Темірбек Жүргеновтің публицистикалық шығармалары
Дипломдық жұмыс
Темірбек Жүргеновтің публицистикалық шығармалары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе____________________________ _______________________________
Негізгі бөлім.
І. Темірбек Жүргеновтің публицистикалық шығармалары
1.1. Т.Жүргеновтің қоғамдық-саяси көзқарастары мен азаматтық
ұстанымы___________________________ _____________________________
1.2. Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларының
тақырыптық, жанрлық, стильдік ерекшелігі_________________________ ___
1.3. Темірбек Жүргеновтің публицистикалық мақалаларының
саяси-әлеуметтік сипаты_____________________________ _______________
ІІ. Ұлттың рухани-мәдени қалыптасуындағы Жүргеновтің рөлі
2.1. Ұлттық рухтың Т. Жүргенов шығармаларында көрініс табуы________
2.2. Т.Жүргенов шығармаларындағы мемлекетшілдік тақырыбы____________
2.3. Т.Жүргенов мұрасының Рухани жаңғыру идеясымен
тарихи сабақтастығы_______________________ _________________________
Қорытынды__________________________ _____________________________
Пайдаланған әдебиеттер тізімі_____________________________ __________
Қосымша
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы ХХ ғасыр басында қазақ публицистика саласында қоғам қайраткерлері А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханов, М.Дулатұлы және т.б публицист қаламгерлермен үзеңгілес келген Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасына арналады.
Диссертациялық жұмыста қаламгер Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасы мен мемлекетшілдік тұлғасының ұлттық рух тұрғысында зерттелуі ғылыми жұмыстың жаңалығын айқындайды. Т.Жүргеновтің Қазақ - стан - - дағы мәдениет революциясы, Қазақ - стан - - - - - - - - - - - - - - - дағы сауатсыздықты жою, Мәдени құрылыс, Мектеп жұмысындағы кемшіліктер, Оқу орындарындағы кемшіліктерді түзетейік, Мектептегі оқу-тәрбие жұмысы және дүмше молдалар, Саяси эко - номия, Орта Азиядағы қазақ халқы - ның күйлері т.б. тақырыптағы очерктері мен мақа - ла - ларындағы публицистикалық сарын мәселесі талданып, ғылыми айналымға енді. Қоғам қайраткері Т.Жүргеновтің публицистикалық туындыларының тақырыбына, стильдік, жанрлық жүйесіне ғылыми талдау жасалынып, жүйеленген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғасыр басындағы қазақ публицистика өнерінде өз өрнегін сала білген Т.Жүргеновтің қоғамдық-саяси, рухани-мәдени әлеуметтік маңызы зор публицистикалық мұраларын зерттеу - уақыт қажетінен туындаған міндет.
Осынау ауыр кезеңде өмір сүрген қаламгердің қоғамдық-әлеуметтік саяси мәселелердің мемлекеттік тұрғыда шешілу мәселесінде жазылған очерк, мақалалары жан-жақты қарастырылды. Қаламгердің публицистикалық мұраларын уақыт өлшемінде қарастырғанда ғана өз заманында қозғаған маңызды тақырыптары өзектілігімен және өткір тілімен айқындалады. Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасының жанрлық, тілдік, стильдік сипатына үңілу - тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
ХХІ ғасырдың гуманистік талап-тілектерін қанағаттандыра аларлықтай ұлттық сана-сезімімізді шыңдап, рухани мәдениетімізді Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді стратегиялық бағытына сәйкес қайта қалыптастыру барысында өткен ғасырдың басында болашақ ұрпақ үшін бүкіл қайрат-жігерін жұмсап, ұлтының бостандығы жолында жанын пида еткен арыстарымыздың әрқайсысының мәдени-рухани мұрасы өте ыждаһаттылықпен қайта қарауды, терең зерттеуді қажет етеді.
Қазақтың ұлттық әдебиетінде публицистика қазақ зиялыларының қаруы болып, өмірді кең қамтып, өз кезеңіндегі заманның күрделі әлеуметтік мәселелерін баспа беттеріне жариялап отырды. Публицистикалық шығармалардың тақырыптық ауқымында саяси, экономикалық, әлеуметтік, денсаулық, оқу, мәдени-рухани, тіл мәселелері толық қарастырылды. ХХ ғасыр басындағы қазақтың ұлттық әдебиетінде публицистика алдыңғы саптан көрініп, қазақ зиялыларының кемел ойлы көсемдік танытқан озық ойларымен халықтың санасын рухтандырып отырды. Осы уақытта жазылған публицистикалық шығармалар ХХ ғасырдағы қоғамдық сананың өскендігін, артқандығын көрсетті. Бұған осы зерттеу нысанына алып отырған Т.Жүргеновтің де публицистикалық шығармалары мысал бола алады.
Тұңғыш Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты еңбегінде ХХ ғасырдың басындағы ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан рухани - зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз мойнына алды деп жазды.
Бұл зерттеу жұмысында Т.Жүргеновтің мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалары мен очерктері қазақ публицистикасының қалыптасу, нығаю және өзіндік әдеби даму жолымен зерделеніп, бүгінгі күн талабы тұрғысынан арнайы зерттеліп, талданды. Міне, осы айтылған мәселелер - біздің зерттеу тақырыбымыздың өзектілігін айқындайды.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. 1980 жылдардың соңында ұлттық рухани қазынамыз ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің, публицистикалық мәдениетінің қалыптасып, нығайып жетілуіне зор үлес қосқан алып арыстарымыздың атымен қайта толықты. Олар білім-ғылымның, мәдениеттің қай қырынан да көріне алатын талантты, халқына бірнеше түрлі қызмет етуді мақсат тұтқан, сегіз қырлы, бір сырлы жандар болатын. Дәл осы 1980 жылдардың соңынан бастап осы алыптардың өмірі мен шығармашылығын және кейінгі жылдарға мұра болып енген 1920 жылдардағы тарихи, теориялық, ғылыми-педагогикалық, экономикалық, саяси, әдеби көкейкесті мәселелерді зерттеуге бағытталған З.Қабдоловтың, С.Қирабаевтың, З.Ахметовтың, М.Мырзахметовтың, М.Базарбаевтың, Т.Кәкішевтің, Р.Нұрғалиевтің, Ш.Елеукеновтің, Ө.Әбдиманұлының, Қ.Әбдезұлының, Ж.Тілеповтің, Қ.Мәдібайдың, Б.Әбдіғазиұлының, Д.Досжановтың, Т.Қожекеевтің, М.О.Әбсеметтің тағы басқа да жазушы-ғалымдарымыздың алғашқы монографиялары пайда болды. Бұл еңбектер ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіндегі қазақ зиялыларының әдеби мұрасын терең зерттеген еңбектер.
ХХ ғасыр басында қазақ зиялыларының әдеби-публицистикалық мұрасын зерттеген С.А.Жүсіповтың Ә.Н.Бөкейханның өмірі мен әдеби-публицистикалық мұрасы (ғылыми жетекшісі филология ғылымдарының докторы, профессор М.Базарбаев), Р.А.Нұртазинаның Ғабит Мүсірепов публицистикасы (ғылыми жетекшісі филология ғылымдарының докторы, профессор Ф.М.Оразаев), С.С.Ергөбектің М.Сералиннің әдеби-публицистикалық мұрасы (ғылыми жетекшісі филология ғылымдарының докторы, профессор М.Мырзахметұлы) филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертацияларды айта аламыз.
Нақты зерттеу нысанымыз болып отырған Т.Жүргеновтің шығармаларына қатысты Б.Иманғалиевтің Т.Жүргеновтің әдеби мұрасы атты филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін қорғаған кандидаттық диссертациясын атауымызға болады. Сонымен қатар, Сыр бойының құрметті азаматы, ізденуші Т.Дайрабайдың Тұғыры биік тұлға (Алматы, 1998 ж.) атты еңбегін, Б.Иманғалиевтің Темірбек Жүргенов (Алматы, 2012 ж.), Замзагүл Ибрагимқызының Тарихи тұлға тағлымы (Қызылорда, 2015), құрастырушылар А.Оразбақов, У.С.Ибраев Т.Жүргенов - мұрағат құжаттарында (Қызылорда, 2015ж) атты кітаптары да нақты дәйеккөздерге сүйеніп жазылған құнды еңбектер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Т.Жүргеновтің публицистикасының тақырыптық ерекшелігі мен жанрлық, стильдік ерекшелігіне ғылыми талдау жасап, оған тарихи бойлау - зерттеудің мақсаты болып табылады. Жоғарыда аталған мақсатты айқындау үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- Т.Жүргеновтің публицистикасының шығу тегі, бастауына негіз болған қоғамдық-саяси дүниетанымы мен азаматтық көзқарасына баға беру;
- Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларына кезеңдік сараптамалар жасап, публицистік шеберлік сырын ашу;
- қаламгердің публицистикалық шығармаларының жанрлық сипаттарын көрсету;
- Т.Жүргеновтің публицистикалық дарынының қалыптасуына ықпал еткен нақты тарихи, әдеби, жеке дара шығармашылықтың әсерін анықтап, өмірлік материалдардың көсемсөзге ұласу шеберлігіне талдау жасау;
- Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларының жанрлық, тақырыптық ерекшеліктерін ашып, түрлерін айқындау;
Зерттеудің нысаны. Қазақ ұлтының халық ағарту, білім, өнер мен мәдениет саласын биік деңгейге көтеруге бойындағы бар таланты мен қарым-қабілетін сарқа жұмсаған мемлекет және қоғам қайраткері Т.Жүргеновтің шығармаларының тақырыптық сипаты, қазіргі қоғамның да ойымен үндесіп жатуы - негізгі зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысына ғалымдар мен жазушыларымыздың айтқан ой-пікірлері, көнекөз қариялардан жазып алынған тың деректер қарастырылды. Ғалым-жазушылар А.Байтұрсынұлы, Ш.Уәлиханов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Ғабдуллин, М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, Б.Иманғалиев секілді ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нысаны мен мәні. Диссертациялық жұмыста біріншіден, Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларының проблемалық мәселелері мен айтылмаған тың ойлары орын алды. Екіншіден, Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасын зерттеуде ХХ ғасыр басында жарық көрген газет-журналдарда жарияланған мақалалары сараланды. Үшіншіден, қаламгердің публицистикасын идеялық-тақырыптық маңызды мәселелерге байланысты топтастырып, көтеріп отырған өзекті тақырыптарға ғылыми-теориялық талдаулар жүргізілді.
Зерттеу жұмысының теориялық, әдіснамалық негізі.
Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасын талдап, тану негізінде публицистиканың тарихы мен теориясын сөз ететін Т.С.Амандосовтың, М.К.Барманқұловтың, Х.Н.Бекхожиннің, А.Г.Бочаровтың, Е.А.Блажановтың, Р.Г.Бухарцевтің, В.М.Гороховтың, Б.Жақыптың, В.И.Здоровеганың, Е.П.Прохоровтың, В.В.Ученованың, М.И.Фетисовтың, М.С.Черепаовтың, Т.Ыдырысовтың т.б. ғалым зерттеушілердің еңбектері диссертациялық еңбектің теориялық және әдіснамалық негізін құрады. Көрнекті қазақ ғалымдарымыздың сын-зерттеу еңбектеріндегі сын-пікірлерін, тұжырымдары мен ой-түйіндері негізге алынды.
Зерттеу әдістері. Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларына негізінен салыстырмалы талдау, жинақтау, тұжырым жасау, тарихи-генетикалық талдау әдістері жүйесімен жүзеге асты.
Т.Жүргенов публицистикасы жанрлық даралану, тіл ерекшелігі тарихи-салыстырмалы әдістер аясында айқындалып, хронологиялық жүйелеу, тарихи параллельдер, аналогия, нақтылы деректер арқылы публицистикалық жинақтаулар жүргізілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста Т.Жүргеновтің публицистикасының тақырыбы, стильдік ерекшеліктері, жанрлық жүйесі анықталды.
- Т.Жүргеновтің әдеби публицистикалық мұрасы әдеби, тарихи жағынан зерттелді;
- Т.Жүргеновтің публицистикасының теориялық сипаты талданып, ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамындағы тарихи орны бүгінгі тәуелсіз көзқарас тұрғысынан жаңаша қарастырылды;
- Қаламгердің ғұмыр кешкен ортасы, сол тұстағы қоғамдық-әлеуметтік, саяси-тарихи, руханият жайттардың қаламгер шығармашылығына тигізген әсер-ықпалына ғылыми талдаулар жасалды;
- ХХ ғасыр басындағы қазақ публицистикасының қалыптасуындағы қаламгердің өзіндік қолтаңбасы мен шығармалары хронологиялық жүйемен жинақталып, Т.Жүргеновтің өзіндік болмысы ашылды.
- Т.Жүргеновтің шығармашылығы тұңғыш рет ұлттық рух бағытында зерттелінді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде мынандай тұжырым жасалынды.
- Қазақ әдебиеті тарихында ХХ ғасыр басындағы қазақтың қоғамдық өмірінің шындығын танытқан Т.Жүргеновтің газет-журналдардағы публицистикалық шығармаларының жанрлық, стильдік, көркемдік ерекшелігі айқындалды;
- Жүргенов публицистикасының жанрлық ерекшелігі туралы ғалым-зерттеушілердің еңбектері, ой-пікірлері, тұжырымдары басшылыққа алынды;
- Жүргенов публицистикасындағы әдеби белгілердің бірі - публицистикалық стиль айқындалып, шығармаларының тақырыптық-мазмұндық жағы жүйеленді;
- Т.Жүргеновтің шығармалары жан-жақты талданып, бағасын алды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері негізінде түйінделген теориялық тұжырымдар мен талдаулар ЖОО - да Әдебиет теориясы пәні бойынша таңдау курстарында, семинарларда, сондай-ақ студенттердің өзіндік жұмыстарын жүргізуде көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеудің сарапталуы. Зерттеу жұмысы Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің Қазақ тілі мен әдебиеті және журналистика кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеу тақырыбы бойынша Қазақстандық басылымдарда мақалалар жарық көрді. Халықаралық және республикалық ғылыми-теориялық конференциялар мен семинарларда баяндамалар жасалынды.
1. Кеншимбаева Л.К Ұрпаққа үлгі ұлы тұлға (Т.Жүргенов туралы), Тағылым ғылыми-әдістемелік журнал, 10 наурыз, 2019ж 34-38бб.
2. Б.Кәрібозұлы, Кеншимбаева Л.К Т.Жүргенов пен І.Қабыловтың қазақ руханиятының дамуына қосқан үлестері І.Жансүгіров атындағы ЖМУ Жастар білім,ғылым, қоғамның қозғаушы күші атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Талдықорған қаласы, 25 қазан,2019ж
Диссертацияның құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І. Темірбек Жүргеновтің әдеби-публицистикалық шығармалары
1.1. Т.Жүргеновтің қоғамдық-саяси көзқарасы мен азаматтық ұстанымы
Қазақ халқын, өзінің ұлты мен жерін жанынан да артық жақсы көріп, ұлтқа қалтқысыз қызмет еткен тұлғалар қазақтың тарихында аз емес. Бұлар - халқымыздың рухани-мәдени, оқу-білім саласын әр қилы замандар мен саяси жүйе жағдайында алға жетелеген - мемлекет және қоғам қайраткерлері.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында қазақ елінің қоғамдық-саяси өмірінде, шаруашылық саласында, сонымен бірге рухани дүниесінде бұрын соңды болмаған ерекше серпіліс мен сипат бой көрсетті. Қилы тағдырлы қазақ халқы тоғыз жолдың торабында, тосын құбылыстардың тоғысында тұрды. Осы қиын қыстау мезгілде ұлттық сана-сезім күрт жаңарып-жаңғырып, бұғаудағы жұрттың бодандық шырмауынан бостандық алуға деген құлшыныс-құштарлығы бой көтерді.
Міне, осы кезеңде қазақ қоғамында халықтың ұлттық сана-сезімін оятуға, оның рухани жағынан өрлеуіне белсене араласқан жандар аз болған жоқ. Туған елінің жарқын болашағы үшін, жан-тәнін аямай жұмсаған озық ойлы, отансүйгіш перзенттердің көбіне тән қасиет - сегіз қырлы бір сырлы, яғни жан-жақты тұрғыда дамуы, кемелденуі. Бұл тұстағы қажырлы қайраткерлердің атап айтсақ, М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Қожанов, Н.Төреқұлов, С.Сейфуллин тағы басқа да ірі мемлекет қайраткерлерінің елдің үлкен саяси жағдайына еркін араласып, мемлекет басқару ісінде өзімсінген өзге ұлт өкілдерінен кем түспейтіндігін бар әлемге паш етіп кетті. Бұл зиялы топ өкілдері мұнымен шектелмейді, бұл жарық жұлдыздар шоғырына Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Әлихан Бөкейханов, Мұхамеджан Тынышбаев, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров т.б. ұлт санасын оятып, әлемдік көшке именбей араластырған осындай ұлы тұлғалар көші келді. Сонымен қатар, қоғам қайраткерлері тек бір ұлттың ғана аясында белгілі болып, сол ұлттың ғана мақтанышы болумен шектелген жоқ, берісі бүкіл Кеңестік кеңістікке, әрісі күллі түркі әлеміне аттары белгілі болып, көптеген ұлттар мен ұлыстарды қызықтырып, қайсысыларының қызғаныштарын оятып кеткен тарихи тұлғалар еді. Солардың ішінде Темірбек Жүргеновтің өз халқына сіңірген еңбегі айрықша зор. Т. Жүргенов бар-жоғы 39 жыл өмір сүрді.
Осылардың ішінен Темірбек Қараұлын айрықша даралап көрсететін қасиеті, ол - ісі менсөзін тұп-тура 20 жыл бойына қатар алып жүруі. Айта кетейік, осы екі өнерді бұлайша ұзақ тең игеріп жүрген қайраткерлер қазақта көп емес. Қазіргі уақыт өлшемімен сараласақ мүлде жоқтың қасы. Жиырмадан жаңа асқан шағында аса ірі басшылықта болған Тұрар, Сұлтанбек, Смағұл Сәдуақасовтар да қоғамды қаламымен тәрбиеледі, яғни қоғамдық қызметімен қоса шығармашылық жұмыстарын да қоса алып жүрді.
Ғылыми жұмысым Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасы болғандықтан бұл бөлімде Т.Жүргеновтің қоғамдық-саяси көзқарасы мен азаматтық ұстанымы жөнінде тоқталамын.
Сыр бойы - талай аңыздар мен тарихи оқиғаларға бай өңір. Шашақты найза көтеріп, кеудесін жауға тосып, елін, жерін қорғаған хас батырлар мен толқынды жырлар, тақпақтап келетін назымдарды шығарған ақындар-жыраулардың шоғыры бұл өңірде өте көп.
Бүкіл дүниеге аты мәшһүр болған дана Қорқыт ата, ел қорғасқан билер Жалаңтөс Баһадүр,Әйтеке, Досбол, Балаби, Кетебай,Жәрімбет, Бидас билер, сондай-ақ, елді аузына қаратып көріпкелдігімен аттары аңызға айналған Марал Ишан, Ер Сейтпембет, Мүсірәлі, Қалжан ахун, Ораз ахун т.б. киелі адамдар халық жағында болып, елге жанашырлық танытқан.
Жалағаш ауданы - Қызылорда облысындағы іргелі де мәдениеті дамыған аудандардың бірі. 1939 жылы аудан Қармақшы, Тереңөзек аудандарының негізінде құралады. Республикада Жалағаш ауданының аты ақ күрішімен белгілі. Сонау 1860 жылдан Массовка атанған аудан Кеңестік кезінде Аламесек ауданына, одан кейін Қармақшы, Қызылорда аудандарына қарады.
Аламесектегі екі сыныптық түземдік-мектебінің түлектерінің бірі Іздібай өзегі бойында жалаңаяқ жүгіріп ойнаған, кейін Қазақстан мен Орта Азияға аты мәлім болған, қазақ елінің өркендеп дамуына өлшеусіз үлес қосқан, қазақ халқының мақтанышы, Сыр түлегі - Темірбек Жүргенов еді.
Темірбек Жүргеновтің өмірбаянына келетін болсақ, пікірлер екі жаққа бөлінеді. Ақтөбеліктер Т.Жүргеновті біздің елдің тумасы деп өздеріне иемдесе, Сыр халқы яғни біздер, Т.Жүргеновті біздің елдің азаматы деп өзімізге тартамыз. Енді тарих беттеріне, нақты дәлелдерге сүйенсек.
Темірбек Қараұлы Жүргенов 1898 жылы қараша айында қазіргі Ақтөбе облысы Ырғыз ауданының Басықара қопасында көшпелі Сыр бойының қазақ байы Қуаң ауылында дүниеге келді [1] деп жазылып жүр, ал кейбір деректерде Қызылорда облысы, Жалағаш ауданының №16 ауылы Жаңаталап серіктестігінде туды деген нақты жазбалар мен естеліктер сақталынған. Нақтылап айтсақ, Темірбек Жүргенов Ташкент қаласында оқып жүргенде 1925 жылы өзі қол қойған өмірбаянында Қазалы уезінде туғанын жазыпты.
Үзінді келтірсек. Я родился в 1898 году в Казалинском уезде в семье киргиза скотовода. Первую работу начал в Оренбурге с 1918 года работал 3м-ца в качестве члена Редколлеги печатного органа Тургайского Областного Совета, материально был обезпечен [2, 11]- деп жазып астына өзінің қолын қойған.
Темірбек басқа да ауыл балалары сияқты әуелде ауыл молдасы Мұхамбетжаннан сабақ алды. Кейіннен шығыс тілінің білгірі, танымал ақын Тұрмағамбет Ізтілеуовпен шығармашылық байланыс орнатады. Осы кезде Т.Жүргенов шығыс әдебиеті классиктарінің шығармаларын оқи бастайды. Он жасында әкесі Қара баласына орысша хат танытуды мақсат етіп, Жаңабазар деген ірі сауда орталығындағы орысша - қазақша екі сыныптық Аламесек мектебіне оқуға түсіреді. Бұл кезде Аламесек үлкен орталық болып есептеледі. Шегіртке де Аламесек деп ұшады деген қанатты сөздер осы кезеңде айтылса керек. Онымен бірге сол ауылда басқа да біраз балалар оқиды, бірақ қиындыққа төзбей оқудан шығып кетеді.
Т.Жүргенов 1909-1917 жылдары орыс-қазақ мектебінде демократиялық бағыттағы білімді мұғалім Омар Самаевтан білім алса, Перовскіде (Қызылорда) орыс-қазақ училищесінде білім берген прогрессивті бағытты ұстанған ұстаздары Баубек Есенов, М.Широковтерден тәлім-тәрбие алып, солардың ықпалында оқып, білім нәрімен сусындап жүреді. Сол жылы оқуын бітіріп елге келген соң әкесі Қара осы оқуың жетеді, әрі қарай оқыма деп айтқанына қарамастан Темірбек Жүргенов оқу іздеп қалаға келеді.
Т.Жүргенов 1917 жылы Уфа қаласындағы жер өлшеу училищесіне оқуға түседі. Бірақ сол кездегі елдегі жағдайларға байланысты оқуды аяқтай алмайды. Өзінің 1937 жылдың сәуірінде жазған өмірбаянында жер өлшеушілер училищесінен кейін 1918 жылдан тікелей Кеңес органында жұмыс істей бастағанын мәлімдейді.
Қазақстанда Темірбек Жүргеновтің саясатқа алғаш қадам жасауына Торғай облыстық Атқару Комитетінің комиссары Ә.Жанкелдинмен кездесуі себепші болады. Ә.Жанкелдин Жүргеновті елді кеңестендіру саясатына баулиды. Соның арқасында ол 1918 жылы Кеңестің Торғай облыстық съезіне даярлық ісіне тартылып, съезді шақыру жөніндегі ұйымдастыру бюросының хатшысы болып тағайындалады [5,13].
Осы 1918 жылдан бастап Жүргеновтің өмірі шиеленіскен, күрмеуі мол, сол кездегі төңкеріс, тап күресімен тығыз байланысты болады.
Торғай кеңесі жергілікті халықты кеңестендіру мақсатында басылымдар мен жарияланымдарда үгіт-насихат жұмыстарын қолға алады. Міне осы уақытта Темірбек Қараұлы журналистикадан хабары болмаса да, уақытпен санаспай берілген жаңа ісіне жан сала кіріседі.
1919-20 жылдары Ырғыз уезінің Кенжағара болысы мен уездік революциялық комитеттерінің және жұмысшы, шаруа, солдаттар депутаттарының уездік Советінің атқару комитетінің төрағасы болып жұмыс жасайды, ал 1920 жылы большевиктер партиясына өтеді.
Сонымен қатар, Т.Жүргенов 1920 жылдың 4-12 қазанында Қазақстан Советтерінің бірінші съезін Орынборда өткізуді дайындау және шақыру жұмыстарын ұйымдастыру бюросының хатшысы болып сайланады. Осы съезде Қазақ Автономиялы Республикасы құрылғандығын жариялауға қатысты.
1921-1923жылдары Орынборда жұмысшы факультетінде, 1923-1927 жылдары Ташкентте Орта Азия мемлекеттік университетінде заңгер мамандығы бойынша оқуын бітіреді. Ол оқуда жүргенде ақ Қазақстан мен Орта Азия халықтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайларын, ұлттық құрамын, әдебиеті мен мәдениетін зерттеумен, шығармашылықпен және баспа жұмыстарымен шұғылданады. Ең алғашқы тырнақалды шығармаларына тоқталып өтсек, Бастық алдындағы тілмаш (1920), Генуя конференциясы (Европа басты мемлекет қайраткерлерінің бас қосуы) (1921), Меруерт (1924), Терме (1924) деген және т.б. шығармалары баспа беттерінде үздіксіз жариялана бастайды.
Т.Жүргеновтің еш жерде жарияланбаған Генуя конференциясы деген еңбегінде Европада басты мемлекет қайраткерлерінің бас қосу негізінде Европадағы қоғамдық-саяси жағдайлармен халықты хабардар еткен.
Темірбек Жүргенов қоғамдық-саяси жұмыстар атқарып жүргеніне қарамастан, қазақ халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, өнерін, халық ауыз әдебиетін жақсы білген. Сонымен бірге, Т.Жүргенов Орынбордағы оқушы жастар арасында танымал, кішіпейіл, белсенді болып, сол жастардың сапалы білім алуына мұрындық болған.
Темірбек Жүргеновтің студент кезінен-ақ ғылымға деген қызығушылығын байқаған Нәзір Төреқұлов Темірбек Жүргенов туралы былай деп ой қозғайды: Темірбек жас та болса, алғыр, принципті жас жігіт болатын [6, 263]. Осы алғырлығы, принциптілігі, бұрын басшы қызметтер атқарғандығы, жұмысшылар факультетін бітіргендігі, зерттеушілігі және орыс тілін жақсы білетіндігін ескеріп, Орта Азия мемлекеттік университетінің студенті, 25 жастағы Темірбек Жүргенов 1923 жылы Қазақстанның Түркістан Республикасындағы толық өкілетті өкіліне тағайындалады, Қазақ және Түркістан республикаларының Орталық Атқару Комитетінің және Сырдария облысының губерниялық Атқару комитетінің мүшелігіне сайланады. Сөйтіп, Т.Жүргенов білім алумен қатар қоғамдық-саяси өмірге де етене араласып кетті.
1923-1926 жылдар аралығында аталмыш қызметте жүріп Қазақстан мен Орта Азия республикаларын ұлттық-территориялық жағынан бөлісу ісін әзірлеуге де белсене араласады. 1924 жылы Темірбек Жүргенов өзінің Орта Азия республикаларында тұратын қазақтардың хал-жайыдеп аталатын тарихи-этноргафиялық очеркін жариялайды. Ол еңбектің негізгі мақсаты - осы аймақта тұратын қазақтардың таралуы мен орналасуы, мәдениеті мен әдебиеті мәселелерін анықтау еді. Әсіресе, Түркістан Республикасының құрамына енетін қазақ облыстарын (Жетісу мен Сырдария облысы) зерттеу міндеті айрықша назарға алынды. Келесі жазған үш очеркінде - Кәсіп түрі, Шаруашылық және әлеуметтік өзгерістер, Кезектегі міндеттер - автор аталмыш аймақтағы көшпелі халықтың отырықшылыққа бейімделіп, егіншілік кәсібіне, мақта өсіруге көшкенін баяндайды.
Бұл кезең - Қазақ халқы мен жерін ұлттық республикаға біріктіру тарихындағы 1920-1924 жылдардағы аса күрделі, өте қиын кезең еді. Өйткені, Ресей патша үкіметі 1822 - 1824 жылдары Қазақстанда ... хандық өкіметті біржолата [7, 286] жоюға кірісіп, кең байтақ, үлкен, біртұтас Қазақ елін өкіметсіз қалдырып, ыдыратып, тікелей отарлық билеуге қолайлы етіп, жан-жаққа бөліп жіберген-ді. Оның Солтүстік Батысын - Орынбор, Шығысын - Батыс Сібір генерал-губернаторлықты иеленіп, хандық өкіметті жойып, халықты қанап, тікелей отарлық басқаруын жүргізіп жатқан болатын. Ал қазақ елінің Оңтүстігінде орыс әкімшілігі болмағандықтан, патша өкіметі оған бірден мән бермеді. Осыны пайдаланған Орта Азиядағы Қоқан, Хиуа, Бұхар хандықтары Оңтүстік Қазақстанды жаулап алып, меншіктеп, отарына айналдырды, халықты аяусыз қанады.
Патша өкіметі отарлық басқару-билеуді, халықты қанауды одан әрі күшейту үшін 1867-1869 жылдары қазақ жерлерін облыстарға бөліп берген болатын. Осы жылдары Батыс Сібір генерал-губернаторлығында Семей облысына (1854 ж.) қоса Ақмола облысы құрылды. Оңтүстік Қазақстанда 1867 жылы Жетісу мен Сырдария облыстары құрылып, олар сол жылы ұйымдастырылған Түркістан генерал-губернаторлығына берілді. Осылай қазақ жерлерін қайта-қайта бөлшектеп, жергілікті отарлық әкімшілік-әміршілік басшылықты және халықты қанауды бұрынғыдан да күшейтіп, ақыры патша үкіметі өзінің түпкі - меншіктеу мақсатын жүзеге асырды. Сөйтіп, 1867 жылы Қазақ жерлері Ресей мемлекетінің меншігі деп жарияланды [8,18]. Аталған облыстарды Қазақстанға қосу туралы Қазақстан үкіметінің ұсыныстарын Совет өкіметінің басшылары 1924 жылға дейін шешпеді, тіпті шешуге асықпады.
Сондықтан, Жетісу мен Сырдария облыстарын - қазіргі бүкіл Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары аумағын Қазақстанға қайтару Қазақстан үкіметіне 1920 жылдан 1924 жылға дейін, төрт жыл бойы үлкен ұлттық - мемлекеттік мүддеге - өте күрделі, бірінші өмірлік мәселеге айналды. Осы өте күрделі, қиын кезеңде өкілетті өкіл - елші Т.Жүргенов Ресей патша үкіметі кезіндегі Орта Азия халықтары, Совет үкіметі кезінде Орта Азия республикалары меншіктеп алған Жетісу мен Сырдария облыстарын ежелден Қазақ елінің Оңтүстік бөлігі болғандығын кеңінен насихаттай берді, мақалаларында үнемі айтып, жазып жүрді. Ол ұлт мәселесі ... қиянат болмасын деген 1924 жылдың мамыр айында өткен Бүкілодақтық Комммунист партиясының соңғы съезінің қаулысы негізінде Жетісу мен Сырдария облыстарын қайтаруды Қазақстан Советтерінің съезінде таяуда қарап, съезд сайлаған үкіметке бірінші міндеттеп... тілеп отырған Түркістан қазағын жақын арада Қазақстанға қосып [9,41] алуды тапсыруды ұсынды. Бірақ, Совет үкіметі тек 1924 жылдың 12 маусымында ғана Орта Азияны ұлттық мемлекеттікке межелеуді шешуге, Қазақстанның Солтүстігіндегі бірқатар жерлерді РСФСР - ге бөліп беруіне байланысты Түркістандағы Жетісу мен Сырдария облыстарын Қазақ АССР-не қосуға рұқсат етті. Енді осы рұқсатты жеткізе сарқа пайдалану Т.Жүргеновке жүктелді.
Т.Жүргенов өзінің өмірбаянында: В качестве специальных поручениях выполняю работу по нацразвежеванию со стороны КССР[10.244] - деп атап көрсеткен Қазақстан үкіметінің осы арнайы тапсырмасы бойынша Қазақстанның Түркістан Республикасындағы толық өкілетті өкілі, Қазақ және Түркістан Республикаларының Орталық Атқару комитеттерінің және Сырдария облысының губерниялық атқару комитетінің мүшесі, әрі Түркістан, Хорезм, Бұхар республикаларын бұрын аралап, жергілікті қазақтардың тарихын, ата-мекенін, бұрынғы Хиуа хандығы Қоңырат руының өлеңдеріне (А.Затаевич) дейін зерттеп жақсы білгендіктен, 1924 жылы Орта Азияны ұлттық мемлекеттікке межелеп бөлу жөніндегі Совет өкіметінің Орталық Комиссиясында Қазақстанның атынан негізгі мемлекеттік мәлімдеме ұсыныс жасаушы Т.Жүргенов болды. Оның бұл бастамасын қоғам қайраткерлері мен Бәймен Алманов бастаған т.б. қазақ өкілдері де қызу қолдады. Т.Жүргенов қазақ жерлерін, шекаралық мүддесін беріле белсене қорғады. Т.Жүргенов өзінің бұрынғы, кейін 1924 жылдың 8-қазанында - Орталық Комиссияның соңғы мәжілісі қарсаңында жарияланған Орта Азия республикаларындағы қазақ халқының хал-жайы деген тарихи-этнографиялық зерттеулерінің негізінде Түркістан, Хорезм, Бұқар советтік халық республикасы болып жарияланғанмен, олардағы Түркістан шаруасына жетіктер: ежелден қазақтар мекендеген Жетісу мен Сырдария облыстарын Түркістандық мақсаттарымен өздері үшін үш республикадан бөліп алғандығын, осы облыстардағы қазақтардың санын бұрынғы 48% - тең кемітіп, 30% -ға әдейі азайтып көрсеткендігін, қазақтарға мән бермегендіктен, әлеуметтік жағдайының өте нашарлығын, қазақтардың Қазақстанға қосылу талап-тілектерін Орталық Комиссияға әділ, айқын, өткір мәлімдеді [11,40-41].
Т.Жүргенов Қазақстанның шекарасы қазақ ата-мекендері бойынша Қытаймен шекарадан басталып, Ыстық көлге жақындап, Тоқмақты айналып, Таласқа жақын, Бостандық даласын Қазақстанға енгізіп, Ташкенттен жеті шақырым Құрбашы деген жермен, Бұхараға қарай барлық қазақ ауылдарын, Қазақ Республикасының құрамында болуын қалаған және Қарақалпақ халқының жерін Қазақстанға қоса қамтып, Үргеніш - Ташауз - Маңғыстаудың оңтүстігі бағытымен жүргізіліп, Каспий теңізімен шектесуі дұрыстығын дәлелдеп көлемді мақала жазды. Оның әділдігін анықтау мақсатында Орталық Комиссияға ұсынды.
Екіншіден, бұрмалап қырғыз атанған қазақтың ақиқат - Қазақ деген ұлттық атауын қалпына келтіруге қоғамдық-саяси негіз жасалды. Жетісу мен Сырдария облыстарының Қазақстанға қосылуымен тұңғыш рет барлық қазақ аудандары еңбекшілерінің өкілдері қатысқан, Т.Жүргенов те делегат болып қатысқан Қазақ АССР Советтерінің 1925 жылдың 15-19 сәуірінде Қызылордада өткен бесінші съезі Қазақ халқының тарихи қалыптасқан атауын қалпына келтіріп, Қырғыз Республикасын Қазақ Республикасы деп атауға ... қаулы алды. Кейін БОАК Президиумының бұл шешімін арнайы қарап, бекітті [12, 213].
ХУІІІ ғасырдың ортасы мен ХХ ғасырдың 20-жылдарына дейін қырғыз деп жаңсақ аталған қазақ халқына 1925 жылдан бастап байырғы қазақ атауы берілді [12,213]. Бұл да Жүргеновтің көрегенді саясатымен жасалған әділ шешім еді. Осылай, Т.Жүргенов 1924 жылы Орта Азияны ұлттық межеден бөлуде Жетісу мен Сырдария облыстарын түгелдей толық қайтаруға, соның нәтижесінде қазақ халқы мен жерін ұлттық Республикаға біріктірудің түбегейлі аяқталуына және қазақ халқы мен жерінің тікелей үштен бірге көбеюіне баға жетпес шешуші үлес қосқан, екі ғасырға жуық қырғыз атанған Қазақ халқының - Қазақ деген ұлттық ақиқат атауын 1925 жылы қалпына келтіруге қатысқан, қазір Қазақстанның жер аумағы бойынша жер жүзінде тоғызыншы орындағы мемлекет болуына да кезінде өз үлесін қосып кеткен озық қайраткер.
Басқа ұлт республикалары өздеріне қажет университет, институттарды кешіктірмей ашып жатқанда, Қазақстанда басшылардың шешімсіздігінен 1926 жылға дейін бірде-бір жоғары оқу орны болмады. Тек 1926 жылы ғана Қазақстанның тұңғыш жоғары оқу орны - тұңғыш Қазақ Жоғары педагогикалық институты Өзбекстанда, Ташкентте ашылды. Қазақстанның Өзбек ССР - дегі (бұрынғы Түркістан Республикасындағы) толық өкілетті өкіл қызметімен қоса, әлі Орта Азия университетіндегі оқуын бітірмесе де, іскерлік дарыны ескеріліп, 28 жастағы Темірбек Жүргенов осы Ташкентте ашылған тұңғыш Қазақтың Жоғары педагогикалық институтының тұңғыш ректоры болып тағайындалды.
Т.Жүргенов осы қызметте ұлт керітартпаларының Қазақ өз алдына жоғары мектеп ашарлықтай дәрежеге әлі жеткен жоқ, мына институт қазақ халқына бөтен мәдениетті тықпалайтын болды, - деген пікірлерін және шовинистердің жоғары оқу орындарын қазақтарға арнап ашудан мүлдем бас тарту саясатын [14,223] өткір әшкерелеп, Қазақстанға жоғары оқу орындары өте қажеттігін айқын дәлелдейтін мақаласын жариялады. Автор мақалада: Задача пед вуза заключается в том чтобы вырастить и подготовить лиц и среди самого казахского населения, подготовить высококвалифицированных педагогов, являющихся носителеми культуры в аул.. программа Казпедвуза, наряду со специальными предметами, вводить на каждом отделении комплексы педогогические и общественные, так что окончавшие педогогический институт будут не только специалистами, но вместе с тем и педагогами-общественниками, которых так нуждается Казахстан....
Осы айтылған пікір-ұсыныстарынан байқағанымыздай Т.Жүргеновті озық ойлы, заманынан бір ғасыр бұрын туған тау тұлға деп айтсақ еш қателеспейміз. Оған академик В.Бартольдтің өзі де дәлел келтіреді: ЖОО ашылысымен оған Т.Жүргенов Ресейден, Ленинградтан, Мәскеуден озық ойлы ғалым-профессорларды шақыра бастады. Солардың қатарында мен де бармын, - [15] деп айтты. Сөйтіп, Қазақстанда жоғары білім беру істерін 1926-1928 жылдары бірінші басқарған, беріле дамытқан, алғашқы ұлт педагог кадрлерін дайындауды жетік ұйымдастырған дарынды ректор - қайраткер Т.Жүргенов болды. Ақыры 1928 жылдың аяғында Ташкенттегі Қазақ педагогика институтын Алматыға көшірген де Т.Жүргенов болды [16].
1925-1926 жылдары 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс мәселесі төңірегінде әртүрлі пікірталас болғанда Т.Жүргенов осы мәселені алғаш көтерушілердің бірі болды. Ол 1926 жылы Советская степь газетінде 1916 жылғы қазақтар көтерілісі кезіндегі қала мен ауыл деген атаумен бірнеше мақала жариялайды. Бұл мақалада көтерілістің әлеуметтік ішкі сырын, оның шығу себептері мен қозғаушы күшін, сипаты мен бағытын ашып көрсетуге тырысты.
1924 жылы Т.Жүргеновтің өзі құрастырып алғысөзін жазған Терме деген қолжазба жинағы жарық көрді. Бұл жинақта халық ауыз әдебиетінің мұралары, сондай-ақ сол тұстағы ақын-жазушылар - Мағжан, Жүсіпбек, Қошке, Ілияс, Бейімбет, Міржақып және басқалардың алғашқы өлеңдері мен әңгімелері жарияланған. Бірнеше тараулар мен тақырыптардан тұратын бұл кітапша сол уақыттағы үлкен құнды еңбек болып саналды.
Аталмыш жылдары Темірбек Қараұлы Жүргенов Ырғыздың бірінші соғыс комиссары Иван Кисилевпен танысып, достасады. Кеңес әскерімен бірге Ырғызды азат етуге қатысқан Т.Жүргенов көп ұзамай болыстық ревкомның төрағасы, уездік ревкомның төрағасы, уездік атқару комитетінің төрағасы қызметтеріне тағайындалып, мемлекеттік істерде тәжірибе жинақтайды. Ол осы кезеңде контрреволюциялық күштерге қарсы күрес жүргізе отырып, жеке қарулы көтерілістерді басуға атсалысты.
1923-1927 жж. Қырғыз АКСР-інің Түркістан республикасындағы толық өкілетті өкілі қыметіне тағайындалады. Қысқа уақыт ішінде Т.Жүргенов республикалардың Орталық Атқару Комитеттерінің мүшесі ретінде саяси өмірге толық араласып кетеді. Өлкелік және республикалық партия ұйымдарының конференциялары мен пленумдарына қатысады.
Темірбек Жүргенов Орта Азияны ұлттық межелеу саясатына да белсене араласты. Еңбектері Түркістанның этнографиялық картасын жасауға едәуір үлес қосты. Ол қазақтардың әлеуметтік жағдайын, санын, кәсібін, шаруашылығы мен әлеуметтік өміріндегі өзгерістерді, атқарылуы тиіс міндеттерді жеке-жеке қарастырып, орын алған жаңсақ пікірлерді сынады.
Экономиканы жақсы меңгерген Темірбек Жүргенов 1929-1930 жж. Тәжік Республикасының қаржы саласы бойынша халық комиссары болып қызмет атқарды. Ол Тәжікстанның экономикасын дамытуда көптеген іс-шаралар ұйымдастырды. Республиканың дамуының бірінші бес жылдық жоспарын жасауға қатысты.
1930 жылы Өзбек КССР Ағарту ісінің халық комиссары болып Қазақ АКСР-не шақырылғанша жұмыс істеді.
1933-1937 ж.ж. Қазақстан Халық Ағарту ісінің халық космиссары, БКП (б) Өлкелік комитетінің бюро мүшесі, өнер жөніндегі Комитеттің жетекшісі болды.
Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларын рухани-мәдени, саяси тұрғыдан талдап таразыладық. Біріншіден, Т.Жүргеновтің рухани дүниесі тек қазақ елімен шектелмей, шығыс, еуропа, соның ішінде орыс мәдениетінің әдебиетін, тілін меңгеріп, осы қоғамдағы озық төңкерісшіл идеяларды терең игергендігі сөзсіз.
Екіншіден, қайраткер-қаламгердің көзқарас эволюциясындағы осы ерекшелік оның мәдени құрылыс, ағарту саласы, қоғамдық-саяси мәселелер түйінін әрі тез, әрі дұрыс шұғыл шешімдер қабылдауына әкелді.
Бұдан түйетін ой, Т.Жүргеновтің ұстанымы - өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік жағдайына берген бағасы мен дүниетанымдық көзқарасы сол кезеңдегі қоғамдық-саяси және әдеби газеттерде көтерген әлеуметтік мәселелермен сараланды.
Қорыта келгенде, Т.Жүргенов - ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік өмірінде өзекті мәселе болып табылған тіл, білім беру, оқу мен оқыту, тәрбие, өнер, жер, саясат секілді әлеуметтік маңызы зор мәселелердің шешілуіне зор үлесін қосты. Сонымен бірге, өзіне міндеттелген жұмысты орындаушы ғана емес, аяғына дейін жеткізіп, жеткізіп қана қоймай, мемлекеттік тұрғыдан шешілуіне барлық күш-жігерін сарп етті. Қазақ жерінде Темірбек Қараұлы Жүргенов ұлттық мәдениетті дамыту жолында, ағартушылық саласында көптеген іс-шаралар ұйымдастырды. Оның халықты білім және мәдениетпен бауырластыру ісі шын мәніндегі сол кезеңдегі үлкен төңкеріс болды.
1.2. Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларының тақырыптық, жанрлық, стильдік ерекшелігі
Аламесек бастауыш мектебін Досмұхамбет Букин сияқты сөз кәдірін білетін көзі қарақты ұстаздан оқып, үздік бітірген Т.Жүргенов 1913 жылы, он бес жасында Ақмешіттегі Суханский атындағы орыс-қазақ училищесінің есігін ашты. Жоғары мектеп мәртебесі бар аталмыш оқу орны ол кезде өңірдегі тиянақты білім беретін бірден-бір оқу орны болатын. Училищеде Баубек Есенов тәрізді, И.Г.Давыдов, Н.Шинков, М.Широков сияқты озық ойлы ұстаздар сабақ берген.
Темірбек жаңа ортаға жалтақсыз араласып, зеректігімен, алғырлығымен бірден көзге түседі. Бозбала жігіттің бұл орайда ең алдымен ден қойғаны - сөз өнері, соның ішінде классикалық орыс әдебиеті. Жас жігіттің жіті көңілі орыс тілі мен орыс әдебиеті арқылы, мәдениетті боламын, халқыма титтей де болса пайдамды тигіземін дейтін кісінің мәдени салты, өмірінің ажырағысыз нормасы болуы керектігін тез ұғынғаны сонша, ол орыстың ақын-жазушыларын оқып қана қоймай, солардың Крылов, Некрасов т.б. бірқатарын қазақша сөйлетуге талпыныс жасайды [17,6]. Орыс сатириктерінің өлеңдерінен нәр алғаны сонша өзі де өлең жаза бастайды.
Т.Жүргеновтің Ақмешітте болған кезінде қазақтыңқоғамдық кұрылысында өзіндік орны бар, әрі көзі қарақтылар тарапынан сын садағына жиірек ілінген әкімшілік жүйедегі ұсақ чиновник - тілмәш туралы өлеңі оның сөз, өлең өлкесіндегі тырнақалдысы туындысы болып табылады. Бұл деректі бізге алғаш жеткізуші - тарихшы Р.Сүлейменов өлең атын Переводчик при начальнике (Переводчиктің қиялы) деп көрсетеді. Ең алғашқылардың бірі болып тарихшы Р.Сүлейменов 1960 жылы Т.Жүргенов туралы көлемді мақала жазып, кітап та шығарады.
Кейін, 1971 жылы Т.Жүргеновтіңөмірі мен қызметін арнайы зерттеген Сыр бойылық зерттеуші Т.Дайрабаев осы өлеңнің 1920 жылдың 18-қыркүйегіндеҰшқын газетінде Переводчиктіңқиялы деген атпен шыққан нұсқасын тауып баспаға жариялады.
Онда Т.Дайрабаев: Переводчиктің қиялы 40 тармақтан тұратын біршама ұзақ өлең. Өлең өлшеуі тұрақсыз, буын 9-7-9-7-11-7... болып жалғаса беретін 26 тармақтан тұрады. Алғашқы шумағына жыр ағымы тән болса, қалған 14 жолдық екінші түйдек 14-14-14-14-8... іспетті аралас буынды болып келеді. Біздіңше, мұныңөзі талапкер ақынныңөлең өнеріндегі тәжірибесіздігінен гөрі, саналы түрде стильге түсіруіне байланысты орын алған қателік деп айтуға болар еді. Яғни, өлең о бастан сахналық монологқа ыңғайластырып жазылған болу керек. Ақмешіт училищесінде оқып жүргенде Т.Жүргеновтіңұйтқы болуымен әдебиет үйірмесі ұйымдасқанын ескерсек, өлең сол үйірме ұйымдастырған ойын-сауық кештерінде интермедия түрінде орындалуы әбден мүмкін. Осы пікірге ден қойғызатын тағы бір жәйт - белгілі сахнагер-әртіс Серке Қожамқұловқа Переводчиктіңқиялын 1921 жылы онымен Орынборда кездескен Темірбек сахнада ойнауды ұсынады. Өленді мен Қызылордада Қазақтеатрының шымылдық ашқан тойында оқыдым, - депті С.Қожамқұлов Р.Сүлейменовке ауыз-екі әңгімеде. - Декламацияның сәтті шыққаны сонша, жиналған жұрт ішек-сілесі қатып, мені сахнадан көпке дейін жібермей қойды. Переводчик меніңұзақ жыл серігім болды, 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақәдебиеті мен өнерінің бірінші онкүндігінің программасына кіргені де есімде [18,7]. Өлеңнің басталуы:
Әкім алдында переводчик,
Енді міне болдым мен.
Қазаққа тиген төреліктің
Ішіндегі зоры ең.
Оқығанда ойға алғаның,
Өне бойы осы шен.
Болсам деп сілесі құритын, Переводчик дегеніңқұдай қойса,
Енді, міне, болдым мен ...
Кейін Серке Қожамқұлов өлең жайын естелігінде былай деп тарқатып жазды: ... Сол кезде рабфакта оқитын Жүргенов Темірбекті де жақсы танушы едім... Бір күні Ұшқын газетінде Темірбектің бір әдемі өлеңі шыға келді. Керемет жақсы. Өлең бұрынғы тілмаштар туралы жазылған. Тақпақ айтуға ол кезде әбден төселген кезім. 1927 жылы Ташкентте ойын қойдық. Сонда радиодан сөз сөйлеп, тақпақ окыдым. Арамызда Әміре Қашаубаев та болды. Бұл уақытта Темірбек Жүргенов Өзбекстанда нарком еді. Екінші күні Темірбек келіп:
- Ал, Серке, құрдастығыңды ақтап айтып жүргеніңе рақмет. Ал енді, мен қазір жақсы, жаман болсам да нарком болып жүрмін. Сенің осы тақпағың көп нәрсені есіме түсіреді. Пайдасы да аз тиген жоқ. Бұдан былай сен оны өзімдікі деп айта бер. Саған қидым біржолата. Еңбегің сіңді, - деді [19, 22], - деп жазады Т.Жүргенов туралы кітабында.
Осы екі кесек тұлғаның әңгіме саптауынан ақ бұл жәйт өлең сахналауға лайықтап жазылған деген ойымызды бекіте түседі. Негізінде көсіле баяндайтын халықтықәңгіме жатыр. Әдебиеттануда лұғаттың бұл түрі әдеби сказ (орыстарда литературный сказ) аталып жүр: ...сказ - это двухголосое повествование, которое ... стилизуется под устно произносимый, театрально импровизированный монолог человека, предполагающего сочувственно настроенную аудиторию... [20,34].
Айтылған жәйттардың барлығынан қорытқан тұжырымымыз Т.Жүргеновтің Переводчиктің қиялы - осындай саналы стиль тезінен өткен өлең.
Тілмәш - қазақтың атқамінері, ауылнайы, болысы, поштабайы тәрізді кешегі таңдайы жарылған билерінің, маңдайы жарылған көсемдерінің көшпелі қоғам отырықшы өмірге біржола тізгін беріп, оңыңүстіне отаршылықтың уы жайылғаннан соңғы ұсақтаған түрлеріне ең соңынан қосылған, қазақәдебиетіндегі алғашқы типтік образдың бірі.
Бұл алғашқылардың жинақты образдарын жасау Абайдың Мәз болады болысың мен Көжекбайға деген өлендерінде көрініс тапса, тілмәш образы 20-жылдар поэзиясында көркем жинақтауға жеткен. Мысалы, осы тақырыпта қайраткер-қаламгер Сұлтанбек Қожановтыңқаламынан бірінен соң бірі үш өлең туды - Бұл кім? (1924 ж.), Мен-мен-менмін (1924 ж.) және Тілмәштарға бір сын (1925 ж.) Кімге кез болса, сол болып, Жарамсаққысқан құл мінез, Күштінің сөзін жол біліп, Қошемет қылған - көрсе көз - бізді әлі күнге қыр басына шығармай келе жатқан итаршы кұлықты Абайдың ізін баса отырып осылайша түйіндейді автор. Мен-мен-менмінөлеңініңөрнегінде гі екі ерекшелікті атай келіп, С.Қожановтың шығармашылығын зерттеген А.Шәріпов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Темірбек Жүргеновтің публицистикалық шығармалары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе____________________________ _______________________________
Негізгі бөлім.
І. Темірбек Жүргеновтің публицистикалық шығармалары
1.1. Т.Жүргеновтің қоғамдық-саяси көзқарастары мен азаматтық
ұстанымы___________________________ _____________________________
1.2. Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларының
тақырыптық, жанрлық, стильдік ерекшелігі_________________________ ___
1.3. Темірбек Жүргеновтің публицистикалық мақалаларының
саяси-әлеуметтік сипаты_____________________________ _______________
ІІ. Ұлттың рухани-мәдени қалыптасуындағы Жүргеновтің рөлі
2.1. Ұлттық рухтың Т. Жүргенов шығармаларында көрініс табуы________
2.2. Т.Жүргенов шығармаларындағы мемлекетшілдік тақырыбы____________
2.3. Т.Жүргенов мұрасының Рухани жаңғыру идеясымен
тарихи сабақтастығы_______________________ _________________________
Қорытынды__________________________ _____________________________
Пайдаланған әдебиеттер тізімі_____________________________ __________
Қосымша
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы ХХ ғасыр басында қазақ публицистика саласында қоғам қайраткерлері А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханов, М.Дулатұлы және т.б публицист қаламгерлермен үзеңгілес келген Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасына арналады.
Диссертациялық жұмыста қаламгер Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасы мен мемлекетшілдік тұлғасының ұлттық рух тұрғысында зерттелуі ғылыми жұмыстың жаңалығын айқындайды. Т.Жүргеновтің Қазақ - стан - - дағы мәдениет революциясы, Қазақ - стан - - - - - - - - - - - - - - - дағы сауатсыздықты жою, Мәдени құрылыс, Мектеп жұмысындағы кемшіліктер, Оқу орындарындағы кемшіліктерді түзетейік, Мектептегі оқу-тәрбие жұмысы және дүмше молдалар, Саяси эко - номия, Орта Азиядағы қазақ халқы - ның күйлері т.б. тақырыптағы очерктері мен мақа - ла - ларындағы публицистикалық сарын мәселесі талданып, ғылыми айналымға енді. Қоғам қайраткері Т.Жүргеновтің публицистикалық туындыларының тақырыбына, стильдік, жанрлық жүйесіне ғылыми талдау жасалынып, жүйеленген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғасыр басындағы қазақ публицистика өнерінде өз өрнегін сала білген Т.Жүргеновтің қоғамдық-саяси, рухани-мәдени әлеуметтік маңызы зор публицистикалық мұраларын зерттеу - уақыт қажетінен туындаған міндет.
Осынау ауыр кезеңде өмір сүрген қаламгердің қоғамдық-әлеуметтік саяси мәселелердің мемлекеттік тұрғыда шешілу мәселесінде жазылған очерк, мақалалары жан-жақты қарастырылды. Қаламгердің публицистикалық мұраларын уақыт өлшемінде қарастырғанда ғана өз заманында қозғаған маңызды тақырыптары өзектілігімен және өткір тілімен айқындалады. Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасының жанрлық, тілдік, стильдік сипатына үңілу - тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
ХХІ ғасырдың гуманистік талап-тілектерін қанағаттандыра аларлықтай ұлттық сана-сезімімізді шыңдап, рухани мәдениетімізді Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді стратегиялық бағытына сәйкес қайта қалыптастыру барысында өткен ғасырдың басында болашақ ұрпақ үшін бүкіл қайрат-жігерін жұмсап, ұлтының бостандығы жолында жанын пида еткен арыстарымыздың әрқайсысының мәдени-рухани мұрасы өте ыждаһаттылықпен қайта қарауды, терең зерттеуді қажет етеді.
Қазақтың ұлттық әдебиетінде публицистика қазақ зиялыларының қаруы болып, өмірді кең қамтып, өз кезеңіндегі заманның күрделі әлеуметтік мәселелерін баспа беттеріне жариялап отырды. Публицистикалық шығармалардың тақырыптық ауқымында саяси, экономикалық, әлеуметтік, денсаулық, оқу, мәдени-рухани, тіл мәселелері толық қарастырылды. ХХ ғасыр басындағы қазақтың ұлттық әдебиетінде публицистика алдыңғы саптан көрініп, қазақ зиялыларының кемел ойлы көсемдік танытқан озық ойларымен халықтың санасын рухтандырып отырды. Осы уақытта жазылған публицистикалық шығармалар ХХ ғасырдағы қоғамдық сананың өскендігін, артқандығын көрсетті. Бұған осы зерттеу нысанына алып отырған Т.Жүргеновтің де публицистикалық шығармалары мысал бола алады.
Тұңғыш Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты еңбегінде ХХ ғасырдың басындағы ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан рухани - зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз мойнына алды деп жазды.
Бұл зерттеу жұмысында Т.Жүргеновтің мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалары мен очерктері қазақ публицистикасының қалыптасу, нығаю және өзіндік әдеби даму жолымен зерделеніп, бүгінгі күн талабы тұрғысынан арнайы зерттеліп, талданды. Міне, осы айтылған мәселелер - біздің зерттеу тақырыбымыздың өзектілігін айқындайды.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. 1980 жылдардың соңында ұлттық рухани қазынамыз ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің, публицистикалық мәдениетінің қалыптасып, нығайып жетілуіне зор үлес қосқан алып арыстарымыздың атымен қайта толықты. Олар білім-ғылымның, мәдениеттің қай қырынан да көріне алатын талантты, халқына бірнеше түрлі қызмет етуді мақсат тұтқан, сегіз қырлы, бір сырлы жандар болатын. Дәл осы 1980 жылдардың соңынан бастап осы алыптардың өмірі мен шығармашылығын және кейінгі жылдарға мұра болып енген 1920 жылдардағы тарихи, теориялық, ғылыми-педагогикалық, экономикалық, саяси, әдеби көкейкесті мәселелерді зерттеуге бағытталған З.Қабдоловтың, С.Қирабаевтың, З.Ахметовтың, М.Мырзахметовтың, М.Базарбаевтың, Т.Кәкішевтің, Р.Нұрғалиевтің, Ш.Елеукеновтің, Ө.Әбдиманұлының, Қ.Әбдезұлының, Ж.Тілеповтің, Қ.Мәдібайдың, Б.Әбдіғазиұлының, Д.Досжановтың, Т.Қожекеевтің, М.О.Әбсеметтің тағы басқа да жазушы-ғалымдарымыздың алғашқы монографиялары пайда болды. Бұл еңбектер ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіндегі қазақ зиялыларының әдеби мұрасын терең зерттеген еңбектер.
ХХ ғасыр басында қазақ зиялыларының әдеби-публицистикалық мұрасын зерттеген С.А.Жүсіповтың Ә.Н.Бөкейханның өмірі мен әдеби-публицистикалық мұрасы (ғылыми жетекшісі филология ғылымдарының докторы, профессор М.Базарбаев), Р.А.Нұртазинаның Ғабит Мүсірепов публицистикасы (ғылыми жетекшісі филология ғылымдарының докторы, профессор Ф.М.Оразаев), С.С.Ергөбектің М.Сералиннің әдеби-публицистикалық мұрасы (ғылыми жетекшісі филология ғылымдарының докторы, профессор М.Мырзахметұлы) филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертацияларды айта аламыз.
Нақты зерттеу нысанымыз болып отырған Т.Жүргеновтің шығармаларына қатысты Б.Иманғалиевтің Т.Жүргеновтің әдеби мұрасы атты филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін қорғаған кандидаттық диссертациясын атауымызға болады. Сонымен қатар, Сыр бойының құрметті азаматы, ізденуші Т.Дайрабайдың Тұғыры биік тұлға (Алматы, 1998 ж.) атты еңбегін, Б.Иманғалиевтің Темірбек Жүргенов (Алматы, 2012 ж.), Замзагүл Ибрагимқызының Тарихи тұлға тағлымы (Қызылорда, 2015), құрастырушылар А.Оразбақов, У.С.Ибраев Т.Жүргенов - мұрағат құжаттарында (Қызылорда, 2015ж) атты кітаптары да нақты дәйеккөздерге сүйеніп жазылған құнды еңбектер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Т.Жүргеновтің публицистикасының тақырыптық ерекшелігі мен жанрлық, стильдік ерекшелігіне ғылыми талдау жасап, оған тарихи бойлау - зерттеудің мақсаты болып табылады. Жоғарыда аталған мақсатты айқындау үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- Т.Жүргеновтің публицистикасының шығу тегі, бастауына негіз болған қоғамдық-саяси дүниетанымы мен азаматтық көзқарасына баға беру;
- Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларына кезеңдік сараптамалар жасап, публицистік шеберлік сырын ашу;
- қаламгердің публицистикалық шығармаларының жанрлық сипаттарын көрсету;
- Т.Жүргеновтің публицистикалық дарынының қалыптасуына ықпал еткен нақты тарихи, әдеби, жеке дара шығармашылықтың әсерін анықтап, өмірлік материалдардың көсемсөзге ұласу шеберлігіне талдау жасау;
- Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларының жанрлық, тақырыптық ерекшеліктерін ашып, түрлерін айқындау;
Зерттеудің нысаны. Қазақ ұлтының халық ағарту, білім, өнер мен мәдениет саласын биік деңгейге көтеруге бойындағы бар таланты мен қарым-қабілетін сарқа жұмсаған мемлекет және қоғам қайраткері Т.Жүргеновтің шығармаларының тақырыптық сипаты, қазіргі қоғамның да ойымен үндесіп жатуы - негізгі зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысына ғалымдар мен жазушыларымыздың айтқан ой-пікірлері, көнекөз қариялардан жазып алынған тың деректер қарастырылды. Ғалым-жазушылар А.Байтұрсынұлы, Ш.Уәлиханов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Ғабдуллин, М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, Б.Иманғалиев секілді ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нысаны мен мәні. Диссертациялық жұмыста біріншіден, Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларының проблемалық мәселелері мен айтылмаған тың ойлары орын алды. Екіншіден, Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасын зерттеуде ХХ ғасыр басында жарық көрген газет-журналдарда жарияланған мақалалары сараланды. Үшіншіден, қаламгердің публицистикасын идеялық-тақырыптық маңызды мәселелерге байланысты топтастырып, көтеріп отырған өзекті тақырыптарға ғылыми-теориялық талдаулар жүргізілді.
Зерттеу жұмысының теориялық, әдіснамалық негізі.
Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасын талдап, тану негізінде публицистиканың тарихы мен теориясын сөз ететін Т.С.Амандосовтың, М.К.Барманқұловтың, Х.Н.Бекхожиннің, А.Г.Бочаровтың, Е.А.Блажановтың, Р.Г.Бухарцевтің, В.М.Гороховтың, Б.Жақыптың, В.И.Здоровеганың, Е.П.Прохоровтың, В.В.Ученованың, М.И.Фетисовтың, М.С.Черепаовтың, Т.Ыдырысовтың т.б. ғалым зерттеушілердің еңбектері диссертациялық еңбектің теориялық және әдіснамалық негізін құрады. Көрнекті қазақ ғалымдарымыздың сын-зерттеу еңбектеріндегі сын-пікірлерін, тұжырымдары мен ой-түйіндері негізге алынды.
Зерттеу әдістері. Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларына негізінен салыстырмалы талдау, жинақтау, тұжырым жасау, тарихи-генетикалық талдау әдістері жүйесімен жүзеге асты.
Т.Жүргенов публицистикасы жанрлық даралану, тіл ерекшелігі тарихи-салыстырмалы әдістер аясында айқындалып, хронологиялық жүйелеу, тарихи параллельдер, аналогия, нақтылы деректер арқылы публицистикалық жинақтаулар жүргізілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста Т.Жүргеновтің публицистикасының тақырыбы, стильдік ерекшеліктері, жанрлық жүйесі анықталды.
- Т.Жүргеновтің әдеби публицистикалық мұрасы әдеби, тарихи жағынан зерттелді;
- Т.Жүргеновтің публицистикасының теориялық сипаты талданып, ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамындағы тарихи орны бүгінгі тәуелсіз көзқарас тұрғысынан жаңаша қарастырылды;
- Қаламгердің ғұмыр кешкен ортасы, сол тұстағы қоғамдық-әлеуметтік, саяси-тарихи, руханият жайттардың қаламгер шығармашылығына тигізген әсер-ықпалына ғылыми талдаулар жасалды;
- ХХ ғасыр басындағы қазақ публицистикасының қалыптасуындағы қаламгердің өзіндік қолтаңбасы мен шығармалары хронологиялық жүйемен жинақталып, Т.Жүргеновтің өзіндік болмысы ашылды.
- Т.Жүргеновтің шығармашылығы тұңғыш рет ұлттық рух бағытында зерттелінді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде мынандай тұжырым жасалынды.
- Қазақ әдебиеті тарихында ХХ ғасыр басындағы қазақтың қоғамдық өмірінің шындығын танытқан Т.Жүргеновтің газет-журналдардағы публицистикалық шығармаларының жанрлық, стильдік, көркемдік ерекшелігі айқындалды;
- Жүргенов публицистикасының жанрлық ерекшелігі туралы ғалым-зерттеушілердің еңбектері, ой-пікірлері, тұжырымдары басшылыққа алынды;
- Жүргенов публицистикасындағы әдеби белгілердің бірі - публицистикалық стиль айқындалып, шығармаларының тақырыптық-мазмұндық жағы жүйеленді;
- Т.Жүргеновтің шығармалары жан-жақты талданып, бағасын алды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері негізінде түйінделген теориялық тұжырымдар мен талдаулар ЖОО - да Әдебиет теориясы пәні бойынша таңдау курстарында, семинарларда, сондай-ақ студенттердің өзіндік жұмыстарын жүргізуде көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеудің сарапталуы. Зерттеу жұмысы Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің Қазақ тілі мен әдебиеті және журналистика кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеу тақырыбы бойынша Қазақстандық басылымдарда мақалалар жарық көрді. Халықаралық және республикалық ғылыми-теориялық конференциялар мен семинарларда баяндамалар жасалынды.
1. Кеншимбаева Л.К Ұрпаққа үлгі ұлы тұлға (Т.Жүргенов туралы), Тағылым ғылыми-әдістемелік журнал, 10 наурыз, 2019ж 34-38бб.
2. Б.Кәрібозұлы, Кеншимбаева Л.К Т.Жүргенов пен І.Қабыловтың қазақ руханиятының дамуына қосқан үлестері І.Жансүгіров атындағы ЖМУ Жастар білім,ғылым, қоғамның қозғаушы күші атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Талдықорған қаласы, 25 қазан,2019ж
Диссертацияның құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І. Темірбек Жүргеновтің әдеби-публицистикалық шығармалары
1.1. Т.Жүргеновтің қоғамдық-саяси көзқарасы мен азаматтық ұстанымы
Қазақ халқын, өзінің ұлты мен жерін жанынан да артық жақсы көріп, ұлтқа қалтқысыз қызмет еткен тұлғалар қазақтың тарихында аз емес. Бұлар - халқымыздың рухани-мәдени, оқу-білім саласын әр қилы замандар мен саяси жүйе жағдайында алға жетелеген - мемлекет және қоғам қайраткерлері.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында қазақ елінің қоғамдық-саяси өмірінде, шаруашылық саласында, сонымен бірге рухани дүниесінде бұрын соңды болмаған ерекше серпіліс мен сипат бой көрсетті. Қилы тағдырлы қазақ халқы тоғыз жолдың торабында, тосын құбылыстардың тоғысында тұрды. Осы қиын қыстау мезгілде ұлттық сана-сезім күрт жаңарып-жаңғырып, бұғаудағы жұрттың бодандық шырмауынан бостандық алуға деген құлшыныс-құштарлығы бой көтерді.
Міне, осы кезеңде қазақ қоғамында халықтың ұлттық сана-сезімін оятуға, оның рухани жағынан өрлеуіне белсене араласқан жандар аз болған жоқ. Туған елінің жарқын болашағы үшін, жан-тәнін аямай жұмсаған озық ойлы, отансүйгіш перзенттердің көбіне тән қасиет - сегіз қырлы бір сырлы, яғни жан-жақты тұрғыда дамуы, кемелденуі. Бұл тұстағы қажырлы қайраткерлердің атап айтсақ, М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Қожанов, Н.Төреқұлов, С.Сейфуллин тағы басқа да ірі мемлекет қайраткерлерінің елдің үлкен саяси жағдайына еркін араласып, мемлекет басқару ісінде өзімсінген өзге ұлт өкілдерінен кем түспейтіндігін бар әлемге паш етіп кетті. Бұл зиялы топ өкілдері мұнымен шектелмейді, бұл жарық жұлдыздар шоғырына Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Әлихан Бөкейханов, Мұхамеджан Тынышбаев, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров т.б. ұлт санасын оятып, әлемдік көшке именбей араластырған осындай ұлы тұлғалар көші келді. Сонымен қатар, қоғам қайраткерлері тек бір ұлттың ғана аясында белгілі болып, сол ұлттың ғана мақтанышы болумен шектелген жоқ, берісі бүкіл Кеңестік кеңістікке, әрісі күллі түркі әлеміне аттары белгілі болып, көптеген ұлттар мен ұлыстарды қызықтырып, қайсысыларының қызғаныштарын оятып кеткен тарихи тұлғалар еді. Солардың ішінде Темірбек Жүргеновтің өз халқына сіңірген еңбегі айрықша зор. Т. Жүргенов бар-жоғы 39 жыл өмір сүрді.
Осылардың ішінен Темірбек Қараұлын айрықша даралап көрсететін қасиеті, ол - ісі менсөзін тұп-тура 20 жыл бойына қатар алып жүруі. Айта кетейік, осы екі өнерді бұлайша ұзақ тең игеріп жүрген қайраткерлер қазақта көп емес. Қазіргі уақыт өлшемімен сараласақ мүлде жоқтың қасы. Жиырмадан жаңа асқан шағында аса ірі басшылықта болған Тұрар, Сұлтанбек, Смағұл Сәдуақасовтар да қоғамды қаламымен тәрбиеледі, яғни қоғамдық қызметімен қоса шығармашылық жұмыстарын да қоса алып жүрді.
Ғылыми жұмысым Т.Жүргеновтің публицистикалық мұрасы болғандықтан бұл бөлімде Т.Жүргеновтің қоғамдық-саяси көзқарасы мен азаматтық ұстанымы жөнінде тоқталамын.
Сыр бойы - талай аңыздар мен тарихи оқиғаларға бай өңір. Шашақты найза көтеріп, кеудесін жауға тосып, елін, жерін қорғаған хас батырлар мен толқынды жырлар, тақпақтап келетін назымдарды шығарған ақындар-жыраулардың шоғыры бұл өңірде өте көп.
Бүкіл дүниеге аты мәшһүр болған дана Қорқыт ата, ел қорғасқан билер Жалаңтөс Баһадүр,Әйтеке, Досбол, Балаби, Кетебай,Жәрімбет, Бидас билер, сондай-ақ, елді аузына қаратып көріпкелдігімен аттары аңызға айналған Марал Ишан, Ер Сейтпембет, Мүсірәлі, Қалжан ахун, Ораз ахун т.б. киелі адамдар халық жағында болып, елге жанашырлық танытқан.
Жалағаш ауданы - Қызылорда облысындағы іргелі де мәдениеті дамыған аудандардың бірі. 1939 жылы аудан Қармақшы, Тереңөзек аудандарының негізінде құралады. Республикада Жалағаш ауданының аты ақ күрішімен белгілі. Сонау 1860 жылдан Массовка атанған аудан Кеңестік кезінде Аламесек ауданына, одан кейін Қармақшы, Қызылорда аудандарына қарады.
Аламесектегі екі сыныптық түземдік-мектебінің түлектерінің бірі Іздібай өзегі бойында жалаңаяқ жүгіріп ойнаған, кейін Қазақстан мен Орта Азияға аты мәлім болған, қазақ елінің өркендеп дамуына өлшеусіз үлес қосқан, қазақ халқының мақтанышы, Сыр түлегі - Темірбек Жүргенов еді.
Темірбек Жүргеновтің өмірбаянына келетін болсақ, пікірлер екі жаққа бөлінеді. Ақтөбеліктер Т.Жүргеновті біздің елдің тумасы деп өздеріне иемдесе, Сыр халқы яғни біздер, Т.Жүргеновті біздің елдің азаматы деп өзімізге тартамыз. Енді тарих беттеріне, нақты дәлелдерге сүйенсек.
Темірбек Қараұлы Жүргенов 1898 жылы қараша айында қазіргі Ақтөбе облысы Ырғыз ауданының Басықара қопасында көшпелі Сыр бойының қазақ байы Қуаң ауылында дүниеге келді [1] деп жазылып жүр, ал кейбір деректерде Қызылорда облысы, Жалағаш ауданының №16 ауылы Жаңаталап серіктестігінде туды деген нақты жазбалар мен естеліктер сақталынған. Нақтылап айтсақ, Темірбек Жүргенов Ташкент қаласында оқып жүргенде 1925 жылы өзі қол қойған өмірбаянында Қазалы уезінде туғанын жазыпты.
Үзінді келтірсек. Я родился в 1898 году в Казалинском уезде в семье киргиза скотовода. Первую работу начал в Оренбурге с 1918 года работал 3м-ца в качестве члена Редколлеги печатного органа Тургайского Областного Совета, материально был обезпечен [2, 11]- деп жазып астына өзінің қолын қойған.
Темірбек басқа да ауыл балалары сияқты әуелде ауыл молдасы Мұхамбетжаннан сабақ алды. Кейіннен шығыс тілінің білгірі, танымал ақын Тұрмағамбет Ізтілеуовпен шығармашылық байланыс орнатады. Осы кезде Т.Жүргенов шығыс әдебиеті классиктарінің шығармаларын оқи бастайды. Он жасында әкесі Қара баласына орысша хат танытуды мақсат етіп, Жаңабазар деген ірі сауда орталығындағы орысша - қазақша екі сыныптық Аламесек мектебіне оқуға түсіреді. Бұл кезде Аламесек үлкен орталық болып есептеледі. Шегіртке де Аламесек деп ұшады деген қанатты сөздер осы кезеңде айтылса керек. Онымен бірге сол ауылда басқа да біраз балалар оқиды, бірақ қиындыққа төзбей оқудан шығып кетеді.
Т.Жүргенов 1909-1917 жылдары орыс-қазақ мектебінде демократиялық бағыттағы білімді мұғалім Омар Самаевтан білім алса, Перовскіде (Қызылорда) орыс-қазақ училищесінде білім берген прогрессивті бағытты ұстанған ұстаздары Баубек Есенов, М.Широковтерден тәлім-тәрбие алып, солардың ықпалында оқып, білім нәрімен сусындап жүреді. Сол жылы оқуын бітіріп елге келген соң әкесі Қара осы оқуың жетеді, әрі қарай оқыма деп айтқанына қарамастан Темірбек Жүргенов оқу іздеп қалаға келеді.
Т.Жүргенов 1917 жылы Уфа қаласындағы жер өлшеу училищесіне оқуға түседі. Бірақ сол кездегі елдегі жағдайларға байланысты оқуды аяқтай алмайды. Өзінің 1937 жылдың сәуірінде жазған өмірбаянында жер өлшеушілер училищесінен кейін 1918 жылдан тікелей Кеңес органында жұмыс істей бастағанын мәлімдейді.
Қазақстанда Темірбек Жүргеновтің саясатқа алғаш қадам жасауына Торғай облыстық Атқару Комитетінің комиссары Ә.Жанкелдинмен кездесуі себепші болады. Ә.Жанкелдин Жүргеновті елді кеңестендіру саясатына баулиды. Соның арқасында ол 1918 жылы Кеңестің Торғай облыстық съезіне даярлық ісіне тартылып, съезді шақыру жөніндегі ұйымдастыру бюросының хатшысы болып тағайындалады [5,13].
Осы 1918 жылдан бастап Жүргеновтің өмірі шиеленіскен, күрмеуі мол, сол кездегі төңкеріс, тап күресімен тығыз байланысты болады.
Торғай кеңесі жергілікті халықты кеңестендіру мақсатында басылымдар мен жарияланымдарда үгіт-насихат жұмыстарын қолға алады. Міне осы уақытта Темірбек Қараұлы журналистикадан хабары болмаса да, уақытпен санаспай берілген жаңа ісіне жан сала кіріседі.
1919-20 жылдары Ырғыз уезінің Кенжағара болысы мен уездік революциялық комитеттерінің және жұмысшы, шаруа, солдаттар депутаттарының уездік Советінің атқару комитетінің төрағасы болып жұмыс жасайды, ал 1920 жылы большевиктер партиясына өтеді.
Сонымен қатар, Т.Жүргенов 1920 жылдың 4-12 қазанында Қазақстан Советтерінің бірінші съезін Орынборда өткізуді дайындау және шақыру жұмыстарын ұйымдастыру бюросының хатшысы болып сайланады. Осы съезде Қазақ Автономиялы Республикасы құрылғандығын жариялауға қатысты.
1921-1923жылдары Орынборда жұмысшы факультетінде, 1923-1927 жылдары Ташкентте Орта Азия мемлекеттік университетінде заңгер мамандығы бойынша оқуын бітіреді. Ол оқуда жүргенде ақ Қазақстан мен Орта Азия халықтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайларын, ұлттық құрамын, әдебиеті мен мәдениетін зерттеумен, шығармашылықпен және баспа жұмыстарымен шұғылданады. Ең алғашқы тырнақалды шығармаларына тоқталып өтсек, Бастық алдындағы тілмаш (1920), Генуя конференциясы (Европа басты мемлекет қайраткерлерінің бас қосуы) (1921), Меруерт (1924), Терме (1924) деген және т.б. шығармалары баспа беттерінде үздіксіз жариялана бастайды.
Т.Жүргеновтің еш жерде жарияланбаған Генуя конференциясы деген еңбегінде Европада басты мемлекет қайраткерлерінің бас қосу негізінде Европадағы қоғамдық-саяси жағдайлармен халықты хабардар еткен.
Темірбек Жүргенов қоғамдық-саяси жұмыстар атқарып жүргеніне қарамастан, қазақ халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, өнерін, халық ауыз әдебиетін жақсы білген. Сонымен бірге, Т.Жүргенов Орынбордағы оқушы жастар арасында танымал, кішіпейіл, белсенді болып, сол жастардың сапалы білім алуына мұрындық болған.
Темірбек Жүргеновтің студент кезінен-ақ ғылымға деген қызығушылығын байқаған Нәзір Төреқұлов Темірбек Жүргенов туралы былай деп ой қозғайды: Темірбек жас та болса, алғыр, принципті жас жігіт болатын [6, 263]. Осы алғырлығы, принциптілігі, бұрын басшы қызметтер атқарғандығы, жұмысшылар факультетін бітіргендігі, зерттеушілігі және орыс тілін жақсы білетіндігін ескеріп, Орта Азия мемлекеттік университетінің студенті, 25 жастағы Темірбек Жүргенов 1923 жылы Қазақстанның Түркістан Республикасындағы толық өкілетті өкіліне тағайындалады, Қазақ және Түркістан республикаларының Орталық Атқару Комитетінің және Сырдария облысының губерниялық Атқару комитетінің мүшелігіне сайланады. Сөйтіп, Т.Жүргенов білім алумен қатар қоғамдық-саяси өмірге де етене араласып кетті.
1923-1926 жылдар аралығында аталмыш қызметте жүріп Қазақстан мен Орта Азия республикаларын ұлттық-территориялық жағынан бөлісу ісін әзірлеуге де белсене араласады. 1924 жылы Темірбек Жүргенов өзінің Орта Азия республикаларында тұратын қазақтардың хал-жайыдеп аталатын тарихи-этноргафиялық очеркін жариялайды. Ол еңбектің негізгі мақсаты - осы аймақта тұратын қазақтардың таралуы мен орналасуы, мәдениеті мен әдебиеті мәселелерін анықтау еді. Әсіресе, Түркістан Республикасының құрамына енетін қазақ облыстарын (Жетісу мен Сырдария облысы) зерттеу міндеті айрықша назарға алынды. Келесі жазған үш очеркінде - Кәсіп түрі, Шаруашылық және әлеуметтік өзгерістер, Кезектегі міндеттер - автор аталмыш аймақтағы көшпелі халықтың отырықшылыққа бейімделіп, егіншілік кәсібіне, мақта өсіруге көшкенін баяндайды.
Бұл кезең - Қазақ халқы мен жерін ұлттық республикаға біріктіру тарихындағы 1920-1924 жылдардағы аса күрделі, өте қиын кезең еді. Өйткені, Ресей патша үкіметі 1822 - 1824 жылдары Қазақстанда ... хандық өкіметті біржолата [7, 286] жоюға кірісіп, кең байтақ, үлкен, біртұтас Қазақ елін өкіметсіз қалдырып, ыдыратып, тікелей отарлық билеуге қолайлы етіп, жан-жаққа бөліп жіберген-ді. Оның Солтүстік Батысын - Орынбор, Шығысын - Батыс Сібір генерал-губернаторлықты иеленіп, хандық өкіметті жойып, халықты қанап, тікелей отарлық басқаруын жүргізіп жатқан болатын. Ал қазақ елінің Оңтүстігінде орыс әкімшілігі болмағандықтан, патша өкіметі оған бірден мән бермеді. Осыны пайдаланған Орта Азиядағы Қоқан, Хиуа, Бұхар хандықтары Оңтүстік Қазақстанды жаулап алып, меншіктеп, отарына айналдырды, халықты аяусыз қанады.
Патша өкіметі отарлық басқару-билеуді, халықты қанауды одан әрі күшейту үшін 1867-1869 жылдары қазақ жерлерін облыстарға бөліп берген болатын. Осы жылдары Батыс Сібір генерал-губернаторлығында Семей облысына (1854 ж.) қоса Ақмола облысы құрылды. Оңтүстік Қазақстанда 1867 жылы Жетісу мен Сырдария облыстары құрылып, олар сол жылы ұйымдастырылған Түркістан генерал-губернаторлығына берілді. Осылай қазақ жерлерін қайта-қайта бөлшектеп, жергілікті отарлық әкімшілік-әміршілік басшылықты және халықты қанауды бұрынғыдан да күшейтіп, ақыры патша үкіметі өзінің түпкі - меншіктеу мақсатын жүзеге асырды. Сөйтіп, 1867 жылы Қазақ жерлері Ресей мемлекетінің меншігі деп жарияланды [8,18]. Аталған облыстарды Қазақстанға қосу туралы Қазақстан үкіметінің ұсыныстарын Совет өкіметінің басшылары 1924 жылға дейін шешпеді, тіпті шешуге асықпады.
Сондықтан, Жетісу мен Сырдария облыстарын - қазіргі бүкіл Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары аумағын Қазақстанға қайтару Қазақстан үкіметіне 1920 жылдан 1924 жылға дейін, төрт жыл бойы үлкен ұлттық - мемлекеттік мүддеге - өте күрделі, бірінші өмірлік мәселеге айналды. Осы өте күрделі, қиын кезеңде өкілетті өкіл - елші Т.Жүргенов Ресей патша үкіметі кезіндегі Орта Азия халықтары, Совет үкіметі кезінде Орта Азия республикалары меншіктеп алған Жетісу мен Сырдария облыстарын ежелден Қазақ елінің Оңтүстік бөлігі болғандығын кеңінен насихаттай берді, мақалаларында үнемі айтып, жазып жүрді. Ол ұлт мәселесі ... қиянат болмасын деген 1924 жылдың мамыр айында өткен Бүкілодақтық Комммунист партиясының соңғы съезінің қаулысы негізінде Жетісу мен Сырдария облыстарын қайтаруды Қазақстан Советтерінің съезінде таяуда қарап, съезд сайлаған үкіметке бірінші міндеттеп... тілеп отырған Түркістан қазағын жақын арада Қазақстанға қосып [9,41] алуды тапсыруды ұсынды. Бірақ, Совет үкіметі тек 1924 жылдың 12 маусымында ғана Орта Азияны ұлттық мемлекеттікке межелеуді шешуге, Қазақстанның Солтүстігіндегі бірқатар жерлерді РСФСР - ге бөліп беруіне байланысты Түркістандағы Жетісу мен Сырдария облыстарын Қазақ АССР-не қосуға рұқсат етті. Енді осы рұқсатты жеткізе сарқа пайдалану Т.Жүргеновке жүктелді.
Т.Жүргенов өзінің өмірбаянында: В качестве специальных поручениях выполняю работу по нацразвежеванию со стороны КССР[10.244] - деп атап көрсеткен Қазақстан үкіметінің осы арнайы тапсырмасы бойынша Қазақстанның Түркістан Республикасындағы толық өкілетті өкілі, Қазақ және Түркістан Республикаларының Орталық Атқару комитеттерінің және Сырдария облысының губерниялық атқару комитетінің мүшесі, әрі Түркістан, Хорезм, Бұхар республикаларын бұрын аралап, жергілікті қазақтардың тарихын, ата-мекенін, бұрынғы Хиуа хандығы Қоңырат руының өлеңдеріне (А.Затаевич) дейін зерттеп жақсы білгендіктен, 1924 жылы Орта Азияны ұлттық мемлекеттікке межелеп бөлу жөніндегі Совет өкіметінің Орталық Комиссиясында Қазақстанның атынан негізгі мемлекеттік мәлімдеме ұсыныс жасаушы Т.Жүргенов болды. Оның бұл бастамасын қоғам қайраткерлері мен Бәймен Алманов бастаған т.б. қазақ өкілдері де қызу қолдады. Т.Жүргенов қазақ жерлерін, шекаралық мүддесін беріле белсене қорғады. Т.Жүргенов өзінің бұрынғы, кейін 1924 жылдың 8-қазанында - Орталық Комиссияның соңғы мәжілісі қарсаңында жарияланған Орта Азия республикаларындағы қазақ халқының хал-жайы деген тарихи-этнографиялық зерттеулерінің негізінде Түркістан, Хорезм, Бұқар советтік халық республикасы болып жарияланғанмен, олардағы Түркістан шаруасына жетіктер: ежелден қазақтар мекендеген Жетісу мен Сырдария облыстарын Түркістандық мақсаттарымен өздері үшін үш республикадан бөліп алғандығын, осы облыстардағы қазақтардың санын бұрынғы 48% - тең кемітіп, 30% -ға әдейі азайтып көрсеткендігін, қазақтарға мән бермегендіктен, әлеуметтік жағдайының өте нашарлығын, қазақтардың Қазақстанға қосылу талап-тілектерін Орталық Комиссияға әділ, айқын, өткір мәлімдеді [11,40-41].
Т.Жүргенов Қазақстанның шекарасы қазақ ата-мекендері бойынша Қытаймен шекарадан басталып, Ыстық көлге жақындап, Тоқмақты айналып, Таласқа жақын, Бостандық даласын Қазақстанға енгізіп, Ташкенттен жеті шақырым Құрбашы деген жермен, Бұхараға қарай барлық қазақ ауылдарын, Қазақ Республикасының құрамында болуын қалаған және Қарақалпақ халқының жерін Қазақстанға қоса қамтып, Үргеніш - Ташауз - Маңғыстаудың оңтүстігі бағытымен жүргізіліп, Каспий теңізімен шектесуі дұрыстығын дәлелдеп көлемді мақала жазды. Оның әділдігін анықтау мақсатында Орталық Комиссияға ұсынды.
Екіншіден, бұрмалап қырғыз атанған қазақтың ақиқат - Қазақ деген ұлттық атауын қалпына келтіруге қоғамдық-саяси негіз жасалды. Жетісу мен Сырдария облыстарының Қазақстанға қосылуымен тұңғыш рет барлық қазақ аудандары еңбекшілерінің өкілдері қатысқан, Т.Жүргенов те делегат болып қатысқан Қазақ АССР Советтерінің 1925 жылдың 15-19 сәуірінде Қызылордада өткен бесінші съезі Қазақ халқының тарихи қалыптасқан атауын қалпына келтіріп, Қырғыз Республикасын Қазақ Республикасы деп атауға ... қаулы алды. Кейін БОАК Президиумының бұл шешімін арнайы қарап, бекітті [12, 213].
ХУІІІ ғасырдың ортасы мен ХХ ғасырдың 20-жылдарына дейін қырғыз деп жаңсақ аталған қазақ халқына 1925 жылдан бастап байырғы қазақ атауы берілді [12,213]. Бұл да Жүргеновтің көрегенді саясатымен жасалған әділ шешім еді. Осылай, Т.Жүргенов 1924 жылы Орта Азияны ұлттық межеден бөлуде Жетісу мен Сырдария облыстарын түгелдей толық қайтаруға, соның нәтижесінде қазақ халқы мен жерін ұлттық Республикаға біріктірудің түбегейлі аяқталуына және қазақ халқы мен жерінің тікелей үштен бірге көбеюіне баға жетпес шешуші үлес қосқан, екі ғасырға жуық қырғыз атанған Қазақ халқының - Қазақ деген ұлттық ақиқат атауын 1925 жылы қалпына келтіруге қатысқан, қазір Қазақстанның жер аумағы бойынша жер жүзінде тоғызыншы орындағы мемлекет болуына да кезінде өз үлесін қосып кеткен озық қайраткер.
Басқа ұлт республикалары өздеріне қажет университет, институттарды кешіктірмей ашып жатқанда, Қазақстанда басшылардың шешімсіздігінен 1926 жылға дейін бірде-бір жоғары оқу орны болмады. Тек 1926 жылы ғана Қазақстанның тұңғыш жоғары оқу орны - тұңғыш Қазақ Жоғары педагогикалық институты Өзбекстанда, Ташкентте ашылды. Қазақстанның Өзбек ССР - дегі (бұрынғы Түркістан Республикасындағы) толық өкілетті өкіл қызметімен қоса, әлі Орта Азия университетіндегі оқуын бітірмесе де, іскерлік дарыны ескеріліп, 28 жастағы Темірбек Жүргенов осы Ташкентте ашылған тұңғыш Қазақтың Жоғары педагогикалық институтының тұңғыш ректоры болып тағайындалды.
Т.Жүргенов осы қызметте ұлт керітартпаларының Қазақ өз алдына жоғары мектеп ашарлықтай дәрежеге әлі жеткен жоқ, мына институт қазақ халқына бөтен мәдениетті тықпалайтын болды, - деген пікірлерін және шовинистердің жоғары оқу орындарын қазақтарға арнап ашудан мүлдем бас тарту саясатын [14,223] өткір әшкерелеп, Қазақстанға жоғары оқу орындары өте қажеттігін айқын дәлелдейтін мақаласын жариялады. Автор мақалада: Задача пед вуза заключается в том чтобы вырастить и подготовить лиц и среди самого казахского населения, подготовить высококвалифицированных педагогов, являющихся носителеми культуры в аул.. программа Казпедвуза, наряду со специальными предметами, вводить на каждом отделении комплексы педогогические и общественные, так что окончавшие педогогический институт будут не только специалистами, но вместе с тем и педагогами-общественниками, которых так нуждается Казахстан....
Осы айтылған пікір-ұсыныстарынан байқағанымыздай Т.Жүргеновті озық ойлы, заманынан бір ғасыр бұрын туған тау тұлға деп айтсақ еш қателеспейміз. Оған академик В.Бартольдтің өзі де дәлел келтіреді: ЖОО ашылысымен оған Т.Жүргенов Ресейден, Ленинградтан, Мәскеуден озық ойлы ғалым-профессорларды шақыра бастады. Солардың қатарында мен де бармын, - [15] деп айтты. Сөйтіп, Қазақстанда жоғары білім беру істерін 1926-1928 жылдары бірінші басқарған, беріле дамытқан, алғашқы ұлт педагог кадрлерін дайындауды жетік ұйымдастырған дарынды ректор - қайраткер Т.Жүргенов болды. Ақыры 1928 жылдың аяғында Ташкенттегі Қазақ педагогика институтын Алматыға көшірген де Т.Жүргенов болды [16].
1925-1926 жылдары 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс мәселесі төңірегінде әртүрлі пікірталас болғанда Т.Жүргенов осы мәселені алғаш көтерушілердің бірі болды. Ол 1926 жылы Советская степь газетінде 1916 жылғы қазақтар көтерілісі кезіндегі қала мен ауыл деген атаумен бірнеше мақала жариялайды. Бұл мақалада көтерілістің әлеуметтік ішкі сырын, оның шығу себептері мен қозғаушы күшін, сипаты мен бағытын ашып көрсетуге тырысты.
1924 жылы Т.Жүргеновтің өзі құрастырып алғысөзін жазған Терме деген қолжазба жинағы жарық көрді. Бұл жинақта халық ауыз әдебиетінің мұралары, сондай-ақ сол тұстағы ақын-жазушылар - Мағжан, Жүсіпбек, Қошке, Ілияс, Бейімбет, Міржақып және басқалардың алғашқы өлеңдері мен әңгімелері жарияланған. Бірнеше тараулар мен тақырыптардан тұратын бұл кітапша сол уақыттағы үлкен құнды еңбек болып саналды.
Аталмыш жылдары Темірбек Қараұлы Жүргенов Ырғыздың бірінші соғыс комиссары Иван Кисилевпен танысып, достасады. Кеңес әскерімен бірге Ырғызды азат етуге қатысқан Т.Жүргенов көп ұзамай болыстық ревкомның төрағасы, уездік ревкомның төрағасы, уездік атқару комитетінің төрағасы қызметтеріне тағайындалып, мемлекеттік істерде тәжірибе жинақтайды. Ол осы кезеңде контрреволюциялық күштерге қарсы күрес жүргізе отырып, жеке қарулы көтерілістерді басуға атсалысты.
1923-1927 жж. Қырғыз АКСР-інің Түркістан республикасындағы толық өкілетті өкілі қыметіне тағайындалады. Қысқа уақыт ішінде Т.Жүргенов республикалардың Орталық Атқару Комитеттерінің мүшесі ретінде саяси өмірге толық араласып кетеді. Өлкелік және республикалық партия ұйымдарының конференциялары мен пленумдарына қатысады.
Темірбек Жүргенов Орта Азияны ұлттық межелеу саясатына да белсене араласты. Еңбектері Түркістанның этнографиялық картасын жасауға едәуір үлес қосты. Ол қазақтардың әлеуметтік жағдайын, санын, кәсібін, шаруашылығы мен әлеуметтік өміріндегі өзгерістерді, атқарылуы тиіс міндеттерді жеке-жеке қарастырып, орын алған жаңсақ пікірлерді сынады.
Экономиканы жақсы меңгерген Темірбек Жүргенов 1929-1930 жж. Тәжік Республикасының қаржы саласы бойынша халық комиссары болып қызмет атқарды. Ол Тәжікстанның экономикасын дамытуда көптеген іс-шаралар ұйымдастырды. Республиканың дамуының бірінші бес жылдық жоспарын жасауға қатысты.
1930 жылы Өзбек КССР Ағарту ісінің халық комиссары болып Қазақ АКСР-не шақырылғанша жұмыс істеді.
1933-1937 ж.ж. Қазақстан Халық Ағарту ісінің халық космиссары, БКП (б) Өлкелік комитетінің бюро мүшесі, өнер жөніндегі Комитеттің жетекшісі болды.
Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларын рухани-мәдени, саяси тұрғыдан талдап таразыладық. Біріншіден, Т.Жүргеновтің рухани дүниесі тек қазақ елімен шектелмей, шығыс, еуропа, соның ішінде орыс мәдениетінің әдебиетін, тілін меңгеріп, осы қоғамдағы озық төңкерісшіл идеяларды терең игергендігі сөзсіз.
Екіншіден, қайраткер-қаламгердің көзқарас эволюциясындағы осы ерекшелік оның мәдени құрылыс, ағарту саласы, қоғамдық-саяси мәселелер түйінін әрі тез, әрі дұрыс шұғыл шешімдер қабылдауына әкелді.
Бұдан түйетін ой, Т.Жүргеновтің ұстанымы - өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік жағдайына берген бағасы мен дүниетанымдық көзқарасы сол кезеңдегі қоғамдық-саяси және әдеби газеттерде көтерген әлеуметтік мәселелермен сараланды.
Қорыта келгенде, Т.Жүргенов - ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік өмірінде өзекті мәселе болып табылған тіл, білім беру, оқу мен оқыту, тәрбие, өнер, жер, саясат секілді әлеуметтік маңызы зор мәселелердің шешілуіне зор үлесін қосты. Сонымен бірге, өзіне міндеттелген жұмысты орындаушы ғана емес, аяғына дейін жеткізіп, жеткізіп қана қоймай, мемлекеттік тұрғыдан шешілуіне барлық күш-жігерін сарп етті. Қазақ жерінде Темірбек Қараұлы Жүргенов ұлттық мәдениетті дамыту жолында, ағартушылық саласында көптеген іс-шаралар ұйымдастырды. Оның халықты білім және мәдениетпен бауырластыру ісі шын мәніндегі сол кезеңдегі үлкен төңкеріс болды.
1.2. Т.Жүргеновтің публицистикалық шығармаларының тақырыптық, жанрлық, стильдік ерекшелігі
Аламесек бастауыш мектебін Досмұхамбет Букин сияқты сөз кәдірін білетін көзі қарақты ұстаздан оқып, үздік бітірген Т.Жүргенов 1913 жылы, он бес жасында Ақмешіттегі Суханский атындағы орыс-қазақ училищесінің есігін ашты. Жоғары мектеп мәртебесі бар аталмыш оқу орны ол кезде өңірдегі тиянақты білім беретін бірден-бір оқу орны болатын. Училищеде Баубек Есенов тәрізді, И.Г.Давыдов, Н.Шинков, М.Широков сияқты озық ойлы ұстаздар сабақ берген.
Темірбек жаңа ортаға жалтақсыз араласып, зеректігімен, алғырлығымен бірден көзге түседі. Бозбала жігіттің бұл орайда ең алдымен ден қойғаны - сөз өнері, соның ішінде классикалық орыс әдебиеті. Жас жігіттің жіті көңілі орыс тілі мен орыс әдебиеті арқылы, мәдениетті боламын, халқыма титтей де болса пайдамды тигіземін дейтін кісінің мәдени салты, өмірінің ажырағысыз нормасы болуы керектігін тез ұғынғаны сонша, ол орыстың ақын-жазушыларын оқып қана қоймай, солардың Крылов, Некрасов т.б. бірқатарын қазақша сөйлетуге талпыныс жасайды [17,6]. Орыс сатириктерінің өлеңдерінен нәр алғаны сонша өзі де өлең жаза бастайды.
Т.Жүргеновтің Ақмешітте болған кезінде қазақтыңқоғамдық кұрылысында өзіндік орны бар, әрі көзі қарақтылар тарапынан сын садағына жиірек ілінген әкімшілік жүйедегі ұсақ чиновник - тілмәш туралы өлеңі оның сөз, өлең өлкесіндегі тырнақалдысы туындысы болып табылады. Бұл деректі бізге алғаш жеткізуші - тарихшы Р.Сүлейменов өлең атын Переводчик при начальнике (Переводчиктің қиялы) деп көрсетеді. Ең алғашқылардың бірі болып тарихшы Р.Сүлейменов 1960 жылы Т.Жүргенов туралы көлемді мақала жазып, кітап та шығарады.
Кейін, 1971 жылы Т.Жүргеновтіңөмірі мен қызметін арнайы зерттеген Сыр бойылық зерттеуші Т.Дайрабаев осы өлеңнің 1920 жылдың 18-қыркүйегіндеҰшқын газетінде Переводчиктіңқиялы деген атпен шыққан нұсқасын тауып баспаға жариялады.
Онда Т.Дайрабаев: Переводчиктің қиялы 40 тармақтан тұратын біршама ұзақ өлең. Өлең өлшеуі тұрақсыз, буын 9-7-9-7-11-7... болып жалғаса беретін 26 тармақтан тұрады. Алғашқы шумағына жыр ағымы тән болса, қалған 14 жолдық екінші түйдек 14-14-14-14-8... іспетті аралас буынды болып келеді. Біздіңше, мұныңөзі талапкер ақынныңөлең өнеріндегі тәжірибесіздігінен гөрі, саналы түрде стильге түсіруіне байланысты орын алған қателік деп айтуға болар еді. Яғни, өлең о бастан сахналық монологқа ыңғайластырып жазылған болу керек. Ақмешіт училищесінде оқып жүргенде Т.Жүргеновтіңұйтқы болуымен әдебиет үйірмесі ұйымдасқанын ескерсек, өлең сол үйірме ұйымдастырған ойын-сауық кештерінде интермедия түрінде орындалуы әбден мүмкін. Осы пікірге ден қойғызатын тағы бір жәйт - белгілі сахнагер-әртіс Серке Қожамқұловқа Переводчиктіңқиялын 1921 жылы онымен Орынборда кездескен Темірбек сахнада ойнауды ұсынады. Өленді мен Қызылордада Қазақтеатрының шымылдық ашқан тойында оқыдым, - депті С.Қожамқұлов Р.Сүлейменовке ауыз-екі әңгімеде. - Декламацияның сәтті шыққаны сонша, жиналған жұрт ішек-сілесі қатып, мені сахнадан көпке дейін жібермей қойды. Переводчик меніңұзақ жыл серігім болды, 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақәдебиеті мен өнерінің бірінші онкүндігінің программасына кіргені де есімде [18,7]. Өлеңнің басталуы:
Әкім алдында переводчик,
Енді міне болдым мен.
Қазаққа тиген төреліктің
Ішіндегі зоры ең.
Оқығанда ойға алғаның,
Өне бойы осы шен.
Болсам деп сілесі құритын, Переводчик дегеніңқұдай қойса,
Енді, міне, болдым мен ...
Кейін Серке Қожамқұлов өлең жайын естелігінде былай деп тарқатып жазды: ... Сол кезде рабфакта оқитын Жүргенов Темірбекті де жақсы танушы едім... Бір күні Ұшқын газетінде Темірбектің бір әдемі өлеңі шыға келді. Керемет жақсы. Өлең бұрынғы тілмаштар туралы жазылған. Тақпақ айтуға ол кезде әбден төселген кезім. 1927 жылы Ташкентте ойын қойдық. Сонда радиодан сөз сөйлеп, тақпақ окыдым. Арамызда Әміре Қашаубаев та болды. Бұл уақытта Темірбек Жүргенов Өзбекстанда нарком еді. Екінші күні Темірбек келіп:
- Ал, Серке, құрдастығыңды ақтап айтып жүргеніңе рақмет. Ал енді, мен қазір жақсы, жаман болсам да нарком болып жүрмін. Сенің осы тақпағың көп нәрсені есіме түсіреді. Пайдасы да аз тиген жоқ. Бұдан былай сен оны өзімдікі деп айта бер. Саған қидым біржолата. Еңбегің сіңді, - деді [19, 22], - деп жазады Т.Жүргенов туралы кітабында.
Осы екі кесек тұлғаның әңгіме саптауынан ақ бұл жәйт өлең сахналауға лайықтап жазылған деген ойымызды бекіте түседі. Негізінде көсіле баяндайтын халықтықәңгіме жатыр. Әдебиеттануда лұғаттың бұл түрі әдеби сказ (орыстарда литературный сказ) аталып жүр: ...сказ - это двухголосое повествование, которое ... стилизуется под устно произносимый, театрально импровизированный монолог человека, предполагающего сочувственно настроенную аудиторию... [20,34].
Айтылған жәйттардың барлығынан қорытқан тұжырымымыз Т.Жүргеновтің Переводчиктің қиялы - осындай саналы стиль тезінен өткен өлең.
Тілмәш - қазақтың атқамінері, ауылнайы, болысы, поштабайы тәрізді кешегі таңдайы жарылған билерінің, маңдайы жарылған көсемдерінің көшпелі қоғам отырықшы өмірге біржола тізгін беріп, оңыңүстіне отаршылықтың уы жайылғаннан соңғы ұсақтаған түрлеріне ең соңынан қосылған, қазақәдебиетіндегі алғашқы типтік образдың бірі.
Бұл алғашқылардың жинақты образдарын жасау Абайдың Мәз болады болысың мен Көжекбайға деген өлендерінде көрініс тапса, тілмәш образы 20-жылдар поэзиясында көркем жинақтауға жеткен. Мысалы, осы тақырыпта қайраткер-қаламгер Сұлтанбек Қожановтыңқаламынан бірінен соң бірі үш өлең туды - Бұл кім? (1924 ж.), Мен-мен-менмін (1924 ж.) және Тілмәштарға бір сын (1925 ж.) Кімге кез болса, сол болып, Жарамсаққысқан құл мінез, Күштінің сөзін жол біліп, Қошемет қылған - көрсе көз - бізді әлі күнге қыр басына шығармай келе жатқан итаршы кұлықты Абайдың ізін баса отырып осылайша түйіндейді автор. Мен-мен-менмінөлеңініңөрнегінде гі екі ерекшелікті атай келіп, С.Қожановтың шығармашылығын зерттеген А.Шәріпов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz