Шығыс Қазақстан облысындағы экологиялық жағдайдың ерекшеліктері
Тақырыбы: Тұрғындарыдың денсаулықтарына экономикалық зиянды бағалау
моделін әзірлеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Математикалық және компьютерлік модельдеу
Өскемен қаласы, 2018 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Тұрғындарыдың денсаулықтарына экономикалық зиянды бағалау
моделін әзірлеутематикалық және компьютерлік модельдеу
Өскемен қаласы, 2018 ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Қазіргі замандағы қоршаған ортаның ластануы кесірінен болатын аймақтағы
халыққа тигізтін әсерінің жағдайы 5
1.1 Мемлекеттік экологиялық саясат және экологиялық бағдарламалар 5
1.2 Шығыс Қазақстан облысындағы экологиялық жағдайдың ерекшеліктері 8
1.3 Шығыс Қазақстан облысындағы денсаулық жағдайының сипаттамасы 11
1.4 Деректер базасымен жұмыс істеу үшін заманауи және компьютерлік
модельдерді пайдалануды шолу 16
1.5 Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері 17
2 Өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындыларының кесірінен халықтың
денсаулығына тигізетін әсерінен болатын экономикалық зақымдарды бағалау
әдістемесі және моделі .19
2.1 Cтационарлық істерді тіркеудің ақпараттық ағымы және құжат
айналымы 19
2.2 Қалдықтарды басқаруды ұйымдастыру кезінде өнеркәсіптік және
энергетикалық кәсіпорындар құрудың үлгісі мен әдістемесі 21
2.3 Құрылымдық-функционалдық сұлбаны әзірлеу 27
2.4 Жоспарланып жатқан жүйенің ақпаратпен қамтамасыз ету 28
3 Ақпараттық жүйені бағдарламалық жүзеге асыру 33
3.1 Ақпараттық жүйенің мақсаты мен міндеттері ..33
4 ЭЕМ операторының техника қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...42
4.1 ЭЕМ операторының жұмыс орнын ұйымдастыру 42
4.2 Жұмыс орнының қауіпсіздігін қамтамасыз ету 45
4.3 ЭЕМ операторының техника қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша
нұсқаулықтар 52
5 Ақпараттық-аналитикалық жүйені өндірудің экономикалық тиімділігін есептеу
.55
5.1 Жобаның техникалық-экономикалық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
5.2 Бағдарламалық өнімнің тиімділік көрсеткіштері .58
5.3 Бағдарламалық өнімнің тиімділік көрсеткіштерін есептеу .64
Қорытынды 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 72
Қосымша А 74
Қосымша Б 77
Қосымша В 78
Қосымша Г 79
Қосымша Д 80
Символдар мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар
пайдаланылады:
ШҚО – Шығыс Қазақстан Облысы
АЖ – ақпараттық жүйе
КШТ–клиникалық-шығындық топтар
ЕПМ – емдеу-профилактикалық мекеме
ДББЖ – деректер базасын басқару жүйесі
ADO - ActiveX Data Objects (ActiveXдеректер нысандары)
CUA – CommonUserAccess
Data Warehouse - деректерқоймасы
MS – Microsoft
OLEDB ObjectsLinkingandEmbeddingDat aBase (дерекқорнысандарынбайланысты ру
жәнеенгізу)
OLEAutomaition – ObjectsLinkingandE mbeddingAutomaition
(автоматтандыруобъектілері, байланысжәнеіскеасыру)
QBE – QueryByExample
VOSL – ValueofStatisticalLife (орташаөмірсүруқұны)
USAID - UnitedStatesAgencyforIntern ationalDevelopment(АҚШ-
тыңхалықаралықдамужөніндегіагенттіг і)
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Шығыс Қазақстан Республикамыздың жоғары дамыған
өнеркәсіптік өңірлерінің бірі, түсті және қара металлургия, энергетика
кешені, тау-кен және машина жасау өнеркәсібі ірі кәсіпорындарының
шоғырланған жері болып табылады.
Зиянды шығарындылармен қор шаған ортаға айтарлықтай ластанатын дық
тан, қоршаған ортадағы ауыр металда рдың соның ішінде мырыш, қорғасын ж әне
басқа да зиянды заттардың шоғырланғ ан аймағы болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі нормативтік-құқықтық құжатқа сәйкес,
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанның экологиясы жағымсыз алты аймақтын
құрамына кіреді. Осыған байланысты халықтың денсаулығына экологиялық
факторлардың әсерін зерттеу және аурулардың пайда болу қаупі шұғыл
сұранысқа ие. Дипломдық жұмыстын бағыты USAID ZdravPlus жобасының
көмегімен құрылып қаржыландырылған аурулардың барлық түрлеріне арналған
облыстағы ауруханаларда емделген пациенттерге қолданыстағы деректер базасын
талдау мүмкіндігінен құрылды.
Геоэкология және қоршаған ортаны қорғау саласында әдетте шағын
бағдарламаларды күрделі математикалық формулалардың белгілі бір
параметрлерін есептеуді қамтамасыз ететін есептеулерді автоматтандыру үшін
қолданылады. Осы жұмыста қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар негізінде
автоматтандырылған компьютерлік жүйе әзірленді.
Жұмыстың мақсаты - қоршаған ортаның нашарлау себебінен зиянды
заттардың, зиянды шығарындыларының теориялық зерттеулер мен статистикалық
материалдарды өңдеуге негізделген теріс әсерін кешенді бағалау әдістемесін
қолдану арқылы зиянды бағалаудың экономикалық моделін және ақпараттық
жүйесін құру.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі негізгі міндеттер қойылған:
-өнеркәсiп кәсiпорындарының тұрақты жұмыс iстеуiнде зиянды заттардың
негiзгi түрлерiнiң және аурулардың негiзгi топтарының негізгі түрлерi үшiн
доза-эффект функциясын сандық бағалаудың үлгiсiн әзiрлеу;
← пациенттерді емдеуге арналған шығындар мен зиянды
заттардың шығарындыларынан туындаған халықтың
денсаулығына зиянды бағалау;
← өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындыларымен
байланысты аурулар туралы статистикалық деректерді
іріктеу үшін программалық құралдар жиынтығын әзірлеу;
← Бірыңғай жүйедегі модельді және халықтың
денсаулығының жай-күйін бағалайтын әдістер жиынтығын
және зиянды шығарындылармен келтірілген залалды
біріктіретін ақпараттық жүйені әзірлеу.
Зерттеудің нысаны – халықтың денсаулығы.
Зерттеудің пәні-қоршаған ортаны ластаумен байланысты экономикалық
залал болып табылады
Жұмыста ғылыми зерттеулердің нәтижелері, экологиялық мониторинг,
математикалық статистика әдістері, алгоритмизация принциптері, жүйелеу
жұмыстары қолданылады.
Ғылыми жаңалығы өнеркәсіптік кәсіпорындардың атмосфераға зиянды
заттардың шығарылуымен байланысты емделуге және халықтың денсаулығына зиян
келтіретін шығындарды есепке алу әдісін қоса алғанда, халықтың денсаулығына
зиянды әсерін бағалау үшін модельді және ақпараттық жүйені дамытудан
тұрады.
Жұмыстың практикалық құндылығы: зия нды заттардың шығарындыларымен
байланысты халықтың денсаулығына әсерін бағалауға ұсынылған тәсіл дәстүрлі
түрде экологиялық шаралардың тиімділігін бағалауға, аурулардың түрлеріне
және олардың алдын алуға медициналық мекемелерді қаржыландыруды
оңтайландыруға мүмкіндік береді. Ауруларды азайту бойынша практикалық
ұсыныстарды әзірлеуге арналған бағдарламалық өнім құрылды.
1 Қазіргі замандағы қоршаған ортаның ластануы кесірінен болатын аймақтағы
халыққа тигізетін әсерінің жағдайы
1.1 Мемлекеттік экологиялық саясат және экологиялық бағдарламалар
Қазақстан Республикасы Президентінің Назарбаев Н.Ә. Жолдауында елдің
2030 жылға дейінгі әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясын анықтайтын
Қазақстан халқына денсаулықты сақтау, еңбек жағдайларын жасау және қоршаған
ортаны қалпына келтіру міндеттерін орындауда лайықты орын алады:
Экономиканың өсуі біздің азаматтарымыздың игілігіне кепілдік бере алмайды.
Біз өз қоғамымызды құрып жатырмыз, біздің азаматтарымыздың өмір бойы сау
болып, табиғи ортада қорғанышын қамтамасыз ету үшін біздің өсіп келе жатқан
күш-жігерімізді пайдалануымыз керек .
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан Республикасында жаңа мемлекеттік жүйе
құрылды, ол қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы
мемлекеттік саясаттың қалыптасуы мен дәйекті түрде орындалуын қамтамасыз
етті.
1998 жылдан бері БҰҰ Тұрақты даму жөніндегі комиссиясының мүшесі
ретінде Қазақстан экологиялық саясатты халықаралық экологиялық
конвенцияларда және басқа да құжаттарда белгіленген халықаралық
басымдықтарға сәйкес жүзеге асырады.
Қазақстан ішкі заңнамалық механизмдер арқылы қоршаған ортаны қорғауға
бағытталған экологиялық саясатты жүзеге асырады. Сонымен бірге әлемдік
тәжірибе экологиялық проблемаларды табысты шешудің негізі мемлекеттің бүкіл
әлеуметтік-экономикалық жүйесін экологияландыру болып табылатынын
көрсетеді.Осыған байланысты қазіргі заманғы экологиялық саясаттың негізгі
негізі Қазақстан Республикасының 2008-2017 жылдарға арналған Экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасы болып табылады.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік
саясаттың мақсаты, тұжырымдамада табиғи жүйелерді, қоғамның өмірлік
мүдделерін және жеке адам құқықтарын қоршаған ортаға антропогендік және
экологиялық әсерден туындайтын қауіптерден қорғауды қамтамасыз
етеді.Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасына сәйкес мемлекет жеке
кезеңдерде экологиялық қауіпсіздіктің оңтайлы деңгейіне жетуді жоспарлап
отыр.
Қазақстандағы экологиялық қауіпсіздіктің негізгі проблемалары -
біртұтас мемлекет ретінде, сондай-ақ халықаралық қоғамдастықта осыларды
қамтиды[1]:
– Климаттың өзгеруі;
– Озон қабатының бұзылуы;
– Биоалуантүрлілікті сақтау;
– Шөлейттену және жердің тозуы;
– Экологиялық апат аймақтарында табиғи экожүйелерді жою;
– Трансшекаралық сипаттағы экологиялық қауіптер (теңіз және жағалаудағы
экожүйелер);
– Су ресурстарының сарқылуы мен ластануы;
– Тарихи ластану;
– Әскери-ғарыштық аумақтардың экологиялық жағдайын және сынақ кешенінің
көпбұрыштарын;
– Атмосфераның ластануы;;
– Радиоактивті ластану;
– Бактериологиялық және химиялық ластану, өндірістік және тұрмыстық
қалдықтар;
– Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар.
Мемлекеттің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі
бағыттары экономиканы, заңнаманы және қоғамды экологияландыру болып
табылады. Экономиканы экологизациялау өндірістің табиғатының сипатын
төмендету және экономиканың метаболизм мен энергияның биосфералық
процестеріне әсерін азайту арқылы қол жеткізіледі. Қоғамды экологиялау
білім мен тәрбиелеу, қоршаған ортаны қорғау және жұртшылықтың қатысуымен
жүзеге асырылады. Заңнаманы экологияландыру процесінде заңдар мен
бағынатын нормативтік-құқықтық құжа ттар жетілдіріліп, жүйелендіріледі.
Заңнамалық реформалардың мақсаты экологиялық қауіпсіздікті және табиғатты
ұтымды пайдалану саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін бірыңғай,
заңды интегралды нормативтік-құқықтық актіні (Қоршаған ортаны қорғау
кодексін) әзірлеу және қабылдау болып табылады. Заңнамалық реформалар жан-
жақты және жүйелі болуы керек және олар осыны қамту керек[1]:
– қоршаған орта үшін стандарттар мен сапа стандарттарына және ластаушы
заттар шығарындыларын тазартуға;
– Қоршаған ортаның ластануды бақылау жүйелері;
– заңнама және құқық қолдану талаптарын орындау;
– қоршаған ортаны ластаудың алдын алу бойынша экономикалық механизмдер;
– халықаралық міндеттемелерді орындауға байланысты заңдар.
Мысалға, стандарттар мен стандарттарды реформалау саласында қоршаған
ортаның ластануы маңызды жерлермен бағаланады. Қоршаған ортаға әсерді
бағалау жөніндегі жаңа құжаттама өндіріс көлеміне, технологияға және
пайдаланылатын технологияға қарай жылына қарай өзгеретін шығарынды көлемін
қамтуы тиіс.Заңнама және құқық қорғау саласында мемлекеттік бақылауды
күшейту арқылы мемлекеттік экологиялық бақылау органдарының
институционалдық реформаларын жүргізу қажет. Қоршаған ортаның ластануын
болдырмаудың экономикалық механизмдері нарықтық және жүйелік негізде дамуы
қажет. Халықаралық міндеттемелердің шеңберінде мемлекет оларды ұлттық
заңнамада реттеуді қамтамасыз етуі тиіс. ЕО елдерінің экологиялық
тәжірибелерін ескере отырып, Қазақстан Республикасында табиғат қорғау іс-
шараларының барлық бағыттарын әмбебап реттеу қағидаттарын құралдар пакеті
ұғымымен ауыстыру ұсынылады.Мұндай құжаттар нақты экологиялық мәселелерді
шешуге бағытталады: өзен (ауа) объектілерінің ластану деңгейін төмендету,
қалдықтардың әртүрлі санаттарын басқару.ЕО елдерінің заңдары мемлекеттің,
табиғат пайдаланушылар мен азаматтық қоғамның экологиялық мүдделерінің
айтарлықтай сәйкес келуінен және осы мүдделерді экономикалық және
әлеуметтік даму қажеттіліктерімен байланыстырады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы бірқатар басқару құралдары түрлі
министрліктердің өкілеттігі болып табылады. Атап айтқанда, санитарлық және
экологиялық стандарттар, су бассейндерінің ластануы, қоршаған ортаны ластау
үшін төлемдер, инвестициялық және бюджеттік саясат қоршаған ортаны қорғау
министрлігінің (ҚОҚМ) өкілеттігі шегінен асып кетеді.ҚР Үкіметінің
жанындағы консультативтік-кеңесші орган ретінде 2004 жылғы 19 наурыздағы №
345 Тұрақты даму кеңесі құрған қаулысына байланысты ведомстволық саясаты,
оның ішінде қоршаған ортаны үйлестірудің маңызды институционалды құралы
болып табылады.Кеңестің негізгі мақсаты - мемлекеттік органдардың, жеке
сектор мен қоғамдық ұйымдардың салааралық ынтымақтастығы, сондай-ақ
Қазақстанның дамуының экономикалық, әлеуметтік және экологиялық секторларын
ықпалдастыру негізінде орнықты даму мәселелері бойынша мемлекеттік саясатты
қалыптастыруға жәрдемдесу. Кеңестің функциялары келесі бағыттар бойынша
ұсыныстар әзірлейді[2]:
– тұрақты дамуды қамтамасыз ету үшін елдің және халықаралық
қоғамдастықтың күш-жігерін шоғырландыру үшін экономикалық, әлеуметтік
және экологиялық саясатты біріктіруге жәрдемдесу;
– тұрақты даму принциптерін, стратегиялық жоспарлауды және әлеуметтік-
экономикалық дамуды басқару принциптерін біріктіруге жәрдемдесу;
– тұрақты даму саласындағы шешімдерді жүзеге асыруда мемлекеттік
органдардың, қоғамның мүдделі секторларының қызметін жетілдіру, сондай-
ақ орнықты даму үшін мемлекеттік (салалық) және өңірлік
бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру;
– орнықты даму үшін институционалдық құрылымдардың қызметін насихаттау;
Қазақстан Республикасы Үкіметіне ұл ттық және халықаралық деңгейлерде т
ұрақты даму саласындағы ұсыну.Қоршаған ортаны қорғау министрлігі мен
басқа да уәкілетті органдардың қоршаған ортаны қорғау және табиғат
пайдалану саласындағы заңнамалық актілерді жүзеге асыру үшін бірқатар
экологиялық бағдарламалар мен іс-қимыл жоспарлары жасалды. Іс-шаралардың
ішінде Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау жөніндегі 2013-
2015 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасының 2014-2016
жылдарға арналған қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы, Қазақстан
Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің 2012-2015 жылға арналған
стратегиялық жоспары.Қазақстан Республикасында парниктік газдардың
эмиссиясы мен сіңірілуі саласындағы қатынастарды реттейтін негізгі
нормативтік құқықтық құжат 2007 жылғы 9 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының Экологиялық кодексі болып табылады.
Қазақстанды тұрақты дамыту, оның ұлттық қауiпсiздiгiн табиғи
экожүйелер мен қоршаған орта объектiлерiнiң тиiстi сапасы сақталған
жағдайда ғана қамтамасыз етуге болады. Қазіргі жағдайдағы экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тұжырымдамалық қайта
қарау, түсіндіру және кеңейту еліміздің стратегиялық басымдықтарына сәйкес
қарастырылады.[1].
Тұжырымдамада экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы
мемлекеттік саясаттың мақсаты табиғи жүйелерді, қоғамның өмірлік мүдделерін
және адамның қоршаған ортаға антропогендік және экологиялық әсер етуден
туындайтын қауіп-қатерлерден қорғауды қамтамасыз ету болып
табылады. Осылайша, экономикалық жағдайдың өзгеруі, әлеуметтік-экономикалық
дамудың стратегиялық құжаттарын қабылдау, Қазақстанның халықаралық
ынтымақтастыққа белсенді қатысуы және халықаралық стандарттарға
жақындастыру қажеттілігі қоршаған ортаны қорғаудың қолданыстағы жүйесінің
терең талдауын, экологиялық саясат басымдықтарының тұжырымдамалық
сараптамасын және қазіргі экономикалық және саяси жағдайын қайта қарауын
мақсат етіп отыр.
1.2 Шығыс Қазақстан облысындағы экологиялық жағдайдың ерекшеліктері
Соңғы жылдары Қазақстандағы негізгі экономикалық көрсеткіштердің
тұрақты өсуі негізінен өндіруші және өңдеуші салаларды дамыту арқылы
қамтамасыз етіледі. Жер қойнауын барлау, өндіру, қайта өңдеу және
тасымалдау жөніндегі қызметті одан әрі арттыру атмосфералық ауаға, жер үсті
және жер асты суларына, флораға, фауна мен қоғамдық денсаулыққа кері әсерін
күшейтуге әкеледі.Шығыс Қазақстан облысы табиғи ресурстардың жоғары
әлеуетіне ие, бұл экономиканың өнеркәсіптік секторын кеңінен дамытуға ықпал
етеді. Соның салдарынан бұл экологиялық проблемалардың тұтас ауқымын алып
келеді.
Қолданыстағы оң үрдістерге қарамастан, Шығыс өңірінің саласы
шикізатсыз, энергияны қажет ететін, салыстырмалы түрде төмен технологиялық,
техникалық және экологиялық қауіпсіз емес болып қала береді. Облыстың
әлеуметтік-экономикалық дамуына және экологиялық жағдайына әсер ететін ішкі
факторларға мыналар жатады:
←
Технологиялық үдерістердің салыстыр малы жоғары энергия сыйым
дылығы;
← қоршаған ортаның ластануының салыстырмалы жоғары үлесі;
← Түсті металлургияның қосалқы секторында төртінші
(жылжымалы) және бесінші (дайын өнімді) қайта бөлудің
жоқтығы;
← негізгі құралдардың физикалық және моральдық тозығы
салыстырмалы түрде жоғары;
← жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететін
өнімдердің, ресурстардың және энергияны үнемдейтін
технологиялардың төмен үлесі.
Сыртқы факторлар. Ішкі тұтынудың төмен көлемін ескере отырып,
мырыш, қорғасын және бірқатар сирек және сирек-жер металдардың, сондай-ақ
уран отынын әлемдік нарыққа (Еуропалық және Оңтүстік-Шығыс Азия
аймағы)негізгі жеткізушілерінің қат арында болып қалып отыр. Семей ядролық
сынақ полигонының қызметімен және тау-кен металлургия кешені мен түсті
металлургия кәсіпорындарының өндірістік қуаттарының артық шоғырлануынан
туындаған кешенді радиоэкологиялық және санитарлық-гигиеналық жағдай Шығыс
Қазақстан облысы (ЕҚЗ), әсіресе оның өнеркәсіптік аудандары мен сынақ
полигондарына іргелес аумақтар бүгінгі күні тұрғындардың өмір сүруіне
қауптің жоғары екенің білдіреді [3]
Атмосфераның ластануының ең жоғары деңгейі байқалатын Қазақстанның
тоғыз қалаларының үшеуі - Өскемен, Риддер, Зыряновск - Шығыс Қазақстан
облысында орналасқан.Өңірдегі атмосфераға шығарылатын барлық
шығарындылардың 80% -ы Өскемен, Семей, Зырян, Риддер қалаларына
тиесілі.Өскемен қаласында барынша рұқсат етілген деңгейлерден артық азот
диоксиді, фенол, формальдегид, күкірт диоксиді және шаң бойынша байқалады.
Атмосфераға ластаушы заттардың негізгі көздері - Казцинк Қазақмыс
корпорациясы АҚ, Үлбі металлургиялық зауыты, ЖЭС, құрылыс материалдарын
өндіру үшін кәсіпорын - акционерлік қоғамы Semeytsement Бұқтырма цемент
компаниясы, алдағы жылдарыда түсті металлургия
кәсіпорындары қалады. Ертістін ласт ануы үлкен апаттық деңгейге
жеткендіктен, ол Шығыстын ғана маңызды су жолдарына қауіп төңдірмей, бүкіл
Қазазақстан су жолдарына қауіп тұдырып отыр.Өзеннің негізгі ластағышы
Зыряновский қорғасын және Риддер полиметалл комбинаттары болып табылады,
олар жарты ғасыр бойы Ертісте күніне миллиондаған текше метрге жуық мыс,
мырыш және басқа металдары бар тазартылмаған ағынды суларды
тастайды.Барлығы 80-нен астам химиялық заттар мен қосылыстар өнеркәсіптік
кәсіпорындардың су қоймаларына шығарылады, алайда тек 12-15 ингредиент
үнемі бақылауға алынады.Өскеменде 18-19 шағын аудандардағы су құбырларының,
құрылыс алаңдарының, селезі бар ет сүтімен 9 МПа дейін, қорғасын 1,1-ден
13,9-ға дейін, марганец 1-ден 1-ден 30-ға дейін[4] ластанған. Химиялық
ластанған суды шамамен 110 мың адам пайдаланады.Су объектілеріне улы заттар
шығарындылары мен төгінділеріне байланысты Ертіс пен Үлбі өзендерінің
сулары едәуір ластанған және табиғи орталар арасындағы зиянды заттардың
көшуі нәтижесінде қалада және оның төңірегінде топырақ пен өсімдік
жамылғысыда ластанады.
Ядролық қалдықтарды көму Қазақстан үшін өткір проблема болып отыр.
Мысалы, Өскемен қаласының Үлбі металлургиялық зауыты 40 жылдан астам
уақыттан бері қалдық қоймасында шамамен 100 мың тонна радиоактивті
қалдық жиналды. Зауыт пен қалдықтар Өскемен қаласында орналасқан
болсада.Әртүрлі қоймаларда қатты қалдықтар шамамен бір миллиард тонна
көлемінде жиналған. Мұнда өндірілген және өңделген рудадан басқа, қорғасын,
мырыш, мыс, мышьяк, сурьма, висмут, күміс, кадмий, сынап және басқа да улы
элементтер бар. Олардың бәрі тіршілік ету ортасына үлкен мөлшерде
шығарылады.
Осыған байланысты ең өзекті мәселелер:
1) автомобиль көлігінен ауаның ластануын артуы;
2) Ертіс өзенінің трансшекарасының ластануы;
3) Семей полигонындағы ядролық сынақтардың нәтижесінде болған
экологиялық проблемалар;
4) Облыстағы елді мекендерде пайдаланып отырғае ағынды суларды тазарту
ғимараттары және кәріз желілерінің тозуы;
5) қатты тұрмыстық қалдықтарды көму үшін полигондардың жоқтығы.
Осы проблемаларды шешу үшін аймақтың қоршаған ортасына техногендік
шиеленістің деңгейін төмендету және халықтың денсаулығына экологиялық
қауіптер стратегиялық бағыт ретінде айқындалады.Шығыс Қазақстан облысының
табиғи ресурстарын басқару және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының
аумағының экологиялық жағдайын жақсарту және экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету табиғи ресурстарды аймақтық пайдалануды ұйымдастыру және
қоршаған ортаға антропогендік қысымын азайту арқылы жоспарланған.Аймақтың
экологиялық саясатының мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізу стратегиялық
бағытты қамтамасыз ететін салалық және өңірлік экологиялық бағдарламаларды
жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етіледі. Басқарманың басымды стратегиялық
бағыттарының бірі Шығыс Қазақстан облысының қоршаған ортасына техногендік
шиеленістің деңгейін төмендету және қоршаған ортаның денсаулығы үшін
тәуекелдер [4].Осы бағытта мынадай мақсаттар қойылған:
1) Аймақтың қоршаған ортасына техногендік жүктеме деңгейін төмендету
және халықтың денсаулығына экологиялық қауіп-қатерді төмендету:
қоршаған ортаға ластаушы заттардың жалпы шығарындыларының кемінде 35% -ы
және қоршаған ортаға қойылған уытты қалдықтардың нақты көлемін, 2008 жылдың
базалық көрсеткіштеріне қатысты 2014 жылға қарай өсуін және төмендеуін
болдырмау;
жер үсті су объектілеріне ластанған ағынды суларды ағызудың 2008 жылғы
деңгейінде тұрақтандыру;
Өскемендегі атмосфералық ластану индексінен 2014 жылдың базалық деңгейіне
қарағанда 5% -дан асып кетпеуін қадағалау.
2) Аймақтың қоршаған ортасын осы жолдар арқылы жақсарту:
Өскемендегі атмосфералық ластану индексінен 2016 жылдың базалық деңгейіне
қарағанда 5% -дан асып кетуін болдыртпау;
Ертіс өзенінің бассейніндегі жер үсті суларының сапа класын
тұрақтандыру (2-3 класс).
Өндірістік өндірістің ауқымы, технология мен жабдықтардың
жетілмегендігі, өнімді күштердің орналасқан жеріндегі диспропорция қоршаған
ортаға тепе-теңдікті бұзумен қоршаған ортаға тұрақты өзгерістер әкелді деп
қорытынды жасауға болады.Аймақтың орнықты даму моделіне көшу үшін
экологиялық білім беру және хабардарлық жүйесін, экологиялық
бағдарламаларды жүзеге асыруға жұртшылықтың қатысуын және өңірлік
экологиялық ақпараттық орталығын дамытуды көздейді.
1.3 Шығыс Қазақстан облысындағы денсаулық жағдайының сипаттамасы
Өмірдің сапасы, яғни халықтың әл-ауқаты және жеке адамдардың
әлеуметтік әл-ауқаты, сондай-ақ өмір сүру шарттары өзара тығыз және бір-
бірін толықтырады.Өмір сапасы деп адам өмірінің экономикалық, әлеуметтік,
табиғи-экологиялық және басқа да жағдайларының белгілі бір тіркесімі
ретінде түсіндіруге болады[5, 6].Дж Форрестер адам өмірінің сапасын бес
жаһандық факторға сәйкес өлшеуді ұсынды:
– халықтың саны,
– жинақталған капиталдың мөлшері,
– ауыл шаруашылығында капиталдың үлесі,
– қолда бар табиғи ресурстардың көлемі,
– қоршаған ортаның ластануы.
Экологиялық проблемалардың әлеуметтік-экономикаға және адам
денсаулығына өте қатты теріс әсер етеді: уытты қалдықтар жыл сайын зиян
келтіреді.Адамдар үшін ауыр және, ең бастысы, ластаудың ең жылдам әсерлері
әдетте ауада және ауыз судағы уландырғыш заттардың қалыпты
концентрациясымен байланысты.Алайда, бұл концентрация, әдетте биосфераның
қарастырылған бөліктерінде ұзақ уақыт қала бермейді.Ауа мен суды тазарту
әдісі қарапайым болып табылады, тіпті көптеген табиғи және техногендік
ландшафтар үшін өзін-өзі тазарту процесі тән [7,8].
Қоршаған ортаға басқа элементтердің шоғырлануының өзгеруімен
анықталған кейбір элементтердің мазмұны айтарлықтай артуы немесе азаюы
трофикалық тізбектің бойымен қозғаласы кезінде және жиі организмдердің
ауруларымен қатар жүреді.
Қоршаған ортаның түрлі химиялық қосылыстармен, сондай-ақ
радионуклидтермен қарқынды ластануы адам ағзасына азық-түлік, ауыз су және
атмосфералық ауамен кіреді.
Соңғы жылдары Шығыс Қазақстан облысында денсаулықтың күрт нашарлауы
байқалды [9,10].Қаланың СЭС сарапшыларының және Қоғамдық сарапшылар
комитетінің пікірінше, Өскемен, Риддер және Зырян қалаларында халықтың
қандағы орташа қорғасын мөлшері өте жоғары деңгейден асып кетеді, 0,6 мг
л астам.Өскемен қаласында қан құрамында 0,35 мг л кем қорғасынға ие
адамдар жоқ, бұл дегенімізСЭС директивасында көрсетілген нормадан асып
түседі.Байқау жүргізілген жерлерде балалар биоорталарында бор, қорғасын,
ванадий, мырыш, хром, талий, бериллий, мышьяк табылғаны ғана емес, осы
заттар нормадан 1,5 еседен бірнеше ондаған есеке асып отырғаны байқалды.
Осылайша Өскемен қаласындағы Защита станциясы ауданындағы балалардын
қандарында хромның табиғи мөлшері табиғи нормаларға қарағанда 50 есе көп,
ал КШТ ықшамауданындағы (Өскемен қаласындағы Жібек Мата Зауыты - шағын
аудан) балалардың бор мөлшері шамамен 40 есе жоғары болды[11].
Атмосфералық ауаның ластануынан болған ауру-сырқауларды тексеру
нәтижесінде барлық ауру-сырқаулардың құрымынан балаларда 37%, ересек
тұрғындардың 10% -ы - тыныс алу және метаболикалық аурулар - тиісінше 16%
және 7%-ы ауаның ластануынан болатыны айқындалды.Созылмалы бронхит және
без бен аденоидтердің созылмалы аурулармен ауратын балалардың ауыруға
шалдығуына үлкен үлес қосады. Сонымен қатар, атмосфералық ауаның
ластануынан болатын аурулар жас ерекшелігіне де байланысты болады.
Атмосфераның жекелеген композициялық ластануынан болатын аурулардың
дамуына қосқан үлесі де әр түрлі болады [12].Мысалы, созылмалы бронхиттің
дамуына әсер ететін лас ауа (шаң, көміртегі тотығы, күкірт диоксиді, азот
тотығы) үлесі нақты ластаушылардың үлесінен 1,6 есеге артады, ал
эндокриндік аурулардың дамуына керісінше нақты ластаушылар үлесі 1,5 есе
жоғары. Адамдарға тікелей әсер ету қаупін тудыратын заттардың тізімі [13]
1.1-кестеде келтірілген.
Кесте 1.1 –Ластауыш заттардың әсері
Ластаушы зат Әсері
Аммиак Шырышты қабықпен тыныс алу жолдарына әсер етеді
Азот диоксиді Бронхитке себеп болады, тыныс алу органдарының
ауруларына ағзаның төзімділігін төмендетеді
Кадмий Тыныс алу аурулары
Мышьяк Улану, құсу, жүрек айнуын тудырады
Оксид азота Тыныс алу ауруына себеп болады
Қорғасын Улану, құсу, жүрек айнуын тудырады
Күкіртті Тыныс алу органдарының ауруларына ағзаның
ангидрид(күкірт төзімділігін төмендетеді, көздің ш ырышты қабығын
диоксиді) тітіркендіреді
Формальдегид Көз және мұрынның шырышты қабығын тітіркендіреді
Хлор Шырышты қабығын тітіркендіреді
Цинк Улану, құсу, жүрек айнуын тудырады
Азот диоксидінің, күкірт диоксидінің, сутегі фторының, формальдегидтің
атмосфералық ауаға шығарылуы ең үлкен әлеуетті қауіп болып табылады, олар
металлургиялық және энергетикалық өндіріспен байланысты.
Өскемен қаласында халықтың денсаулығының төмен көрсеткіштері
анықталды.Денсаулықтың осындай көрсеткіштерін қалыптастырудың себебі
қоршаған ортаның қазіргі жағдайына байланысты, өмір салт көрсеткіштері,
еңбек жағдайлары, әлеуметтік факторлардың бұрынғы кездегі қоршаған ортаға
әсер еткен күшті факторларға байланыстығы болып табылады.
Өскемен қаласындағы ауруға шалдығу деңгейін салыстырмалы талдау,
сондай-ақ аурудың құрылымын және оның динамикасын бағалау қан мен қан
құрылатын органдардың ауруларының, жыныс жүйесінің ауруларының, тыныс алу
органдарының ауруларының жоғары деңгейде көрсетілетін аймақтық
ерекшеліктерінің болуын көрсетеді.
Тыныс алу органдарының ауруларының жоғары деңгейінде тұрақты тіркеліп
отырады. Ауруларының сенімді өсуінің үрдісіне байланысты келесі аурулардың
кластары анықталды: қан мен қан құрылатын органдардың аурулары (барлық
халық) эндокриндік жүйенің аурулары (барлық халық); көз аурулары және оның
қосымшалары (балалар); тыныс алу органдарының аурулары (ересектер,
жасөспірімдер); асқорыту жүйесінің аурулары (барлық халық); тері және тері
астындағы тіндердің аурулары (жасөспірімдер, балалар); генитурарлы жүйенің
(барлық халық) ауруларының бұл класына арналған болжам жағымсыз.Барлық
қалада жүкті әйелдер мен жаңа туған нәрестелердің денсаулығының төмен
көрсеткіштері белгіленді. 2015 жылғы зерттеу нәтижелерін салыстыру,
балалардың қанын ауыр металдарға талдау 1991 жылы алынған деректермен
салыстыру, ең алдымен балалардың қанында металдардың индекстерінің
айтарлықтай ұлғаюын анықтады [3,4].
Сонымен қатар, 2010 жылмен салыстырғанда 10%-дан жүрек-қан тамырлары
ауруларынан және қатерлі ісіктерден болатын барлық өлім деңгейінен 50% -дан
астамға артып, халықтың өлім деңгейінің артуына тұрақты өсу үрдісі
байқалды.Еркектерде өкпенің қатерлі ісігінен, простата безінен; ал
әйелдерде - жиек ішектің және сүт бездерінің қатерлі ісігінен өлім деңгейі
өте жоғары. Балалар өлімі де өте жоғары болып қалып отыр. Балалар өлімінің
құрылымында туа біткен ауытқулар маңызды орын алады.
Экологиялық қолайсыз аумақта тұратын жастар соңғы жылдары жүйелі түрде
қарқынды байқаудан өткен жоқ.Алайда Шығыс Қазақстан облысындағы
балалардың денсаулығы радиацияға ұш ыраған балалардың денсаулығынан қар ағанда
әлдеқайда нашар. Мысалы, проф. Люцкий Ю.М. деректері бойынша, Брянск
облысының балаларындағы функционалдық өзгерістер 17%, ал Өскемен қаласының
балаларында 26% болды; Чернобыльбалаларындағы жүрек-тамыр жүйесінің
патологиялық өзгерістері 15%, ал Глубокое ауданында тұрып жатқан балаларда
(Өскемен маңы) 28% құрайды. Зерттелген әдебиет [15] негізінде Шығыс
Қазақстан облысының аймағында туу мен өлім деңгейінің жағдайына талдау
жасалды, кейінірек бұл аймақтағы орташа өмірдің құнын бағалауға мүмкіндік
берді.
1990 жылдан бастап Шығыс Қазақстан облысында туу көрсеткіші 2012
жылдан бастап 33 794 адамнан 16306 адамға дейін төмендеді. Қазіргі уақытта
туу деңгейі өсіп, 2015 жылы 23 358 адамды құрады.
Статистикалық деректерге сүйеніп [15], келесі схеманы құруға
болады(1.1сур.).
Сурет 1.1 – ШҚО бойынша туу және өлім көрсеткіштерінің динамикасы
Еңбек потенциалының тағы бір маңызды оң көрсеткіші - туу кезінде
күтілетін өмір сүру ұзақтығы. Шығыс Қазақстан облысында 2007 жылдан бастап
туылған кездегі өмір сүру ұзақтығы - 65,37 жыл, ал 2010 жылы 0,59 жылға
азайды, демек 64,78 жасты құрады. 2010 жылдан бері біртұтас өсім байқалып,
2016 жылға қарай өмір сүру ұзақтығы 67,68 жыл болды. (1.2-сурет).
Сурет 1.2 – туылған кездегі өмір ұзақтығы
Халықтың денсаулық жағдайын бағалау мен сипаттаудың негізгі
өлшемдерінің бірі және оның өзгеруі өлім көрстекіші болып табылады. Өлім -
өмірдің табиғи дамуының феномені болып табылатынына қарамастан, адамзат
қоғамында ол әлеуметтік жағдайға байланысты және екі үлкен топқа бөлінетін
факторларға тәуелді: эндогендік (адам ағзасының ішкі дамуы) және экзогендік
(сыртқы орта әрекетімен байланысты). Барлық халықтың денсаулығына, қолайсыз
экологиялық жағдайға елеулі әсер етеді. Негізгі факторлар ауа және судың
ластануы болып табылады.Өскеменде облысымыздың қоршаған ортасын ластайтын
үлкен кәсіпорындар жұмыс істейді: Өскемен титан-магний комбинаты,
Казцинк АҚ, Востокмашзавод АҚ, АзияАвто және Үлбі металлургиялық
зауыты АҚ, Өскемен ЖЭО, Согринская ЖЭО. Үлбі металлургиялық зауытында
Инвестициялық бағдарламаны іске асырудың үлкен циклын жүзеге асыру
басталады, бұл осы кәсіпорынның үш негізгі өндірістік объектісіне - уран,
тантал және бериллийге байланысты бағдарлама, бұл қала халқының
денсаулығына теріс әсер етеді, демек Шығыс Қазақстан облысының 20,9% халқы
деген сөз.Сондай-ақ, Шығыс Қазақстан облысының аумағында Семей ядролық
полигоны бар, оның кесірінен аймақтағы топырақ қатты ластанған.
Шығыс Қазақстан облысында әртүрлі жағымсыз себептер бойынша өлім
саны осы себеп бойынша орташа респу бликалық өлім санынан асып түседі.
Шығыс Қазақстанның қоршаған ортасының үздіксіз деградациясы және халық
денсаулығының көрсеткіштері төмендеуі осы өңірде кешенді гигиеналық
зерттеулер жүргізудің орындылығын айқындайды.
Жоғарыда келтірілген материал халықтың денсаулығының нашарлауы қаланың
қолайсыз экологиялық жағдайына әсер етеді деп қорытынды жасауға мүмкіндік
береді. Соңғы жылдары аурудың барлық топтарында халықтың денсаулық
жағдайының нашарлау үрдісі байқалды.
Онкологиялық және басқа да аурулардың өсуі табиғаттың зиянды әсеріне
жол бермеу қоршаған ортаны қорғау заңдарымен түсіндіріледі, оған сәйкес
қоршаған ортаның кез келген өзгерісі сөзсіз өзгерісті бейтараптандыруға
бағытталған табиғи тізбекті реакциялардың дамуына әкеледі.Өзара әрекеттесу
сызықты емес, яғни индикаторлардың біріне әлсіз әсер етуі, сондай-ақ
тұтастай алғанда адами-табиғат жүйедегі ауытқуларды тудыруы Шығыс-
Қазақстан облысында байқалып отыр.
Осылайша, өнеркәсіптік шығарындылардың халық денсаулығына кері әсерін
бағалау әдістемесін әзірлеу (Өскемен қаласы мысалында) және әдістермен
алынған деректер негізінде ақпараттық жүйе құру денсаулық пен өлімнің ең
ауыр зардаптарын тудыратын ластау көздерін анықтауға мүмкіндік береді.
1.4 Деректер базасымен жұмыс істеу үшін заманауи және компьютерлік
модельдерді пайдалануды шолу
Қоғамның дамуындағы ақпараттық технологиялардың рөлі жаңа білім алу,
тарату және пайдалану процесін жеделдету болып табылады.Адам қызметінің кез-
келген саласында ақпарат сақтауды қажет етеін объектілері бар және бұл
заттар әр түрлі жолдармен өзара байланысты.Деректерді сақтау аймағы
деректерді ғана емес, сонымен бірге осы деректер арасындағы қатынастар
туралы ақпаратты қамтитын дерекқор ретінде қарастырылады.Деректерді
ұйымдастырудың логикалық және физикалық деңгейінің айырмашылығын
көрсетеді. Физикалық қабаттағы деректер базасын машиналық медиада сақтауды
ұйымдастыру көрінеді, ал логикалық қабат
пайдаланушыға деректердің сыртқы кө рінісін білдіреді. Машина тасыма лдаушы
сындағы деректердің қисынды ұйымы деректерді ұйымдастыру және қолдау үшін
пайдаланылатын бағдарламаға байланысты.Деректерді логикалық ұйымдастыру
әдісі пайдаланылатын деректер құрылымдарының түрі мен бағдарламалық
жасақтама қолдау көрсететін үлгі түрімен анықталады.
Айта кету керек, әртүрлі құрылымдар мен деректер үлгілерін машина
ішіндегі бірдей ақпаратты орналастыру үшін қолдануға болады.Олардың міндеті
ақпараттық базаны жасайтын пайдаланушыға жүктелген және ол келесі көптеген
факторларға байланысты, соның ішінде қол жетімді аппараттық және
бағдарламалық қамтамасыз етуге байланысты, автоматтандырылған
тапсырмалардың күрделілігіне және а қпараттың көлеміне байланысты.
Дерекқорды ұйымдастыру тегіс файлда рмен, иерархиялық, желілік,реляциял ық, об
ъектілі-реляциялық және объектілі б ағдарланған дерекқорға бөлінген.
Деректерді қосу, жою, өзгерту және алу сұрау тілі, кіріктірілген
алгоритмдік тіл және басқа да ДББЖ құралдары арқылы жасалады.ДББЖ тіліндегі
командалардың тізбегі бағдарламаны құрайды.Екіншіден, сұрауды орындау үшін
пайдаланушы бір немесе бірнеше мәзір элементтерін дәйекті түрде таңдайды
немесе сұраным жасалынатын үлгісін және қажет болған жағдайда деректермен
орындалатын іріктеу шарттары мен есептеу операцияларын
анықтайды. Стандартты реляциялық сұрау тілі - Structured Queries Language
(SQL) тіл болып табылады.
ДББЖ архитектураларын дамыту перспективалары дәстүрлі емес деректерді
өңдеу тұжырымдамасын және оларды интеграциялауды, әр түрлі ДҚБЖ-мен
деректер алмасуды, жергілікті желілерде көп пайдаланушы технологиясын
дамытуға байланысты. ДББЖ құрудың екі тәсілі бар: объектілі-реляциялық -
қолданыстағы реляциялық ДББЖ және объект. Заманауи реляциялық ДҚБЖ
деректерді біріктіруге қабілетті екенін атап өту қажет, бірақ дәстүрлі емес
деректер ішкі өңдеу үшін қол жетімді емес.
Microsoft корпорациясы Microsoft SQL Server деректеріне (реляциялық
DBMS) қатынауға мүмкіндік беретін OLE DB нысанға бағытталған интерфейске
негізделді.
Деректер қоймаларын жасау, сақтау және пайдалану үрдістері дәстүрлі
түрде айтарлықтай шығынды талап етеді, бірінші кезекте нарықтық құралдардың
жоғары құны болғандықтан.Бұл құралдар іс жүзінде бір-бірімен
интеграцияланбады, өйткені олар ашық және стандартқа емес, жеке және жеке
хаттамаларға, интерфейстерге және т.б. негізделеді.
1.5 Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері
Әдебиеттер мен ресми деректер бойынша жүргізілген зерттеулер Шығыс
Қазақстан аймағындағы халықтың денсаулығының әртүрлі ауруларының нашарлау
тенденциясы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар,
аймақтағы ластау туралы деректер Қазақстан Республикасында ең нашар болып
табылады. Жоғарыда келтірілген материал халықтың денсаулығының нашарлауы
қаланың қолайсыз экологиялық жағдайына әсер етеді деп қорытынды жасауға
мүмкіндік береді.Осылайша, дипломдық зерттеу шеңберінде аймақтағы емдеуі
қымбат болатын аурулардың пайда болу себептерін және олардың жаратылыстарын
уақытылы зерттеу мәселесі пайда болды. Осы міндеттің шеңберінде
статистикалық деректер базасынан ең қымбат ауруларға шалдыққан науқастар
саны бойынша зерттеулер жүргізілді.Алынған нәтижелер дипломдық жұмыстың
мақсатын тұжырымдауға мүмкіндік берді - теориялық зерттеулер мен
статистикалық материалдарды өңдеу негізінде денсаулыққа зиянды
шығарындылардың теріс әсерін кешенді бағалау әдістемесін қолдана отырып,
экологиялық сапаның нашарлауынан зиянды бағалаудың моделін және
автоматтандырылған жүйесін әзірлеуге мүмкіндік берді.
Соңғы жылдары аурудың барлық топтарында халықтың денсаулық жағдайының
нашарлау үрдісі байқалды. Жүргізілген ғылыми әдебиеттерді
талдау, өнеркәсіптік кәсіпорындарды ң шығарындыларының қоғамдық денсау лыққа
әсер етуі туралы дипломдық зерттеу жүргізу маңыздылығы туралы қорытынды
жасауға және жұмыстарды орындау үшін қажетті міндеттерді тұжырымдауға
мүмкіндік береді, атап айтқанда:
-Өскемен өнеркәсіптік кәсіпорындардың атмосферасындағы зиянды
заттардың шығарылуынан халықтың денсаулығына келтірілген зиянды бағалау,
қоршаған ортаны ластау үшін өнеркәсіптік кәсіпорындардың нормативтік
төлемдерімен салыстыруға және халықтың денсаулығын бұзу тәуекелін
төмендетуге бағытталған практикалық ұсыныстарды беруге;
-жоғарыда аталған тапсырмалар бойынша автоматтандырылған жұмыстарды
жүргізуге мүмкіндік беретін модель мен ақпараттық жүйені әзірлеу;
-клиенттік қосымшаларды таратуды автоматтандыруға және басқаруға
мүмкіндік беретін ақпараттық жүйелерге, бөлінген жүйелердегі ауру туралы
деректермен жұмыс істеу.
Осылайша, әдістермен алынған деректерге негізделген ақпараттық жүйені
құру (орташа өмірді бағалау әдістемесі және клиникалық шығындық топтардың
кірістілігін бағалау әдістемесі) облыстың өнеркәсіптік кәсіпорындары
атмосфералық ластанудың ағымдағы жағдайында мемлекеттің экономикалық
ресурстарының шығындарын есептеу мүмкіндігін береді.
Бөлім бойынша қорытындылар:
1 Қазақстан Республикасының экологиялық саясатының бағыттары және
қазіргі жағдайда экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпал ететін
бағдарламалар ұсынылған.
2 Шығыс Қазақстан облысындағы экологиялық жағдайдың ерекшеліктерін
талдау жүргізілді.
3Шығыс Қазақстан облысындағы халықтың денсаулық жағдайын сипаттау
әдеби және статистикалық деректер негізінде берілді. Облыстың қолайсыз
экологиялық жағдайын көрсететін құнарлылық пен өлім-жітім динамикасы туралы
мәліметтер келтірілді.
4 Зиянды заттардың өнеркәсіптік шығарындылар әсерінен денсаулыққа
келтірілген зиянды бағалаудың заманауи әдістерінің жіктелуі келтірілді.
5 Зерттелген материалдың негізінде дипломдық жұмыстын мақсаттарына
жету үшін қажетті міндеттер жасалады.
2 Өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындыларының кесірінен халықтың
денсаулығына тигізетін әсерінен болатын экономикалық зақымдарды бағалау
әдістемесі және моделі
2.1 Cтационарлық істерді тіркеудің ақпараттық ағымы және құжат
айналымы
Клиникалық шығынды топтар (КШТ) стационарлық көмекке ақы төлеудің
құралы болып табылады.КШТ клиникалық ерекшеліктерге ұқсас және топтық
құрылымдағы біртекті топтарғп жағдайларды (ауруханаларды бөлу) ұсынады.
Сонымен қатар, бұл аурулар тиімді болып табылады, яғни корреляциялық
коэффициенттері 0,7-ден жоғары, бұл біздің облыста өнеркәсіптік
шығарындылардың пайда болуы мен дамуы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік
береді. 2.1-кестеде ең қымбат аурудың есептелген корреляциялық
коэффициенттері көрсетілген.
Осылайша, КШТ қалыптастырудың негізгі параметрлері болып табылады:
КШТ пайдасы және аурудың семантикалық мәні оны бөлімдерге бөлінудің
мағынасын қамтитын нақты клиникалық топқа сілтеме болып табылады. Көптеген
клиникалық топтар: хирургия, жыныс жүйесі аурулары, жүрек-тамыр аурулары
және т.б. Класстардың әрқайсысына кодтың белгілі бір жиынтығы сәйкес
келеді.
Кесте 2.1 – Емдеуі қымбат аурудың корреляциялық коэффициенттерінің жиынтық
кестесі
Аурулар Корреляция
коэффиценті
Т85В – негізінен жүктілікпен байланысты асқынулар 0,77
Т28В – цереброваскулярлық аурулар 0,71
T87B – ерте босану 0,74
Т84В – ерте жүктілік кезінде қан кету 0,76
Т89Д – аса жетілмегендік, жатырдың гипоксиясы 0,72
Т100В – ішек инфекциялары 0,87
Т22В – стенокардия 0,74
T877B – әйелдер органдарының қабыну аурулары 0,83
Т101В – улану және басқа да сыртқы себептер 0,92
Т39Д – созылмалы бронхит, астма 0,88
Т38Д – тамақ, мұрын аурулары 0,91
Кесте 2.1 жалғасы
Т242В – туа біткен жүрек ауруы 0,7
Т65В – анемия 0,72
Т99В – Тері аурулары 0,76
Т36Д – Аллергиялық ренит 0,89
Т656В – Иммунитеттің төмендеуі 0,96
Клиникалықшығынды топтардың анықтамалылығы схеманың қызмет етуінің
негізі болып табылады.
Іс-шараны бұл немесе басқа бөлімге тағайындау туралы шешім КШТ-ға
аурухана қызметкері жібереді.
КШТ тізімінде бөлімше бойынша іздеу жүргізіледі. Егер тиісті бөлім
табылмаса, емдеуге қажетті медициналық персоналдың немесе жабдықтың
жоқтығына байланысты стационарлық іс-әрекетті тіркеу немесе тіркеуден бас
тарту керек.
КШТ-да бөлімшелерді байланыстыру схемасы 2.1-суретте көрсетілген.
Сурет 2.1 – Ауруханаға КШТ-ныбайланыстыратын логикалық сұлба
Бөлімшелердің логикалық сұрыпталымы осы схемаға сәйкес жүзеге
асырылғаннан кейін КШТ-ны бөлімшеге бөлу туралы түпкілікті шешім қабылдануы
мүмкін.
2.2 Қалдықтарды басқаруды ұйымдастыру кезінде өнеркәсіптік және
энергетикалық кәсіпорындар құрудың үлгісі мен әдістемесі
Атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың денсаулыққа әсерін бағалаудың
бірнеше жолы бар. Дипломдық жұмыста салдар екі компоненттің негізінде
бағаланады.Алғашқы бағалау USAID ұсынған және ҚР Денсаулық сақтау
министрлігінде қолданылатын шығарындылармен байланысты аурулармен күресу
бойынша мемлекеттің шығындарымен байланысты. Екінші бағалау шығарындыларға
байланысты аурулардың қосымша көріністеріне байланысты ӨСОҚ өсуі есебінен
өмір сүрудің орташа құның (ӨСОҚ) және мемлекетке келтірілген зияндылықты
есептеуді жатады.
2.2.1 USAID-тың әдіснамасы бойынша қоғамдық денсаулыққа келтірілген
зиянды бағалау.
Клиникалық шығынды топтарына қаржыландыру - нақты шығыстар бойынша
ғана емес, сондай-ақ тұрақты қаржыландыру параметрлерімен алдын-ала
белгіленген тарифі бойынша ауруханалық қызметтерді төлеу әдісі. ауруханалар
қаржыландыру ұйымынан қаражат ағынын жоспарлау мүмкіндігіне ие болады.
Клиникалық шығынды топтар(КШТ) - орташа ресурс қарқындылығына ұқсас
стационарлық жағдайлардың топтары. Осындай стационарлық жағдайларға орташа
шығындарға ғана емес, сондай-ақ клиникалық құралдар жиынтығына да жатады.
Қаржыландырылған ауруханаларды қаржыландырылатын қаражаттың ағымдағы
шығындарына ішінара ауысу, ұсынылатын көмектің ауқымы мен күрделілігін
есепке ала отырып, қаржыландыруға жұмсалатын бюджет жіктемесі бойынша
қаражат бөлінеді. Қаржыландырудың бұл принципі емделген науқасқа ақы
төлеген кезде жүзеге асырылады.
Бір емделінген жағдайдың құны келесі формула бойынша есептеледі:
, (2.1)
Мұндағы:Sемд.– емделіп қойған іс бойынша бағасы;
СК - стационарлық көмектің қаржыландыруының негізгі ставкасы;
КШкшт – шығыстарды бөлу коэффициенті, жағдайдын құрамына кіретіні;
Кд- аурухана деңгейінің коэффициенті.
Мұнда базалық ставка облыс (аймақ) үшін бір емделген жағдайда
стационарлы емдеуді қаржыландыру мөлшерін құрайды.
KШТ бойынша шығындар коэффициенті республикалық деңгейде белгіленген
коэффициент болып табылады, ол осы топты шығындардың қарқындылығына
қатынасы бойынша барлық топтар үшін орташа шығындар қарқынынан сипаттайды.
Аурухана деңгейінің коэффициенті - бұл әкімшілік құралдармен
белгіленген орташа коэффициентпен салыстырғанда нақты аурухананың
шығындары.
Коэффициент емдеу кезінде аурухананы пайдаланғанда қымбат жабдықтарды
қолданғанда жоғарлануы мүмкін.
Облыстың (аймақ) барлық ауруханалар үшін аурухана коэффициентінің
деңгейі 1-ге тең болуы ұсынылады.
Мерзімдегі бір стационардың бюджеті клиникалық топтағы барлық
жағдайларды төлеу формасы бойынша есептеледі:
, (2.2)
Мұндағы:K – таңдалған КШТ үшін стационарлық істерді тіркеу нөмірі;
ЕСкшт– - белгілі бір (есепті) кезеңде осы клиникалық шығындық топ үшін
осы ауруханада емделетін істердің саны.
Жеке ауруханалардың қызметіне экономикалық баға беру үшін осы
ауруханаға медициналық емдеуді қамтамасыз етудің шығынды қарқындылығының (3-
ші формула) орташа салыстырмалы деңгейін көрсететін орташа шығыстарды бөлу
коэффициенті түсіндіріледі.Ең күрделі жағдайларда көмек көрсететін
жабдықталған ауруханалар ӨШБК-1 деңгейіне ие болады.
, (2.3)
Мұндағы: N – КШТ саны;
– ауруханалық шығын сыйымдылығының орташа коэффициенті;
ЕСепо– ауруханада емделгендердің жалпы саны.
Облыстың (облыста) стационарлық емдеуді қаржыландырудың жалпы сомасы
мына формула бойынша анықталады:
, (2.4)
Мұндағы:N– КШТ саны;
M – стационарлар саны.
Негізгі стационарлық көмек қаржыландыру мөлшерлемесі КШТ жүйесі
бойынша жұмыс істейтін аурухана алдағы кезеңге арналған жалпы бюджетті бөлу
жолымен анықталады, өткен кезең үшін осы стационарларда емделген (қабылдау
жалпы саны бірдей қалады деп болжанса сыртында)жағдайлар саны (формула 5).
,
(2.5)
мұндағы СТ.БЮДЖ. – КШТ жүйесінде жұмыс істейтін ауруханалардың жалпы
бюджеті;
ЕС – КШТ жүйесінде жұмыс істейтін барлық ауруханаларда өңделген
жағдайлардың саны.
Егер стационарлық деңгей коэффициенттері алдын-ала белгіленсе, онда
бұл түзету келесі формула бойынша базалық ставкаларды есептеуде енгізіледі:
, (2.6)
Мұндағы:M – ауруханалар саны.
Емдеуге жататын жағдайлар туралы деректер жинақталғанда және жеке
ауруханалар үшін орташа шығындар индикаторларының анықталуымен базалық
ставканы есептеудің толық формасы болады:
, (2.7)
Мұндағы:M – ауруханалар саны.
Клиникалықшығынды топтарды қалыптастыру кезінде (немесе жағдайларды
нақты КШТ-ға жатқызу) науқастарды емдеудің орташа тиімділігін анықтайтын
негізгі параметрлер жиынтығы ескеріледі.Бұл параметрлер: диагноз,
хирургиялық операциялардың болуы немесе болмауы, науқастың жас санаты. КШТ
шеңберінде стационарлық жағдайларды жіктеу ұлттық деңгейде жүзеге
асырылады.
КШТ жүйесі икемді және клиникалық және экономикалық деректерді
үздіксіз талдауды қажет етеді, сол себепті ұлттық деңгейде іс-әрекеттердің
топтастырылуын кезең-кезеңмен қайта қарау процесі олардың салыстырмалы
шығындарына сәйкес жүзеге асырылуы мүмкін.
Облыс бойынша стационарлық медициналық көмектің жалпы көлемін есептеу
алгоритмінің схемасы 2.2-суретте көрсетілген.Алгоритмнің бұл схемасына
клиникалық шығынды топ үшін бірыңғай емделетін жағдай бойынша шығындарды
есептеу, бірыңғай аурухананың шығындар коэффициенті, жеке ауруханалар үшін
толық базалық ставка, жеке клиникалық топтардың аурухана бюджеті кіреді.
Сурет 2.2 - Облыста стационарлық емделуді қаржыландырудың жалпы
сомасын есептеу алгоритмінің схемасы
2.2.2. Өмірдің орташа құнын (ӨОҚ) - Статистикалық өмірдің мәні (VOSL)
зиянды шығарындылардан болған зиянды есептеу.
2.2.3. Өмірдің орташа құнын (ӨОҚ) - Статистикалық өмірдің мәні (VOSL)
зиянды шығарындылардан болған зиянды есептеу.
Бұл сұрақтың негізгі параметрлері мен есептеу әдісі американдық
зерттеушілердің жұмыстарында келтірілген [28-33].
VOSL-ді есептеудегі маңызды мәселе - бұл аурулармен (мысалы, тамақтану
құрамы, қозғалыс сипаты және т.б.) салыстырмалы факторларды бақылау кезінде
ластағыштардың орташа деңгейімен аурулардың статистикалық корреляциялық
ақпараттарының болуы.
Бұл корреляция ерте өлім жағдайында ластаушы заттардың
концентрациясының ұлғаюының бірлігіне шаққандағы өлім деңгейінің пайыздық
өзгерісі ретінде доза әсерінің коэффициентін ескере отырып, доза әсерінің
эффектінің деңгейін есептеуге мүмкіндік берді (яғни, осылайша, коэффициент
0,01 мәніне көбейтілген).Бұл жағдайда мезгілсіз өлімді бағалауға стандартты
тәуелділік теңдеумен (8) ұсынылған.
, (2.8)
Мұндағы:M – мерзімінен бұрын қайтыс болған қосымша жағдайлар саны;
B – негізгі өлім деңгейі;
P – тәуекелге ұшырауы мүмкін халық;
E – тәуекелге ұшырауы мүмкін халыққа әсер етудің қарқындылығы;
A - ластаушы заттардың концентрациясы;
b – доза-эффект үшін доза-әсер коэффициенті.
Ауруларға арналған доза-эффект коэфициенттері жиі ластаушы заттардың
концентрациясының өзгеруіне байланысты денсаулыққа әсер етудің жалпы
өзгерісі ретінде көрсетіледі.Осыған байланысты ластаушы заттардың
денсаулығына әсер ететін қосымша жағдайларды(9) теңдеу көмегімен
есептеледі.
, (2.9)
Мұндағы:H – денсаулыққа әсер етудің қосымша жағдайлары;
d – доза-эффект науқастық әсерінің коэффициенті
Осылайша, VOSL статистикалық өмірдің мәнін көрсететін формуланы
пайдалану ұсынылады [14]:
, (2.10)
Мұндағы:өлім қауіпін төмендетуге қабілеті.
S - төлеу үшін ақша сомасы;
M– мерзімінен бұрын қайтыс болған қосымша жағдайлар саны (8-ші
формуланы қараңыз);
ТТ– тәуекелдің төмендеуі (осы коэффициенттің мәні 0.016 есептеулерде
қолдануға ұсынылады).
Статистикалық өмірдің құнын есептеу үшін алгоритмді суреттейтін
алгоритм схемасы - VOSL 2.3-суретте көрсетілген.
Сурет 2.3 - статистикалық өмірдің құнын есептеу үшін алгоритм схемасы
(VOSL)
Бұл есептеулер бізге белгілі бір адамның өмірінің кепілденген
сақталуына ақы төлеуге дайындық негізінде статистикалық әдіс арқылы
статистикалық өмірдің құнын есептеу мүмкіндігін береді. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың айтуы бойынша экологияның нашар
болу тәуекелділігінің жоғары аймағында төлеуге дайындығын үш құрамдас
бөлікке бөлуге болады: адам өзі төлейтін, ластаушы-өңдіріс және мемлекет
төлеуге дайындығы, яғни, бұл есептеулердің маңыздылығын көрсетеді және
экономикалық есептеулерді одан әрі реттеуге мүмкіндік береді.Яғни, бұл
есептеулер мемлекетке, адамға және ластаушы кәсіпорынға зиянды заттарды
шығарумен байланысты ауруларды емдеуге жұмсалатын шығындарды қайта бөлуге
мүмкіндік береді.
2.3 Құрылымдық-функционалдық сұлбаны әзірлеу
2.3.1. Өнеркәсіптік шығарындылардың қоғамдық денсаулыққа зиянды
экономикалық залалды бағалау үшін ақпараттық жүйені құру міндеті Қазақстан
Республикасының денсаулық сақтау саласына инвестицияларды жоспарлауды
автоматтандыру міндетінің құрамдас бөлігі болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
моделін әзірлеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Математикалық және компьютерлік модельдеу
Өскемен қаласы, 2018 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Тұрғындарыдың денсаулықтарына экономикалық зиянды бағалау
моделін әзірлеутематикалық және компьютерлік модельдеу
Өскемен қаласы, 2018 ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Қазіргі замандағы қоршаған ортаның ластануы кесірінен болатын аймақтағы
халыққа тигізтін әсерінің жағдайы 5
1.1 Мемлекеттік экологиялық саясат және экологиялық бағдарламалар 5
1.2 Шығыс Қазақстан облысындағы экологиялық жағдайдың ерекшеліктері 8
1.3 Шығыс Қазақстан облысындағы денсаулық жағдайының сипаттамасы 11
1.4 Деректер базасымен жұмыс істеу үшін заманауи және компьютерлік
модельдерді пайдалануды шолу 16
1.5 Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері 17
2 Өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындыларының кесірінен халықтың
денсаулығына тигізетін әсерінен болатын экономикалық зақымдарды бағалау
әдістемесі және моделі .19
2.1 Cтационарлық істерді тіркеудің ақпараттық ағымы және құжат
айналымы 19
2.2 Қалдықтарды басқаруды ұйымдастыру кезінде өнеркәсіптік және
энергетикалық кәсіпорындар құрудың үлгісі мен әдістемесі 21
2.3 Құрылымдық-функционалдық сұлбаны әзірлеу 27
2.4 Жоспарланып жатқан жүйенің ақпаратпен қамтамасыз ету 28
3 Ақпараттық жүйені бағдарламалық жүзеге асыру 33
3.1 Ақпараттық жүйенің мақсаты мен міндеттері ..33
4 ЭЕМ операторының техника қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...42
4.1 ЭЕМ операторының жұмыс орнын ұйымдастыру 42
4.2 Жұмыс орнының қауіпсіздігін қамтамасыз ету 45
4.3 ЭЕМ операторының техника қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша
нұсқаулықтар 52
5 Ақпараттық-аналитикалық жүйені өндірудің экономикалық тиімділігін есептеу
.55
5.1 Жобаның техникалық-экономикалық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
5.2 Бағдарламалық өнімнің тиімділік көрсеткіштері .58
5.3 Бағдарламалық өнімнің тиімділік көрсеткіштерін есептеу .64
Қорытынды 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 72
Қосымша А 74
Қосымша Б 77
Қосымша В 78
Қосымша Г 79
Қосымша Д 80
Символдар мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар
пайдаланылады:
ШҚО – Шығыс Қазақстан Облысы
АЖ – ақпараттық жүйе
КШТ–клиникалық-шығындық топтар
ЕПМ – емдеу-профилактикалық мекеме
ДББЖ – деректер базасын басқару жүйесі
ADO - ActiveX Data Objects (ActiveXдеректер нысандары)
CUA – CommonUserAccess
Data Warehouse - деректерқоймасы
MS – Microsoft
OLEDB ObjectsLinkingandEmbeddingDat aBase (дерекқорнысандарынбайланысты ру
жәнеенгізу)
OLEAutomaition – ObjectsLinkingandE mbeddingAutomaition
(автоматтандыруобъектілері, байланысжәнеіскеасыру)
QBE – QueryByExample
VOSL – ValueofStatisticalLife (орташаөмірсүруқұны)
USAID - UnitedStatesAgencyforIntern ationalDevelopment(АҚШ-
тыңхалықаралықдамужөніндегіагенттіг і)
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Шығыс Қазақстан Республикамыздың жоғары дамыған
өнеркәсіптік өңірлерінің бірі, түсті және қара металлургия, энергетика
кешені, тау-кен және машина жасау өнеркәсібі ірі кәсіпорындарының
шоғырланған жері болып табылады.
Зиянды шығарындылармен қор шаған ортаға айтарлықтай ластанатын дық
тан, қоршаған ортадағы ауыр металда рдың соның ішінде мырыш, қорғасын ж әне
басқа да зиянды заттардың шоғырланғ ан аймағы болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі нормативтік-құқықтық құжатқа сәйкес,
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанның экологиясы жағымсыз алты аймақтын
құрамына кіреді. Осыған байланысты халықтың денсаулығына экологиялық
факторлардың әсерін зерттеу және аурулардың пайда болу қаупі шұғыл
сұранысқа ие. Дипломдық жұмыстын бағыты USAID ZdravPlus жобасының
көмегімен құрылып қаржыландырылған аурулардың барлық түрлеріне арналған
облыстағы ауруханаларда емделген пациенттерге қолданыстағы деректер базасын
талдау мүмкіндігінен құрылды.
Геоэкология және қоршаған ортаны қорғау саласында әдетте шағын
бағдарламаларды күрделі математикалық формулалардың белгілі бір
параметрлерін есептеуді қамтамасыз ететін есептеулерді автоматтандыру үшін
қолданылады. Осы жұмыста қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар негізінде
автоматтандырылған компьютерлік жүйе әзірленді.
Жұмыстың мақсаты - қоршаған ортаның нашарлау себебінен зиянды
заттардың, зиянды шығарындыларының теориялық зерттеулер мен статистикалық
материалдарды өңдеуге негізделген теріс әсерін кешенді бағалау әдістемесін
қолдану арқылы зиянды бағалаудың экономикалық моделін және ақпараттық
жүйесін құру.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі негізгі міндеттер қойылған:
-өнеркәсiп кәсiпорындарының тұрақты жұмыс iстеуiнде зиянды заттардың
негiзгi түрлерiнiң және аурулардың негiзгi топтарының негізгі түрлерi үшiн
доза-эффект функциясын сандық бағалаудың үлгiсiн әзiрлеу;
← пациенттерді емдеуге арналған шығындар мен зиянды
заттардың шығарындыларынан туындаған халықтың
денсаулығына зиянды бағалау;
← өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындыларымен
байланысты аурулар туралы статистикалық деректерді
іріктеу үшін программалық құралдар жиынтығын әзірлеу;
← Бірыңғай жүйедегі модельді және халықтың
денсаулығының жай-күйін бағалайтын әдістер жиынтығын
және зиянды шығарындылармен келтірілген залалды
біріктіретін ақпараттық жүйені әзірлеу.
Зерттеудің нысаны – халықтың денсаулығы.
Зерттеудің пәні-қоршаған ортаны ластаумен байланысты экономикалық
залал болып табылады
Жұмыста ғылыми зерттеулердің нәтижелері, экологиялық мониторинг,
математикалық статистика әдістері, алгоритмизация принциптері, жүйелеу
жұмыстары қолданылады.
Ғылыми жаңалығы өнеркәсіптік кәсіпорындардың атмосфераға зиянды
заттардың шығарылуымен байланысты емделуге және халықтың денсаулығына зиян
келтіретін шығындарды есепке алу әдісін қоса алғанда, халықтың денсаулығына
зиянды әсерін бағалау үшін модельді және ақпараттық жүйені дамытудан
тұрады.
Жұмыстың практикалық құндылығы: зия нды заттардың шығарындыларымен
байланысты халықтың денсаулығына әсерін бағалауға ұсынылған тәсіл дәстүрлі
түрде экологиялық шаралардың тиімділігін бағалауға, аурулардың түрлеріне
және олардың алдын алуға медициналық мекемелерді қаржыландыруды
оңтайландыруға мүмкіндік береді. Ауруларды азайту бойынша практикалық
ұсыныстарды әзірлеуге арналған бағдарламалық өнім құрылды.
1 Қазіргі замандағы қоршаған ортаның ластануы кесірінен болатын аймақтағы
халыққа тигізетін әсерінің жағдайы
1.1 Мемлекеттік экологиялық саясат және экологиялық бағдарламалар
Қазақстан Республикасы Президентінің Назарбаев Н.Ә. Жолдауында елдің
2030 жылға дейінгі әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясын анықтайтын
Қазақстан халқына денсаулықты сақтау, еңбек жағдайларын жасау және қоршаған
ортаны қалпына келтіру міндеттерін орындауда лайықты орын алады:
Экономиканың өсуі біздің азаматтарымыздың игілігіне кепілдік бере алмайды.
Біз өз қоғамымызды құрып жатырмыз, біздің азаматтарымыздың өмір бойы сау
болып, табиғи ортада қорғанышын қамтамасыз ету үшін біздің өсіп келе жатқан
күш-жігерімізді пайдалануымыз керек .
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан Республикасында жаңа мемлекеттік жүйе
құрылды, ол қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы
мемлекеттік саясаттың қалыптасуы мен дәйекті түрде орындалуын қамтамасыз
етті.
1998 жылдан бері БҰҰ Тұрақты даму жөніндегі комиссиясының мүшесі
ретінде Қазақстан экологиялық саясатты халықаралық экологиялық
конвенцияларда және басқа да құжаттарда белгіленген халықаралық
басымдықтарға сәйкес жүзеге асырады.
Қазақстан ішкі заңнамалық механизмдер арқылы қоршаған ортаны қорғауға
бағытталған экологиялық саясатты жүзеге асырады. Сонымен бірге әлемдік
тәжірибе экологиялық проблемаларды табысты шешудің негізі мемлекеттің бүкіл
әлеуметтік-экономикалық жүйесін экологияландыру болып табылатынын
көрсетеді.Осыған байланысты қазіргі заманғы экологиялық саясаттың негізгі
негізі Қазақстан Республикасының 2008-2017 жылдарға арналған Экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасы болып табылады.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік
саясаттың мақсаты, тұжырымдамада табиғи жүйелерді, қоғамның өмірлік
мүдделерін және жеке адам құқықтарын қоршаған ортаға антропогендік және
экологиялық әсерден туындайтын қауіптерден қорғауды қамтамасыз
етеді.Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасына сәйкес мемлекет жеке
кезеңдерде экологиялық қауіпсіздіктің оңтайлы деңгейіне жетуді жоспарлап
отыр.
Қазақстандағы экологиялық қауіпсіздіктің негізгі проблемалары -
біртұтас мемлекет ретінде, сондай-ақ халықаралық қоғамдастықта осыларды
қамтиды[1]:
– Климаттың өзгеруі;
– Озон қабатының бұзылуы;
– Биоалуантүрлілікті сақтау;
– Шөлейттену және жердің тозуы;
– Экологиялық апат аймақтарында табиғи экожүйелерді жою;
– Трансшекаралық сипаттағы экологиялық қауіптер (теңіз және жағалаудағы
экожүйелер);
– Су ресурстарының сарқылуы мен ластануы;
– Тарихи ластану;
– Әскери-ғарыштық аумақтардың экологиялық жағдайын және сынақ кешенінің
көпбұрыштарын;
– Атмосфераның ластануы;;
– Радиоактивті ластану;
– Бактериологиялық және химиялық ластану, өндірістік және тұрмыстық
қалдықтар;
– Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар.
Мемлекеттің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі
бағыттары экономиканы, заңнаманы және қоғамды экологияландыру болып
табылады. Экономиканы экологизациялау өндірістің табиғатының сипатын
төмендету және экономиканың метаболизм мен энергияның биосфералық
процестеріне әсерін азайту арқылы қол жеткізіледі. Қоғамды экологиялау
білім мен тәрбиелеу, қоршаған ортаны қорғау және жұртшылықтың қатысуымен
жүзеге асырылады. Заңнаманы экологияландыру процесінде заңдар мен
бағынатын нормативтік-құқықтық құжа ттар жетілдіріліп, жүйелендіріледі.
Заңнамалық реформалардың мақсаты экологиялық қауіпсіздікті және табиғатты
ұтымды пайдалану саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін бірыңғай,
заңды интегралды нормативтік-құқықтық актіні (Қоршаған ортаны қорғау
кодексін) әзірлеу және қабылдау болып табылады. Заңнамалық реформалар жан-
жақты және жүйелі болуы керек және олар осыны қамту керек[1]:
– қоршаған орта үшін стандарттар мен сапа стандарттарына және ластаушы
заттар шығарындыларын тазартуға;
– Қоршаған ортаның ластануды бақылау жүйелері;
– заңнама және құқық қолдану талаптарын орындау;
– қоршаған ортаны ластаудың алдын алу бойынша экономикалық механизмдер;
– халықаралық міндеттемелерді орындауға байланысты заңдар.
Мысалға, стандарттар мен стандарттарды реформалау саласында қоршаған
ортаның ластануы маңызды жерлермен бағаланады. Қоршаған ортаға әсерді
бағалау жөніндегі жаңа құжаттама өндіріс көлеміне, технологияға және
пайдаланылатын технологияға қарай жылына қарай өзгеретін шығарынды көлемін
қамтуы тиіс.Заңнама және құқық қорғау саласында мемлекеттік бақылауды
күшейту арқылы мемлекеттік экологиялық бақылау органдарының
институционалдық реформаларын жүргізу қажет. Қоршаған ортаның ластануын
болдырмаудың экономикалық механизмдері нарықтық және жүйелік негізде дамуы
қажет. Халықаралық міндеттемелердің шеңберінде мемлекет оларды ұлттық
заңнамада реттеуді қамтамасыз етуі тиіс. ЕО елдерінің экологиялық
тәжірибелерін ескере отырып, Қазақстан Республикасында табиғат қорғау іс-
шараларының барлық бағыттарын әмбебап реттеу қағидаттарын құралдар пакеті
ұғымымен ауыстыру ұсынылады.Мұндай құжаттар нақты экологиялық мәселелерді
шешуге бағытталады: өзен (ауа) объектілерінің ластану деңгейін төмендету,
қалдықтардың әртүрлі санаттарын басқару.ЕО елдерінің заңдары мемлекеттің,
табиғат пайдаланушылар мен азаматтық қоғамның экологиялық мүдделерінің
айтарлықтай сәйкес келуінен және осы мүдделерді экономикалық және
әлеуметтік даму қажеттіліктерімен байланыстырады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы бірқатар басқару құралдары түрлі
министрліктердің өкілеттігі болып табылады. Атап айтқанда, санитарлық және
экологиялық стандарттар, су бассейндерінің ластануы, қоршаған ортаны ластау
үшін төлемдер, инвестициялық және бюджеттік саясат қоршаған ортаны қорғау
министрлігінің (ҚОҚМ) өкілеттігі шегінен асып кетеді.ҚР Үкіметінің
жанындағы консультативтік-кеңесші орган ретінде 2004 жылғы 19 наурыздағы №
345 Тұрақты даму кеңесі құрған қаулысына байланысты ведомстволық саясаты,
оның ішінде қоршаған ортаны үйлестірудің маңызды институционалды құралы
болып табылады.Кеңестің негізгі мақсаты - мемлекеттік органдардың, жеке
сектор мен қоғамдық ұйымдардың салааралық ынтымақтастығы, сондай-ақ
Қазақстанның дамуының экономикалық, әлеуметтік және экологиялық секторларын
ықпалдастыру негізінде орнықты даму мәселелері бойынша мемлекеттік саясатты
қалыптастыруға жәрдемдесу. Кеңестің функциялары келесі бағыттар бойынша
ұсыныстар әзірлейді[2]:
– тұрақты дамуды қамтамасыз ету үшін елдің және халықаралық
қоғамдастықтың күш-жігерін шоғырландыру үшін экономикалық, әлеуметтік
және экологиялық саясатты біріктіруге жәрдемдесу;
– тұрақты даму принциптерін, стратегиялық жоспарлауды және әлеуметтік-
экономикалық дамуды басқару принциптерін біріктіруге жәрдемдесу;
– тұрақты даму саласындағы шешімдерді жүзеге асыруда мемлекеттік
органдардың, қоғамның мүдделі секторларының қызметін жетілдіру, сондай-
ақ орнықты даму үшін мемлекеттік (салалық) және өңірлік
бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру;
– орнықты даму үшін институционалдық құрылымдардың қызметін насихаттау;
Қазақстан Республикасы Үкіметіне ұл ттық және халықаралық деңгейлерде т
ұрақты даму саласындағы ұсыну.Қоршаған ортаны қорғау министрлігі мен
басқа да уәкілетті органдардың қоршаған ортаны қорғау және табиғат
пайдалану саласындағы заңнамалық актілерді жүзеге асыру үшін бірқатар
экологиялық бағдарламалар мен іс-қимыл жоспарлары жасалды. Іс-шаралардың
ішінде Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау жөніндегі 2013-
2015 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасының 2014-2016
жылдарға арналған қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы, Қазақстан
Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің 2012-2015 жылға арналған
стратегиялық жоспары.Қазақстан Республикасында парниктік газдардың
эмиссиясы мен сіңірілуі саласындағы қатынастарды реттейтін негізгі
нормативтік құқықтық құжат 2007 жылғы 9 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының Экологиялық кодексі болып табылады.
Қазақстанды тұрақты дамыту, оның ұлттық қауiпсiздiгiн табиғи
экожүйелер мен қоршаған орта объектiлерiнiң тиiстi сапасы сақталған
жағдайда ғана қамтамасыз етуге болады. Қазіргі жағдайдағы экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тұжырымдамалық қайта
қарау, түсіндіру және кеңейту еліміздің стратегиялық басымдықтарына сәйкес
қарастырылады.[1].
Тұжырымдамада экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы
мемлекеттік саясаттың мақсаты табиғи жүйелерді, қоғамның өмірлік мүдделерін
және адамның қоршаған ортаға антропогендік және экологиялық әсер етуден
туындайтын қауіп-қатерлерден қорғауды қамтамасыз ету болып
табылады. Осылайша, экономикалық жағдайдың өзгеруі, әлеуметтік-экономикалық
дамудың стратегиялық құжаттарын қабылдау, Қазақстанның халықаралық
ынтымақтастыққа белсенді қатысуы және халықаралық стандарттарға
жақындастыру қажеттілігі қоршаған ортаны қорғаудың қолданыстағы жүйесінің
терең талдауын, экологиялық саясат басымдықтарының тұжырымдамалық
сараптамасын және қазіргі экономикалық және саяси жағдайын қайта қарауын
мақсат етіп отыр.
1.2 Шығыс Қазақстан облысындағы экологиялық жағдайдың ерекшеліктері
Соңғы жылдары Қазақстандағы негізгі экономикалық көрсеткіштердің
тұрақты өсуі негізінен өндіруші және өңдеуші салаларды дамыту арқылы
қамтамасыз етіледі. Жер қойнауын барлау, өндіру, қайта өңдеу және
тасымалдау жөніндегі қызметті одан әрі арттыру атмосфералық ауаға, жер үсті
және жер асты суларына, флораға, фауна мен қоғамдық денсаулыққа кері әсерін
күшейтуге әкеледі.Шығыс Қазақстан облысы табиғи ресурстардың жоғары
әлеуетіне ие, бұл экономиканың өнеркәсіптік секторын кеңінен дамытуға ықпал
етеді. Соның салдарынан бұл экологиялық проблемалардың тұтас ауқымын алып
келеді.
Қолданыстағы оң үрдістерге қарамастан, Шығыс өңірінің саласы
шикізатсыз, энергияны қажет ететін, салыстырмалы түрде төмен технологиялық,
техникалық және экологиялық қауіпсіз емес болып қала береді. Облыстың
әлеуметтік-экономикалық дамуына және экологиялық жағдайына әсер ететін ішкі
факторларға мыналар жатады:
←
Технологиялық үдерістердің салыстыр малы жоғары энергия сыйым
дылығы;
← қоршаған ортаның ластануының салыстырмалы жоғары үлесі;
← Түсті металлургияның қосалқы секторында төртінші
(жылжымалы) және бесінші (дайын өнімді) қайта бөлудің
жоқтығы;
← негізгі құралдардың физикалық және моральдық тозығы
салыстырмалы түрде жоғары;
← жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететін
өнімдердің, ресурстардың және энергияны үнемдейтін
технологиялардың төмен үлесі.
Сыртқы факторлар. Ішкі тұтынудың төмен көлемін ескере отырып,
мырыш, қорғасын және бірқатар сирек және сирек-жер металдардың, сондай-ақ
уран отынын әлемдік нарыққа (Еуропалық және Оңтүстік-Шығыс Азия
аймағы)негізгі жеткізушілерінің қат арында болып қалып отыр. Семей ядролық
сынақ полигонының қызметімен және тау-кен металлургия кешені мен түсті
металлургия кәсіпорындарының өндірістік қуаттарының артық шоғырлануынан
туындаған кешенді радиоэкологиялық және санитарлық-гигиеналық жағдай Шығыс
Қазақстан облысы (ЕҚЗ), әсіресе оның өнеркәсіптік аудандары мен сынақ
полигондарына іргелес аумақтар бүгінгі күні тұрғындардың өмір сүруіне
қауптің жоғары екенің білдіреді [3]
Атмосфераның ластануының ең жоғары деңгейі байқалатын Қазақстанның
тоғыз қалаларының үшеуі - Өскемен, Риддер, Зыряновск - Шығыс Қазақстан
облысында орналасқан.Өңірдегі атмосфераға шығарылатын барлық
шығарындылардың 80% -ы Өскемен, Семей, Зырян, Риддер қалаларына
тиесілі.Өскемен қаласында барынша рұқсат етілген деңгейлерден артық азот
диоксиді, фенол, формальдегид, күкірт диоксиді және шаң бойынша байқалады.
Атмосфераға ластаушы заттардың негізгі көздері - Казцинк Қазақмыс
корпорациясы АҚ, Үлбі металлургиялық зауыты, ЖЭС, құрылыс материалдарын
өндіру үшін кәсіпорын - акционерлік қоғамы Semeytsement Бұқтырма цемент
компаниясы, алдағы жылдарыда түсті металлургия
кәсіпорындары қалады. Ертістін ласт ануы үлкен апаттық деңгейге
жеткендіктен, ол Шығыстын ғана маңызды су жолдарына қауіп төңдірмей, бүкіл
Қазазақстан су жолдарына қауіп тұдырып отыр.Өзеннің негізгі ластағышы
Зыряновский қорғасын және Риддер полиметалл комбинаттары болып табылады,
олар жарты ғасыр бойы Ертісте күніне миллиондаған текше метрге жуық мыс,
мырыш және басқа металдары бар тазартылмаған ағынды суларды
тастайды.Барлығы 80-нен астам химиялық заттар мен қосылыстар өнеркәсіптік
кәсіпорындардың су қоймаларына шығарылады, алайда тек 12-15 ингредиент
үнемі бақылауға алынады.Өскеменде 18-19 шағын аудандардағы су құбырларының,
құрылыс алаңдарының, селезі бар ет сүтімен 9 МПа дейін, қорғасын 1,1-ден
13,9-ға дейін, марганец 1-ден 1-ден 30-ға дейін[4] ластанған. Химиялық
ластанған суды шамамен 110 мың адам пайдаланады.Су объектілеріне улы заттар
шығарындылары мен төгінділеріне байланысты Ертіс пен Үлбі өзендерінің
сулары едәуір ластанған және табиғи орталар арасындағы зиянды заттардың
көшуі нәтижесінде қалада және оның төңірегінде топырақ пен өсімдік
жамылғысыда ластанады.
Ядролық қалдықтарды көму Қазақстан үшін өткір проблема болып отыр.
Мысалы, Өскемен қаласының Үлбі металлургиялық зауыты 40 жылдан астам
уақыттан бері қалдық қоймасында шамамен 100 мың тонна радиоактивті
қалдық жиналды. Зауыт пен қалдықтар Өскемен қаласында орналасқан
болсада.Әртүрлі қоймаларда қатты қалдықтар шамамен бір миллиард тонна
көлемінде жиналған. Мұнда өндірілген және өңделген рудадан басқа, қорғасын,
мырыш, мыс, мышьяк, сурьма, висмут, күміс, кадмий, сынап және басқа да улы
элементтер бар. Олардың бәрі тіршілік ету ортасына үлкен мөлшерде
шығарылады.
Осыған байланысты ең өзекті мәселелер:
1) автомобиль көлігінен ауаның ластануын артуы;
2) Ертіс өзенінің трансшекарасының ластануы;
3) Семей полигонындағы ядролық сынақтардың нәтижесінде болған
экологиялық проблемалар;
4) Облыстағы елді мекендерде пайдаланып отырғае ағынды суларды тазарту
ғимараттары және кәріз желілерінің тозуы;
5) қатты тұрмыстық қалдықтарды көму үшін полигондардың жоқтығы.
Осы проблемаларды шешу үшін аймақтың қоршаған ортасына техногендік
шиеленістің деңгейін төмендету және халықтың денсаулығына экологиялық
қауіптер стратегиялық бағыт ретінде айқындалады.Шығыс Қазақстан облысының
табиғи ресурстарын басқару және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының
аумағының экологиялық жағдайын жақсарту және экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету табиғи ресурстарды аймақтық пайдалануды ұйымдастыру және
қоршаған ортаға антропогендік қысымын азайту арқылы жоспарланған.Аймақтың
экологиялық саясатының мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізу стратегиялық
бағытты қамтамасыз ететін салалық және өңірлік экологиялық бағдарламаларды
жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етіледі. Басқарманың басымды стратегиялық
бағыттарының бірі Шығыс Қазақстан облысының қоршаған ортасына техногендік
шиеленістің деңгейін төмендету және қоршаған ортаның денсаулығы үшін
тәуекелдер [4].Осы бағытта мынадай мақсаттар қойылған:
1) Аймақтың қоршаған ортасына техногендік жүктеме деңгейін төмендету
және халықтың денсаулығына экологиялық қауіп-қатерді төмендету:
қоршаған ортаға ластаушы заттардың жалпы шығарындыларының кемінде 35% -ы
және қоршаған ортаға қойылған уытты қалдықтардың нақты көлемін, 2008 жылдың
базалық көрсеткіштеріне қатысты 2014 жылға қарай өсуін және төмендеуін
болдырмау;
жер үсті су объектілеріне ластанған ағынды суларды ағызудың 2008 жылғы
деңгейінде тұрақтандыру;
Өскемендегі атмосфералық ластану индексінен 2014 жылдың базалық деңгейіне
қарағанда 5% -дан асып кетпеуін қадағалау.
2) Аймақтың қоршаған ортасын осы жолдар арқылы жақсарту:
Өскемендегі атмосфералық ластану индексінен 2016 жылдың базалық деңгейіне
қарағанда 5% -дан асып кетуін болдыртпау;
Ертіс өзенінің бассейніндегі жер үсті суларының сапа класын
тұрақтандыру (2-3 класс).
Өндірістік өндірістің ауқымы, технология мен жабдықтардың
жетілмегендігі, өнімді күштердің орналасқан жеріндегі диспропорция қоршаған
ортаға тепе-теңдікті бұзумен қоршаған ортаға тұрақты өзгерістер әкелді деп
қорытынды жасауға болады.Аймақтың орнықты даму моделіне көшу үшін
экологиялық білім беру және хабардарлық жүйесін, экологиялық
бағдарламаларды жүзеге асыруға жұртшылықтың қатысуын және өңірлік
экологиялық ақпараттық орталығын дамытуды көздейді.
1.3 Шығыс Қазақстан облысындағы денсаулық жағдайының сипаттамасы
Өмірдің сапасы, яғни халықтың әл-ауқаты және жеке адамдардың
әлеуметтік әл-ауқаты, сондай-ақ өмір сүру шарттары өзара тығыз және бір-
бірін толықтырады.Өмір сапасы деп адам өмірінің экономикалық, әлеуметтік,
табиғи-экологиялық және басқа да жағдайларының белгілі бір тіркесімі
ретінде түсіндіруге болады[5, 6].Дж Форрестер адам өмірінің сапасын бес
жаһандық факторға сәйкес өлшеуді ұсынды:
– халықтың саны,
– жинақталған капиталдың мөлшері,
– ауыл шаруашылығында капиталдың үлесі,
– қолда бар табиғи ресурстардың көлемі,
– қоршаған ортаның ластануы.
Экологиялық проблемалардың әлеуметтік-экономикаға және адам
денсаулығына өте қатты теріс әсер етеді: уытты қалдықтар жыл сайын зиян
келтіреді.Адамдар үшін ауыр және, ең бастысы, ластаудың ең жылдам әсерлері
әдетте ауада және ауыз судағы уландырғыш заттардың қалыпты
концентрациясымен байланысты.Алайда, бұл концентрация, әдетте биосфераның
қарастырылған бөліктерінде ұзақ уақыт қала бермейді.Ауа мен суды тазарту
әдісі қарапайым болып табылады, тіпті көптеген табиғи және техногендік
ландшафтар үшін өзін-өзі тазарту процесі тән [7,8].
Қоршаған ортаға басқа элементтердің шоғырлануының өзгеруімен
анықталған кейбір элементтердің мазмұны айтарлықтай артуы немесе азаюы
трофикалық тізбектің бойымен қозғаласы кезінде және жиі организмдердің
ауруларымен қатар жүреді.
Қоршаған ортаның түрлі химиялық қосылыстармен, сондай-ақ
радионуклидтермен қарқынды ластануы адам ағзасына азық-түлік, ауыз су және
атмосфералық ауамен кіреді.
Соңғы жылдары Шығыс Қазақстан облысында денсаулықтың күрт нашарлауы
байқалды [9,10].Қаланың СЭС сарапшыларының және Қоғамдық сарапшылар
комитетінің пікірінше, Өскемен, Риддер және Зырян қалаларында халықтың
қандағы орташа қорғасын мөлшері өте жоғары деңгейден асып кетеді, 0,6 мг
л астам.Өскемен қаласында қан құрамында 0,35 мг л кем қорғасынға ие
адамдар жоқ, бұл дегенімізСЭС директивасында көрсетілген нормадан асып
түседі.Байқау жүргізілген жерлерде балалар биоорталарында бор, қорғасын,
ванадий, мырыш, хром, талий, бериллий, мышьяк табылғаны ғана емес, осы
заттар нормадан 1,5 еседен бірнеше ондаған есеке асып отырғаны байқалды.
Осылайша Өскемен қаласындағы Защита станциясы ауданындағы балалардын
қандарында хромның табиғи мөлшері табиғи нормаларға қарағанда 50 есе көп,
ал КШТ ықшамауданындағы (Өскемен қаласындағы Жібек Мата Зауыты - шағын
аудан) балалардың бор мөлшері шамамен 40 есе жоғары болды[11].
Атмосфералық ауаның ластануынан болған ауру-сырқауларды тексеру
нәтижесінде барлық ауру-сырқаулардың құрымынан балаларда 37%, ересек
тұрғындардың 10% -ы - тыныс алу және метаболикалық аурулар - тиісінше 16%
және 7%-ы ауаның ластануынан болатыны айқындалды.Созылмалы бронхит және
без бен аденоидтердің созылмалы аурулармен ауратын балалардың ауыруға
шалдығуына үлкен үлес қосады. Сонымен қатар, атмосфералық ауаның
ластануынан болатын аурулар жас ерекшелігіне де байланысты болады.
Атмосфераның жекелеген композициялық ластануынан болатын аурулардың
дамуына қосқан үлесі де әр түрлі болады [12].Мысалы, созылмалы бронхиттің
дамуына әсер ететін лас ауа (шаң, көміртегі тотығы, күкірт диоксиді, азот
тотығы) үлесі нақты ластаушылардың үлесінен 1,6 есеге артады, ал
эндокриндік аурулардың дамуына керісінше нақты ластаушылар үлесі 1,5 есе
жоғары. Адамдарға тікелей әсер ету қаупін тудыратын заттардың тізімі [13]
1.1-кестеде келтірілген.
Кесте 1.1 –Ластауыш заттардың әсері
Ластаушы зат Әсері
Аммиак Шырышты қабықпен тыныс алу жолдарына әсер етеді
Азот диоксиді Бронхитке себеп болады, тыныс алу органдарының
ауруларына ағзаның төзімділігін төмендетеді
Кадмий Тыныс алу аурулары
Мышьяк Улану, құсу, жүрек айнуын тудырады
Оксид азота Тыныс алу ауруына себеп болады
Қорғасын Улану, құсу, жүрек айнуын тудырады
Күкіртті Тыныс алу органдарының ауруларына ағзаның
ангидрид(күкірт төзімділігін төмендетеді, көздің ш ырышты қабығын
диоксиді) тітіркендіреді
Формальдегид Көз және мұрынның шырышты қабығын тітіркендіреді
Хлор Шырышты қабығын тітіркендіреді
Цинк Улану, құсу, жүрек айнуын тудырады
Азот диоксидінің, күкірт диоксидінің, сутегі фторының, формальдегидтің
атмосфералық ауаға шығарылуы ең үлкен әлеуетті қауіп болып табылады, олар
металлургиялық және энергетикалық өндіріспен байланысты.
Өскемен қаласында халықтың денсаулығының төмен көрсеткіштері
анықталды.Денсаулықтың осындай көрсеткіштерін қалыптастырудың себебі
қоршаған ортаның қазіргі жағдайына байланысты, өмір салт көрсеткіштері,
еңбек жағдайлары, әлеуметтік факторлардың бұрынғы кездегі қоршаған ортаға
әсер еткен күшті факторларға байланыстығы болып табылады.
Өскемен қаласындағы ауруға шалдығу деңгейін салыстырмалы талдау,
сондай-ақ аурудың құрылымын және оның динамикасын бағалау қан мен қан
құрылатын органдардың ауруларының, жыныс жүйесінің ауруларының, тыныс алу
органдарының ауруларының жоғары деңгейде көрсетілетін аймақтық
ерекшеліктерінің болуын көрсетеді.
Тыныс алу органдарының ауруларының жоғары деңгейінде тұрақты тіркеліп
отырады. Ауруларының сенімді өсуінің үрдісіне байланысты келесі аурулардың
кластары анықталды: қан мен қан құрылатын органдардың аурулары (барлық
халық) эндокриндік жүйенің аурулары (барлық халық); көз аурулары және оның
қосымшалары (балалар); тыныс алу органдарының аурулары (ересектер,
жасөспірімдер); асқорыту жүйесінің аурулары (барлық халық); тері және тері
астындағы тіндердің аурулары (жасөспірімдер, балалар); генитурарлы жүйенің
(барлық халық) ауруларының бұл класына арналған болжам жағымсыз.Барлық
қалада жүкті әйелдер мен жаңа туған нәрестелердің денсаулығының төмен
көрсеткіштері белгіленді. 2015 жылғы зерттеу нәтижелерін салыстыру,
балалардың қанын ауыр металдарға талдау 1991 жылы алынған деректермен
салыстыру, ең алдымен балалардың қанында металдардың индекстерінің
айтарлықтай ұлғаюын анықтады [3,4].
Сонымен қатар, 2010 жылмен салыстырғанда 10%-дан жүрек-қан тамырлары
ауруларынан және қатерлі ісіктерден болатын барлық өлім деңгейінен 50% -дан
астамға артып, халықтың өлім деңгейінің артуына тұрақты өсу үрдісі
байқалды.Еркектерде өкпенің қатерлі ісігінен, простата безінен; ал
әйелдерде - жиек ішектің және сүт бездерінің қатерлі ісігінен өлім деңгейі
өте жоғары. Балалар өлімі де өте жоғары болып қалып отыр. Балалар өлімінің
құрылымында туа біткен ауытқулар маңызды орын алады.
Экологиялық қолайсыз аумақта тұратын жастар соңғы жылдары жүйелі түрде
қарқынды байқаудан өткен жоқ.Алайда Шығыс Қазақстан облысындағы
балалардың денсаулығы радиацияға ұш ыраған балалардың денсаулығынан қар ағанда
әлдеқайда нашар. Мысалы, проф. Люцкий Ю.М. деректері бойынша, Брянск
облысының балаларындағы функционалдық өзгерістер 17%, ал Өскемен қаласының
балаларында 26% болды; Чернобыльбалаларындағы жүрек-тамыр жүйесінің
патологиялық өзгерістері 15%, ал Глубокое ауданында тұрып жатқан балаларда
(Өскемен маңы) 28% құрайды. Зерттелген әдебиет [15] негізінде Шығыс
Қазақстан облысының аймағында туу мен өлім деңгейінің жағдайына талдау
жасалды, кейінірек бұл аймақтағы орташа өмірдің құнын бағалауға мүмкіндік
берді.
1990 жылдан бастап Шығыс Қазақстан облысында туу көрсеткіші 2012
жылдан бастап 33 794 адамнан 16306 адамға дейін төмендеді. Қазіргі уақытта
туу деңгейі өсіп, 2015 жылы 23 358 адамды құрады.
Статистикалық деректерге сүйеніп [15], келесі схеманы құруға
болады(1.1сур.).
Сурет 1.1 – ШҚО бойынша туу және өлім көрсеткіштерінің динамикасы
Еңбек потенциалының тағы бір маңызды оң көрсеткіші - туу кезінде
күтілетін өмір сүру ұзақтығы. Шығыс Қазақстан облысында 2007 жылдан бастап
туылған кездегі өмір сүру ұзақтығы - 65,37 жыл, ал 2010 жылы 0,59 жылға
азайды, демек 64,78 жасты құрады. 2010 жылдан бері біртұтас өсім байқалып,
2016 жылға қарай өмір сүру ұзақтығы 67,68 жыл болды. (1.2-сурет).
Сурет 1.2 – туылған кездегі өмір ұзақтығы
Халықтың денсаулық жағдайын бағалау мен сипаттаудың негізгі
өлшемдерінің бірі және оның өзгеруі өлім көрстекіші болып табылады. Өлім -
өмірдің табиғи дамуының феномені болып табылатынына қарамастан, адамзат
қоғамында ол әлеуметтік жағдайға байланысты және екі үлкен топқа бөлінетін
факторларға тәуелді: эндогендік (адам ағзасының ішкі дамуы) және экзогендік
(сыртқы орта әрекетімен байланысты). Барлық халықтың денсаулығына, қолайсыз
экологиялық жағдайға елеулі әсер етеді. Негізгі факторлар ауа және судың
ластануы болып табылады.Өскеменде облысымыздың қоршаған ортасын ластайтын
үлкен кәсіпорындар жұмыс істейді: Өскемен титан-магний комбинаты,
Казцинк АҚ, Востокмашзавод АҚ, АзияАвто және Үлбі металлургиялық
зауыты АҚ, Өскемен ЖЭО, Согринская ЖЭО. Үлбі металлургиялық зауытында
Инвестициялық бағдарламаны іске асырудың үлкен циклын жүзеге асыру
басталады, бұл осы кәсіпорынның үш негізгі өндірістік объектісіне - уран,
тантал және бериллийге байланысты бағдарлама, бұл қала халқының
денсаулығына теріс әсер етеді, демек Шығыс Қазақстан облысының 20,9% халқы
деген сөз.Сондай-ақ, Шығыс Қазақстан облысының аумағында Семей ядролық
полигоны бар, оның кесірінен аймақтағы топырақ қатты ластанған.
Шығыс Қазақстан облысында әртүрлі жағымсыз себептер бойынша өлім
саны осы себеп бойынша орташа респу бликалық өлім санынан асып түседі.
Шығыс Қазақстанның қоршаған ортасының үздіксіз деградациясы және халық
денсаулығының көрсеткіштері төмендеуі осы өңірде кешенді гигиеналық
зерттеулер жүргізудің орындылығын айқындайды.
Жоғарыда келтірілген материал халықтың денсаулығының нашарлауы қаланың
қолайсыз экологиялық жағдайына әсер етеді деп қорытынды жасауға мүмкіндік
береді. Соңғы жылдары аурудың барлық топтарында халықтың денсаулық
жағдайының нашарлау үрдісі байқалды.
Онкологиялық және басқа да аурулардың өсуі табиғаттың зиянды әсеріне
жол бермеу қоршаған ортаны қорғау заңдарымен түсіндіріледі, оған сәйкес
қоршаған ортаның кез келген өзгерісі сөзсіз өзгерісті бейтараптандыруға
бағытталған табиғи тізбекті реакциялардың дамуына әкеледі.Өзара әрекеттесу
сызықты емес, яғни индикаторлардың біріне әлсіз әсер етуі, сондай-ақ
тұтастай алғанда адами-табиғат жүйедегі ауытқуларды тудыруы Шығыс-
Қазақстан облысында байқалып отыр.
Осылайша, өнеркәсіптік шығарындылардың халық денсаулығына кері әсерін
бағалау әдістемесін әзірлеу (Өскемен қаласы мысалында) және әдістермен
алынған деректер негізінде ақпараттық жүйе құру денсаулық пен өлімнің ең
ауыр зардаптарын тудыратын ластау көздерін анықтауға мүмкіндік береді.
1.4 Деректер базасымен жұмыс істеу үшін заманауи және компьютерлік
модельдерді пайдалануды шолу
Қоғамның дамуындағы ақпараттық технологиялардың рөлі жаңа білім алу,
тарату және пайдалану процесін жеделдету болып табылады.Адам қызметінің кез-
келген саласында ақпарат сақтауды қажет етеін объектілері бар және бұл
заттар әр түрлі жолдармен өзара байланысты.Деректерді сақтау аймағы
деректерді ғана емес, сонымен бірге осы деректер арасындағы қатынастар
туралы ақпаратты қамтитын дерекқор ретінде қарастырылады.Деректерді
ұйымдастырудың логикалық және физикалық деңгейінің айырмашылығын
көрсетеді. Физикалық қабаттағы деректер базасын машиналық медиада сақтауды
ұйымдастыру көрінеді, ал логикалық қабат
пайдаланушыға деректердің сыртқы кө рінісін білдіреді. Машина тасыма лдаушы
сындағы деректердің қисынды ұйымы деректерді ұйымдастыру және қолдау үшін
пайдаланылатын бағдарламаға байланысты.Деректерді логикалық ұйымдастыру
әдісі пайдаланылатын деректер құрылымдарының түрі мен бағдарламалық
жасақтама қолдау көрсететін үлгі түрімен анықталады.
Айта кету керек, әртүрлі құрылымдар мен деректер үлгілерін машина
ішіндегі бірдей ақпаратты орналастыру үшін қолдануға болады.Олардың міндеті
ақпараттық базаны жасайтын пайдаланушыға жүктелген және ол келесі көптеген
факторларға байланысты, соның ішінде қол жетімді аппараттық және
бағдарламалық қамтамасыз етуге байланысты, автоматтандырылған
тапсырмалардың күрделілігіне және а қпараттың көлеміне байланысты.
Дерекқорды ұйымдастыру тегіс файлда рмен, иерархиялық, желілік,реляциял ық, об
ъектілі-реляциялық және объектілі б ағдарланған дерекқорға бөлінген.
Деректерді қосу, жою, өзгерту және алу сұрау тілі, кіріктірілген
алгоритмдік тіл және басқа да ДББЖ құралдары арқылы жасалады.ДББЖ тіліндегі
командалардың тізбегі бағдарламаны құрайды.Екіншіден, сұрауды орындау үшін
пайдаланушы бір немесе бірнеше мәзір элементтерін дәйекті түрде таңдайды
немесе сұраным жасалынатын үлгісін және қажет болған жағдайда деректермен
орындалатын іріктеу шарттары мен есептеу операцияларын
анықтайды. Стандартты реляциялық сұрау тілі - Structured Queries Language
(SQL) тіл болып табылады.
ДББЖ архитектураларын дамыту перспективалары дәстүрлі емес деректерді
өңдеу тұжырымдамасын және оларды интеграциялауды, әр түрлі ДҚБЖ-мен
деректер алмасуды, жергілікті желілерде көп пайдаланушы технологиясын
дамытуға байланысты. ДББЖ құрудың екі тәсілі бар: объектілі-реляциялық -
қолданыстағы реляциялық ДББЖ және объект. Заманауи реляциялық ДҚБЖ
деректерді біріктіруге қабілетті екенін атап өту қажет, бірақ дәстүрлі емес
деректер ішкі өңдеу үшін қол жетімді емес.
Microsoft корпорациясы Microsoft SQL Server деректеріне (реляциялық
DBMS) қатынауға мүмкіндік беретін OLE DB нысанға бағытталған интерфейске
негізделді.
Деректер қоймаларын жасау, сақтау және пайдалану үрдістері дәстүрлі
түрде айтарлықтай шығынды талап етеді, бірінші кезекте нарықтық құралдардың
жоғары құны болғандықтан.Бұл құралдар іс жүзінде бір-бірімен
интеграцияланбады, өйткені олар ашық және стандартқа емес, жеке және жеке
хаттамаларға, интерфейстерге және т.б. негізделеді.
1.5 Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері
Әдебиеттер мен ресми деректер бойынша жүргізілген зерттеулер Шығыс
Қазақстан аймағындағы халықтың денсаулығының әртүрлі ауруларының нашарлау
тенденциясы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар,
аймақтағы ластау туралы деректер Қазақстан Республикасында ең нашар болып
табылады. Жоғарыда келтірілген материал халықтың денсаулығының нашарлауы
қаланың қолайсыз экологиялық жағдайына әсер етеді деп қорытынды жасауға
мүмкіндік береді.Осылайша, дипломдық зерттеу шеңберінде аймақтағы емдеуі
қымбат болатын аурулардың пайда болу себептерін және олардың жаратылыстарын
уақытылы зерттеу мәселесі пайда болды. Осы міндеттің шеңберінде
статистикалық деректер базасынан ең қымбат ауруларға шалдыққан науқастар
саны бойынша зерттеулер жүргізілді.Алынған нәтижелер дипломдық жұмыстың
мақсатын тұжырымдауға мүмкіндік берді - теориялық зерттеулер мен
статистикалық материалдарды өңдеу негізінде денсаулыққа зиянды
шығарындылардың теріс әсерін кешенді бағалау әдістемесін қолдана отырып,
экологиялық сапаның нашарлауынан зиянды бағалаудың моделін және
автоматтандырылған жүйесін әзірлеуге мүмкіндік берді.
Соңғы жылдары аурудың барлық топтарында халықтың денсаулық жағдайының
нашарлау үрдісі байқалды. Жүргізілген ғылыми әдебиеттерді
талдау, өнеркәсіптік кәсіпорындарды ң шығарындыларының қоғамдық денсау лыққа
әсер етуі туралы дипломдық зерттеу жүргізу маңыздылығы туралы қорытынды
жасауға және жұмыстарды орындау үшін қажетті міндеттерді тұжырымдауға
мүмкіндік береді, атап айтқанда:
-Өскемен өнеркәсіптік кәсіпорындардың атмосферасындағы зиянды
заттардың шығарылуынан халықтың денсаулығына келтірілген зиянды бағалау,
қоршаған ортаны ластау үшін өнеркәсіптік кәсіпорындардың нормативтік
төлемдерімен салыстыруға және халықтың денсаулығын бұзу тәуекелін
төмендетуге бағытталған практикалық ұсыныстарды беруге;
-жоғарыда аталған тапсырмалар бойынша автоматтандырылған жұмыстарды
жүргізуге мүмкіндік беретін модель мен ақпараттық жүйені әзірлеу;
-клиенттік қосымшаларды таратуды автоматтандыруға және басқаруға
мүмкіндік беретін ақпараттық жүйелерге, бөлінген жүйелердегі ауру туралы
деректермен жұмыс істеу.
Осылайша, әдістермен алынған деректерге негізделген ақпараттық жүйені
құру (орташа өмірді бағалау әдістемесі және клиникалық шығындық топтардың
кірістілігін бағалау әдістемесі) облыстың өнеркәсіптік кәсіпорындары
атмосфералық ластанудың ағымдағы жағдайында мемлекеттің экономикалық
ресурстарының шығындарын есептеу мүмкіндігін береді.
Бөлім бойынша қорытындылар:
1 Қазақстан Республикасының экологиялық саясатының бағыттары және
қазіргі жағдайда экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпал ететін
бағдарламалар ұсынылған.
2 Шығыс Қазақстан облысындағы экологиялық жағдайдың ерекшеліктерін
талдау жүргізілді.
3Шығыс Қазақстан облысындағы халықтың денсаулық жағдайын сипаттау
әдеби және статистикалық деректер негізінде берілді. Облыстың қолайсыз
экологиялық жағдайын көрсететін құнарлылық пен өлім-жітім динамикасы туралы
мәліметтер келтірілді.
4 Зиянды заттардың өнеркәсіптік шығарындылар әсерінен денсаулыққа
келтірілген зиянды бағалаудың заманауи әдістерінің жіктелуі келтірілді.
5 Зерттелген материалдың негізінде дипломдық жұмыстын мақсаттарына
жету үшін қажетті міндеттер жасалады.
2 Өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындыларының кесірінен халықтың
денсаулығына тигізетін әсерінен болатын экономикалық зақымдарды бағалау
әдістемесі және моделі
2.1 Cтационарлық істерді тіркеудің ақпараттық ағымы және құжат
айналымы
Клиникалық шығынды топтар (КШТ) стационарлық көмекке ақы төлеудің
құралы болып табылады.КШТ клиникалық ерекшеліктерге ұқсас және топтық
құрылымдағы біртекті топтарғп жағдайларды (ауруханаларды бөлу) ұсынады.
Сонымен қатар, бұл аурулар тиімді болып табылады, яғни корреляциялық
коэффициенттері 0,7-ден жоғары, бұл біздің облыста өнеркәсіптік
шығарындылардың пайда болуы мен дамуы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік
береді. 2.1-кестеде ең қымбат аурудың есептелген корреляциялық
коэффициенттері көрсетілген.
Осылайша, КШТ қалыптастырудың негізгі параметрлері болып табылады:
КШТ пайдасы және аурудың семантикалық мәні оны бөлімдерге бөлінудің
мағынасын қамтитын нақты клиникалық топқа сілтеме болып табылады. Көптеген
клиникалық топтар: хирургия, жыныс жүйесі аурулары, жүрек-тамыр аурулары
және т.б. Класстардың әрқайсысына кодтың белгілі бір жиынтығы сәйкес
келеді.
Кесте 2.1 – Емдеуі қымбат аурудың корреляциялық коэффициенттерінің жиынтық
кестесі
Аурулар Корреляция
коэффиценті
Т85В – негізінен жүктілікпен байланысты асқынулар 0,77
Т28В – цереброваскулярлық аурулар 0,71
T87B – ерте босану 0,74
Т84В – ерте жүктілік кезінде қан кету 0,76
Т89Д – аса жетілмегендік, жатырдың гипоксиясы 0,72
Т100В – ішек инфекциялары 0,87
Т22В – стенокардия 0,74
T877B – әйелдер органдарының қабыну аурулары 0,83
Т101В – улану және басқа да сыртқы себептер 0,92
Т39Д – созылмалы бронхит, астма 0,88
Т38Д – тамақ, мұрын аурулары 0,91
Кесте 2.1 жалғасы
Т242В – туа біткен жүрек ауруы 0,7
Т65В – анемия 0,72
Т99В – Тері аурулары 0,76
Т36Д – Аллергиялық ренит 0,89
Т656В – Иммунитеттің төмендеуі 0,96
Клиникалықшығынды топтардың анықтамалылығы схеманың қызмет етуінің
негізі болып табылады.
Іс-шараны бұл немесе басқа бөлімге тағайындау туралы шешім КШТ-ға
аурухана қызметкері жібереді.
КШТ тізімінде бөлімше бойынша іздеу жүргізіледі. Егер тиісті бөлім
табылмаса, емдеуге қажетті медициналық персоналдың немесе жабдықтың
жоқтығына байланысты стационарлық іс-әрекетті тіркеу немесе тіркеуден бас
тарту керек.
КШТ-да бөлімшелерді байланыстыру схемасы 2.1-суретте көрсетілген.
Сурет 2.1 – Ауруханаға КШТ-ныбайланыстыратын логикалық сұлба
Бөлімшелердің логикалық сұрыпталымы осы схемаға сәйкес жүзеге
асырылғаннан кейін КШТ-ны бөлімшеге бөлу туралы түпкілікті шешім қабылдануы
мүмкін.
2.2 Қалдықтарды басқаруды ұйымдастыру кезінде өнеркәсіптік және
энергетикалық кәсіпорындар құрудың үлгісі мен әдістемесі
Атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың денсаулыққа әсерін бағалаудың
бірнеше жолы бар. Дипломдық жұмыста салдар екі компоненттің негізінде
бағаланады.Алғашқы бағалау USAID ұсынған және ҚР Денсаулық сақтау
министрлігінде қолданылатын шығарындылармен байланысты аурулармен күресу
бойынша мемлекеттің шығындарымен байланысты. Екінші бағалау шығарындыларға
байланысты аурулардың қосымша көріністеріне байланысты ӨСОҚ өсуі есебінен
өмір сүрудің орташа құның (ӨСОҚ) және мемлекетке келтірілген зияндылықты
есептеуді жатады.
2.2.1 USAID-тың әдіснамасы бойынша қоғамдық денсаулыққа келтірілген
зиянды бағалау.
Клиникалық шығынды топтарына қаржыландыру - нақты шығыстар бойынша
ғана емес, сондай-ақ тұрақты қаржыландыру параметрлерімен алдын-ала
белгіленген тарифі бойынша ауруханалық қызметтерді төлеу әдісі. ауруханалар
қаржыландыру ұйымынан қаражат ағынын жоспарлау мүмкіндігіне ие болады.
Клиникалық шығынды топтар(КШТ) - орташа ресурс қарқындылығына ұқсас
стационарлық жағдайлардың топтары. Осындай стационарлық жағдайларға орташа
шығындарға ғана емес, сондай-ақ клиникалық құралдар жиынтығына да жатады.
Қаржыландырылған ауруханаларды қаржыландырылатын қаражаттың ағымдағы
шығындарына ішінара ауысу, ұсынылатын көмектің ауқымы мен күрделілігін
есепке ала отырып, қаржыландыруға жұмсалатын бюджет жіктемесі бойынша
қаражат бөлінеді. Қаржыландырудың бұл принципі емделген науқасқа ақы
төлеген кезде жүзеге асырылады.
Бір емделінген жағдайдың құны келесі формула бойынша есептеледі:
, (2.1)
Мұндағы:Sемд.– емделіп қойған іс бойынша бағасы;
СК - стационарлық көмектің қаржыландыруының негізгі ставкасы;
КШкшт – шығыстарды бөлу коэффициенті, жағдайдын құрамына кіретіні;
Кд- аурухана деңгейінің коэффициенті.
Мұнда базалық ставка облыс (аймақ) үшін бір емделген жағдайда
стационарлы емдеуді қаржыландыру мөлшерін құрайды.
KШТ бойынша шығындар коэффициенті республикалық деңгейде белгіленген
коэффициент болып табылады, ол осы топты шығындардың қарқындылығына
қатынасы бойынша барлық топтар үшін орташа шығындар қарқынынан сипаттайды.
Аурухана деңгейінің коэффициенті - бұл әкімшілік құралдармен
белгіленген орташа коэффициентпен салыстырғанда нақты аурухананың
шығындары.
Коэффициент емдеу кезінде аурухананы пайдаланғанда қымбат жабдықтарды
қолданғанда жоғарлануы мүмкін.
Облыстың (аймақ) барлық ауруханалар үшін аурухана коэффициентінің
деңгейі 1-ге тең болуы ұсынылады.
Мерзімдегі бір стационардың бюджеті клиникалық топтағы барлық
жағдайларды төлеу формасы бойынша есептеледі:
, (2.2)
Мұндағы:K – таңдалған КШТ үшін стационарлық істерді тіркеу нөмірі;
ЕСкшт– - белгілі бір (есепті) кезеңде осы клиникалық шығындық топ үшін
осы ауруханада емделетін істердің саны.
Жеке ауруханалардың қызметіне экономикалық баға беру үшін осы
ауруханаға медициналық емдеуді қамтамасыз етудің шығынды қарқындылығының (3-
ші формула) орташа салыстырмалы деңгейін көрсететін орташа шығыстарды бөлу
коэффициенті түсіндіріледі.Ең күрделі жағдайларда көмек көрсететін
жабдықталған ауруханалар ӨШБК-1 деңгейіне ие болады.
, (2.3)
Мұндағы: N – КШТ саны;
– ауруханалық шығын сыйымдылығының орташа коэффициенті;
ЕСепо– ауруханада емделгендердің жалпы саны.
Облыстың (облыста) стационарлық емдеуді қаржыландырудың жалпы сомасы
мына формула бойынша анықталады:
, (2.4)
Мұндағы:N– КШТ саны;
M – стационарлар саны.
Негізгі стационарлық көмек қаржыландыру мөлшерлемесі КШТ жүйесі
бойынша жұмыс істейтін аурухана алдағы кезеңге арналған жалпы бюджетті бөлу
жолымен анықталады, өткен кезең үшін осы стационарларда емделген (қабылдау
жалпы саны бірдей қалады деп болжанса сыртында)жағдайлар саны (формула 5).
,
(2.5)
мұндағы СТ.БЮДЖ. – КШТ жүйесінде жұмыс істейтін ауруханалардың жалпы
бюджеті;
ЕС – КШТ жүйесінде жұмыс істейтін барлық ауруханаларда өңделген
жағдайлардың саны.
Егер стационарлық деңгей коэффициенттері алдын-ала белгіленсе, онда
бұл түзету келесі формула бойынша базалық ставкаларды есептеуде енгізіледі:
, (2.6)
Мұндағы:M – ауруханалар саны.
Емдеуге жататын жағдайлар туралы деректер жинақталғанда және жеке
ауруханалар үшін орташа шығындар индикаторларының анықталуымен базалық
ставканы есептеудің толық формасы болады:
, (2.7)
Мұндағы:M – ауруханалар саны.
Клиникалықшығынды топтарды қалыптастыру кезінде (немесе жағдайларды
нақты КШТ-ға жатқызу) науқастарды емдеудің орташа тиімділігін анықтайтын
негізгі параметрлер жиынтығы ескеріледі.Бұл параметрлер: диагноз,
хирургиялық операциялардың болуы немесе болмауы, науқастың жас санаты. КШТ
шеңберінде стационарлық жағдайларды жіктеу ұлттық деңгейде жүзеге
асырылады.
КШТ жүйесі икемді және клиникалық және экономикалық деректерді
үздіксіз талдауды қажет етеді, сол себепті ұлттық деңгейде іс-әрекеттердің
топтастырылуын кезең-кезеңмен қайта қарау процесі олардың салыстырмалы
шығындарына сәйкес жүзеге асырылуы мүмкін.
Облыс бойынша стационарлық медициналық көмектің жалпы көлемін есептеу
алгоритмінің схемасы 2.2-суретте көрсетілген.Алгоритмнің бұл схемасына
клиникалық шығынды топ үшін бірыңғай емделетін жағдай бойынша шығындарды
есептеу, бірыңғай аурухананың шығындар коэффициенті, жеке ауруханалар үшін
толық базалық ставка, жеке клиникалық топтардың аурухана бюджеті кіреді.
Сурет 2.2 - Облыста стационарлық емделуді қаржыландырудың жалпы
сомасын есептеу алгоритмінің схемасы
2.2.2. Өмірдің орташа құнын (ӨОҚ) - Статистикалық өмірдің мәні (VOSL)
зиянды шығарындылардан болған зиянды есептеу.
2.2.3. Өмірдің орташа құнын (ӨОҚ) - Статистикалық өмірдің мәні (VOSL)
зиянды шығарындылардан болған зиянды есептеу.
Бұл сұрақтың негізгі параметрлері мен есептеу әдісі американдық
зерттеушілердің жұмыстарында келтірілген [28-33].
VOSL-ді есептеудегі маңызды мәселе - бұл аурулармен (мысалы, тамақтану
құрамы, қозғалыс сипаты және т.б.) салыстырмалы факторларды бақылау кезінде
ластағыштардың орташа деңгейімен аурулардың статистикалық корреляциялық
ақпараттарының болуы.
Бұл корреляция ерте өлім жағдайында ластаушы заттардың
концентрациясының ұлғаюының бірлігіне шаққандағы өлім деңгейінің пайыздық
өзгерісі ретінде доза әсерінің коэффициентін ескере отырып, доза әсерінің
эффектінің деңгейін есептеуге мүмкіндік берді (яғни, осылайша, коэффициент
0,01 мәніне көбейтілген).Бұл жағдайда мезгілсіз өлімді бағалауға стандартты
тәуелділік теңдеумен (8) ұсынылған.
, (2.8)
Мұндағы:M – мерзімінен бұрын қайтыс болған қосымша жағдайлар саны;
B – негізгі өлім деңгейі;
P – тәуекелге ұшырауы мүмкін халық;
E – тәуекелге ұшырауы мүмкін халыққа әсер етудің қарқындылығы;
A - ластаушы заттардың концентрациясы;
b – доза-эффект үшін доза-әсер коэффициенті.
Ауруларға арналған доза-эффект коэфициенттері жиі ластаушы заттардың
концентрациясының өзгеруіне байланысты денсаулыққа әсер етудің жалпы
өзгерісі ретінде көрсетіледі.Осыған байланысты ластаушы заттардың
денсаулығына әсер ететін қосымша жағдайларды(9) теңдеу көмегімен
есептеледі.
, (2.9)
Мұндағы:H – денсаулыққа әсер етудің қосымша жағдайлары;
d – доза-эффект науқастық әсерінің коэффициенті
Осылайша, VOSL статистикалық өмірдің мәнін көрсететін формуланы
пайдалану ұсынылады [14]:
, (2.10)
Мұндағы:өлім қауіпін төмендетуге қабілеті.
S - төлеу үшін ақша сомасы;
M– мерзімінен бұрын қайтыс болған қосымша жағдайлар саны (8-ші
формуланы қараңыз);
ТТ– тәуекелдің төмендеуі (осы коэффициенттің мәні 0.016 есептеулерде
қолдануға ұсынылады).
Статистикалық өмірдің құнын есептеу үшін алгоритмді суреттейтін
алгоритм схемасы - VOSL 2.3-суретте көрсетілген.
Сурет 2.3 - статистикалық өмірдің құнын есептеу үшін алгоритм схемасы
(VOSL)
Бұл есептеулер бізге белгілі бір адамның өмірінің кепілденген
сақталуына ақы төлеуге дайындық негізінде статистикалық әдіс арқылы
статистикалық өмірдің құнын есептеу мүмкіндігін береді. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың айтуы бойынша экологияның нашар
болу тәуекелділігінің жоғары аймағында төлеуге дайындығын үш құрамдас
бөлікке бөлуге болады: адам өзі төлейтін, ластаушы-өңдіріс және мемлекет
төлеуге дайындығы, яғни, бұл есептеулердің маңыздылығын көрсетеді және
экономикалық есептеулерді одан әрі реттеуге мүмкіндік береді.Яғни, бұл
есептеулер мемлекетке, адамға және ластаушы кәсіпорынға зиянды заттарды
шығарумен байланысты ауруларды емдеуге жұмсалатын шығындарды қайта бөлуге
мүмкіндік береді.
2.3 Құрылымдық-функционалдық сұлбаны әзірлеу
2.3.1. Өнеркәсіптік шығарындылардың қоғамдық денсаулыққа зиянды
экономикалық залалды бағалау үшін ақпараттық жүйені құру міндеті Қазақстан
Республикасының денсаулық сақтау саласына инвестицияларды жоспарлауды
автоматтандыру міндетінің құрамдас бөлігі болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz