ЖАСТА СТРЕССТІ ЖЕҢУДІҢ ГЕНДЕРЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

Боранбаева М. Б.

25-30 жаста стрессті жеңудің гендерлік ерекшеліктері

Дипломдық жұмыс

Мамандығы 5В050300 - «Психология»

Алматы 2020

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

«Қорғауға жіберілді»

кафедра меңгерушісі, З. Б. Мадалиева

психол. ғ. д., профессор

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «25-30 жаста стрессті жеңудің гендерлік ерекшеліктері»

5В050300 - «Психология» мамандығы бойынша

Орындаған

4курс студенті Б. М. Боранбаева

Ғылыми жетекші

к. психол. н., доцент Садыкова Н. М.

Норма бақылаушы Лиясова А. А.

Алматы 2020

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 4

1. 25-30 ЖАСТА СТРЕССТІ ЖЕҢУДІҢ ГЕНДЕРЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ

1. 1 . Отандық және шетелдік психологиядағы стрессті жеңудің гендерлік ерекшеліктері мәселелерінің теориялық негіздері . . . 8

1. 2 Жастардағы стресстің пайда болуына әсер ететін факторлар мен оның жастардағы көрінісі . . . 21

1. 3. Стресстің алдын-алудың және жеңудің жолдары . . . 29

1. 4 Бірінші бөлім бойынша қорытынды . . . 36

2. 25-30 ЖАСТА СТРЕССТІ ЖЕҢУДІҢ ГЕНДЕРЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ

2. 1 Психодиагностикалық зерттеу әдістемелерін және таңдау көлемін сипаттау . . . 37

2. 2 Эксперименттің жүру барысы . . . 40

2. 3. Зерттеу нәтижелерін талдау және статистикалық өңдеу . . . 41

2. 4 Екінші бөлім бойынша қорытынды . . . 61

Қорытынды . . .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

Қосымшалар

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысында алға қойылған мақсат және міндеттерге байланысты көптеген мәселелер теориялық және эксперименттік тұрғыдан зерттелінді. «25-30 жаста стресті жеңудің гендерлік ерекшелігі» тақырыбын толықтай ашу үшін біз ең алдымен «стресстің гендерлік ерекшеліктері» ұғымымен танысып, Отандық және шетелдік авторлардың көзқарастарымен таныстық. Екінші тоқталып өткен мәселе - жастардағы стресстің пайда болуына әсер ететін факторлар мен оның жастардағы көрінісі. Бұл тақырыпты баяндау барысында жастық шақ кезеңі, стресстің жастардағы көрінісін, стрессті жеңудің гендерлік ерекшелік мәселесін кең көлемде түсіндіріп өттік. Келесі қарастырылған тақырыпша бойынша стресстің алдын-алудың және жеңудің жолдарын жан-жақты талқыладық. Стресс түсінігі, оның пайда болу себептері, стрессті жеңудің түрлі жолдары бойынша толықтай қамтылып қарастырылды. Сонымен қатар 25-30 жаста стрессті жеңудің гендерлік ерекшелігі толықтай зерттеліп, стресті жеңудің ерекшеліктері мен ұсыныстар беріліп теориялық бөлім қорытындыланды.

Зерттеу жұмысының эксперименттік бөлімінде эксперименттің мақсаты, міндеті анықталды. Зерттеу жұмысының мақсатына сай болжам жасалынды және таңдау тобы анықталды. Таңдау тобы тақырып ерекшеліктеріне байланысты ұзақ әрі мұқият таңдалды. Экспериментке қажетті болған әдістемелер таңдалынып алынды.

Зерттеу жұмысына арқау болған ең өзекті мәселелердің бірі - Елбасымыздың жолдаған «Сындырлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» бағдарламасы болып табылады. Бұл жолдауда еліміз үшін маңызды болып табылатын барлық тақырыптар қамтылған. Зерттеу жұмысы үшін білім саласы және денсаулық саласындағы айтылған жаңалықтар, сонымен қатар жастар болашағы мен білім саласының дамуына жол ашатын ақпараттар өте маңызды болып келеді. Біздің еліміз әлемнің жаңаруына сәйкес дамып, алға қарай жылжып, заманға сай өзгеріп отыруы тиіс. Осындай даму барысындағы ескеретін жәйт - әлеуметтік жаңғырудың жаңа кезеңі. 2020 жыл - «Еріктілер» жылы деп жарияланды. Еріктілер қызметіне азаматтардың, әсіресе жастардың, студенттер мен оқушылардың қатысу аясын кеңейту, олардың бойында белсенді өмірлік ұстанымдарға қатысты дағды қалыптастыру - маңызды міндет болып табылады.

Жолдау бойынша келесі өзекті мәселелердің бірі - білім беру сапасына тоқталып өтсек. Жолдауға сәйкес, әлеуметтік жаңғырудың жаңа кезеңі, білім беру сапасын жақсарту, медициналық қызмет көрсетудің сапасы мен қолжетімділігін қамтамасыз ету, әлеуметтік көмек көрсету жүйесін дамыту секілді жаңа бағдарламалар ұйымдастырылуда.

Қоғамымызда жастардың еңбекке қабілетті болуы еліміздің болашағы үшін айтарлықтай маңызды. Себебі, келешек жастардың қолында. Жастардың оқу орнында, жұмыс орындарында стрестік жағдайларды жеңе білу, стресске төзімділік маңызды талаптардың бірі болмақ.

Зерттеу жұмысына негіз болған нақты мәселеге тоқталар болсақ - білім мәселесі. Келешек жастардың қолында болғандықтан, жастардың білімге құштар болып, жастарға заман талабына сай білім берумен қамтамасыз етілу қажет.

Осы жолдаудағы қарастырылған маңызды мақсат - түсіндіру жұмыстарынан бөлек нақты әрекетке көшу болып табылады[1] .

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әрбір адамда мінездің түрлі қасиеттері қалыптасқан. Адам мінезіндегі кейбір ерекшеліктер «жыныссыз», универсалды, ал кейбір ерекшеліктерді дәстүрлі бір үлгіде гендерлік айырмашылықтарға байланысты ер адам және әйел адам түсініктерімен байланыстырады. Сонымен қатар кейбір әйел мен ерлердің мінезі эволюциялық-генетикалық және физиологиялық негізінен болатыны туралы алғышарттар қалыптасқан. Мысалы, агрессивтілік және доминанттылық деңгейі ер адамға тән болып қарастырылады. Ал, мінездің басқа да қасиеттері тұлғаны жетілдіру, әлеуметтендіру, тәрбиелеу, дамыту сияқты үздіксіз процестерінде қалыптасады. Көптеген әдебиеттерде ер және әйел туралы гендерлік түсініктер әртүрлі мәдениеттерде ерекшеленеді. Осылайша, ер және әйелдің ерекшеленуі, көбінесе коммуникативті мінез-құлықтық нормаларына және әйел мен ердің өзара қарым қатынас сипатына айтарлықтай із қалдырады. Мінездің әйел және ерлерде әртүрлі көрінуі сипатына байланысты, оларда психологиялық стрессті түрліше бастан кешіреді деген түсінік қалыптасқан. Әсіресе, бүгінгі қоғамда стресстік күйді бастан кешірмеген адам кемде кем. Соңғы жылдардағы қоғамның қарқынды түрде дамуы, әлеуметтік желілердің көптігі, елімізде және әлемде болып жатқан әртүрлі құбылыстар, шиеленістік жағдайлар, зорлықтың көбеюі стресстік жағдайға тап болғандар санына елеулі әсер етуде. Әсіресе, жастарда кездесетін психологиялық стресс көптеген факторлармен сипатталады. Осы себепті, жастардағы стрессті жеңудің гендерлік ерекшеліктерін теориялық және эксперименттік зерттеу бүгінгі қоғамдағы өзекті мәселе болып табылады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі сонымен қатар, 25-30 жаста стрессті жеңудің гендерлік ерекшеліктері мәселесінің аз зерттелініп, жеткіліксіз өңделгенімен байланысты.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Жастардың стрессті жеңудегі гендерлік ерекшеліктерін зерттеу.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

Жастардың психологиялық ерекшеліктерін психология ғылымында стрессті жеңудің гендерлік ерекшеліктерін зерттеген теориялық зерттеулерді талдау
25-30 жастағы жаста стрессті жеңудің гендерлік ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу
Эксперимент нәтижелерін математикалық-статистикалық талдау
Зерттеу нәтижелерін қорытындылау, ұсыныстар беру

Зерттеу пәні: Гендерлік ерекшеліктерге байланысты туындайтын стресстің психологиялық негіздері.

Зерттеу нысаны: Әртүрлі жастағы жастардың стрессті жеңудің гендерлік ерекшеліктері.

Эксперименттің негізгі болжамы: 25 - 30 жас кезеңінде стрессті жеңуге гендерлік ерекшеліктер әсер етеді.

Жеке болжам:

25-30 жастағы ерлер сол жастағы әйелдерге қарағанда стресске аз ұшырайды.

Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы: 25-30жастағы кезеңде шынайы өмірдің адамгершілік, эстетикалық бейнесі ауқымды түрде дамиды, ұстанымдары қалыптасады, мінез қырлары тұрақталады.

М. Р. Руговина пайымдауынша, тұлғаның стресске төзімділігі функциялардың орнығуымен байланысты болып келеді[2] .

Э. Эриксон пікірінше, гендерлік сәйкестілік тұлғаның барлық жас кезеңдерінде болады. Кейбір жас кезеңдерінде күрделі және сыни жағдайлар болып тұрады. Адам өмір бойы осындай түрлі кезеңдерді басынан өткізіп, әлеуметтік тәжірибе алады және келесі жас кезеңіне өтеді. Алайда әлеуметтенудің белгілі бір жас кезеңіне бұл орын алмаса немесе жартылай болса, кейінгі кезеңдерде әлеумметтенуге теріс әсерін тигізеді[3] .

Осы зерттеу жұмысында қарастырылған мәселелердің бірі - жастардың стрессті жеңудегі гендерлік ерекшелігі болып табылады.

Адам өмірі тек мәселелерден ғана тұрмаса да, раушан гүліне толы бақтағы серуенге де ұқсамайды. Кез-келген басқан қадамында қауіпке ұрынуы мүмкін, бірақ психикасы дұрыс адам оларды жеңе алады. Дауыл басылып, соңынан қайта күн ашылады.

Кейбіреулер стресстен шығу үшін жақын достарымен, көршілерімен тіпті бөтен адамдармен сөйлесу пайдалы, кейбіреуі бәрін өз ішінде сақтайды. Кейбір психологиялық типтер стресспен ашық қарсылыққа түседі, кейбіреуі ол жоқ сияқты сыңай танытады. Кейбіреуі стрессті жеке өзінің қандай да бір қарсыласпен қайшылығы бар деп ойласа, басқалары одан қашып құтыла алмайтын заңды құбылыс деп қабылдайды[4] .

О. В. Хуклаева пікірінше, «тұлғаның психикалық денсаулығы тұлғаны толықтай қамтып тұрады, тұлғаның жас ерекшелігі қоғамдағы әлеуметтік рөлдерді түсініп, орындай алуы» болып табылады[5] .

Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: Зерттеу жұмысынан алынатын нәтиже еліміздің жастары үшін маңызды мәлімет болып табылады. Бұл зерттеу жұмысында стресстен шығу, стресті жеңудің ерекшелігі бағытында бірнеше психологиялық жаттығулар қарастырылған. Зерттеу жұмысында келтірілген мәліметтерді педагогика, психология, медицина салаларында қызмет ететін қызметкерлерге қолдануға болады.

Зерттеу жұмысының әдістемелері:

1. Сандра Бэм сауалнамасы;

2. Спилбергердің реактивті мазасыздықтың тесті;

3. А. О. Прохоров стресс жағдайының диагностикасы әдістемесі

4. Лемур-Тесью-Филлион «PSM-25 психологиялық стресстің ауқымы» әдістемесі

Таңдау тобы: Зерттеудің мақсатына жету үшін 30 ер және 30 әйел таңдалып алынды. Сыналушылардың жас шамасы 25-30 жас аралығын құрады.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс теориялық бөлімнен, эксперименттік бөлімнен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымша мәліметтерден тұрады.

Зерттеу жұмысының кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы айтылады. Жұмыста пайдаланылған зерттеу әдістерінің ерекшеліктері ашылып, зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеу кезеңдері, теориялық және эксперименттік мәні сипатталып, зерттеу жұмысының құрылымы қамтылған.

Зерттеу жұмысының «25-30 жаста стрессті жеңудің гендерлік ерекшелігін теориялық зерттеу» атты бірінші бөлімінде стрессті жеңудегі гендерлік ерекшелік мәселесіне байланысты психологиялық еңбектер және көзқарастарға талдау жасалынып, негізгі тұжырымдары басшылыққа алынып, теориялық негізі анықталды. Жастардағы стресстің пайда болуына әсер ететін факторлар мен оның жастардағы көрінісі қарастырылды. Сонымен қатар стресстің алдын-алудың және жеңудің жолдары анықталып, зерттеу жұмысының теориялық бөлімі қорытындыланды.

Зерттеу жұмысының кезеңдері :

Зерттеу жұмысының бірінші кезеңінде жастардың стрессті жеңудегі гендерлік айырмашылықтарын байланысты теориялық зерттеу жүзеге асырылды.
Зерттеудің екінші кезеңінде зерттеудің негізгі эксперименттік бөлімі жүзеге асырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысының нәтижелері жүйеленіп, талдауға түсті, негізгі қорытындылар алынды.

25-30ЖАСТА СТРЕССТІ ЖЕҢУДІҢ ГЕНДЕРЛІК ЕРЕКШЕЛІГІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ

Отандық және шетелдік психологиядағы стресстің гендерлік ерекшеліктері мәселелерінің теориялық негіздері

Бүгінгі таңда стресс мәселесі әлемдік психологиялық ғылымдар мен тәжірибеде өзекті әрі маңызды тақырыптардың бірі ретінде зерттелуде. Ағылшын тілінен аударылған стресс түсінігі шиеленіс, қысым, сондай-ақ осы жағдайды тудыратын сыртқы әсерді білдіреді. Жағымсыз, теріс эмоциялар тудыратын стресс түрі дистресс, жағымды, ұнамды эмоциялар тудыратын стресс түрі эустресс деп аталады[6, 25-28б] . Бұл терминдерді алғаш рет ғылыми тезаурусқа стресс тұжырымдамасының негізін қалаушы, канадалық физиолог Ганс Селье енгізді. Оның анықтамасы бойынша, стресс - организмнің жағымсыз әсерлерге жауап ретінде туған бейімделу әрекеттерінің жиынтығы болып табылады. Әйгілі ғалым бастапқыда стрессті сыртқы күшті тітіркендіргіштерге ағзаның жауап қайтаруында туындайтын ерекше қалып ретінде түсінеді, кейіннен өз зерттеуін жалғастыра келе, стресс өмірде кездесетін кез келген қойылған талаптарға ағзаның кездейсоқ қайтаратын жауабы ретінде тұжырымдама жасайды[7, 123-139б] .

В. П. Зинценко мен Б. Г. Мещеряков түсінігі бойынша, стресс - қарапайым өмірде кездесетін немесе кейбір кездерде адамның келеңсіз, сәтсіз жағдайларға тап болғандағынан туынтап отыратын іс әрекеттік процесс[8, 191б] .

Стресс мазмұны бойынша екі түрге бөлінеді. Осы тұрғыда әлемдік мәдениетке үлес қосқан ерте заман ғұламасы Әбу Әли Ибн Синаның қойларға жасаған тәжірибесін мысалға алып қарауымызға болады. Ерте заман ғұламасы өзінің экспериментінде қораға бір қойды жалғыз қамауға алады. Қамауға алынған қойды басқа қойлар көріп сырттай бақылап тұрады, екінші бір қойды қасқырдың апанының маңында орналасқан келесі қораға жалғыз қамайды. Бірінші қамалған қой басқа қойларға қосылғысы кеп талпынады, маңырау үстінде болады, алайда өзінің алдына әкелген шөп-жемді жеп жата береді. Келесі қамаудағы қой қасқырлар қойға жақындамаса да, қасқырды көрген сайын қорқып, үрейленіп қашуға әрекет етеді. Екінші қамаудағы қойға да жем-шөп әкелінсе де, қой оны жемей, азып, әлсіреп кетеді. Кез келген адамдар да сол сияқты жоғары нәрселерді көретін болса оған қарай жақындағысы келіп, адамда жағымды стресс пайда болады. Ал жағымсыз нәрселерді көретін болса одан қашып, үркіп, тұлғада жағымсыз стресс пайда бола бастайды[9, 408б] .

Психологиялық стрессті ақпараттық стресс және эмоциялық стресс деп бөлуімізге болады. Ақпараттық стресс өмірде кенеттен пайда болатын түрлі жағымсыз хабар есту нәтижесінде пайда болады. Осындай кезеңдерде ақпараттық стрессті бастан кешірген адам қиналып, абыржып қалады. Себебі, кенеттен болатын ақпараттарды қабылдауда дұрыс мінез-құлық түрлерін игермегендіктен, осындай сәттерге дайын болуға тәжірибелік қор болмағандықтан болады. Стресстің келесі түрі эмоциялық стресс біреуге өте қатты өкпелі болған кезде, кенеттен қорыққан кезінде, көңіл қалу сияқты құбылыстармен сипатталады. Эмоциялық стресс кезінде адам ағзасында жоғары жүйке жүйесінде тежелу белсенді түрде болады.

Қазіргі таңда стрессті ерекше психикалық жағдайына қауіп төндіретін төтенше әсерлерде туындайтын функционалды күй ретінде сипаттау әдетке айналды. Осылайша, стресс мінез-құлықтық, вегетативті, гуморальды, биохимиялық деңгейлерде, сондай-ақ субъективті эмоционалдық стресті қоса алғанда, психикалық деңгейдегі өзгерістер кешенін қамтитын организм реакциясы ретінде туындайды[10, 334б] . Стресстің биологиялық функциясы-бейімделу болып табылады. Ол ағзаны қауіпті, физикалық және психикалық әсерлерден қорғауға арналған. Сондықтан стресстің пайда болуы адамның қауіпті әсерлерге қарсы тұруға бағытталған қызметтің белгілі бір түріне қосылатынын білдіреді. Қызметтің бұл түріне ерекше физиологиялық жағдай және әртүрлі физиологиялық және психологиялық реакциялар кешені сәйкес келеді. Стресс дамыған сайын ағзаның физиологиялық жағдайы мен реакциясы өзгереді. Жалпы, стресс, бұл өмірде туындаған қиындықтарды жеңу үшін жеке ресурстарды жұмылдыруға ықпал ететін салауатты ағзадағы қалыпты құбылыс. Бұл биологиялық жүйенің қорғаныс механизмі болып табылады[10, 335б] . Стресс кезінде агрессия, есту қабілетінің әлсіреуі, уақытты қабылдау бұзылуы мүмкін, сондай-ақ галлюцинация пайда болуы мүмкін және психикалық процестердің динамикалық сипаттамалары өзгереді.

Е. Черепанова айтуынша, стресс кезінде адам «дайындық алдында» болады. Физикалық және психологиялық тұрғыдан өзін-өзі жоғары деп санайды. Бұл кезеңде жиі психосоматикалық аурулар (гастриттер, колиттер, асқазан ойық жаралары, аллергиялар) болуы мүмкін, бірақ үшінші сатыға өткен болса, адамға күш жігер қажет болады[11, 264б] . Мысал ретінде автор 1992-1993 жылдардағы оқиғаларды келтіреді, ол кезде біздің қоғамымыз өте тез әлеуметтік, экономикалық және саяси өзгерістерге ұшырады. Дәл осы кезде ауруханалар мен емханалар бос болды, өйткені адамдар қиын жағдайда өмір сүру үшін барлық бейімделу ресурстарын өз иеліктеріне жұмылдыруға мәжбүр болды.

Сонымен, О. С. Копина, Е. А. Суслова, Е. В. Заикин стресстің себептері мен деңгейлерін зерттей келе, психоэмоционалды стрессті ең жоғарғысы деп санады[12, 32-38б]

Психоэмоционалдық шиеленістің ең жоғары деңгейі бар топтардың қатарына жатады:

Әйелдер

Жастар (25-30)
40 жастан асқандар
бастауыш және жоғары білімі бар адамдар тобы
ажырасқандар
зейнеткерлер мен жұмыссыздар
Өзіндік бағалауы төмен адамдар

О. Б. Долгинова мен Е. Б. Красная болашақ психолог - студенттердің макротравмаларын зерттей келе, олардың тәжірибесінде мынадай мәселелердің бар екендігін көрсетті:

Оқу орнын өзгерту (жоғары оқу орнына қабылдау немесе университетті ауыстыру) - 100%;
Махаббат қатынасынан болатын жыныстық қатынастардың болуы- 93%
Достық сипатындағы өзгеріс - 82%
Қызметтің әртүрлі салаларындағы жетістіктермен байланысты жеке өзгерістер - 71%
Туыстарымен қарым - қатынас сипатының өзгеруі - 71%
Тұрғылықты жерін ауыстыру - 57%
Жақындарынан айырылу - 54%;
Денсаулыққа қатысты мәселелер - 32 %[13, 261б] .

Макротравмалар көбінесе жан-жақты қабылданады. Студенттер үш негізгі макротравмаларды атап көрсетті. Олар: көшу, жоғарғы оқу орнына түсу, бос уақыттарды пайдалану. Бұл факторлар кез келген адам үшін қандай да бір мәселелердің болашақ психологтың тұлғалық қалыптасуының сипатын көрсетеді өзектілігі оның жеке ерекшеліктерімен (құндылықтар, тұлғаның бағыттылығы, эмоциялық байланыстардың сипаты және т. б. ) және стрессті жеңудің жеке тәсілдерімен ерекшеленеді.

Ю. А. Александровский өз зерттеулерінде стресстің клиникалық - психопатологиялық көріністеріне көп көңіл бөледі және психикалық дезадаптацияның көрсеткіші жеке - экстремалды сипатқа ие болатын психотравмалық жағдайында адамның мақсатты әрекет етуінің жетіспеушілігі болып табылады деп санайды[14, 400б] .

Д. Хоффельд өрт сөндірушілерде болатын стресстің себептерін зерттеді. Себебі, өрт сөндірушілердің өмірі өзінің қатарластарына қарағанда қысқа болып келеді. Стресс кезінде ауыр физикалық және психикалық аурулар туындайды және адамда жұмысқа деген қабілеттілік төмендейді. Өрт сөндірушілерді шақырту бойынша өрт сөндірушілердің 75%-ы жарақаттан кейінгі стресстік бұзылулар синдромымен және т. б. зардап шегеді. Автордың айтуынша, стресстің физикалық (шу, экстремалды жағдайлар, от, улы газдар, жарылыстар және т. б. ), психикалық (балалар мен жасөспірімдердің өлімі немесе өлім қаупі, адамдардың жаппай жаралануы, отбасы үшін қорқыныш және т. б. ), әлеуметтік (басшылықтың авторитарлық стилі, сын, мәжбүрлеу және т. б. ), жеке және материалдық түрлері бар деп есептейді. Стресс өрт сөндірушілерде физиологиялық реакцияны (жүрек-қантамыр жүйесінің, ішектің аурулары, аллергия, ревматизм, пародонтоз, депрессия, ұйқының бұзылуы, шизофрения, психоздар, мигрень және т. б. ), сондай-ақ психикалық реакцияны (эмоциялық реакция, посттравматикалық стресстік бұзылу синдромы) тудырады[15, 320б] .

Израиль ғалымдары 1946-1965 жж Асбесттің зиянды әсеріне ұшыраған 18, 2 жыл орташа электр тәжірибесінде жұмыс істейтін ер адамдарды (16 адам) зерттеді. 1992 жылы 4 адам мезотелиомадан қайтыс болды, ал қалғандары өкпе қызметін тексеріп, кеуде қуысы мен өкпені КТ-сканерлеу жүргізді. Олардың барлығы асбестозға ұқсас өкпе ауруынан зардап шекті. Сыналушылардың мазасыздану көріністері және көңіл-күйдің төмендеуі (Гамильтон мазасыздану шкаласы-ВШБ) сәйкес келеді. Нәтижесінде сыналушылардың 50%-да жарақаттан кейінгі стресстік бұзушылық анықталды. Жарақаттан кейінгі стресстік бұзылушылықпен зардап шеккендерде мазасыздық деңгейі жоғары болды[15; 420б] .

Психологиялық стресс ағзаның әртүрлі функционалды жүйелеріндегі өзгерістерде көрінуі мүмкін, ал бұзылулардың қарқындылығы эмоционалды көңіл-күйдің кішкентай өзгеруінен асқазан жарасы немесе миокард инфарктісі сияқты ауыр ауруларға дейін өзгеруі мүмкін. Стрессорлық реакцияларды жіктеудің бірнеше жолы бар, бірақ психологтар үшін оларды стресстің мінез-құлықтық, интеллектуалдық, эмоциялық және физиологиялық көріністеріне бөлу перспективалы болып табылады.

Бұрын ағзаның реакцияларының ұқсас жіктемесі психологиялық стресстің жиі жүретін мазасыздық жағдайын зерттеу үшін қолданылған. Сонымен Дэвид Джот Натт мазасыздықты қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын төрт компонентті анықтайды[16; 35б] .

1. Көңіл-күй(мысалы, толқу)

2. Танымдық сала(жағымсыз естеліктер)

3. Физиологиялық көріністер(терлеу, шаршау)

4. Мінез-құлық реакциясы.

Осы тәсілге сәйкес біз стресстің мінез-құлық, интеллектуалдық, эмоционалды және физиологиялық көріністерін бөлек қарастырамыз, стресстің осы формалары арасында жақын объективті қатынастар бар екенін табиғи түрде түсінеміз.

Стресс кезіндегі мінез-құлық реакцияларының өзгеруі.

Зерттеу ыңғайлылығы үшін стресс мінез-құлықтық көріністерінің барлық алуан түрлілігін төрт топқа бөлуге болады. Олар : психомоториканың бұзылуы (бұлшықеттердің қысымы, тыныс ырғағының өзгеруі), өмір салтын өзгерту (күн тәртібіндегі өзгерістер, ұйқының бұзылуы), кәсіби бұзушылық (еңбек өнімділігінің төмендеуі), әлеуметтік рөлдік функциялардың бұзылуы (жанжалдың өсуі, агрессивтіліктің артуы) . Стресс кезіндегі мінез-құлық реакцияларының өзгеруі стресстің орнын толтырудың жеткіліксіз әрекеттеріне алып келеді.

Психомоториканың бұзылуы:

1. бұлшықеттердің қысымы;

2. қолдың дірілдеуі;

3. тыныс алу ырғағының өзгеруі;

4. дауыстың дірілдеуі;

5. сөйлеу функцияларының бұзылуы және т. б.

Күн тәртібінің бұзылуы ұйқының қысқаруымен, түнгі уақытта жұмыс циклдарының ауысуымен, пайдалы нәрселерден бас тартумен және стресстің орнын толтырудың жеткіліксіз әдістерімен ауыстырылуы мүмкін.

Кәсіби бұзушылықтар жұмыста күнделікті іс-әрекеттерді орындау кезіндегі қателіктер санының көбеюімен, уақыттың жетіспеушілігімен, кәсіби қызметтің өнімділігінің төмендігімен көрінеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.