Сақтар туралы ғылымдағы деректер мен тұжырымдар

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Ж о с п а р ы:

І.Кіріспе бөлім

ІІ.Негізгі бөлім

2.1.Сақтар туралы ғылымдағы деректер мен тұжырымдар.

2.2.Үйсiндер бiрлестiгiнің орналасуы, саяси құрылымы, шаруашылығы мен
мәдениетi.

2.3.Хунну немесе ғұндар мемлекетi.

2.4.Қаңлылар (кангюй) бiрлестiгi.

2.5.Сарматтар

ІІІ.Қорытынды

ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Бiздiң заманымыздан бұрын I мыңжылдықта Солтүстiк Үндiстанды,
Ауғанстанды, Орта Азия және Қазақстан оңтүстiгiнде “сақ” (Геродот
пайымдауынша скиф) деп аталатын iрi әрi iргелi жауынгер тайпалар
мекендеген. Олар ежелгi парсылармен тығыз қарым-қатынаста болып, б.з.б. VI
- V ғасырларда Ахеменидтер империясының құрамына кiрген. Бұл жөнiнде
Ахеменидтiк сына жазба деректерiнде жұтаң болса да, анық деректер
келтiрiлген. Мәселен, онда сақтардың: хаомаварга ( хаом сусынын
қайнатушылар), тиграхауда ( шошақ бөрiк киетiн сақтар), парадарайя
(теңiздiң арғы бетiндегi сақтар) деп аталатын үш тобы бар екенi айқын
айтылған.

Қазақ өңiрiндегi ежелгi мемлекеттердің қатарына үйсiндер (усундер)
бiрлестiгi жатады. Олар б.з.д. II ғ. 160 жылы шамасында Жетiсудағы
тиграхауда-сақтар жерiне Орталық Азия түкпiрiнен қоныс аударған, жергiлiктi
тұрғындарды көндірген. Үйсiндердiң негiзгi территориясы Iле алқабында
болды, олардың батыс шекарасы Шу мен Талас шамасында болып, қаңлылармен
көршілес болған. Шығысында ғұндармен орта шекара болды, ал, оңтүстiгiнде
олардың қонысы Ферганамен (Дуанмен) ұштасып жатты. Үйсiндердiң астанасы
Чигучен (Қызыл алаң-алқап) қаласы. Ол Ыстық көл маңында бір-бірімен
жалғасып жатқан қыстақтары бар бекiнiстi қала болған.

Ғұн тайпалары туралы негiзгi деректер ғылыми еңбектерде шамамен б.з.д.
822 жылмен белгіленген. Осы кезде олар Қытай елiне бұрын болмаған ұрыс
жорығын жасайды. Кейiн осындай жорықтардың бірнеше дүркін қайталануына орай
б.з.д. III ғасырда ұлы Қытай қорғаны тұрғызылады. Бұл заманда хунну елi
бiрнеше рулардан құралған одақ ретiнде танылып, оны сайланып қойылатын
көсем билеген. Б. з. д. 209 жылы хунну тайпалары одағын “сеңгiр” шаньюй
атағын алған Тұман баласы Мәди Модэ билеп, ел нығаюдың шырқау шегiне
жеттi. Тiптi б.з.д. 188 жылы ол кездегi iрi мемлекет Қытайдың өзi хұндардың
үстемдігін мойындап жыл сайын салық төлеп тұрған.

Қазақ және Қазақстан тарихында елеулi маңызы бар мемлекет немесе
бiрлестiк кангюйлер болды. Кангюйлер Талас пен Шу өзендерi аралығын,
Ташкент оазисiн, ал солтүстiкте Сырдария орта ағысының солтүстiк алқабын
мекендеген тайпалар деп анықтайды бүгiнгi ғылыми еңбектер. Жалпы бұл
бiрлестiк туралы Қазақстан деректерiндегi мәлiметтер аз және әртүрлі
мазмұнда жазылған. Соңғы жарық көрген ғылыми еңбектерде олар “кангар”,
“алан” деген атаулармен де кездеседі. Бұл еңбектегi деректер бойынша
аталған этнонимдер б.з.д. III ғасырда Оңтүстiк және Шығыс-Орта Азия
оңiрiнде кең таралып, ал мемлекет ретiнде де дәл осы кезде белгiлi болған.
Мемлекет басындағы билеушіні “би, ябгу” деп атаған, жанында бағыт-бағдар,
кеңес беретiн орынбасары мен екi кеңесшiсi болған. Каңлыларға бес дербес
өңiр бағынышты болып оларды патша өкiлдерi басқарған. Ел астанасы
Сырдарияның орта ағысындағы Битянь қаласы болды.

Тайпалық одақ пен алғашқы мемлекеттердің пайда болуы

Деректер бойынша скифтердiң батыстағы көршiлерi киммерліктермен,
ассириямен, мидиямен жүргізген соғыстары туралы хабар көне грек тарихшылары
арқылы бiзге жетiп отыр. Осы дерек-тұжырымдар Қазақстан тарихында скиф
патшалары: Ишпақай (б.з.д. 670 жылға дейiн), Партатуа (б.з.д. 670-650
жылдар), Мәди (Мадий)- (б.з.д. 650-633 жылдар), Иданфирс (б.з.д. 516 жыл),
Скил (б.з.д. 460-456 жылдар), Октамсад(б.з.д. 456 жыл), Атей ( б.з.д. IV
ғасыр.) жөнінде нақты мәліметтер берілген.

Бiздiң заманымыздан бұрын I мыңжылдықта Солтүстiк Үндiстанды,
Ауғанстанды, Орта Азия және Қазақстан оңтүстiгiнде “сақ” (Геродот
пайымдауынша скиф) деп аталатын iрi әрi iргелi жауынгер тайпалар
мекендеген. Олар ежелгi парсылармен тығыз қарым-қатынаста болып, б.з.б. VI
- V ғасырларда Ахеменидтер империясының құрамына кiрген. Бұл жөнiнде
Ахеменидтiк сына жазба деректерiнде жұтаң болса да, анық деректер
келтiрiлген. Мәселен, онда сақтардың: хаомаварга ( хаом сусынын
қайнатушылар), тиграхауда ( шошақ бөрiк киетiн сақтар), парадарайя
(теңiздiң арғы бетiндегi сақтар) деп аталатын үш тобы бар екенi айқын
айтылған.

Жазбаша деректемелерде б.з.б. V - IV ғасырлардағы Қазақстан аумағында
орналасқан, өмір сүрген бiрқатар тайпалар мен тайпалық одақтар туралы
мәлімет мынадай: оңтүстiкте тиграхауда сақтар (грек деректемелерiнде
массагеттер және дахтар (дайлар) , батыста - савроматтар (аорстар), орталық
аудандарда - исседондар, солтүстiк шығыста – аримаспылар мекен еткен.
Бұлардың бәрi ру-тайпалық бөлiмшелер ретiнде тiлi мен мәдениетi жағынан
туыстас сақ және сармат тайпаларының этникалық-мәдени тобына кiрген. Грек
тарихшысы Геродот сақтарды азиялық скифтер деп атаған. Грек деректерінде
осы скифтер жөнінде біраз мәліметтер берілген.

Сақтар заманында шаруашылық кәсiптің жаңа түрi - экстенсивтi мал
шаруашылығы дамып, бүкiл Еуропа мен Азия дала тайпаларының негiзгi кәсiбi
болған. Бұл шаруашылық Қазақстан аумағында жетекшi салаға айналып оның
негiзгi үш түрi дамыған: көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы. Мал
шаруашылығының сипатына қарай шарушылықтың басқа салаларының үлес салмағы
өзгерiп отырған.

Шаруашылықтың бiрiншi түрi Батыс және Орталық Қазақстанның шөлейт
даласында жыл бойы көшiп-қонып жүруге негiзделген. Көшпендiлер шаруашылығы
шөлге, ұзақ сапарға төзiмдi қой, түйе және жылқы малдарына негізделген.
Тайпалар өздерiнiң малымен аса қашық және жүйелі бағыт бойынша киiзбен
жабылған күркелi арбаларда көшiп-қонды. Жылдың суық мезгiлiнде көшпендiлер
уақытша қыстақ төңiрегiнде және ықтасын болар қамысты өзен жағалауларын
жайлады. Қосалқы шаруашылық салаларының iшiнде аң аулау ерекше дамиды.

Екiншi, жартылай көшпелi шаруашылық түрiнде қыстап шығатын тұрақты
үйлер болды, мұнда шаруа иелерi жыл сайын қыстауға оралып отырған.
Шаруашылық кәсiбiнiң бұл түрi Тянь-Шань және Алтай таулары бөктерiнде,
Жетiсу және Шығыс Қазақстанның дала, орман және тау араласып отыратын
өсiмдiгi қалың өңiрлерде тараған. Жайылымдар арасы жақын болуына орай
шаруашылықтың бұл түрi көшiп-қонатын жерлерi қашық емес, көбіне тау
бастарына малды жайлап, қыстың басында қыстаққа оралатын көшiп-қонудың тiк
әдiс деп аталатын түрi кең тарады. Осыған байланысты Жетiсу мен Шығыс
Қазақстанда және осы өңiрлерге ұқсас аймақтарда жердi қауымдық-рулық және
тайпааралық шекаралар көлемiнде пайданалудың жайылым жерлер мен су көздерiн
әр маусым үшiн бөлiп пайдаланатын көшпелi-жайылым жүйесi өте ертеде, б.з.б.
I мыңжылдықтың басында қалыптасты. Қыстау маңындағы жерлерде егiншiлiктiң
маңызы сақталды, оларда әдетте тары, арпа, бидай өсiрiлдi.

Мал шаруашылығының үшiншi түрi - отырықшы мал шаруашылығы оңтүстiк
Қазақстан аудандарында Сырдария, Шу, Талас, Арыс өзендерi бойында, Қаратау
жотасының баурайында, табиғи су қоймалары мен шабындық алқаптары бар
жерлерде кеңiнен тарады.

Сақтардың мал шаруашылығының негiзi қой болды. Ол тек еті үшін ғана
өсiрiлген жоқ, күнделiктi тұрмыстағы киiз басу, арқан есу, жiп иiру үшiн
жүнiде пайдаланылды. Сақтар тұрмыста қолдануына қарай киiздiң бiрнеше
түрiн: ағаш үйге ұстауға және жерге төсеуге арнап қарапайым, қалың, қара
киiздер және киiм тiгу үшiн жұқа әрi жұмсақ талдырма киiздерде баса бiлген.
Сақтар өмiрiнде жылқы аса маңызды рөл атқарған, оның да екi түрi болған:
тез ет алатын оңалатын және қысқы тебiнге әбден төзiмдi. Сақ заманында
көшіп жүруге ыңғайлы, үстіне киіз орнатылатын төрт және алты доңғалақты
арбалар болған.

Сақтардың тұрмысында қолөнер бiршама дамыған. Еңбек құралдарын,
киiмдер, қару-жарақтар, тұрғын үйлер, түрлi аспаптар жасауға керектi
шикiзаттардың көпшiлiгiн ертедегi мал өсiрушiлер жергiлiктi жерде өзi
өндiрiп, өзi өңдедi. ¤нерлi шеберлер өз қауымы мүшелерiнiң қажеттi заттарын
жасап берiп, оған айырбасқа ауылшаруашылық өнiмдерiн алды. Қауым iшiндегi
айырбасқа қоса руаралық және тайпааралық айырбас та кеңiнен тарады. Кен-
руда шикiзаты, бiрқатар шаруашылық бұйымдары, әшекейлер кейде шалғай
жерлерден тасып әкелiндi. Бiрақ неғұрлым кейінгі уақыттағы қолөнер
өндiрiсiнен айырмашылығы - сақ қолөнерi түрлерінің баяу дамығандығы және
мал шаруашылығына тығыз байланыстылығы ерекшеленедi, үй кәсiбi де жақын
болып, бөлiнiп кете қойған жоқ.

Сақтарда андронов дәуiрiнен кейін кен iсi едәуiр iлгерiледi. Бұл
қоғамда әсiресе қола құю iсi мен басқа металдарды өңдеу техникасы біраз
дамыды. Құйма қалыптар ретiнде қыш, металл, тiптi тас та пайдаланылды.
Жебенiң құйма ұштары мен қанжарлар жасау үшiн олар екi немесе үш ұялы
жармалардан тұратын қалыптарды қолданды. Сақ металл өңдеушiлерi бұйымдар
жасаудың “құйылатын үлгi” тәсiлiмен құю сияқты күрделi әдiстерiн де бiлген.
Бұйымдар арасында қола және мыс қазандар, құрбан шалғыштар мен шырағдандар
жиынтығы ерекше ерекше ауқымды орын алады, олар Жетiсу сақтарының өнерi мен
көркем бұйымдары жалпы жұрт таныған ескерткiшiне айналды.

Ертедегi құймашылар ат әбзелдерін, қару-жарақ пен тұрмыстық құралдар
жасауға ерекше назар аударған. Көне сақ заманының жүгендерi көрнексіз және
күрделі болатын. Оның қола ауыздықтарының екi ұшы кiшкентай үзеңгi
тәрiздес етiп жасалды. Сақтардың қару-жарағы жебелi шағын садақтардан
(парсыша-ақинақ), шабуға да, түйреуге де ыңғайлы қанжарлардан, ұзын
семсерлерден, найзалардан және әр түрлі жауынгерлiк балталардан тұрды. Сақ
жауынгерлерiнiң сауыт-сайманы қоладан iстелген дулығадан, шағын қалқаннан
және жебе салынған қорамсақ iлiнген белдiктен тұрды.

Сақ заманында металл өңдеумен бiрге қолөнердiң тұрмыстық ыдыс -аяқ
жасау, тас қашау, сүйек ою, терi илеу, жiп иiру және тоқымашылық сияқты
басқа түрлерi де болды. Сақтар көшпелi тұрмысы ыдыстың жаңа түрлерiн
туғызып, жаңа материалдарды - металл, терi және ағашты қажет еттi. Көшпелi
тұрмыс басым болған Орталық Қазақстанда ыдыстың керамикалық түрінен гөрi
терi, ағаш және металдан жасалған ыдыстар көбірек қолданылды, сондықтан
олардың өндiрiсi қанат жайды. Ал Жетiсу, Ертiс бойы және Батыс Қазақстанның
өсімдігі бай орманды даласында керамика өндiрiсi бұрынғысынша басым болып,
олардың түрi қола дәуiрiндегi отырықшы, бақташы тайпалар ыдыстарынан өзгеше
болды.

Қазақ кеңістігіндегі ежелгi тайпа бiрлестiктерінiң бiрi скифтер
болған. Cкифтер жөнiнде бiзге жеткен деректер парсы, грек, Еуропа және
кеңестік әдебиеттерінде көп келтірілген. Жарық көрген еңбектерде олардың
өздерi туралы да, мекендеген өңiрi жайында да нақты дәйектемелер біршама
келтірілген. Тарих атасы Геродот мағлұматтары мен соңғы археология
материалдарына сүйенген бiраз ғалымдар скифтердi Қара теңiз жағалауының
оңтүстiк бөлегiн түгел қамтыған Дунайдың сағасына дейiн, Төменгi Буга мен
Днепрден Азау теңiзiне дейiнгi аралыққа орналастырса, ендi бiразы оларды
Едiл өзенінің төменгi ағысынан шығысқа қарай кең алқапты мекендеген деп
тұжырымдайды. Соңғы тұжырымға сүйенсек, скифтер бұдан кейiн Едiлдiң батыс
жағалауына өтiп, одан Терiстiк Кавказға келген. Содан казiргi Дағыстан мен
Дербент асуы арқылы азербайжан жерiне өткен.

Қоғамдық құрылысы. Б.з.б. I мыңжылдықтың басы сақ қоғамындағы алғашқы
рулық қатынастар әлсіреп, жаңа әлеуметтiк құрылымның қалыптасу үрдiсiнiң
жедел жүруiмен сипатталады. Осы кезде алғашқы iрi қоғамдық еңбек
бөлiнiсiнен мыс пен қола металдар өңдеу өндiрiсi пайда болып дамуына
байланысты шағын және моногамды отбасылар оқшаулана бастады. Көшпелi және
жартылай көшпелi шаруашылықтың сақ экономикасына терең енуіне орай,
металлургия өндiрiсi дамуында прогрестiк қосымша өнiмiнiң жедел қарқынмен
өсуiне, өнім айырбасының дамуына, жеке меншiк нығаюына және адамдардың
меншiкке ие болу жағынан дифференциялану жіктелу құбылысына әкеледі. Ал,
негiзгi өндiрiс құрал-жабдықтары мен еңбек өнiмдерiнiң бөлiну процесiнiң
күрделенуi мүлiк теңсiздiгiн туғызып, ендi бұрынғы ру-туыстық қатынастарда
аумақтық-өндiрiстiк принцип бойынша қауымның маңыздылығы арта түстi.
Аталмыш тарихи жаңалықтар қоғамның ру аралық қатынастарға тiкелей
тәуелдiлiкті әлсiретiп, түптеп келгенде, қауымдардың ру құрамына
қарамастан, экономикалық және аумақтық мүдделер негiзiнде құрылуына жол
ашады.

Сақтардың қоғамдық құрылысы шағын отбасылар тобы (патрономия) көшпелi
қауым-тайпа-тайпа бiрлестiгi болып сипатталады. Көшпелi-жайылымдық
мүдделерге негiзделген патрономиялар өзiндiк өндiрiстiк күшке ие болды,
бiрақ ру институттарында дәстүрлі өндiрiстiк дамудың баяу қарқыны
(консервативтiк) және патрономиялардың қалыптасуында туыстық принциптердiң
түбі сақталды. Алғашқы ру қатынастардың ыдырау заманын әскери демократия
кезеңi немесе алғашқы көршiлестiк қауым кезеңi деп атайды. Тайпа қоғам
құрылысының маңызды сатысына айналды. Тайпаға тән ең басты этникалық және
саяси сипаттар қатарында оның өз жерiнiң, атының және осы тайпаға тән тiл
диалектiнiң дамуы, дiни ұғымдары мен ғұрыптарының ортақтығын, тайпалық
кеңестiң, жоғарғы көсем мен әскери билеуші болуы шарты аталады. Бұл ендi
әскери-демократия құрылысына негiзделген қоғамдық билiкті ұйымдастыру
түрiне айналды. Тайпа одақтары алғашқы қоғамның ыдырау заманындағы
әлеуметтiк қатынастың жаңа және жоғарғы үлгiсi болды.

Соңғы ғылыми зерттеулерде сақтар қауымы үш топқа бөлiнедi: бiрiншiсi
- жауынгерлер (олардың ежелгi үндi-иран жазбаларындағы аты “арба
тұрғындары”, “ратайштар”); екiншiсi - абыздар жiгi, олардың танымал белгiсi
құрбан табақ пен айрықша бас киiм болған; үшіншісі қауымшыл сақтар, “сегiз
аяқтылар” жiгi, яғни соқаға жегетiн екi өгiзi барлар тобы. Жiктердiң
әрқайсысына тән дәстүрлi түсi болған. Сақ көсемдерi әскери жiк өкiлдерi
болған, ал белгiсi жебелi садақ болды. Патша садағын баласына әрi
мұрагерiне тапсырып отырған, сол себептi де жауынгерлер мен патшалардың
зиратына садақ пен жебенi бiрге қойған. Садақты мейлiнше шебер ату тек
патшаларға ғана емес, бүкiл қоғам мүшелерiне тән қадыр-қасиет болған. Патша
жауынгерлері құдай жасаған қалаулысы, аспан пен жердiң дәнекерi, дүниенiң
әлем кiндiгi, жердегi бақ-дәулет көзi деп бағаланған. Ол мейілінше
құдыреттi тұлғаға айналып, қоғамның дәуiрлеуi де, күйзелуi де оның
денсаулығы мен рухани қуат-жiгерiне тiкелей байланысты болды.

Сақтар қауымына тән өзiндiк өнерi мен мифологиясы қалыптасты.
Зерттеушiлер бір жағынан оның Ахеменидтік Иран және Бактрия көркем
өнерiмен, екiншi жағынан, Қытайдың ерте дәуiрдегi өнерiмен тығыз байланысты
болғанын тұжырымдайды. Ғылымда сақтың “аң стилдi” өнер-мәдениеті қай жерде,
қай заманда пайда болғаны жөнiнде алуан түрлi болжам-пікірлер бар.

Сақтар арасында зергерлiк өнер мейiлiнше жетiлiп, биiк деңгейге
көтерiлген. Зергер-шеберлер алтын, күмiстi балқытып қалыпқа құю, өңдеу
өнерiн жете игерген, олар алтын мен күмiстен, ферузадан әсем композициялық
әшекейлі жағынан таң қалдыратын бұйымдардан түрлі киiм-кешек, ер тұрман
және тұрмыстық мүлiктерді әзірлеп, безендiрген. Мұндай бұйымдар қатарында
жануарлар бейнесі салынған өңiржиектер, сақиналар, латын мен феруза
тiзiлген алқалар, алтын тоғалы белдiктер, киiм-кешектi сәндейтін
қаптырмалар жатқан.

Зергерлiк өнерде шеберлер ағаштан жасалған әртүрлi бұйымдар мен
әшекейлердi алтынмен қаптау әдiсiн кеңiнен қолданған. Сақтар арасында
ағашты өңдеп, оюлап бедерлеу iсi дамығанын табылған ыдыс-аяқтардан, аңдар
мен жануарлардың бейнелерiнен, алуан түрлi қапсырмалардан көруге болады.
Ағашты ою-өрнектеумен бiрге сүйектi өңдеу және одан сан-алуан бұйымдар -
қапсырма, тоға, түйме жасау өнерi де жедел дамыған.

Тұтас алғанда “аң стилi” өнері сақ тайпаларының дүниетанымының нақты
көрiнiсi, олардың мифологиясының бейнелеу өнерiне келiп дарып-сiңуi,
көшпелiлер идеологиясын бiлдiретiн айрықша белгiлер жүйесi ретiнде құрылып
қалыптасады.

Сақ қоғамы жөнiндегi негiзгi деректердiң басым көпшiлiгi парсы
патшаларының жаугершіл жорықтарына байланысты жазылған тарихи шығармаларда
кездеседi. Мысалы, көршi патшалықтарды бір-бiрлеп жаулап алып, өз мемлекетi
құрамына енгiзген парсының Кир патшасы (бiздiң ж.с.д. 558-529 жылдар)
Вавилонды толық жаулап алғаннан кейiн сақ тайпаларының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.