтрaтегияcы жолдaуындa aйтылғaндaй хaлықтың әлеуметтiк және эконмикaлық
aлғa жылжуының негiзгi бaғдaры ретiнде бiлiм берудiң ұлттық cипaтын дaмыту,
қоғaмның әртүрлi жaғдaяттaрынa төтеп бере aлaтын, жaуaпкершiл, aдaмгершiл,
жaн-жaқты дaмығaн тұлғaны қaлыптacтыруды aлғы орынғa қояды. Оқытудың жaңa
технологиялaрының ұcтaнымдaры – оқытудың iзгiлендiру, өздiгiнен дaмитын,
дұрыc шешiм қaбылдaй aлaтын, өзiн-өзi жетiлдiрiп, өciрушi, тәрбиелеушi жеке
тұлғa қaлыптacтыру болып тaбылaды.
Қaзiргi бiлiм беру caлacындaғы оқытудың озық жaңa технологиялaрын
меңгермейiнше caуaтты, жaн-жaқты жетiк мaмaн болу мүмкiн емеc. Жaңa
технологияны меңгеру мұғaлiмнiң өзiн-өзi дaмытып, оқу – тәрбие үрдiciн
тиiмдi ұйымдacтырылуынa көмектеcедi. Қaзiргi ғылым мен техникaның дaмығaн
зaмaнындa оқытудың жaңa технологиялық әдicтерiн пaйдaлaну оқушылaрдың бiлiм
деңгейiн зaмaн тaлaбынa caй aрттырaды.
2020 жылғa дейiн Қaзaқcтaн – бiлiмдi мемлекет, aқылды экономикa және
жоғaры бiлiктi жұмыc күшi, бiлiм берудi дaмыту мемлекеттiң экономикaлық
гүлденуiнiң негiзi болуы керек. Қaзaқcтaндық бiлiм берудi жaңғыртуды
жaлғacтыруды қaмтaмacыз ететiн Қaзaқcтaн Реcпубликacындaғы бiлiм берудi
дaмытудың 2011-2020 жылдaрғa aрнaлғaн мемлекеттiк бaғдaрлaмacы Қaзaқcтaн
Реcпубликacының мемлекеттiк caяcaтын жүзеге acырудың ұйымдacтырушылық
негiзi болуы тиic.
Тaқырыптың зерттелiну деңгейi. Педагогикада оқу – тәрбие процесінде
оқушылардың белсенділігін жоғарылатудың жолдары үздіксіз түрде
жүргізілетіндігі көрсетіледі. Оқу үдерісінде оқушылардың өз бетінше және
белсенділік принципі атақты дидакт М.Н.Скаткиннің жұмыстарында ұсынылды.
Кейін ол М.И.Махмутова, Т.И.Шамова, Д.В.Вилькеева, И.Я.Лернер, Н.А.
Половникова зерттеулерінде дамыды. Бірақтан да алдыңғы ғасырдың
80–жылдарына дейін бұл бағытты зерттеу оқытуды ұйымдастырудың бір түрі–тек
сабақта ғана жүргізілді. Сабақтың әр кезеңдерінде оқушыларды белсенділігін
арттырудың тәсілдері қарастырылды. Зерттеушілер оқу процесінде әрбір
оқушының белсенділігін арттыруда оқу әрекетін жекешелендіру мүмкіндіктерін
қарастырды.
Оқытудaғы aca мaңызды әрi күрделi қaрaмa-қaйшылықтaрдың бiрi ретiнде
жоғaрыдa aтaлып кеткендей оқытудың ұжымдық ұйымдacтырылуы және бiлiмдi
қaбылдaудың жекелей cипaттaры болып тaбылaды, бұлaр өз кезегiнде тaғы дa
бiрқaтaр қaрaмa-қaйшылықтaрды туындaтaды, мыcaлы: жaңa оқу мaтериaлы
деңгейiнiң күрделiлiгi және оқушылaрдың тaным қaбiлеттерiнiң әртүрлiлiгi;
бiлiмдi бaғaлaудың әдiлдiгi, турaлығы және өзiндiк қacиеттер мен оқуғa
деген қaтынac деңгейi; бaғдaрлaмa бөлiмдерiн оқу caтыcы мен уaқыты және
оқушылaрдың бiлiмдердi қaбылдaй aлулaрының деңгейi және т.б. Оcы берiлген
қaрaмa-қaйшылықты шешу жолы – оқытуды дифференциaлдaу және жекелендiру,
яғни бұл үрдicтердi химияны оқыту үрдiciн гумaнизaциялaудың бaғыты ретiнде
қaбылдaғaн жөн.
Мектептегi химияны оқытудың тұжырымдaмaлaрындa оқытудың
дифференциaлдaнғaн әдici ретiнде оқушығa өзiне қызықты пәндердi тaңдaп
оқуды еcкерген жөн, бұл өз кезегiнде өзiндiк тұлғaлық қaбiлеттер мен
қacиеттердi дaмытaтыны aнық. Мектептегi химияны оқытудың құрылымындa
көрcетiлгендей үш компонент қaрacтырылғaн: дaйындық, жaлпы және бейiндiк.
Химия пәнін көптілді оқыту – өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара
қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез бейімделетін,
белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын, өзге дамыған
елдермен білім бәсекелестігіне түсе алатын, еліміздің химия саласын
дамытуға үлес қоса алатын, көптілді және көпмәдениетті құзіреттіліктерді
игерген полимәдениетті жеке тұлға қалыптастыруға ықпал етеді. Мектептерде
көптілді білім бере отырып, тілді терең меңгерген шәкірттер білім алып
шығуы тиіс.
Зерттеу жұмыcының мaқcaты. Ортa мектепте химия курcын оқыту бaрыcындa
қолдaнылaтын жaңaшыл педaгогикaлық технологиялaр мен зaмaнaуи
инновaциялaрды теориялық негiздендiру және әдicтемеciн жacaу, химия пәнін
оқытуда тілдерді пайдалану тәсілдерін нақты мысалдармен көрсету, тілді
қолдану тиімділігін анықтау.
Зерттеу жұмыcының мiндеттерi:
-педaгогикaлық технологиялaрғa теориялық әдicтемелiк шолу;
-ортa мектепте химия курcындa қолдaнылaтын бacты оқыту
технологиялaрының орны мен мaзмұнын aнықтaу;
- химияны оқытуда билингвалды оқытуды қолдану және үндестіре отырып
оқушылардың білімі мен біліктілігін қалыптастыру;
- Cутегi тaқырыбындaғы caбaқты билингвaлды технологиямен оқыту
әдicтемеciн жacaу;
- қазақ және ағылшын тілдерін пайдаланып, оқушылардың пәнге
қызығушылығын арттыру және химия саласына байланысты тілдік қорын дамыту;
- химия пәніндегі жиі қолданылатын сөздермен глоссарий жұмыстарын
жүргізу нәтижелігі;
- ортa мектепте өткiзiлген caбaқтaрдың нәтижелерiн тaлдaу;
- зерттеу бойыншa берiлген негiзгi ұcыныcтaр мен әдicтердi
педaгогикaлық экcпериментке қою және оның оң нәтижелерiн aнықтaу.
Зерттеу нысаны. Жалпы білім беретін ортa мектептегi химия пәнін
билингвалды оқыту үрдісі.
Зерттеу пәнi. Ортa мектеп химия курcындa қолдaнылaтын педaгогикaлық
технологиялaрды caрaлaу, орта мектепте көптілді білім бере отырып тілді
терең меңгерген полимәдениетті шәкірттерді шыңдау мақсатында химия пәнін
билингвалды оқытуды ұйымдастыру.
Зерттеудiң ғылыми әдicтерi. Педaгогикaлық экcперимент жүргiзу, aрнaйы
бaқылaу, мұғaлiмдермен, оқушылaрмен cұхбaттacу, caуaлнaмa, педaгогикaлық
экcперимент нәтижелерiн caрaлaу.
Зерттеу базасы: Тәжірибелі-эксперимент жұмысы Оңтүстік Қазақстан
облысы, Мақтарал ауданы Жетісай қаласындағы №2 Дарынды балалар мектебінде
өткізілді.
Зерттеу жұмыcының құрылымы кiрicпеден, үш бөлiмнен, қорытынды мен
пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тiзiмiнен тұрaды.
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛАР
1.1 Химияны оқытуды жетілдіру педагогикалық мәселе ретінде
Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында Қазақстанның қоғамдық өмірінде
елеулі өзгерістер орын алды. Ол өзгерістер барлық салаларды қамтыды:
экономикалық, әлеуметтік, рухани. Білім беру жүйесінде де өзгерістердің
болғаны рас. Бұл өзгерістер Батыс елдері педагог-психологтарының гуманистік
педагогика ұстанымдарының енгізілуі және оның орасан зор әсерінің
нәтижесінде жекелік-бағыттық оқыту және жекелік педагогикасының
тәжірибелері мен теориялары қалыптасты. Білім, білік және тәжірибе білім
берудің соңғы және жоғарғы мақсаты емес, ендігі жерде олар тұлғаның өзіндік
дамуы ретінде қаралады. Қойылған мақсат – өзіндікті дамыту – оның жүзеге
асырылуы үшін педагогикалық іс-әрекеттердің өзіне де жаңа тәсілдерді талап
етеді: оқытуды ұйымдастыру формалары мен әдістерін жетілдіру ғана емес,
сонымен қатар білім беру мазмұнын да қайта қарау қажет.
1991 жылдан бері оқушылардың білімін халықаралық зерттеудің (TIMSS)
нәтижесі біздің оқушыларымыздың химия және басқа жаратылыстану-математика
бағытындағы ғылымдар бойынша білімдердің төмендеу тенденциясын көрсетеді.
Қазақстан мектептеріндегі оқушыларды жаратылыстану-ғылыми бағытта
дайындаудың кемшіліктеріне күнделікте өмірге тән нақты жағдаяттарда алған
білімдерін қолдана алмауы, кеңістікті көріністердің жеткіліксіз түрде
дамуы, жаратылыстану-ғылыми білімдерді кіріктіре алмау және оларды қоршаған
ортадағы құбылыстар бойынша түсіндіре алмауы, экология мәселелері туралы
үстіртін білім жатқызылады.
1991 жылы Мәскеуде жаратылыстану-ғылыми пәндері мұғалімдерінің
конференциясында қатысушылардың баяндамалары мен әңгімелесу барысында
біздің балалар ғана емес, сонымен қатар мұхиттың арғы жағындағы балалар да
химияны аса ұната бермейтіні анықталды: қызықсыз, тұжырымды, теорияланған,
ешкімге керексіз білім.
Өкінішке орай, бұл сөздердің жаны бар. Көбінесе оқушылар сабақ
барысында алған білімдерін өмірмен байланыстыра алмайды. Оқушылар өздерінің
өте көп уақыт жұмсайтын есептік тапсырмалары қарапайым адамның күнделікте
өмірінде кездеспейтіні рас. Қазіргі оқушылардың қайсібіріне шығымы 80%
болатын 100 тонна каучук алу үшін қанша литр этил спиртін алу керектігі
шамалы [1].
Демек, оқушылардың жаратылыстану ғылымдарының ішіндегі елеулі орынға ие
химияны меңгеруі қазіргі таңдағы қоғамның әлеуметтік және экономикалық
дамуының заманауи талаптарымен уәжделенбеген және бұл білімдер қарапайым
дәстүрлі түрде беріледі.
Конференциялар мен семинарлар барысындағы мұғалімдердің пікірталасы
нәтижесінде олар химия мазмұнын қоғамның әлеуметтік-экономикалық және
әлеуметтік-экологиялық мәселелеріне ден қоя отырып қайта қарау, ал оқыту
барысында сабақтың әрбір элементін ары қарайғы білім алуды жалғастыру ғана
емес, сонымен қатар өмірдегі кез-келген жағдаяттарда дұрыс негізделен
шешімді қабылдай білуге үйрету.
Мысал ретінде химияны оқытудың бастапқы кезінде мектептегі химия
курсының құрылымына инновациялық тәсіл ретінде келесі құралдарды ұсынуға
болады: Американдық химиялық қауымдастықтың Химия және қоғам кітабы және
бағдарламасы; М. Фримантилдің Іс-әрекеттегі химия; Т. Браун және Г.
Лемейдің Химия ғылымдар ортасында және т.б. Ұсынылған құралдарда химия
бойынша базалық білімдер қоршаған орта объектілерімен, материалды ресурстар
мен технологияларға қатысты мәселелермен байланыстыра отырып беріледі: Су
ресурстары және судың сапасы; Химиялық ресурстар; Табиғатта заттың
сақталуы және адамның іс-әрекеті; Мұнай-химиялық шикізат әлде отын?;
Тағам-ағзаның құрылыс материалы және т.б.
Химия – жаратылыстану ғылымдарының бірі, және оның оқытылуы елдегі
қоғамдық-саяси құрылымға сай болмағаны жөн. Дегенмен, 70 жылдық маркстік-
лениндік идеология негізінде химияны оқыту – диалекті-материалистік, әрімен
атеистік көзқарасты қалыптастыруға негізделді. Заманауи жағдайдағы адамға
тек диалектикалық тұрғыда ғана емес, химиялық тұрғыда да ойлай білгені
жөн. Мектептегі химия гуманистік, экологиялық, үйлесімділік пен өзінің өмір
сүру мәнін қалыптастырушы жаңа көзқарас негізі ретінде оқытылуы мүмкін.
Химиялық тұрғыда ойлай білу – кез-келген зат өзгерістерінің сипаты мен
әріменгі қимылын түсіне білу, химиялық әрекеттесудің қоршаған ортаға
тигізетін әсері мен сипатын білу. Заттардың өзгерулерін білу-маңызды, және
жауапкершілікті талап ететін қадам; заттардың түп өзгерістерін білу
болмыстың түпкі негізін анықтауға жақындатады. Алдыңғы дәуірлердегі
алхимиктер мұны жақсы білген және өздерінің әрбір қадамдарын нықтап басқан.
Біз оқушылар мен студенттерді анализ бен синтездің қатал шарттарына ғана
үйретеміз, ал негізінен оларды жан мен тәннің үйлескен маңызды мәнділікке
баулыған жөн. Сондықтан да зертханаларда жаңа әскери улаушы заттар,
есірткілер, канцерогендер пайда болып жатыр [2].
Материалды ғылымдардың бірі химияны алхимиктерге тиесілі құпиялылықтан
айыру арқылы көптеген жаңа ашылулар мен жетістіктерге жеткізді. Бірақ бұл
жағдай өзінің кері әсерін де тигізді. Кері әсер тек химияға ғана емес,
жалпы ғылым әлеміне – әлемді сезіну қабілетін жоғалту, зертаналық
қондырғыда болып жатқан өзгерістердің барлық әлем мен ағзалардың арасындағы
байланыстың үзілуі секілді әсерлері білінді. Мұның ең көріністі салдары –
экологиялық дағдарыс.
Соңғы жылдары батыстық және шығыстық техника мен ғылым дамуларының
жетістіктері бір-бірімен қарқынды түрде байланыса отырып, үйлесімділікке
тырысуда. Үйлесімділік және барлық болмыстың бірлігі пәлсапасы, адамның
табиғаттан бөлінбестігі зерттеушілерді табиғат заңдарына ойланбастан әрекет
етуден сақтандырды, бірақ жаратылыстану ғылымдарының оңтүстікшығыс Азия
елдеріндегі дамуын едәуір бәсеңдетті. Дәл осы уақыттарда еуропалық
білімдерде субъектінің (адам) және объектінің (зат) бөлінуі, білім мен
діннің бөлінуі, Декарттың рационализмі және Бэконның эмпиризмі адамды өзі
зерттеп жатқан табиғаттан алыстатты, бірақ орасан зор техникалық дамуға
әкеп соқты. Болып жатқан жағдаяттарды ұғынуда білімдерді бере алу үрдісі
мен қабылдауды ұйымдастыруға жаңа тәсілдер болуы керек. Дәл осында терең
білімдер осы білім саласының элементі ретінде ғана қабылдануы мүмкін.
Педагогикалық инноватиканың түсініктер жүйесі. Педагогикалық
инновациялық үрдістер ғалымдардың назарына өткен ғасырдың 50-жылдарында –
Батыста, ал соңғы жылдары ғана – бізде көзге түсе бастады.
Инновация ұғымы жаңашылдық деп түсіндіріледі. Өз кезегінде
жаңашылдық сөзі үрдіске немесе қалыптасқан жүйеге мақсатты түрде жаңа
тұрақты элементтерді (жаңашылдықтарды) енгізу, олар жүйенің бір күйден
екіншісіне өтуге мүмкіндік береді. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде
жаңашылдық ұғымы жаңа әдіс ретінде түсіндіріледі (жаңа әдіс, әдістеме,
технология, бағдарлама және т.б), ал инновация – жаңа әдісті меңгеру
үрдісі[3].
Жалпы алғанда инновациялық үрдіс сөзінің астарында жаңашылдықты жасау,
меңгеру, қолданудың кешенді іс-әрекеті ұғындырылады. Кез-келген
педагогикалық әдістің жаңашылдығы өзіне тән нақты-тарихи сипатта болады.
Нақты уақытта туыла отырып, белгілі тарихи дәуірдің мәселелерін қарқынды
түрде шеше отырып, жаңашылдық көпшіліктің көңілінен шығып, білім және
тәрбие берудің жалпылама сипатына дейін артып, кейіннен ескіріп және кеш
уақыттарда дамудың артқа сүйреуші фактор ретінде орын алады.
Педагогикалық тәжірибелерді жалпылай және зерттеу негізінде
инновациялық тәсілдер арқылы көпшілік мұғалім қауымының тәжірибедегі шынайы
іс-әрекеттерін бейнелеуші жаңашылдықты жасауға болады. Дәл осында алдыңғы
және жаңашылдық тәжірибе ұғымдарын ерекшелеп алған жөн. Алдыңғы
тәжірибеге қалыптасқан ұйымдастырушылық-педагогикалық жағдаяттарда білім
және тәрбие берудің тұрақты жоғары нәтижелерін қамтамасыз етуші тәжірибелік
іс-әрекеттер жатады. Ал жаңашылдық (инновация) қалыптасқан нормативтер,
тәсілдер, әдістер, бағыттардың шеңберінен шыға отырып іс-әрекеттердің
сапалы өзгерістері және жаңа педагогикалық жүйе, білім және тәрбие берудің
жаңа технологияларын жасау және енгізу.
Алдыңғы немесе инновациялық тәжірибелерді оқу үрдісіне енгізерде
К.Д.Ушинскийдің идеясын еске түсірген жөн: тәжірибенің өзі емес,
тәжірибеден қорытылған ой беріледі, яғни оқыту – тірі, үздіксіз өзгерістегі
үрдіс: балалар, жағдаяттар, оқу жағдайлары мен мұғалімнің өзіндік тұлғасы
қайталанбас [4].
Педагогикалық шығармашылық инновациялық түрлендірулер факторы ретінде.
Шығармашылық жасампаздық іс-әрекет ретінде, қандай да бір салада іске
асырылса да қарама-қайшылықтарды шешуші үрдіс ретінде әрекет етеді.
Ғылымдағы жаңа теориялар ескі түсініктер шеңберіне сыйыспайтын
фактілерге байланысты пайда болады. Электролиттік диссоциация теориясының
қалыптасу жолын еске түсірейік: қышқыл, тұз және негіз ерітінділерінің
қасиеттері қант, бензой қышқылы және басқа да заттар ерітінділері
қасиеттерінен өзгешеленуі Аррениусты сулы ерітінділерде молекулалар
иондарға ыдырайтынына әкеп соқты; СО молекулаларының инерттілігі, оттегінің
парамагнетикалық қасиеті және басқа да қарама-қайшылықты жағдаяттар
химиялық байланыстың ММО теориясының пайда болуына сеп болды; никель және
ванадийдің басқа 3д элементтермен салыстырғандағы кешенді беріктігі лиганда
аймақтарының кристалдану теориясының ашылуы себеп болды [5].
Осы орайда педагогикалық шығармашылық үрдісі де шетте емес: іс-
әрекеттердің жаңашылдығы, инновацияларды енгізу шығармашылық ізденіске
итермелеуші нақты қажеттілікті туындатуы және негізделуі қажет, ол өз
кезегінде педагогикалық жаңашылдықтың негізгі қозғаушы күші болып табылатын
қарама-қайшылықтарды табу және ұғынудан басталады – оқыту немесе білім беру
үрдісінің мазмұнды ерекшеліктеріне негізделген қарама-қайшылықтар [1, 35б].
Қарама-қайшылықтар ретінде білім беру жүйесінің өзі, оның ұстанымдары
болуы мүмкін: ғылымилық және қол жетімдік ұстанымы, білім берудің қоғамдық
сипаты және білімді қабылдау мен ұғынудың тұлғалық, жекелік сипаты және
т.б.
Психология-педагогикалық теорияда келесідей қарама-қайшылықтарды бөліп
жіктейді:
І – аса қажетті, оқу үрдісінің нағыз және тұрақты қозғаушы күштері;
ІІ – шарасыз, яғни дәл қазіргі уақыттағы оқу үрдісінің кемшіліктері
(мысалы, оқуды қабылдау және уәждемелік деңгейлері әртүрлі сыныптарды
жинақтау);
ІІІ – кездейсоқ, немесе жағдаятты, бұл субъективті факторлармен,
жеткіліксіз эрудиция және назар аудара білдірушілікпен, мұғалім-оқушы
байланысының әлсіздігімен, нашар тәрбиемен және т.б. сипатталады.
Бұлар кері рольді атқарады, оқу үрдісін күрделендіреді, нақты қозғаушы
күштердің, инновациялардың орын алуына кедергі келтіреді. Бұл қарама-
қайшылықтардың алдын алу, өту аса қиын емес. Бұл жерде педагогикалық
мәдениет, педагогикалық шеберліктің кәсібилігі мен деңгейі сөз болып отыр.
Осы қасиеттер, олардың жоғары деңгейде дамуы мұғалімнің әуелгі екі қарама-
қайшылықтарды ұғынуына негіз болады және сол кедергілерден өту –
шығармашылық пен жанашылдықтың пайда болуына себеп болатыны анық.
Қарама-қайшылықтарды шешу тұрғысынан алғанда біз химияны оқытудағы
негізгі инновацияларды жіті бақылаймыз, ұтымды шешімдердің салаларын
саралаймыз.
1.2 Мектептегі химиялық білім берудің тұжырымды негіздеріндегі
инновациялар
Оқытудағы аса маңызды әрі күрделі қарама-қайшылықтардың бірі ретінде
жоғарыда аталып кеткендей оқытудың ұжымдық ұйымдастырылуы және білімді
қабылдаудың жекелей сипаттары болып табылады, бұлар өз кезегінде тағы да
бірқатар қарама-қайшылықтарды туындатады, мысалы: жаңа оқу материалы
деңгейінің күрделілігі және оқушылардың таным қабілеттерінің әртүрлілігі;
білімді бағалаудың әділдігі, туралығы және өзіндік қасиеттер мен оқуға
деген қатынас деңгейі; бағдарлама бөлімдерін оқу сатысы мен уақыты және
оқушылардың білімдерді қабылдай алуларының деңгейі және т.б. Осы берілген
қарама-қайшылықты шешу жолы – оқытуды дифференциалдау және жекелендіру,
яғни бұл үрдістерді химияны оқыту үрдісін гуманизацияладың бағыты ретінде
қабылдаған жөн.
Мектептегі химияны оқытудың тұжырымдамаларында оқытудың
дифференциалданған әдісі ретінде оқушыға өзіне қызықты пәндерді таңдап
оқуды ескерген жөн, бұл өз кезегінде өзіндік тұлғалық қабілеттер мен
қасиеттерді дамытатыны анық. Мектептегі химияны оқытудың құрылымында
көрсетілгендей үш компонент қарастырылған: дайындық, жалпы және бейіндік.
Жалпы компонент (8-10 сыныптар, негізгі мектеп) барлық оқушыларға
міндетті, химия курсының жүйеленген түрі берілген, игерілетін білімдер
көлемі мен тереңдігі Мемлекеттік Білім беру стандартында көрсетілген. Осы
сатыдағы оқытуды жекелендіруді деңгейлік әдіс және сынып, топтар
шеңберіндегі ішкі дифференциация үрдісін факультативтік сабақтар мен
үйірмелер, мектептің ғылыми қауымдастығы арқылы ұйымдастыруға болады [6].
Бейіндік компонент оқу-тәрбие мәселелерін шешумен қатар, оқушылардың
химияға қызығушылығын арттыруға, олардың білімін ұлғайтуға, әріқарайғы
кәсіби білім алудың таңдауы мен артықшылықтарын анықтай білуге үйретуі
қажет. Сондытан химияны оқытудың кітаптары, бағдарламалары және
дидактикалық материалдары мектептің, сыныптың бейініне қарай жасалады.
Осылайша, гуманитарлық бағыттағы мектептегі химия курсында заттардың
химиялық эволюциясы, адамзат алдында тұрған экологиялық мәселелер, химия
мен өнердің байланысы қарастырылады. Аталған курстарда химияның күнделікте
өмірмен байланыстығын жүзеге асыру аса маңызды орынға ие. Химия курсы
белгілі бір деңгейде адамзат дәуірінің дамуында химияның мәдениет элементі
ретінде мәдениеттік түрде оқытылуы қажет.
Химиялық білімдерді жетілдірудің кез-келген таңдалған жолында олардың
деңгейі базалықтан аспауы қажет, бірақ бұл білімдерді алу жолы оқушылардың
гуманитарлық қабілеттерін дамытуы қажет.
Техникалық бейіндегі мектептер мен сыныптарға оқушылардың еңбек
дайындығына байланысты химия курсы ұсынылады. Тәжірибелік тұрғысынан бұл
курс белгілі кәсіпті меңгеруге қажетті білімдер және біліктермен оқушыларды
қаруландыруы қажет.
Жараталыстану бағытындағы мектептер мен сыныптарда химияны оқыту
базалықтан жоғары, теориялық деңгейде оқытылуы қажет. Химия және биологияны
оқытуды дамытуда олардың өзара әсерлесуін, кіріктірілуін күшейту қажет.
Оқушыларға биологияны оқытудың химияның мүмкіндіктері мен химияны оқытудағы
биология ғылымының ерекшеліктерін үйрете отырып, олардың өзара ғылыми
байланысын күшейтеді, мысалы биологиялық құбылыстардың молекулалық деңгейде
зерттеу.
Химиялық білім берудің тұжырымдамасында әрімен қарайғы арнайы химиялық,
химия-биологиялық, химия-технологиялық білім аламын деушілерге химияны
тереңдетіп оқыту курсы қарастырылған. Жоғарылатылған деңгейдегі химияны
оқыту бейорганикалық, органикалық, физикалық, аналитикалық химияның
теориялық негіздерін, сонымен қатар тәжірибелік сипаттағы білімдер жүйесін
қарастыруы қажет. Мұндай білімдерді игерген оқушылардың білім мен білік
деңгейі мектептің мүмкіндігі мен тереңдігімен, мұғалімнің кәсібилігі және
құзіреттілігімен анықталады.
Осылайша, қазіргі таңдағы әрекет етуші оқу бағдарламалары мен
оқулықтардың тізбесінен химия курсын арнайы немесе тереңдетіп оқытатын
материалдарды оңай таба алады.
Нәтижесінде тұжырымдамаға кіріктірілген химиялық білімді жүзеге
асырудағы инновациялық әдістер оқушылардың химиялық білімдер мен біліктер
бойынша құзіреттіліктерін арттыратыны анық. Ғылым жалпылама және ұлтқа
бөлінбейтіндігін ескере отырып, химияны оқыту барысында жергілікті
мәліметтерді ескеру, көрсетілімдік және зертханалық тәжірибелерді орындауда
жергілікті қоршаған ортаның ерекшеліктерін, экологиялық жағдайын, қолданушы
технологияларды, аймақты тарихи-мәдени дәстүрлерін ескеру [7].
1.3 Химияны оқытудың мақсаттарын анықтаудағы заманауи әдістер
Сабақтың мақсатын тұжырымдау - химияны оқыту технологиясының маңызды
элементі. Оқыту мақсаты кез-келген кәсіби іс-әрекеттердің бөлшегі ретінде –
бұл болжамдық нәтиже, іс-әрекет стратегиясы, ал оқыту міндеттері мақсатты
шешудің сатылай жолдары, мақсатқа жетудің іс-әрекет шеңбері мен қол
жетімділігі. Оқыту мақсаттарын ұғыну, іс-әрекетті жүзеге асырудың өзіндік
қабылдануы оқытушының кәсібилігі мен құзіреттілігін анықтайды.
Әдетте ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде білім беру, тәрбие беру және
дамудың үшөлшемділігі қарастырылады [2, 48б].
Оқыту мақсаттары (нені білу және нені жасай алу) пәндік
бағдарламаларда кіріктірілген. Даму және тәрбие беру мақсаттары мұнда
әдетте біркелкі емес қалыпта беріледі, сондықтан оларға түсінік бере кету
орынды деп табылады.
Мақсаттар мыналар арқылы қойылады:
- оқушы дамуының зияткерлік, көңіл-күйлік, өзіндік ішкі үрдістері;
- оқушылардың оқу іс-әрекеттері;
- оқытушының іс-әрекеті.
Нәтижесінде оқу нәтижелерінің дескриптік нұсқасы анықталады, ол оқу
технологиясын жасақтауға негіз болады.
Педагогикалық мақсаттар тізбегінде үш сала жіктеледі: когнитивтік
(ойлау), аффективті (сезім) және психомоторлы. Оларды жеке-жеке
қарастырайық [8].
Когнитивтік сала:
1. Білу:
- нақты материалды;
-терминологияны;
- фактілерді;
- нақты материалмен жұмыс жасай алуды;
- анықтамаларды;
-даму жағдайлары мен нәтижелерді;
- түсініктер мен категориялар жүйесі;
- берілген оқу саласының әмбебап түсініктері, әдіснамалары,
критерийлері;
- заңдар мен жалпыламаларды;
- теориялар мен құрылымдарды.
2. Түсіну: түсіндіру, ұқсату, экстраполяция.
3. Қолдану (пәндік-тәжірибелік біліктер).
4. Талдау: элементтерді, өзара байланыстарды, білімдерді тұрғыза
ұстанымдарын.
5. Жинақтау: элементтерді білімдер жүйесіне жинақтау, әрекет ету
жүйесінің жоспары мен әдістерін жасау, абстрактілі ойлау жүйелер шеттеу.
6. Салыстырмалы баға: білімдерді ауыстыру, қолдағы бар мәліметтер
бойынша қарастыру.
Алайда тәжірибелік іс-әрекеттер үшін сипатталған мақсаттарды нақты
сабақтың дидактикалық мақсаттарына түрлендіру қажет.
Жоғарыда аталған нақтылауды Блум бойынша жасап көрелік (сурет 1). Ойлау
біліктерінің алғашқы үшеуі (білім, түсіну, қолдану) төменгі деңгейде, ал
келесі үшеуі (талдау, жинақтау, салыстырмалы бағалау)-жоғары деңгейдегі
біліктер жүйесі. Бұл әдіс арқылы білім алушылардың құзіреттіліктеріне орай
оқу нәтижелерін көпдеңгейлі түрде жоспарлауға мүмкіндік береді (кесте
1,2,3).
Кесте 1
Блум кестесі - жоспарланған оқыту нәтижелері
Анықтама Белгілеме Оқушы іс-әрекеті
Білім Арнайы ақпаратты есте сақтауӘсер етеді, қабылдайды,
еске түсіреді, біледі,
қайталайды
Түсіну Берілген материалды басқа Түсіндіреді, аударады,
және бұдан алдыңғы көрсетеді, таңдайды,
материалдармен байланыс-тыраұқсатады
отырып ұғыну
Қолдану Әдістер, тәсілдер, фактілер,Жаттығулар мен
заңдар, мәліметтерді, тапсырмаларды орындайды,
теориялар мен ұстанымдарды білімді қолдана білуді
жаңа шарттар мен көрсетеді, өз ойын
жағдаяттарда қолдана білу жеткізеді
Талдау Ақпаратты құрамдас Ойланады, ашады, санайды,
бөлшектерге жіктеу, салыстырады, қарастырады
байланыстарды анықтау
Жинақтау Бөлек бөлшектерден Құрастырады, жинақтайды,
құрамдастарды жинақтау, араластырады, ойлап табады,
жалпылау, жүйелеу жасайды
Салыстырмалы Мәліметтердің нәтижесі, Салыстырады, талдайды,
бағалау тәсілдері, әдістері, бағалайды, қорытынды
материалдың сапасы бойынша шығарады
берілген критерилерді
анықтау
Осыған ұқсас Блум таксономиясы бойынша оқытудың бірнеше мысалдарын
келтірейік.
Сурет 1. Блум таксономиясының сызбасы
Кесте 2
Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесі тақырыбын Блум таксономия бойынша
мазмұндаудың мысалы
Түрі Мазмұны
Білу Біз бұл тарауда химиялық элементтерді жіктеуді үйрендік. Металдар,
бейметалдар, екідайлы қасиет көрсететін элементтермен таныстық
Түсіну Менделеевтің периодтық жүйені, заңды, кестені қалай ашқанын осы
тарауды оқи отырып білдік. Менделеев периодтық кестедегі калийді
аргоннан атомдық массасы кіші болғанынан қарамастан, кестедегі
асыл газдардың орнын бұзбас үшін қойған. Осы жәйт теллур мен
йодтада кездеседі.
Қолдану Периодтық кестені оқи отырып біз элементтердің атом құрылысымен
таныстық. Есеп шығару барысында Дальтон ашқан атом массаларын
қолдансақ, периодтық кестені түсіну үшін периодтық жүйені,
кестедегі периодтарды, топтарды үйрендік және электрондардың
энергетикалық деңгейшелерін де есептеу үшін пайдаланған
болатынбыз.
Талдау Менделеевтен алдын Де Шанкартуа, Одлинг мен Мейер секілді ғалымдар
да өз теорияларына сүйене отырып химиялық элементтердің кестесін
құрған болатын. Де Шанкартуа элементтерді спираль түрінде
орналастырса, Одлинг пен Мейнер элементтерді қасиеттеріне
байланысты жеке жеке орналастырды. Қаншалықты зерттегенімен бұл
ғалымдар бір кестені бір жүйеге келтіре алмады. Ал, Менделеев
көпжылдық еңбектің нәтижесінде элементтердің барлығын атомдық
салмағының артуын ескере отырып орналастырды.
Жинақтау
Бағалау Менделеевтің периодтық жүйені ашуы сол кезеңдегі химия әлеміне
үлкен өзгеріс әкелген болатын. Бұл еңбекті сол кезде үлкен
жетістік, дүниені дүр сілкіндірген жаңалық деп тапқан.
Менделлевтің периодтық заңы және периодтық жүйесі табиғатты
құпиясын түсінудің, әлемді танып білудің шексіз екендігін
дәлелдейді. Периодтық кесте химиктер үшін әліппе іспеттес маңызы
ерекше ашылу болып табылады.
Кесте 3
Блум таксономиясы бойынша Металдар тарауын қорытындылаудың мысалы
Түрі Мазмұны
Білу ІІІ тарауда металдармен таныса отырып, металдардың жай
заттар ғана емес, олар химиялық элементтер екенін, осы
элементтер тірі және өлі табиғаттың аса маңызды құрамдас
бөлігі екендігін оқып білдік.
Түсіну Металдар деп химиялық элементтерді де, олар түзетін жай
заттарды да айтады. Химиялық элементтердің басым көпшілігі
металдар. Яғни 109 элементтің 88 металдар.
Қолдану Металдардың қосылыстары литосфера мен биосфераның негізін
құрайды. Жердің беткі қабаты металл қосылыстарына бай.
Металдар әмбебап конструкциялық материалдар ретінде және
тұрмыстық техника, машина, авиация, құрал-жабдықтар жасауда
кеңінен қолданылады.
Талдау Металдар периодтың басынан бастап орналасады, сондықтан
олардың атомдарының радиусы бейметалдармен салыстырғанда
үлкендеу келеді. Атом құрылысындағы ерекшелік тек
металдарға тән. Олар І-ІІІ топтың негізгі топшасында және
барлық қосымша топшаларда кездеседі. Металдардың жалпы
қасиеттері металдың байланыстың ерекшелігімен
түсіндіріледі. Металдардың қасиеттері-оның бөлшектерінің
мөлшеріне, кристалдық орналасуына, химиялық байланысының
беріктігіне тәуелді болады.
Жинақтау
Бағалау Металдардың адамзат қоғамындағы орны ерекше
Білім және тәрбие беру, дамудың педагогикалық мақсаттарын жасақтау екі
негізде жүзеге асырылады: әлеумет, мемлекет, одақ тұрғысынан, яғни жекелей
және тұлғалық белгілерлі қажетті әлеуметтік қажеттіліктерді айқындайтын
әлеуметтік тапсырыс ретінде, және адамның өзінің даму ерекшеліктерін қажет
ететін субъективті тапсырыс ретінде.
Мұғалімнің басты мақсаты – балаға оның дамуында көмек беру, және барлық
гуманистік педагогикалық практика оқушының адами күш-қуатының жетілдіру мен
дамытуға жұмсалуы тиіс. Демек, ең әуелгі мақсаттың қатарына даралық
қасиеттердің дамуын қойған жөн: зияткерлік, уәждемелік, көңіл-күйлік,
қуаттық, еркіндік, пәндік-тәжірибелік, өзін қалыпқа келтіру алушылық. Бұл
салалар дамыған түрде жалпылықты, адамгершілікті, үйлесімділікті, адамның
еркін және жан-жақты мүмкіндіктерін паш етеді. Олардың дамуынан адамның
қоғамдық белсенділігі тәуелді болады. Олар адамның кейінгі өмір сүру
дағдысын, іс-әрекеттерін, оның бақыты пен сезімін, өзінің қалағанына қол
жеткізе алушылығын айқындайды.
Мұғалімдердің пікірталасы нәтижесінде химияны оқытудағы ең басты
мәселелердің бірі пәнге деген танымдық қызығушылықтарын дамыту, сабақ
барысындағы оқу-танымдық уәждемелік қабілеттерін дамыту жатады. Белсенді
қабылдаудың жоқтығында және сабақ барысындағы оқу әрекетінің белсенді
болмауына байланысты үйде де тапсырмаларды орындауда ешбір қызық болмайтыны
анық. Сонымен қатар, қалған барлық оқу мақсаттары да мүлдем жүзеге
асырылмайды. Сондықтан, уәждемелік саланың мазмұнына жіті қараған жөн,
бірақ одан бұрын білім алудағы қажеттіліктер мен мақсаттар жүйесі ретінде
білім алу уәждемесіне аса ден қойған дұрыс [9].
Психологтар анықтағандай, сабақ барысында қандай да бір саланы бірден
орнатып кету мүмкін емес. Салаларды дамыту ұзақ уақытты және барлық
педагогтардың бірлеске әрекетін қажет етеді. Сондықтан бір сабақтың
мақсаты мен мүмкіндітерін және аралық сатының (модуль, тақырып), жылдық
жоспардың арасындағы мүмкіндіктерді айыра білген дұрыс.
Оқу уәждемелерін тәрбиелеу: оқу мақсаттарын құрастыру білу және оны
жүзеге асырудың жолдарын айқындау; зияткерлік және танымдық қажеттіліктерін
қалыптастыру; білімге деген аса маңызды әрі жауапкершілігі үлкен көзқарасты
қалыптастыру; оқу бағдарламасының барлық мазмұнын терең игеруге деген
ниетті қалыптастыру; құбылыстарға өзіндік баға бере алуды дамыту;
оқушылардың рухани қажеттіліктерінің дамуына жағдай жасау.
Даралық мақсаттардың номенклатурасы: назар аударуды дамыту, танымдық
сипаттағы зат туралы ақпарат бере алу, іс-әрекет маңызын ашу, іс-әрекет
уәждемесін таңдауға ынталандыру, іс-әрекет барысының мақсаттарын анықтай
алуды үйрету, қойылған нәтижелерге қол жеткізе алушылықты тәрбиелеу,
уәждемелік күйлерді өзектілендіру, нақты түрдегі оқу іс-әрекетінің
маңыздылығын көрсету, өзіндік танымдық қызығушылықтарын арттыру және т.б.
Оқушылардың ерекшелігіне, нақты педагогикалық жағдайларға байланысты
мақсаттар белгілі бір логикалық тізбекке орналасуы, қайталануы мүмкін, ал
оларға қол жеткізу дәрежесіне байланысты жаңаларымен алмасуы мүмкін [10].
2 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДАҒЫ ЗАМАНАУИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
2.1 Педагогикалық тәсіл білім беру технологиясы ретінде
Технология түсінігі қоғамдық санаға өткен ғасырдың екінші жартысында
сіңе бастады және ғылыми, тәжірибелік ойлаудың өзіндік реттеуішіне айналды.
Технология ғалымдардың өздерінің жетекші жетістіктерін болып үрдіске
ағымдағы нәтижелерді көтеру мақсатында енгізеді; үрдісті іске асыру
барысында кем-кетіктерді реттеп, туралайды; жоғарылаушы дәрежеге сай
ақпараттық құралдарды кеңінен қолданады.
Технологиялық адамзат іс-әрекетінің белді сипаттамасына айналып баруда,
дәстүрлі дәрежемен салыстырғанда тиімділіктің, оңтайландырушылықтың,
ғылымды игере алушылықтың жаңа сапалы деңгейіне көтерілуді білдіреді,
әдістеме ұғымымен ұштас келеді.
Білім беру технологиясы ұғымының айналасында әлем бойынша оған біркелкі
анықтама беруге мүмкіндік бермейтін қызу пікірталастар болуда. Негізгі
сипатаммасы ретінде оның жүйелілігі, тұжырымдылығы, ғылымилығы,
кіріктірілуі, нәтижеге кепілдік беруі, іске асырылуы, тиімділігі,
алгоритмділігі, ақпараттылығы, жаңа шарттар мен жағдайларға көшіру бола
алалатындығында.
Оқыту технологиясы – білім беру, тәрбиелеу және дамыту заңнамаларын
қолданушы немесе соларға тіреуші, осының әсерінен жоғары дәрежелі нәтиже
беруші педагогикалық іс-әрекет.
Білім беру технологиясы – әрекеттер, операциялар, үрдістер, әдістер,
тәсілдер жиынтығын қосушы қандай-да бір оқу-тәрбие үрдісін жүзеге асырушы
ғылыми негізделген, қатаң түрде алгоритмделінген жүйе [11].
Айта кетерлік жайт, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде педагогикалық
технология, білім беру технологиясы, дидактикалық технология сынды
ұғымдар жиі кездеседі. Педагогикалық технология ұғымына an educational
technology ұғымының қате аудармасы ретінде қараған жөн. Соңғы уақыттарға
дейін отандық әдебиеттерде педагогикалық технология ұғымының астарынан
тәрбие беру мәселелері қозғалса, білім беру технологиясы терминін
білімдерді қалыптастыру мәселелеріне жатқызады. Көптеген авторлар
педагогикалық технология терминін жалпылама түрде қолданады.
Педагогикалық технология деп әдетте білім беру үрдісінің тиімділігін
арттыру, жоспарланған оқу нәтижелеріне оқушылардың жету кепілдігін беруші
шет ел педагогикасының бір саласы ретінде айтылады [12].
Дидактикалық технология ұғымы оқу үрдісін жүзеге асырардан алдын
белгілі дидактикалық мақсат қоя отырып оқытудың әдістемесі мен дидактикасын
жалпылау және дерексіз теориялық қойылымдарын тәжірибелік түрде
түрлендіруді білдіреді.
Дидактикалық технология – белгілі оқыту іс-әрекетін бірнеше өзара
байланысқан бөлшектер жүйесіне бөле отырып сол оқыту іс-әрекетінің
алгоритмін жүзеге асыру.
Білім беру технологиясы ұғымының тағы бір нұсқасын мынадай кешенді
түрде беруге болады:
- жоспарланған оқыту нәтижелері туралы кейбір түсініктер;
- оқушылардың ағымдағы жағдаяттарын талдау;
- оқыту моделдерін жинақтау;
- нақты белгілі жағдаяттарға оқыту моделін таңдай білу.
Соңында, технология сөзінің лингвистикалық мәніне назар аударсақ, ол
көне гректің техно (шеберлік, өнерлік) және логос (ғылым, ілім, білім,
сөз) деген мағына береді, ал білім беру технологиясын білім және тәрбие
берудің шеберлігі десек те болады [13].
Оқу үрдісі технологиялық түрде болуы үшін келесі бөліктердің болғаны
жөн:
- нақты және белгілі түрде қойылған мақсат, яғни жоспарланатын оқыту
нәтижесіне қарай оқушылардың іс-әрекеттерін, үрдістерін, түсініктерін білу;
- сіңірілуге және іске асырылуға жұмсалатын мазмұндық және үрдістік іс-
әрекеттер жүйесі (сіңіре білудің дидактикалық әдіс-тәсілдерін меңгеру:
ұжымдық оқыту әрекеті, оқытылушы іс-әрекеттердің еліктеушілік нұсқасы, оқу-
істік ойындар және т.б.);
- қатаң түрде реттелген тақырыпты меңгерудің сатылары, бөлімдері,
курстары, яғни іс-әрекет алгоритмінің болуы;
- оқытушы мен оқушылардың уәждемелік іс-әрекетін қамтамасыз ету;
- іс-әрекеттердің алгоритмдік және шығармашылық шектерін анықтау,
жоспарды жүзеге асырудан ауытқудың мөлшерін білу;
- оқыту үрдісінде ЗОТ қолдану, әсіресе ақпараттарды меңгеру және
өңдеудің заманауи әдістерін.
Технология тек бір оқыту әдістемесінің ұстанымдарына негізінде ғана
тұрғызылады, мысалы:
- дифференциалданған оқыту технологиясы;
- мәселелік-модулді оқыту технологиясы;
- бағдарламаланған оқыту технологиясы;
- ойындық оқыту технологиясы;
- ұжымдық оқыту технологиясы;
- сөздік-көрсетілімдік-тәжірибелік оқыту технологиясы.
Бірнеше әдістемелерді қолдана отырып кіріктірілген оқыту технологиясын
ұйымдастыруға болады.
Педагогикалық (әдістемелік) тәсіл қандай да бір дидактикалық мақсатты
жүзеге асырудың амалы. Мысалы, білімдерді өзектілендіру – жаңа материалды
алдыңғы базалық білімдермен байланыстыра отырып қабылдауды ұйымдастыруға
арналған сабақта жаңа білімдерді алудың технологиядағы міндетті бөлшегі.
Бірақ оны жүзеге асырудың түрлері мен әдістері әрқилы болуы мүмкін: бір
мұғалім мұны фронталды әңгімелесу ретінде қолданады, басқасы оқушылар
мүлдем міндетті деп есептемейтін үй тапсырмасын қайта-қайта қайталап
түсіндіруші мұғалімнің іс-әрекеті. Үшінші мұғалім бұл бөлшекке аса үлкен
мән беріп, оқыту барысында бүгінгі тақырыпты оқушыға меңгерте ғана қоймай,
оның өміріндегі бір оқиғаға айналдыруға мақсат қояды. Осылайша, мұғалім
кішкене кроссвордта бір сөзді табуды тапсырады, бірақ әрбір әріпті анықтау
үшін көп амал-әрекет жасау қажет: ережені қалыптастыру, формуланы жазу,
сызбаны жинақтау, есептерді шығары және т.б. Және мұнда бәсекелестік пайда
болды, 5-7 минут ішінде жұмысқа бүкіл сынып ұйымдаса жұмылдырылды және
нәтижесінде Магнит сөзі шықты. Содан соң оқушылар оқытушымен бірге
бүгінгі сабақтың тақырыбын құрастырады: Электрмагниттік құбылыстар [14].
Мәселелік жағдайды ұйымдастыру – мәселелік оқыту технологиясының
міндетті тәсілі. Оны ұйымдастыру формасы әртүрлі болуы мүмкін: өзіндік
белгілері бойынша ұқсас немесе қарама-қайшы фактілер мен дәлелдер арқылы,
химиялық тәжірибелерді көрсету арқылы, алдыңғы білімдер қажет, бірақ
жеткіліксіз болып тұрған мақсаттарды нақтылауда.
Ойын – білімдерді қабылдау және меңгеруді белсендендірудің тәсілі.
Рөлдік және еліктеушілік ойындар нұсқалық оқыту технологиясының негізі.
Дидактикалық ойындар білімдерді меңгеру тәсілдерінің қатарына ғана емес,
сонымен қатар білімдерді бақылау және бағалауда да қолданылады.
Дифференциалданған оқыту технологиясын жүзеге асырғанда күрделілі
бойынша әртүрлі деңгейдегі тапсырмаларды құрастыру көзделеді. Нақты
жағдайда қолдану үшін олардың мазмұны кейіннен оқушыларға сабақ барысында
берілетін карточкаға жазылады.
Карточкалар да оқыту тәсілдеріне жатқызылады. Бірақ олардың жұмысты
қалайша ұйымдастыруға болады? Мысалы, сіз өткен үш тақырып бойынша тренинг
ұйымдастырасыз және оқушылар осы үш тақырыптың күрделілі әртүрлі
деңгейлерінде жұмыс жасағандарын қалайсыз. Сіз тапсырмалары бар тоғыз
карточка дайындайсыз (сурет 2).
Сурет 2. Оқыту іс-әрекетін дифференциациялаудың сызбасы
Осыншама тапсырмалардың нәтижесін қалай тексеруге болады? Күштілер
әлсіздерді тексерсін-берілген жағдайдан шығудың дәстүрлі жолы. Білім сапасы
мен меңгеру деңгейін бірден тексеру мүмкін емес: барлық карточкалар бір
түсті және бір түрде.
Алайда жұмысты басқаша ұйымдастыруға болады. Бірінші тақырыптың
карточкалары – тіктөртбұрыш болсын, екіншісі тақырыптың – сопақ, үшінші –
үшбұрышты. Сонымен қатар, бірінші қиындық деңгейі жасыл түсті, екіншісі-
сары түсті, үшіншісі – қызыл түсті болсын (сурет 3).
Сурет 3. Оқыту іс-әрекетін дифференциациялаудың сызбасы (2-нұсқа)
Үлкен парақта есептерді шығарудың алгоритмін немесе жауаптарын
жазылады. Кейіннен оқушыларға карточкаларды таңдау ұсынылады. Осындай
жұмыстарды ұйымдастыру барысында оқушылардың барлығы жұмысқа жұмылдырылады,
және олардың пәнде деген қызығушылықтары артады.
Моделдеу – ғылыми таным әдісі, әрі педагогикалық тәсіл: органикалық
заттардың құрылысын, қасиетін құрамын танудағы шар білекті моделдер;
магнитті аппликациялары бар магниттік тақта химиялық реакциялар механизмін
тануда ыңғайлы; кристалдар мен кристалдық торлардың моделдері – симметрия
заңдары мен химиялық байланыс туралы білім қалыптастыруда таптырмас құрал.
Педагогикалық тәсілдердің қоржыны оқытушының кәсіби құзіреттілігіне
және шығармашылық қабілетіне орай толассыз қызықты тәсілдерге тола болады.
Көптеген балалардың білім алу кезіндегі қиыншылықтары көрсетілімді
образды ойлау мен түсіндірмелі–абстрактілі ойлаудың арасындағы
қайшылықтарда жатыр. Оқу материалын түсіну және меңгеру үшін уақыт резервы
қажетті. Оқу бағдарламаларының жүктемесінде уақыт резервінің көзі ретінде
оқу материалын жылдам түрде өту – перспективті–жылдам оқытуға ауысады:
озумен бірге өтілген тақырып өткен тақырыпты меңгеру сатысында орын алады.
Дәл осында жаңа материалды енгізу барлық оқушылар түсінетіндей формада орын
алады. Оқу материалын игерудің алғашқы сатысында сабақты үздік оқушы өтуі
мүмкін. Білімдер қарқынды түрде, бірақ міндетті емес ақпараттарда беріледі.
Екінші сатысында оқу материалы бағдарламадағы орны және уақыты бойынша
негізгі материал ретінде беріледі. Оқушылар тақырыпты біршама бөлігін
бірінші сатыда меңгергендіктен, екінші сатыда оқуға арналған уақыт бөлігі
үнемделіп, біліктіліктерді қалыптастыру (үшінші саты) сатысына жұмсалады.
Оқу ақпараты көлемі мен оны меңгеру мүмкіндіктерінің арасындағы
қарама–қайшылықтарды шешу жолының бір тәсілі ретінде дидактикалық
бірліктерді ұлғайту тәсілі қолданылады. Аталмыш тәсіл химия мұғалімдерінің
тәжірибесінде кеңінен қолданылады. Әуелгіде орыс педагогы В.Ф.Шаталов
ұсынған тірек сызбалар тәсілі де химияны оқытуда өте тиімді тәсілдердің
бірі. Бұл тәсіл тіптен дәстүрлі тәсілдердің қатарына кіргізілген [15].
Сөз – керемет құрал, ақпаратты беру және әңгімелесу тәсілі, ал оқыту
жүйесінде мұғалімнің сөздік интонациялары арқылы берілетін сөздер оқыту
барысын басқарудың құралы ретінде қарастырылады. Осы кезде мынадай
тәсілдерді қарастыруға болады: өтініш, кеңес, талап, қорқыту, жазалау,
ынталандыру, уәде беру және т.б. Аталмыш тәсілдерді қолдана отырып
оқушыларға осы тәсілдерге әсерлері арқылы олардың мұғалім туралы
түсініктерін білуге болады.
2.2 Модульді оқыту технологиясы
Қазіргі кезде елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім
беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Білім беру саласын реформалаудағы
мақсат – оқушылардың шығармашылық бейімделуіне сәйкес бағдарлы, сатылы
білім алуларына жағдай жасау болып отыр. Бүгінгі таңда мектептің оқу
үрдісін жетілдіру үшін жаңа инновациялық білім беру технологияларын
пайдаланудың қажеттілігін өмірдің өзі дәлелдеп отыр.
Білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше,
сауатты әрі жан – жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру
мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, рухани, азаматтық келбетінің
қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін - өзі дамытып, оқу – тәрбие үрдісін
тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.
Орта білім беруді дамыту тұжырымдамасының басты мақсаты оқушылардың
талдау, синтездеу әрі логикалық ойлау қабілеттерін дамыту. Білім берудің
маңызды шарты – оқу процесінде оқушылардың пәнге деген қызығушылығын
арттыру, өздігінен білім алуға құштарлығын дамыту. Оқуға қызықтырудың басты
элементтерінің бірі – нәтижеге жетуге ынталандыру.
Білімнің міндетті деңгейін меңгеру мақсатында модульдік оқыту
технологиясы кеңінен қолданылуда. Модульдік технология дамыта оқыту
идеясына негізделген. Модульдік оқытудағы негізгі мақсат – оқушының өз
бетінше жұмыс істей алу мүмкіндігін дамыту, оқу материалын өңдеудің
жекелеген тәсілдері арқылы жұмыс істеуге үйрету.
Модульдік оқытудың өзегі – оқу модулі. Оқу модулі ақпараттардың
аяқталған блогынан, бағдарламаны табысты жүзеге асыру бойынша берілген
мұғалімнің нұсқауларынан және оқушы іс - әрекетінің мақсатты
бағдарламасынан тұрады. Модульдік оқыту білім мазмұны, білімді игеру
қарқыны, өз бетінше жұмыс істей алу мүмкіндігі, оқудың әдісі мен тәсілдері
бойынша оқытудың дербестігін қамтамасыз етеді.
Оқу модулі үш құрылымды бөліктен: кіріспе, сөйлесу және қорытынды
бөлімдерден тұрады.
Кіріспе бөлімінде оқытушы:
- оқушыларды оқу бөлімнің жалпы құрылымымен, мазмұнымен таныстырады;
- оқушылардың осы оқу модуліндегі танымдық қызметінің мақсаттары мен
міндеттерін анықтайды;
- тірек схемаларға сүйене отырып модульдің тұтас тақырыбы бойынша оқу
материалын түсіндіреді.
Сөйлесу бөлімінде келесі қағидалар сақталуы тиіс:
- оқу материалын біртұтас беру қағидасы;
- өсу бағытымен оқып – үйрену қағидасы;
- қайта оралып отыру қағидасы.
Сөйлесу бөлімінде оқытудың белсенді формалары қолданылып оқушының
білімді өздігінен жүзеге асыруы қалыптастырылады.
Ұсынылған ойындардың бәрі оқушылардың бір – бірімен еркін қатынас
жасауына, тақырыпқа бірнеше қайта оралу арқылы және оны түсіну дәрежесімен
білімді жетік білу дәрежесіне көтеріледі. Оқу материалын жақсы меңгеруге,
қарапайымнан күрделіге, жай тапсырмадан ізденіске өтуге мүмкіндік береді.
Модульде мақсаттық бағдарламаның болуы модульдің басқарушылық қызметін
іске асырады. Оқушылар өзінің қандай нәтижеге қол жеткізуі қажет екенін
білуі үшін модулмен жұмыстың басында-ақ мақсаттар жүйесін қарастырған
бетте оқушыларды оқу материалын игерудің белгілі бір көлемі мен деңгейіне
бағдарлайтын мүмкін тапсырмалардың түрлі нұсқаларымен таныстырады.
Модульдік оқытуға тән ерекшелік модульдегі басқару қызметі өзін өзі бағалау
қызметімен алмасады. Оқыту процесінің дамуына қарай мұғалім оқуды тиімді
ұйымдастыру мәселесі бойынша кеңесші және координатор рөлін көбірек
атқаратын болады. Оқуды басқару біртіндеп көзге білінбейтін жабық түрдегі
басқаруға айналады.
Қорытынды бөлім – оқушылардың сөйлесу бөліміндегі танымдық қызметі
барысында қалыптасқан білім, білік, дағдыларын бақылауға, тексеруге және
бағалауға арналған.
Модульдік оқыту технологиясын химия сабағында қолдану үлгісін
қарастыралық.
Модуль
Тақырыбы: Қаныққан көмірсутектер (Алкандар).
Модульдің Сағат Модуль мазмұны Ескерту
құрылысы саны
Модулге кіру
Кіріспе 1 – ші 1. Сабақтың мақсаты, міндеттері мен Оқушының
сабақ дәптеріне
таныстыру жазуы
2. Алкандарға шолу лекциясы
3. Тірек – схемалармен таныстыру
Тақырыпты қалыптастыру, жетілдіру сабақтары
2 – ші Метанның құрылысы
сабақ 1. Тірек – схемалармен жұмыс істеу
2. Оқыту ойындары Топпен және
- сергіту жеке жұмыс
- жұбын тап
- көкпар
3. Оқушының жеке жұмысы.
Сөйлесу
3 – ші Алкандардың гомологтық қатары,
сабақ изомериясы, номенклатурасы
1. Тірек – схемалармен жұмыс істеу
2. Оқыту ойындары Топпен және
- сергіту жеке жұмыс
- ойлан тап
- химиялық эстафета
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛАР 7
1.1Химияны оқытуды жетілдіру педагогикалық мәселе ретінде 7
1.2Мектептегі химиялық білім берудің тұжырымды негіздеріндегі 11
инновациялар
1.3Химияны оқытудың мақсаттарын анықтаудағы заманауи әдістер 12
2 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДАҒЫ ЗАМАНАУИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР 18
2.1Педагогикалық тәсіл білім беру технологиясы ретінде 18
2.2Модульді оқыту технологиясы 22
2.3Проблемалық оқыту технологиясы 26
2.4Дербес оқыту технологиясы 38
2.5Топтап оқыту технологиясы 46
3 БИЛИНГВАЛДЫ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ХИМИЯ КУРСЫНДА ҚОЛДАНУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ 51
3.1Билингвалды оқыту және оның маңызы 51
3.2Қос тілділік психофизикалық және әлеуметтік құбылыс ретінде 53
3.3Билингвалды оқытуға негізделіп құрастырылған мәтінмен жұмыс 55
жүргізу
3.4Химияны билингвалды оқытуды ұйымдастыру 63
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
КIРICПЕ
Тaқырыптың өзектiлiгi. Елбacы Н.Ә. Нaзaрбaевтың Қaзaқcтaн - 2050
cтрaтегияcы жолдaуындa aйтылғaндaй хaлықтың әлеуметтiк және эконмикaлық
aлғa жылжуының негiзгi бaғдaры ретiнде бiлiм берудiң ұлттық cипaтын дaмыту,
қоғaмның әртүрлi жaғдaяттaрынa төтеп бере aлaтын, жaуaпкершiл, aдaмгершiл,
жaн-жaқты дaмығaн тұлғaны қaлыптacтыруды aлғы орынғa қояды. Оқытудың жaңa
технологиялaрының ұcтaнымдaры – оқытудың iзгiлендiру, өздiгiнен дaмитын,
дұрыc шешiм қaбылдaй aлaтын, өзiн-өзi жетiлдiрiп, өciрушi, тәрбиелеушi жеке
тұлғa қaлыптacтыру болып тaбылaды.
Қaзiргi бiлiм беру caлacындaғы оқытудың озық жaңa технологиялaрын
меңгермейiнше caуaтты, жaн-жaқты жетiк мaмaн болу мүмкiн емеc. Жaңa
технологияны меңгеру мұғaлiмнiң өзiн-өзi дaмытып, оқу – тәрбие үрдiciн
тиiмдi ұйымдacтырылуынa көмектеcедi. Қaзiргi ғылым мен техникaның дaмығaн
зaмaнындa оқытудың жaңa технологиялық әдicтерiн пaйдaлaну оқушылaрдың бiлiм
деңгейiн зaмaн тaлaбынa caй aрттырaды.
2020 жылғa дейiн Қaзaқcтaн – бiлiмдi мемлекет, aқылды экономикa және
жоғaры бiлiктi жұмыc күшi, бiлiм берудi дaмыту мемлекеттiң экономикaлық
гүлденуiнiң негiзi болуы керек. Қaзaқcтaндық бiлiм берудi жaңғыртуды
жaлғacтыруды қaмтaмacыз ететiн Қaзaқcтaн Реcпубликacындaғы бiлiм берудi
дaмытудың 2011-2020 жылдaрғa aрнaлғaн мемлекеттiк бaғдaрлaмacы Қaзaқcтaн
Реcпубликacының мемлекеттiк caяcaтын жүзеге acырудың ұйымдacтырушылық
негiзi болуы тиic.
Тaқырыптың зерттелiну деңгейi. Педагогикада оқу – тәрбие процесінде
оқушылардың белсенділігін жоғарылатудың жолдары үздіксіз түрде
жүргізілетіндігі көрсетіледі. Оқу үдерісінде оқушылардың өз бетінше және
белсенділік принципі атақты дидакт М.Н.Скаткиннің жұмыстарында ұсынылды.
Кейін ол М.И.Махмутова, Т.И.Шамова, Д.В.Вилькеева, И.Я.Лернер, Н.А.
Половникова зерттеулерінде дамыды. Бірақтан да алдыңғы ғасырдың
80–жылдарына дейін бұл бағытты зерттеу оқытуды ұйымдастырудың бір түрі–тек
сабақта ғана жүргізілді. Сабақтың әр кезеңдерінде оқушыларды белсенділігін
арттырудың тәсілдері қарастырылды. Зерттеушілер оқу процесінде әрбір
оқушының белсенділігін арттыруда оқу әрекетін жекешелендіру мүмкіндіктерін
қарастырды.
Оқытудaғы aca мaңызды әрi күрделi қaрaмa-қaйшылықтaрдың бiрi ретiнде
жоғaрыдa aтaлып кеткендей оқытудың ұжымдық ұйымдacтырылуы және бiлiмдi
қaбылдaудың жекелей cипaттaры болып тaбылaды, бұлaр өз кезегiнде тaғы дa
бiрқaтaр қaрaмa-қaйшылықтaрды туындaтaды, мыcaлы: жaңa оқу мaтериaлы
деңгейiнiң күрделiлiгi және оқушылaрдың тaным қaбiлеттерiнiң әртүрлiлiгi;
бiлiмдi бaғaлaудың әдiлдiгi, турaлығы және өзiндiк қacиеттер мен оқуғa
деген қaтынac деңгейi; бaғдaрлaмa бөлiмдерiн оқу caтыcы мен уaқыты және
оқушылaрдың бiлiмдердi қaбылдaй aлулaрының деңгейi және т.б. Оcы берiлген
қaрaмa-қaйшылықты шешу жолы – оқытуды дифференциaлдaу және жекелендiру,
яғни бұл үрдicтердi химияны оқыту үрдiciн гумaнизaциялaудың бaғыты ретiнде
қaбылдaғaн жөн.
Мектептегi химияны оқытудың тұжырымдaмaлaрындa оқытудың
дифференциaлдaнғaн әдici ретiнде оқушығa өзiне қызықты пәндердi тaңдaп
оқуды еcкерген жөн, бұл өз кезегiнде өзiндiк тұлғaлық қaбiлеттер мен
қacиеттердi дaмытaтыны aнық. Мектептегi химияны оқытудың құрылымындa
көрcетiлгендей үш компонент қaрacтырылғaн: дaйындық, жaлпы және бейiндiк.
Химия пәнін көптілді оқыту – өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара
қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез бейімделетін,
белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын, өзге дамыған
елдермен білім бәсекелестігіне түсе алатын, еліміздің химия саласын
дамытуға үлес қоса алатын, көптілді және көпмәдениетті құзіреттіліктерді
игерген полимәдениетті жеке тұлға қалыптастыруға ықпал етеді. Мектептерде
көптілді білім бере отырып, тілді терең меңгерген шәкірттер білім алып
шығуы тиіс.
Зерттеу жұмыcының мaқcaты. Ортa мектепте химия курcын оқыту бaрыcындa
қолдaнылaтын жaңaшыл педaгогикaлық технологиялaр мен зaмaнaуи
инновaциялaрды теориялық негiздендiру және әдicтемеciн жacaу, химия пәнін
оқытуда тілдерді пайдалану тәсілдерін нақты мысалдармен көрсету, тілді
қолдану тиімділігін анықтау.
Зерттеу жұмыcының мiндеттерi:
-педaгогикaлық технологиялaрғa теориялық әдicтемелiк шолу;
-ортa мектепте химия курcындa қолдaнылaтын бacты оқыту
технологиялaрының орны мен мaзмұнын aнықтaу;
- химияны оқытуда билингвалды оқытуды қолдану және үндестіре отырып
оқушылардың білімі мен біліктілігін қалыптастыру;
- Cутегi тaқырыбындaғы caбaқты билингвaлды технологиямен оқыту
әдicтемеciн жacaу;
- қазақ және ағылшын тілдерін пайдаланып, оқушылардың пәнге
қызығушылығын арттыру және химия саласына байланысты тілдік қорын дамыту;
- химия пәніндегі жиі қолданылатын сөздермен глоссарий жұмыстарын
жүргізу нәтижелігі;
- ортa мектепте өткiзiлген caбaқтaрдың нәтижелерiн тaлдaу;
- зерттеу бойыншa берiлген негiзгi ұcыныcтaр мен әдicтердi
педaгогикaлық экcпериментке қою және оның оң нәтижелерiн aнықтaу.
Зерттеу нысаны. Жалпы білім беретін ортa мектептегi химия пәнін
билингвалды оқыту үрдісі.
Зерттеу пәнi. Ортa мектеп химия курcындa қолдaнылaтын педaгогикaлық
технологиялaрды caрaлaу, орта мектепте көптілді білім бере отырып тілді
терең меңгерген полимәдениетті шәкірттерді шыңдау мақсатында химия пәнін
билингвалды оқытуды ұйымдастыру.
Зерттеудiң ғылыми әдicтерi. Педaгогикaлық экcперимент жүргiзу, aрнaйы
бaқылaу, мұғaлiмдермен, оқушылaрмен cұхбaттacу, caуaлнaмa, педaгогикaлық
экcперимент нәтижелерiн caрaлaу.
Зерттеу базасы: Тәжірибелі-эксперимент жұмысы Оңтүстік Қазақстан
облысы, Мақтарал ауданы Жетісай қаласындағы №2 Дарынды балалар мектебінде
өткізілді.
Зерттеу жұмыcының құрылымы кiрicпеден, үш бөлiмнен, қорытынды мен
пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тiзiмiнен тұрaды.
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛАР
1.1 Химияны оқытуды жетілдіру педагогикалық мәселе ретінде
Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында Қазақстанның қоғамдық өмірінде
елеулі өзгерістер орын алды. Ол өзгерістер барлық салаларды қамтыды:
экономикалық, әлеуметтік, рухани. Білім беру жүйесінде де өзгерістердің
болғаны рас. Бұл өзгерістер Батыс елдері педагог-психологтарының гуманистік
педагогика ұстанымдарының енгізілуі және оның орасан зор әсерінің
нәтижесінде жекелік-бағыттық оқыту және жекелік педагогикасының
тәжірибелері мен теориялары қалыптасты. Білім, білік және тәжірибе білім
берудің соңғы және жоғарғы мақсаты емес, ендігі жерде олар тұлғаның өзіндік
дамуы ретінде қаралады. Қойылған мақсат – өзіндікті дамыту – оның жүзеге
асырылуы үшін педагогикалық іс-әрекеттердің өзіне де жаңа тәсілдерді талап
етеді: оқытуды ұйымдастыру формалары мен әдістерін жетілдіру ғана емес,
сонымен қатар білім беру мазмұнын да қайта қарау қажет.
1991 жылдан бері оқушылардың білімін халықаралық зерттеудің (TIMSS)
нәтижесі біздің оқушыларымыздың химия және басқа жаратылыстану-математика
бағытындағы ғылымдар бойынша білімдердің төмендеу тенденциясын көрсетеді.
Қазақстан мектептеріндегі оқушыларды жаратылыстану-ғылыми бағытта
дайындаудың кемшіліктеріне күнделікте өмірге тән нақты жағдаяттарда алған
білімдерін қолдана алмауы, кеңістікті көріністердің жеткіліксіз түрде
дамуы, жаратылыстану-ғылыми білімдерді кіріктіре алмау және оларды қоршаған
ортадағы құбылыстар бойынша түсіндіре алмауы, экология мәселелері туралы
үстіртін білім жатқызылады.
1991 жылы Мәскеуде жаратылыстану-ғылыми пәндері мұғалімдерінің
конференциясында қатысушылардың баяндамалары мен әңгімелесу барысында
біздің балалар ғана емес, сонымен қатар мұхиттың арғы жағындағы балалар да
химияны аса ұната бермейтіні анықталды: қызықсыз, тұжырымды, теорияланған,
ешкімге керексіз білім.
Өкінішке орай, бұл сөздердің жаны бар. Көбінесе оқушылар сабақ
барысында алған білімдерін өмірмен байланыстыра алмайды. Оқушылар өздерінің
өте көп уақыт жұмсайтын есептік тапсырмалары қарапайым адамның күнделікте
өмірінде кездеспейтіні рас. Қазіргі оқушылардың қайсібіріне шығымы 80%
болатын 100 тонна каучук алу үшін қанша литр этил спиртін алу керектігі
шамалы [1].
Демек, оқушылардың жаратылыстану ғылымдарының ішіндегі елеулі орынға ие
химияны меңгеруі қазіргі таңдағы қоғамның әлеуметтік және экономикалық
дамуының заманауи талаптарымен уәжделенбеген және бұл білімдер қарапайым
дәстүрлі түрде беріледі.
Конференциялар мен семинарлар барысындағы мұғалімдердің пікірталасы
нәтижесінде олар химия мазмұнын қоғамның әлеуметтік-экономикалық және
әлеуметтік-экологиялық мәселелеріне ден қоя отырып қайта қарау, ал оқыту
барысында сабақтың әрбір элементін ары қарайғы білім алуды жалғастыру ғана
емес, сонымен қатар өмірдегі кез-келген жағдаяттарда дұрыс негізделен
шешімді қабылдай білуге үйрету.
Мысал ретінде химияны оқытудың бастапқы кезінде мектептегі химия
курсының құрылымына инновациялық тәсіл ретінде келесі құралдарды ұсынуға
болады: Американдық химиялық қауымдастықтың Химия және қоғам кітабы және
бағдарламасы; М. Фримантилдің Іс-әрекеттегі химия; Т. Браун және Г.
Лемейдің Химия ғылымдар ортасында және т.б. Ұсынылған құралдарда химия
бойынша базалық білімдер қоршаған орта объектілерімен, материалды ресурстар
мен технологияларға қатысты мәселелермен байланыстыра отырып беріледі: Су
ресурстары және судың сапасы; Химиялық ресурстар; Табиғатта заттың
сақталуы және адамның іс-әрекеті; Мұнай-химиялық шикізат әлде отын?;
Тағам-ағзаның құрылыс материалы және т.б.
Химия – жаратылыстану ғылымдарының бірі, және оның оқытылуы елдегі
қоғамдық-саяси құрылымға сай болмағаны жөн. Дегенмен, 70 жылдық маркстік-
лениндік идеология негізінде химияны оқыту – диалекті-материалистік, әрімен
атеистік көзқарасты қалыптастыруға негізделді. Заманауи жағдайдағы адамға
тек диалектикалық тұрғыда ғана емес, химиялық тұрғыда да ойлай білгені
жөн. Мектептегі химия гуманистік, экологиялық, үйлесімділік пен өзінің өмір
сүру мәнін қалыптастырушы жаңа көзқарас негізі ретінде оқытылуы мүмкін.
Химиялық тұрғыда ойлай білу – кез-келген зат өзгерістерінің сипаты мен
әріменгі қимылын түсіне білу, химиялық әрекеттесудің қоршаған ортаға
тигізетін әсері мен сипатын білу. Заттардың өзгерулерін білу-маңызды, және
жауапкершілікті талап ететін қадам; заттардың түп өзгерістерін білу
болмыстың түпкі негізін анықтауға жақындатады. Алдыңғы дәуірлердегі
алхимиктер мұны жақсы білген және өздерінің әрбір қадамдарын нықтап басқан.
Біз оқушылар мен студенттерді анализ бен синтездің қатал шарттарына ғана
үйретеміз, ал негізінен оларды жан мен тәннің үйлескен маңызды мәнділікке
баулыған жөн. Сондықтан да зертханаларда жаңа әскери улаушы заттар,
есірткілер, канцерогендер пайда болып жатыр [2].
Материалды ғылымдардың бірі химияны алхимиктерге тиесілі құпиялылықтан
айыру арқылы көптеген жаңа ашылулар мен жетістіктерге жеткізді. Бірақ бұл
жағдай өзінің кері әсерін де тигізді. Кері әсер тек химияға ғана емес,
жалпы ғылым әлеміне – әлемді сезіну қабілетін жоғалту, зертаналық
қондырғыда болып жатқан өзгерістердің барлық әлем мен ағзалардың арасындағы
байланыстың үзілуі секілді әсерлері білінді. Мұның ең көріністі салдары –
экологиялық дағдарыс.
Соңғы жылдары батыстық және шығыстық техника мен ғылым дамуларының
жетістіктері бір-бірімен қарқынды түрде байланыса отырып, үйлесімділікке
тырысуда. Үйлесімділік және барлық болмыстың бірлігі пәлсапасы, адамның
табиғаттан бөлінбестігі зерттеушілерді табиғат заңдарына ойланбастан әрекет
етуден сақтандырды, бірақ жаратылыстану ғылымдарының оңтүстікшығыс Азия
елдеріндегі дамуын едәуір бәсеңдетті. Дәл осы уақыттарда еуропалық
білімдерде субъектінің (адам) және объектінің (зат) бөлінуі, білім мен
діннің бөлінуі, Декарттың рационализмі және Бэконның эмпиризмі адамды өзі
зерттеп жатқан табиғаттан алыстатты, бірақ орасан зор техникалық дамуға
әкеп соқты. Болып жатқан жағдаяттарды ұғынуда білімдерді бере алу үрдісі
мен қабылдауды ұйымдастыруға жаңа тәсілдер болуы керек. Дәл осында терең
білімдер осы білім саласының элементі ретінде ғана қабылдануы мүмкін.
Педагогикалық инноватиканың түсініктер жүйесі. Педагогикалық
инновациялық үрдістер ғалымдардың назарына өткен ғасырдың 50-жылдарында –
Батыста, ал соңғы жылдары ғана – бізде көзге түсе бастады.
Инновация ұғымы жаңашылдық деп түсіндіріледі. Өз кезегінде
жаңашылдық сөзі үрдіске немесе қалыптасқан жүйеге мақсатты түрде жаңа
тұрақты элементтерді (жаңашылдықтарды) енгізу, олар жүйенің бір күйден
екіншісіне өтуге мүмкіндік береді. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде
жаңашылдық ұғымы жаңа әдіс ретінде түсіндіріледі (жаңа әдіс, әдістеме,
технология, бағдарлама және т.б), ал инновация – жаңа әдісті меңгеру
үрдісі[3].
Жалпы алғанда инновациялық үрдіс сөзінің астарында жаңашылдықты жасау,
меңгеру, қолданудың кешенді іс-әрекеті ұғындырылады. Кез-келген
педагогикалық әдістің жаңашылдығы өзіне тән нақты-тарихи сипатта болады.
Нақты уақытта туыла отырып, белгілі тарихи дәуірдің мәселелерін қарқынды
түрде шеше отырып, жаңашылдық көпшіліктің көңілінен шығып, білім және
тәрбие берудің жалпылама сипатына дейін артып, кейіннен ескіріп және кеш
уақыттарда дамудың артқа сүйреуші фактор ретінде орын алады.
Педагогикалық тәжірибелерді жалпылай және зерттеу негізінде
инновациялық тәсілдер арқылы көпшілік мұғалім қауымының тәжірибедегі шынайы
іс-әрекеттерін бейнелеуші жаңашылдықты жасауға болады. Дәл осында алдыңғы
және жаңашылдық тәжірибе ұғымдарын ерекшелеп алған жөн. Алдыңғы
тәжірибеге қалыптасқан ұйымдастырушылық-педагогикалық жағдаяттарда білім
және тәрбие берудің тұрақты жоғары нәтижелерін қамтамасыз етуші тәжірибелік
іс-әрекеттер жатады. Ал жаңашылдық (инновация) қалыптасқан нормативтер,
тәсілдер, әдістер, бағыттардың шеңберінен шыға отырып іс-әрекеттердің
сапалы өзгерістері және жаңа педагогикалық жүйе, білім және тәрбие берудің
жаңа технологияларын жасау және енгізу.
Алдыңғы немесе инновациялық тәжірибелерді оқу үрдісіне енгізерде
К.Д.Ушинскийдің идеясын еске түсірген жөн: тәжірибенің өзі емес,
тәжірибеден қорытылған ой беріледі, яғни оқыту – тірі, үздіксіз өзгерістегі
үрдіс: балалар, жағдаяттар, оқу жағдайлары мен мұғалімнің өзіндік тұлғасы
қайталанбас [4].
Педагогикалық шығармашылық инновациялық түрлендірулер факторы ретінде.
Шығармашылық жасампаздық іс-әрекет ретінде, қандай да бір салада іске
асырылса да қарама-қайшылықтарды шешуші үрдіс ретінде әрекет етеді.
Ғылымдағы жаңа теориялар ескі түсініктер шеңберіне сыйыспайтын
фактілерге байланысты пайда болады. Электролиттік диссоциация теориясының
қалыптасу жолын еске түсірейік: қышқыл, тұз және негіз ерітінділерінің
қасиеттері қант, бензой қышқылы және басқа да заттар ерітінділері
қасиеттерінен өзгешеленуі Аррениусты сулы ерітінділерде молекулалар
иондарға ыдырайтынына әкеп соқты; СО молекулаларының инерттілігі, оттегінің
парамагнетикалық қасиеті және басқа да қарама-қайшылықты жағдаяттар
химиялық байланыстың ММО теориясының пайда болуына сеп болды; никель және
ванадийдің басқа 3д элементтермен салыстырғандағы кешенді беріктігі лиганда
аймақтарының кристалдану теориясының ашылуы себеп болды [5].
Осы орайда педагогикалық шығармашылық үрдісі де шетте емес: іс-
әрекеттердің жаңашылдығы, инновацияларды енгізу шығармашылық ізденіске
итермелеуші нақты қажеттілікті туындатуы және негізделуі қажет, ол өз
кезегінде педагогикалық жаңашылдықтың негізгі қозғаушы күші болып табылатын
қарама-қайшылықтарды табу және ұғынудан басталады – оқыту немесе білім беру
үрдісінің мазмұнды ерекшеліктеріне негізделген қарама-қайшылықтар [1, 35б].
Қарама-қайшылықтар ретінде білім беру жүйесінің өзі, оның ұстанымдары
болуы мүмкін: ғылымилық және қол жетімдік ұстанымы, білім берудің қоғамдық
сипаты және білімді қабылдау мен ұғынудың тұлғалық, жекелік сипаты және
т.б.
Психология-педагогикалық теорияда келесідей қарама-қайшылықтарды бөліп
жіктейді:
І – аса қажетті, оқу үрдісінің нағыз және тұрақты қозғаушы күштері;
ІІ – шарасыз, яғни дәл қазіргі уақыттағы оқу үрдісінің кемшіліктері
(мысалы, оқуды қабылдау және уәждемелік деңгейлері әртүрлі сыныптарды
жинақтау);
ІІІ – кездейсоқ, немесе жағдаятты, бұл субъективті факторлармен,
жеткіліксіз эрудиция және назар аудара білдірушілікпен, мұғалім-оқушы
байланысының әлсіздігімен, нашар тәрбиемен және т.б. сипатталады.
Бұлар кері рольді атқарады, оқу үрдісін күрделендіреді, нақты қозғаушы
күштердің, инновациялардың орын алуына кедергі келтіреді. Бұл қарама-
қайшылықтардың алдын алу, өту аса қиын емес. Бұл жерде педагогикалық
мәдениет, педагогикалық шеберліктің кәсібилігі мен деңгейі сөз болып отыр.
Осы қасиеттер, олардың жоғары деңгейде дамуы мұғалімнің әуелгі екі қарама-
қайшылықтарды ұғынуына негіз болады және сол кедергілерден өту –
шығармашылық пен жанашылдықтың пайда болуына себеп болатыны анық.
Қарама-қайшылықтарды шешу тұрғысынан алғанда біз химияны оқытудағы
негізгі инновацияларды жіті бақылаймыз, ұтымды шешімдердің салаларын
саралаймыз.
1.2 Мектептегі химиялық білім берудің тұжырымды негіздеріндегі
инновациялар
Оқытудағы аса маңызды әрі күрделі қарама-қайшылықтардың бірі ретінде
жоғарыда аталып кеткендей оқытудың ұжымдық ұйымдастырылуы және білімді
қабылдаудың жекелей сипаттары болып табылады, бұлар өз кезегінде тағы да
бірқатар қарама-қайшылықтарды туындатады, мысалы: жаңа оқу материалы
деңгейінің күрделілігі және оқушылардың таным қабілеттерінің әртүрлілігі;
білімді бағалаудың әділдігі, туралығы және өзіндік қасиеттер мен оқуға
деген қатынас деңгейі; бағдарлама бөлімдерін оқу сатысы мен уақыты және
оқушылардың білімдерді қабылдай алуларының деңгейі және т.б. Осы берілген
қарама-қайшылықты шешу жолы – оқытуды дифференциалдау және жекелендіру,
яғни бұл үрдістерді химияны оқыту үрдісін гуманизацияладың бағыты ретінде
қабылдаған жөн.
Мектептегі химияны оқытудың тұжырымдамаларында оқытудың
дифференциалданған әдісі ретінде оқушыға өзіне қызықты пәндерді таңдап
оқуды ескерген жөн, бұл өз кезегінде өзіндік тұлғалық қабілеттер мен
қасиеттерді дамытатыны анық. Мектептегі химияны оқытудың құрылымында
көрсетілгендей үш компонент қарастырылған: дайындық, жалпы және бейіндік.
Жалпы компонент (8-10 сыныптар, негізгі мектеп) барлық оқушыларға
міндетті, химия курсының жүйеленген түрі берілген, игерілетін білімдер
көлемі мен тереңдігі Мемлекеттік Білім беру стандартында көрсетілген. Осы
сатыдағы оқытуды жекелендіруді деңгейлік әдіс және сынып, топтар
шеңберіндегі ішкі дифференциация үрдісін факультативтік сабақтар мен
үйірмелер, мектептің ғылыми қауымдастығы арқылы ұйымдастыруға болады [6].
Бейіндік компонент оқу-тәрбие мәселелерін шешумен қатар, оқушылардың
химияға қызығушылығын арттыруға, олардың білімін ұлғайтуға, әріқарайғы
кәсіби білім алудың таңдауы мен артықшылықтарын анықтай білуге үйретуі
қажет. Сондытан химияны оқытудың кітаптары, бағдарламалары және
дидактикалық материалдары мектептің, сыныптың бейініне қарай жасалады.
Осылайша, гуманитарлық бағыттағы мектептегі химия курсында заттардың
химиялық эволюциясы, адамзат алдында тұрған экологиялық мәселелер, химия
мен өнердің байланысы қарастырылады. Аталған курстарда химияның күнделікте
өмірмен байланыстығын жүзеге асыру аса маңызды орынға ие. Химия курсы
белгілі бір деңгейде адамзат дәуірінің дамуында химияның мәдениет элементі
ретінде мәдениеттік түрде оқытылуы қажет.
Химиялық білімдерді жетілдірудің кез-келген таңдалған жолында олардың
деңгейі базалықтан аспауы қажет, бірақ бұл білімдерді алу жолы оқушылардың
гуманитарлық қабілеттерін дамытуы қажет.
Техникалық бейіндегі мектептер мен сыныптарға оқушылардың еңбек
дайындығына байланысты химия курсы ұсынылады. Тәжірибелік тұрғысынан бұл
курс белгілі кәсіпті меңгеруге қажетті білімдер және біліктермен оқушыларды
қаруландыруы қажет.
Жараталыстану бағытындағы мектептер мен сыныптарда химияны оқыту
базалықтан жоғары, теориялық деңгейде оқытылуы қажет. Химия және биологияны
оқытуды дамытуда олардың өзара әсерлесуін, кіріктірілуін күшейту қажет.
Оқушыларға биологияны оқытудың химияның мүмкіндіктері мен химияны оқытудағы
биология ғылымының ерекшеліктерін үйрете отырып, олардың өзара ғылыми
байланысын күшейтеді, мысалы биологиялық құбылыстардың молекулалық деңгейде
зерттеу.
Химиялық білім берудің тұжырымдамасында әрімен қарайғы арнайы химиялық,
химия-биологиялық, химия-технологиялық білім аламын деушілерге химияны
тереңдетіп оқыту курсы қарастырылған. Жоғарылатылған деңгейдегі химияны
оқыту бейорганикалық, органикалық, физикалық, аналитикалық химияның
теориялық негіздерін, сонымен қатар тәжірибелік сипаттағы білімдер жүйесін
қарастыруы қажет. Мұндай білімдерді игерген оқушылардың білім мен білік
деңгейі мектептің мүмкіндігі мен тереңдігімен, мұғалімнің кәсібилігі және
құзіреттілігімен анықталады.
Осылайша, қазіргі таңдағы әрекет етуші оқу бағдарламалары мен
оқулықтардың тізбесінен химия курсын арнайы немесе тереңдетіп оқытатын
материалдарды оңай таба алады.
Нәтижесінде тұжырымдамаға кіріктірілген химиялық білімді жүзеге
асырудағы инновациялық әдістер оқушылардың химиялық білімдер мен біліктер
бойынша құзіреттіліктерін арттыратыны анық. Ғылым жалпылама және ұлтқа
бөлінбейтіндігін ескере отырып, химияны оқыту барысында жергілікті
мәліметтерді ескеру, көрсетілімдік және зертханалық тәжірибелерді орындауда
жергілікті қоршаған ортаның ерекшеліктерін, экологиялық жағдайын, қолданушы
технологияларды, аймақты тарихи-мәдени дәстүрлерін ескеру [7].
1.3 Химияны оқытудың мақсаттарын анықтаудағы заманауи әдістер
Сабақтың мақсатын тұжырымдау - химияны оқыту технологиясының маңызды
элементі. Оқыту мақсаты кез-келген кәсіби іс-әрекеттердің бөлшегі ретінде –
бұл болжамдық нәтиже, іс-әрекет стратегиясы, ал оқыту міндеттері мақсатты
шешудің сатылай жолдары, мақсатқа жетудің іс-әрекет шеңбері мен қол
жетімділігі. Оқыту мақсаттарын ұғыну, іс-әрекетті жүзеге асырудың өзіндік
қабылдануы оқытушының кәсібилігі мен құзіреттілігін анықтайды.
Әдетте ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде білім беру, тәрбие беру және
дамудың үшөлшемділігі қарастырылады [2, 48б].
Оқыту мақсаттары (нені білу және нені жасай алу) пәндік
бағдарламаларда кіріктірілген. Даму және тәрбие беру мақсаттары мұнда
әдетте біркелкі емес қалыпта беріледі, сондықтан оларға түсінік бере кету
орынды деп табылады.
Мақсаттар мыналар арқылы қойылады:
- оқушы дамуының зияткерлік, көңіл-күйлік, өзіндік ішкі үрдістері;
- оқушылардың оқу іс-әрекеттері;
- оқытушының іс-әрекеті.
Нәтижесінде оқу нәтижелерінің дескриптік нұсқасы анықталады, ол оқу
технологиясын жасақтауға негіз болады.
Педагогикалық мақсаттар тізбегінде үш сала жіктеледі: когнитивтік
(ойлау), аффективті (сезім) және психомоторлы. Оларды жеке-жеке
қарастырайық [8].
Когнитивтік сала:
1. Білу:
- нақты материалды;
-терминологияны;
- фактілерді;
- нақты материалмен жұмыс жасай алуды;
- анықтамаларды;
-даму жағдайлары мен нәтижелерді;
- түсініктер мен категориялар жүйесі;
- берілген оқу саласының әмбебап түсініктері, әдіснамалары,
критерийлері;
- заңдар мен жалпыламаларды;
- теориялар мен құрылымдарды.
2. Түсіну: түсіндіру, ұқсату, экстраполяция.
3. Қолдану (пәндік-тәжірибелік біліктер).
4. Талдау: элементтерді, өзара байланыстарды, білімдерді тұрғыза
ұстанымдарын.
5. Жинақтау: элементтерді білімдер жүйесіне жинақтау, әрекет ету
жүйесінің жоспары мен әдістерін жасау, абстрактілі ойлау жүйелер шеттеу.
6. Салыстырмалы баға: білімдерді ауыстыру, қолдағы бар мәліметтер
бойынша қарастыру.
Алайда тәжірибелік іс-әрекеттер үшін сипатталған мақсаттарды нақты
сабақтың дидактикалық мақсаттарына түрлендіру қажет.
Жоғарыда аталған нақтылауды Блум бойынша жасап көрелік (сурет 1). Ойлау
біліктерінің алғашқы үшеуі (білім, түсіну, қолдану) төменгі деңгейде, ал
келесі үшеуі (талдау, жинақтау, салыстырмалы бағалау)-жоғары деңгейдегі
біліктер жүйесі. Бұл әдіс арқылы білім алушылардың құзіреттіліктеріне орай
оқу нәтижелерін көпдеңгейлі түрде жоспарлауға мүмкіндік береді (кесте
1,2,3).
Кесте 1
Блум кестесі - жоспарланған оқыту нәтижелері
Анықтама Белгілеме Оқушы іс-әрекеті
Білім Арнайы ақпаратты есте сақтауӘсер етеді, қабылдайды,
еске түсіреді, біледі,
қайталайды
Түсіну Берілген материалды басқа Түсіндіреді, аударады,
және бұдан алдыңғы көрсетеді, таңдайды,
материалдармен байланыс-тыраұқсатады
отырып ұғыну
Қолдану Әдістер, тәсілдер, фактілер,Жаттығулар мен
заңдар, мәліметтерді, тапсырмаларды орындайды,
теориялар мен ұстанымдарды білімді қолдана білуді
жаңа шарттар мен көрсетеді, өз ойын
жағдаяттарда қолдана білу жеткізеді
Талдау Ақпаратты құрамдас Ойланады, ашады, санайды,
бөлшектерге жіктеу, салыстырады, қарастырады
байланыстарды анықтау
Жинақтау Бөлек бөлшектерден Құрастырады, жинақтайды,
құрамдастарды жинақтау, араластырады, ойлап табады,
жалпылау, жүйелеу жасайды
Салыстырмалы Мәліметтердің нәтижесі, Салыстырады, талдайды,
бағалау тәсілдері, әдістері, бағалайды, қорытынды
материалдың сапасы бойынша шығарады
берілген критерилерді
анықтау
Осыған ұқсас Блум таксономиясы бойынша оқытудың бірнеше мысалдарын
келтірейік.
Сурет 1. Блум таксономиясының сызбасы
Кесте 2
Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесі тақырыбын Блум таксономия бойынша
мазмұндаудың мысалы
Түрі Мазмұны
Білу Біз бұл тарауда химиялық элементтерді жіктеуді үйрендік. Металдар,
бейметалдар, екідайлы қасиет көрсететін элементтермен таныстық
Түсіну Менделеевтің периодтық жүйені, заңды, кестені қалай ашқанын осы
тарауды оқи отырып білдік. Менделеев периодтық кестедегі калийді
аргоннан атомдық массасы кіші болғанынан қарамастан, кестедегі
асыл газдардың орнын бұзбас үшін қойған. Осы жәйт теллур мен
йодтада кездеседі.
Қолдану Периодтық кестені оқи отырып біз элементтердің атом құрылысымен
таныстық. Есеп шығару барысында Дальтон ашқан атом массаларын
қолдансақ, периодтық кестені түсіну үшін периодтық жүйені,
кестедегі периодтарды, топтарды үйрендік және электрондардың
энергетикалық деңгейшелерін де есептеу үшін пайдаланған
болатынбыз.
Талдау Менделеевтен алдын Де Шанкартуа, Одлинг мен Мейер секілді ғалымдар
да өз теорияларына сүйене отырып химиялық элементтердің кестесін
құрған болатын. Де Шанкартуа элементтерді спираль түрінде
орналастырса, Одлинг пен Мейнер элементтерді қасиеттеріне
байланысты жеке жеке орналастырды. Қаншалықты зерттегенімен бұл
ғалымдар бір кестені бір жүйеге келтіре алмады. Ал, Менделеев
көпжылдық еңбектің нәтижесінде элементтердің барлығын атомдық
салмағының артуын ескере отырып орналастырды.
Жинақтау
Бағалау Менделеевтің периодтық жүйені ашуы сол кезеңдегі химия әлеміне
үлкен өзгеріс әкелген болатын. Бұл еңбекті сол кезде үлкен
жетістік, дүниені дүр сілкіндірген жаңалық деп тапқан.
Менделлевтің периодтық заңы және периодтық жүйесі табиғатты
құпиясын түсінудің, әлемді танып білудің шексіз екендігін
дәлелдейді. Периодтық кесте химиктер үшін әліппе іспеттес маңызы
ерекше ашылу болып табылады.
Кесте 3
Блум таксономиясы бойынша Металдар тарауын қорытындылаудың мысалы
Түрі Мазмұны
Білу ІІІ тарауда металдармен таныса отырып, металдардың жай
заттар ғана емес, олар химиялық элементтер екенін, осы
элементтер тірі және өлі табиғаттың аса маңызды құрамдас
бөлігі екендігін оқып білдік.
Түсіну Металдар деп химиялық элементтерді де, олар түзетін жай
заттарды да айтады. Химиялық элементтердің басым көпшілігі
металдар. Яғни 109 элементтің 88 металдар.
Қолдану Металдардың қосылыстары литосфера мен биосфераның негізін
құрайды. Жердің беткі қабаты металл қосылыстарына бай.
Металдар әмбебап конструкциялық материалдар ретінде және
тұрмыстық техника, машина, авиация, құрал-жабдықтар жасауда
кеңінен қолданылады.
Талдау Металдар периодтың басынан бастап орналасады, сондықтан
олардың атомдарының радиусы бейметалдармен салыстырғанда
үлкендеу келеді. Атом құрылысындағы ерекшелік тек
металдарға тән. Олар І-ІІІ топтың негізгі топшасында және
барлық қосымша топшаларда кездеседі. Металдардың жалпы
қасиеттері металдың байланыстың ерекшелігімен
түсіндіріледі. Металдардың қасиеттері-оның бөлшектерінің
мөлшеріне, кристалдық орналасуына, химиялық байланысының
беріктігіне тәуелді болады.
Жинақтау
Бағалау Металдардың адамзат қоғамындағы орны ерекше
Білім және тәрбие беру, дамудың педагогикалық мақсаттарын жасақтау екі
негізде жүзеге асырылады: әлеумет, мемлекет, одақ тұрғысынан, яғни жекелей
және тұлғалық белгілерлі қажетті әлеуметтік қажеттіліктерді айқындайтын
әлеуметтік тапсырыс ретінде, және адамның өзінің даму ерекшеліктерін қажет
ететін субъективті тапсырыс ретінде.
Мұғалімнің басты мақсаты – балаға оның дамуында көмек беру, және барлық
гуманистік педагогикалық практика оқушының адами күш-қуатының жетілдіру мен
дамытуға жұмсалуы тиіс. Демек, ең әуелгі мақсаттың қатарына даралық
қасиеттердің дамуын қойған жөн: зияткерлік, уәждемелік, көңіл-күйлік,
қуаттық, еркіндік, пәндік-тәжірибелік, өзін қалыпқа келтіру алушылық. Бұл
салалар дамыған түрде жалпылықты, адамгершілікті, үйлесімділікті, адамның
еркін және жан-жақты мүмкіндіктерін паш етеді. Олардың дамуынан адамның
қоғамдық белсенділігі тәуелді болады. Олар адамның кейінгі өмір сүру
дағдысын, іс-әрекеттерін, оның бақыты пен сезімін, өзінің қалағанына қол
жеткізе алушылығын айқындайды.
Мұғалімдердің пікірталасы нәтижесінде химияны оқытудағы ең басты
мәселелердің бірі пәнге деген танымдық қызығушылықтарын дамыту, сабақ
барысындағы оқу-танымдық уәждемелік қабілеттерін дамыту жатады. Белсенді
қабылдаудың жоқтығында және сабақ барысындағы оқу әрекетінің белсенді
болмауына байланысты үйде де тапсырмаларды орындауда ешбір қызық болмайтыны
анық. Сонымен қатар, қалған барлық оқу мақсаттары да мүлдем жүзеге
асырылмайды. Сондықтан, уәждемелік саланың мазмұнына жіті қараған жөн,
бірақ одан бұрын білім алудағы қажеттіліктер мен мақсаттар жүйесі ретінде
білім алу уәждемесіне аса ден қойған дұрыс [9].
Психологтар анықтағандай, сабақ барысында қандай да бір саланы бірден
орнатып кету мүмкін емес. Салаларды дамыту ұзақ уақытты және барлық
педагогтардың бірлеске әрекетін қажет етеді. Сондықтан бір сабақтың
мақсаты мен мүмкіндітерін және аралық сатының (модуль, тақырып), жылдық
жоспардың арасындағы мүмкіндіктерді айыра білген дұрыс.
Оқу уәждемелерін тәрбиелеу: оқу мақсаттарын құрастыру білу және оны
жүзеге асырудың жолдарын айқындау; зияткерлік және танымдық қажеттіліктерін
қалыптастыру; білімге деген аса маңызды әрі жауапкершілігі үлкен көзқарасты
қалыптастыру; оқу бағдарламасының барлық мазмұнын терең игеруге деген
ниетті қалыптастыру; құбылыстарға өзіндік баға бере алуды дамыту;
оқушылардың рухани қажеттіліктерінің дамуына жағдай жасау.
Даралық мақсаттардың номенклатурасы: назар аударуды дамыту, танымдық
сипаттағы зат туралы ақпарат бере алу, іс-әрекет маңызын ашу, іс-әрекет
уәждемесін таңдауға ынталандыру, іс-әрекет барысының мақсаттарын анықтай
алуды үйрету, қойылған нәтижелерге қол жеткізе алушылықты тәрбиелеу,
уәждемелік күйлерді өзектілендіру, нақты түрдегі оқу іс-әрекетінің
маңыздылығын көрсету, өзіндік танымдық қызығушылықтарын арттыру және т.б.
Оқушылардың ерекшелігіне, нақты педагогикалық жағдайларға байланысты
мақсаттар белгілі бір логикалық тізбекке орналасуы, қайталануы мүмкін, ал
оларға қол жеткізу дәрежесіне байланысты жаңаларымен алмасуы мүмкін [10].
2 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДАҒЫ ЗАМАНАУИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
2.1 Педагогикалық тәсіл білім беру технологиясы ретінде
Технология түсінігі қоғамдық санаға өткен ғасырдың екінші жартысында
сіңе бастады және ғылыми, тәжірибелік ойлаудың өзіндік реттеуішіне айналды.
Технология ғалымдардың өздерінің жетекші жетістіктерін болып үрдіске
ағымдағы нәтижелерді көтеру мақсатында енгізеді; үрдісті іске асыру
барысында кем-кетіктерді реттеп, туралайды; жоғарылаушы дәрежеге сай
ақпараттық құралдарды кеңінен қолданады.
Технологиялық адамзат іс-әрекетінің белді сипаттамасына айналып баруда,
дәстүрлі дәрежемен салыстырғанда тиімділіктің, оңтайландырушылықтың,
ғылымды игере алушылықтың жаңа сапалы деңгейіне көтерілуді білдіреді,
әдістеме ұғымымен ұштас келеді.
Білім беру технологиясы ұғымының айналасында әлем бойынша оған біркелкі
анықтама беруге мүмкіндік бермейтін қызу пікірталастар болуда. Негізгі
сипатаммасы ретінде оның жүйелілігі, тұжырымдылығы, ғылымилығы,
кіріктірілуі, нәтижеге кепілдік беруі, іске асырылуы, тиімділігі,
алгоритмділігі, ақпараттылығы, жаңа шарттар мен жағдайларға көшіру бола
алалатындығында.
Оқыту технологиясы – білім беру, тәрбиелеу және дамыту заңнамаларын
қолданушы немесе соларға тіреуші, осының әсерінен жоғары дәрежелі нәтиже
беруші педагогикалық іс-әрекет.
Білім беру технологиясы – әрекеттер, операциялар, үрдістер, әдістер,
тәсілдер жиынтығын қосушы қандай-да бір оқу-тәрбие үрдісін жүзеге асырушы
ғылыми негізделген, қатаң түрде алгоритмделінген жүйе [11].
Айта кетерлік жайт, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде педагогикалық
технология, білім беру технологиясы, дидактикалық технология сынды
ұғымдар жиі кездеседі. Педагогикалық технология ұғымына an educational
technology ұғымының қате аудармасы ретінде қараған жөн. Соңғы уақыттарға
дейін отандық әдебиеттерде педагогикалық технология ұғымының астарынан
тәрбие беру мәселелері қозғалса, білім беру технологиясы терминін
білімдерді қалыптастыру мәселелеріне жатқызады. Көптеген авторлар
педагогикалық технология терминін жалпылама түрде қолданады.
Педагогикалық технология деп әдетте білім беру үрдісінің тиімділігін
арттыру, жоспарланған оқу нәтижелеріне оқушылардың жету кепілдігін беруші
шет ел педагогикасының бір саласы ретінде айтылады [12].
Дидактикалық технология ұғымы оқу үрдісін жүзеге асырардан алдын
белгілі дидактикалық мақсат қоя отырып оқытудың әдістемесі мен дидактикасын
жалпылау және дерексіз теориялық қойылымдарын тәжірибелік түрде
түрлендіруді білдіреді.
Дидактикалық технология – белгілі оқыту іс-әрекетін бірнеше өзара
байланысқан бөлшектер жүйесіне бөле отырып сол оқыту іс-әрекетінің
алгоритмін жүзеге асыру.
Білім беру технологиясы ұғымының тағы бір нұсқасын мынадай кешенді
түрде беруге болады:
- жоспарланған оқыту нәтижелері туралы кейбір түсініктер;
- оқушылардың ағымдағы жағдаяттарын талдау;
- оқыту моделдерін жинақтау;
- нақты белгілі жағдаяттарға оқыту моделін таңдай білу.
Соңында, технология сөзінің лингвистикалық мәніне назар аударсақ, ол
көне гректің техно (шеберлік, өнерлік) және логос (ғылым, ілім, білім,
сөз) деген мағына береді, ал білім беру технологиясын білім және тәрбие
берудің шеберлігі десек те болады [13].
Оқу үрдісі технологиялық түрде болуы үшін келесі бөліктердің болғаны
жөн:
- нақты және белгілі түрде қойылған мақсат, яғни жоспарланатын оқыту
нәтижесіне қарай оқушылардың іс-әрекеттерін, үрдістерін, түсініктерін білу;
- сіңірілуге және іске асырылуға жұмсалатын мазмұндық және үрдістік іс-
әрекеттер жүйесі (сіңіре білудің дидактикалық әдіс-тәсілдерін меңгеру:
ұжымдық оқыту әрекеті, оқытылушы іс-әрекеттердің еліктеушілік нұсқасы, оқу-
істік ойындар және т.б.);
- қатаң түрде реттелген тақырыпты меңгерудің сатылары, бөлімдері,
курстары, яғни іс-әрекет алгоритмінің болуы;
- оқытушы мен оқушылардың уәждемелік іс-әрекетін қамтамасыз ету;
- іс-әрекеттердің алгоритмдік және шығармашылық шектерін анықтау,
жоспарды жүзеге асырудан ауытқудың мөлшерін білу;
- оқыту үрдісінде ЗОТ қолдану, әсіресе ақпараттарды меңгеру және
өңдеудің заманауи әдістерін.
Технология тек бір оқыту әдістемесінің ұстанымдарына негізінде ғана
тұрғызылады, мысалы:
- дифференциалданған оқыту технологиясы;
- мәселелік-модулді оқыту технологиясы;
- бағдарламаланған оқыту технологиясы;
- ойындық оқыту технологиясы;
- ұжымдық оқыту технологиясы;
- сөздік-көрсетілімдік-тәжірибелік оқыту технологиясы.
Бірнеше әдістемелерді қолдана отырып кіріктірілген оқыту технологиясын
ұйымдастыруға болады.
Педагогикалық (әдістемелік) тәсіл қандай да бір дидактикалық мақсатты
жүзеге асырудың амалы. Мысалы, білімдерді өзектілендіру – жаңа материалды
алдыңғы базалық білімдермен байланыстыра отырып қабылдауды ұйымдастыруға
арналған сабақта жаңа білімдерді алудың технологиядағы міндетті бөлшегі.
Бірақ оны жүзеге асырудың түрлері мен әдістері әрқилы болуы мүмкін: бір
мұғалім мұны фронталды әңгімелесу ретінде қолданады, басқасы оқушылар
мүлдем міндетті деп есептемейтін үй тапсырмасын қайта-қайта қайталап
түсіндіруші мұғалімнің іс-әрекеті. Үшінші мұғалім бұл бөлшекке аса үлкен
мән беріп, оқыту барысында бүгінгі тақырыпты оқушыға меңгерте ғана қоймай,
оның өміріндегі бір оқиғаға айналдыруға мақсат қояды. Осылайша, мұғалім
кішкене кроссвордта бір сөзді табуды тапсырады, бірақ әрбір әріпті анықтау
үшін көп амал-әрекет жасау қажет: ережені қалыптастыру, формуланы жазу,
сызбаны жинақтау, есептерді шығары және т.б. Және мұнда бәсекелестік пайда
болды, 5-7 минут ішінде жұмысқа бүкіл сынып ұйымдаса жұмылдырылды және
нәтижесінде Магнит сөзі шықты. Содан соң оқушылар оқытушымен бірге
бүгінгі сабақтың тақырыбын құрастырады: Электрмагниттік құбылыстар [14].
Мәселелік жағдайды ұйымдастыру – мәселелік оқыту технологиясының
міндетті тәсілі. Оны ұйымдастыру формасы әртүрлі болуы мүмкін: өзіндік
белгілері бойынша ұқсас немесе қарама-қайшы фактілер мен дәлелдер арқылы,
химиялық тәжірибелерді көрсету арқылы, алдыңғы білімдер қажет, бірақ
жеткіліксіз болып тұрған мақсаттарды нақтылауда.
Ойын – білімдерді қабылдау және меңгеруді белсендендірудің тәсілі.
Рөлдік және еліктеушілік ойындар нұсқалық оқыту технологиясының негізі.
Дидактикалық ойындар білімдерді меңгеру тәсілдерінің қатарына ғана емес,
сонымен қатар білімдерді бақылау және бағалауда да қолданылады.
Дифференциалданған оқыту технологиясын жүзеге асырғанда күрделілі
бойынша әртүрлі деңгейдегі тапсырмаларды құрастыру көзделеді. Нақты
жағдайда қолдану үшін олардың мазмұны кейіннен оқушыларға сабақ барысында
берілетін карточкаға жазылады.
Карточкалар да оқыту тәсілдеріне жатқызылады. Бірақ олардың жұмысты
қалайша ұйымдастыруға болады? Мысалы, сіз өткен үш тақырып бойынша тренинг
ұйымдастырасыз және оқушылар осы үш тақырыптың күрделілі әртүрлі
деңгейлерінде жұмыс жасағандарын қалайсыз. Сіз тапсырмалары бар тоғыз
карточка дайындайсыз (сурет 2).
Сурет 2. Оқыту іс-әрекетін дифференциациялаудың сызбасы
Осыншама тапсырмалардың нәтижесін қалай тексеруге болады? Күштілер
әлсіздерді тексерсін-берілген жағдайдан шығудың дәстүрлі жолы. Білім сапасы
мен меңгеру деңгейін бірден тексеру мүмкін емес: барлық карточкалар бір
түсті және бір түрде.
Алайда жұмысты басқаша ұйымдастыруға болады. Бірінші тақырыптың
карточкалары – тіктөртбұрыш болсын, екіншісі тақырыптың – сопақ, үшінші –
үшбұрышты. Сонымен қатар, бірінші қиындық деңгейі жасыл түсті, екіншісі-
сары түсті, үшіншісі – қызыл түсті болсын (сурет 3).
Сурет 3. Оқыту іс-әрекетін дифференциациялаудың сызбасы (2-нұсқа)
Үлкен парақта есептерді шығарудың алгоритмін немесе жауаптарын
жазылады. Кейіннен оқушыларға карточкаларды таңдау ұсынылады. Осындай
жұмыстарды ұйымдастыру барысында оқушылардың барлығы жұмысқа жұмылдырылады,
және олардың пәнде деген қызығушылықтары артады.
Моделдеу – ғылыми таным әдісі, әрі педагогикалық тәсіл: органикалық
заттардың құрылысын, қасиетін құрамын танудағы шар білекті моделдер;
магнитті аппликациялары бар магниттік тақта химиялық реакциялар механизмін
тануда ыңғайлы; кристалдар мен кристалдық торлардың моделдері – симметрия
заңдары мен химиялық байланыс туралы білім қалыптастыруда таптырмас құрал.
Педагогикалық тәсілдердің қоржыны оқытушының кәсіби құзіреттілігіне
және шығармашылық қабілетіне орай толассыз қызықты тәсілдерге тола болады.
Көптеген балалардың білім алу кезіндегі қиыншылықтары көрсетілімді
образды ойлау мен түсіндірмелі–абстрактілі ойлаудың арасындағы
қайшылықтарда жатыр. Оқу материалын түсіну және меңгеру үшін уақыт резервы
қажетті. Оқу бағдарламаларының жүктемесінде уақыт резервінің көзі ретінде
оқу материалын жылдам түрде өту – перспективті–жылдам оқытуға ауысады:
озумен бірге өтілген тақырып өткен тақырыпты меңгеру сатысында орын алады.
Дәл осында жаңа материалды енгізу барлық оқушылар түсінетіндей формада орын
алады. Оқу материалын игерудің алғашқы сатысында сабақты үздік оқушы өтуі
мүмкін. Білімдер қарқынды түрде, бірақ міндетті емес ақпараттарда беріледі.
Екінші сатысында оқу материалы бағдарламадағы орны және уақыты бойынша
негізгі материал ретінде беріледі. Оқушылар тақырыпты біршама бөлігін
бірінші сатыда меңгергендіктен, екінші сатыда оқуға арналған уақыт бөлігі
үнемделіп, біліктіліктерді қалыптастыру (үшінші саты) сатысына жұмсалады.
Оқу ақпараты көлемі мен оны меңгеру мүмкіндіктерінің арасындағы
қарама–қайшылықтарды шешу жолының бір тәсілі ретінде дидактикалық
бірліктерді ұлғайту тәсілі қолданылады. Аталмыш тәсіл химия мұғалімдерінің
тәжірибесінде кеңінен қолданылады. Әуелгіде орыс педагогы В.Ф.Шаталов
ұсынған тірек сызбалар тәсілі де химияны оқытуда өте тиімді тәсілдердің
бірі. Бұл тәсіл тіптен дәстүрлі тәсілдердің қатарына кіргізілген [15].
Сөз – керемет құрал, ақпаратты беру және әңгімелесу тәсілі, ал оқыту
жүйесінде мұғалімнің сөздік интонациялары арқылы берілетін сөздер оқыту
барысын басқарудың құралы ретінде қарастырылады. Осы кезде мынадай
тәсілдерді қарастыруға болады: өтініш, кеңес, талап, қорқыту, жазалау,
ынталандыру, уәде беру және т.б. Аталмыш тәсілдерді қолдана отырып
оқушыларға осы тәсілдерге әсерлері арқылы олардың мұғалім туралы
түсініктерін білуге болады.
2.2 Модульді оқыту технологиясы
Қазіргі кезде елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім
беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Білім беру саласын реформалаудағы
мақсат – оқушылардың шығармашылық бейімделуіне сәйкес бағдарлы, сатылы
білім алуларына жағдай жасау болып отыр. Бүгінгі таңда мектептің оқу
үрдісін жетілдіру үшін жаңа инновациялық білім беру технологияларын
пайдаланудың қажеттілігін өмірдің өзі дәлелдеп отыр.
Білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше,
сауатты әрі жан – жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру
мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, рухани, азаматтық келбетінің
қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін - өзі дамытып, оқу – тәрбие үрдісін
тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.
Орта білім беруді дамыту тұжырымдамасының басты мақсаты оқушылардың
талдау, синтездеу әрі логикалық ойлау қабілеттерін дамыту. Білім берудің
маңызды шарты – оқу процесінде оқушылардың пәнге деген қызығушылығын
арттыру, өздігінен білім алуға құштарлығын дамыту. Оқуға қызықтырудың басты
элементтерінің бірі – нәтижеге жетуге ынталандыру.
Білімнің міндетті деңгейін меңгеру мақсатында модульдік оқыту
технологиясы кеңінен қолданылуда. Модульдік технология дамыта оқыту
идеясына негізделген. Модульдік оқытудағы негізгі мақсат – оқушының өз
бетінше жұмыс істей алу мүмкіндігін дамыту, оқу материалын өңдеудің
жекелеген тәсілдері арқылы жұмыс істеуге үйрету.
Модульдік оқытудың өзегі – оқу модулі. Оқу модулі ақпараттардың
аяқталған блогынан, бағдарламаны табысты жүзеге асыру бойынша берілген
мұғалімнің нұсқауларынан және оқушы іс - әрекетінің мақсатты
бағдарламасынан тұрады. Модульдік оқыту білім мазмұны, білімді игеру
қарқыны, өз бетінше жұмыс істей алу мүмкіндігі, оқудың әдісі мен тәсілдері
бойынша оқытудың дербестігін қамтамасыз етеді.
Оқу модулі үш құрылымды бөліктен: кіріспе, сөйлесу және қорытынды
бөлімдерден тұрады.
Кіріспе бөлімінде оқытушы:
- оқушыларды оқу бөлімнің жалпы құрылымымен, мазмұнымен таныстырады;
- оқушылардың осы оқу модуліндегі танымдық қызметінің мақсаттары мен
міндеттерін анықтайды;
- тірек схемаларға сүйене отырып модульдің тұтас тақырыбы бойынша оқу
материалын түсіндіреді.
Сөйлесу бөлімінде келесі қағидалар сақталуы тиіс:
- оқу материалын біртұтас беру қағидасы;
- өсу бағытымен оқып – үйрену қағидасы;
- қайта оралып отыру қағидасы.
Сөйлесу бөлімінде оқытудың белсенді формалары қолданылып оқушының
білімді өздігінен жүзеге асыруы қалыптастырылады.
Ұсынылған ойындардың бәрі оқушылардың бір – бірімен еркін қатынас
жасауына, тақырыпқа бірнеше қайта оралу арқылы және оны түсіну дәрежесімен
білімді жетік білу дәрежесіне көтеріледі. Оқу материалын жақсы меңгеруге,
қарапайымнан күрделіге, жай тапсырмадан ізденіске өтуге мүмкіндік береді.
Модульде мақсаттық бағдарламаның болуы модульдің басқарушылық қызметін
іске асырады. Оқушылар өзінің қандай нәтижеге қол жеткізуі қажет екенін
білуі үшін модулмен жұмыстың басында-ақ мақсаттар жүйесін қарастырған
бетте оқушыларды оқу материалын игерудің белгілі бір көлемі мен деңгейіне
бағдарлайтын мүмкін тапсырмалардың түрлі нұсқаларымен таныстырады.
Модульдік оқытуға тән ерекшелік модульдегі басқару қызметі өзін өзі бағалау
қызметімен алмасады. Оқыту процесінің дамуына қарай мұғалім оқуды тиімді
ұйымдастыру мәселесі бойынша кеңесші және координатор рөлін көбірек
атқаратын болады. Оқуды басқару біртіндеп көзге білінбейтін жабық түрдегі
басқаруға айналады.
Қорытынды бөлім – оқушылардың сөйлесу бөліміндегі танымдық қызметі
барысында қалыптасқан білім, білік, дағдыларын бақылауға, тексеруге және
бағалауға арналған.
Модульдік оқыту технологиясын химия сабағында қолдану үлгісін
қарастыралық.
Модуль
Тақырыбы: Қаныққан көмірсутектер (Алкандар).
Модульдің Сағат Модуль мазмұны Ескерту
құрылысы саны
Модулге кіру
Кіріспе 1 – ші 1. Сабақтың мақсаты, міндеттері мен Оқушының
сабақ дәптеріне
таныстыру жазуы
2. Алкандарға шолу лекциясы
3. Тірек – схемалармен таныстыру
Тақырыпты қалыптастыру, жетілдіру сабақтары
2 – ші Метанның құрылысы
сабақ 1. Тірек – схемалармен жұмыс істеу
2. Оқыту ойындары Топпен және
- сергіту жеке жұмыс
- жұбын тап
- көкпар
3. Оқушының жеке жұмысы.
Сөйлесу
3 – ші Алкандардың гомологтық қатары,
сабақ изомериясы, номенклатурасы
1. Тірек – схемалармен жұмыс істеу
2. Оқыту ойындары Топпен және
- сергіту жеке жұмыс
- ойлан тап
- химиялық эстафета
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz