Жасөспірімдік кезең сатылары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

КІРІСПЕ: 1. ЖАСӨСПІРІМДІК ШАҚТАҒЫ КӨШБАСШЫ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

5: 8

КІРІСПЕ: 1. 1 Жасөсіпірімдік шақтың жалпы психологиялық ерекшеліктері . . .

5: 8

КІРІСПЕ: 1. 2 Жасөспірімдік кезеңіндегі көшбасшылық қасиеттің көріну сипаты . . .

5: 21

КІРІСПЕ:

1. 3 Жасөспірімдердегі көшбасшылық қасиеттің тұлғалық ерекшеліктері . . .

1. 4 Бірінші бөлім бойынша қорытынды . . .

КІРІСПЕ: 2. ЖАСӨСПІРІМДІК ШАҚТАҒЫ КӨШБАСШЫ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ . . .

5: 45

КІРІСПЕ: 2. 1 Зерттеудің мақсаты, болжамы мен міндеттері . . .

5: 45

КІРІСПЕ: 2. 2 Таңдау топтарының сипаттамасы және зерттеу әдістемелері . . .

5: 45

КІРІСПЕ: 2. 3 Зерттеу нәтижелерін талдау . . .

5: 51

КІРІСПЕ: 2. 4 Эмпирикалық зерттеуді қорытындылау . . .

5: 68

КІРІСПЕ: ҚОРЫТЫНДЫ . . .

5: 70

КІРІСПЕ: ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

5: 71

КІРІСПЕ: ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Дипломдық жұмыстың тақырыбы «Жасөспірімдік шақтағы көшбасшы тұлғасының психологиялық ерекшеліктері» деп аталады. Тақырыптың өзектілігі қазіргі кездегі жасөспірімдердің мінез-құлқындағы, олардың іс-әрекеттеріндегі өзгерісіне байланысты көшбасшылық қасиеттерінің олардың тұлға ретінде қалыптасуына әсерін зерттеу қажеттілігінде көрінеді. Әрбір адам тұлға болып қалыптасуында көптеген қиындықтардан, сынақтардан, өзгерістерден өтеді. Ал, олардың бойындағы көшбасшылық қасиеттер олардың тұлғалық қалыптасуына ықпал етпей қоймайды. Сондықтан да, осы көшбасшылық қасиеттердің жағымды немесе жағымсыз әсерін анықтау осы тақырып көлемінде зерттеу жүргізуді талап етті.

Жас ерекшелік психологияда тұлғаның даму кезеңдерінің ішінде аса көп көңіл бөлетін кезең - жасөспірімдік кезең болып саналады. Қоғамда жастарды коммуникативті тәрбиелеу тәжірибесі барысында жасөспірімдердің өзіне деген қатынастары, өзіндік бағалаулары, өзінің қатарларынан озып, көшбасшылыққа ұмтылуы, әрдайым алда, назарда болуына ұмтылуын, олардың мінез-құлықтарының әртүрлі жақтарын, мінез-құлық мотивтерін, әсер етуші ықпалдарды, өзіндік реттелуді кешенді зерттеу әрқашанда маңызды психологиялық зерттеулердің бірі болып табылады.

Жасөспірімдік кезеңде бұрын қалыптасқан психологиялық құрылымдардың қайта құрылуы ғана жүріп қоймай, сонымен бірге жаңа білімдер қалыптасып, саналық көзқарастар мен әлеуметтік ішкі ыңғайланудың қалыптасуының жалпы бағыттылығы өседі. Жасөспірім жасының өзіне тән ерекшелігі оқу үлгерімінің төмендеуі, жұмыс қабілетінің түсуі тұлғалық ішкі құрылымындағы дисгормония, мінез-құлықтың қарсыласқан негативті сипаты - бұл жас сатысын ішкі және сыртқы қатынастардағы бағдарлануды жоғалтқан, «Мен» және әлемнің бөліну сатысы деп айтуға болады.

Жасөспірімдерде осы кезеңнің өтуі барысында біршама өзгерістерді бастарынан өткереді. Өз ортасында, араласатын достарының арасында, қоршаған орта адамдарының назарында болғанды қалайды. Осыған сәйкес өзін жақсы жағынан көрсетуге талпынады. Сыныпта ұйымдастырушылық шараларына белсене қатысып, өзін алға тартуға тырысады. Коммуникативті бейімділік те осыған сәйкес жоғары деңгейде болады. Ал осы жерде сөз болып отырған көшбасшылық қасиеттің жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуына әсер етпей қоймайтыны анық.

Осыған орай, таңдап алынған зерттеу тақырыбының өзектілігі қазіргі кездегі жасөспірімдердің мінезіндегі, олардың іс-әрекеттеріндегі өзгерісіне байланысты көшбасшылық қасиеттерінің олардың тұлға ретінде қалыптасуына әсерін зерттеу қажеттілігінде көрінеді.

Дипломдық жұмыстың мақсаты : жасөспірімдердің көшбасшылық қасиеттерін зерттей отырып, олардың тұлғалық қалыптасуына әсерін анықтау болып табылады.

Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделеді:

жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
көшбасшы мен көшбасшылық түсініктерінің мәнін аша отырып, жасөспірімдерде көшбасшылық қасиеттердің қалыптасу мен мәселелерін қарастыру;
жасөспірімдердің көшбасшылық қасиеттерінің олардың тұлғалық қалыптасуына әсерін зерттеу;
жасөспірімдердегі көшбасшылық қасиеттің тұлғалық қалыптасуына әсерін анықтау мақсатында жүргізілетін зерттеуде қолданылатын әдістемелерге тоқталып өту;
зерттеу барысында алынған мәліметтерді талдау және қорытынды жасау;
жасөспірімдерде көшбасшылық қасиеттерді қалыптастыруға ұсыныстар жасау.

Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: ҚР Алматы қаласындағы М. Мақатаев атындағы №140 гимназияның 9 - сынып оқушылары.

Зерттеу пәні: жасөспірімдік кезеңдегі көшбасшы тұлғасының психологиялық ерекшеліктері.

Зерттеудің негізгі болжамы: жасөспірімдердің көшбасшылық қасиеті олардың коммуникативті, ұйымдастырушылық бейімділігінің және өзіндік «Менінің» қалыптасуына әсер етеді.

Дипломдық жұмыстың теориялық маңыздылығы : жасөспірімдік кезеңдегі көшбасшылық қасиеттердің балалардың тұлғалық қалыптасуында әсерін зерттеу саласында білімдерді байытып, нақтылауында көрінеді.

Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы : зерттеу барысында алынған нәтижелерді жасөспірімдерді анықтау қажет етілетін кез келген оқу мекемелерінде қолданылу мүмкіндігінде байқалады.

Зерттеу әдістері : жасөспірімдердегі көшбасшылық қасиеттің тұлғалық қалыптасуына әсерін анықтау үшін келесідей әдістемелер қолданылды:

Анкета «Мен көшбасшымын ба?». А. Н. Лутошкин.
«Көшбасшы» әдістемесі (Е. Жариков, Е. Крушельницкий) .
Коммуникативті және ұйымдастырушылық бейімділікті анықтауға арналған В. Синявский және Б. А. Федорошиннің «КОС» әдістемесі.

Дипломдық жұмысты жазуда Р. С. Немовтың, Л. С. Выготский, Л. И. Божович, Д. Б. Эльконин, Г. В. Драгунова, И. С. Кон және басқалардың еңбектері, шетелдік және отандық ғылыми журналдар, конференция материалдары және диссертациялар қолданылды.

Таңдау тобы: біздің зерттеу жұмысымызға 14 пен 16 жас шамасы аралығындағы 81 жасөспірім қыз және ер балалар алынды. Олар Алматы қаласындағы М. Мақатаев атындағы №140 гимназияның 9 - сынып оқушылары.

Кілттік сөздер : жасөспірім, тұлғалық қасиеттер, көшбасшы стильдері.

Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

Бірінші тарауда жасөспірімдер, жасөспірімдік кезең, осы кезеңнің сатылары, жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктеріне және осы кезеңді қарастырған психологтар мен ғалымдардың тұжырымдамалары мен теорияларына тоқталып өтіп, жасөспірімдерде көшбасшылық қасиеттердің қалыптасуы мен мәселелеріне ерекше мән беріп, жан-жақты қарастырылған. Сонымен қатар, жасөспірімдердің бойындағы көшбасшылық қасиеттердің олардың тұлға болып қалыптасуына әсері талданған.

Екінші тарауда жаөспірімдердің көшбасшылық қасиеттерінің тұлғалық қалыптасуына әсерін анықтауда қолданылатын әдістемелерге, зерттеуге қатысқан таңдау топтарына сипаттама беріліп, Ш. Уәлиханов атындағы №12 гимназияның жасөспірімдеріне жүргізілген зерттеудің нәтижелері талданған. Зерттеу барысында объект ретінде мектептің тоғызыншы сынып оқушылары алынды. Оларға алдымен көшбасшылық қасиеттің деңгейін анықтайтын анкета жүргізіліп, кейін бойында көшбасшылық қасиеті жоғары жасөспірімдер іріктеліп алынып, оларға екі әдістеме жүргізілді. Жалпы әдістемелерді жүргізу барысында анықталғаны - жасөспірімдердің көшбасшылық қасиеті мен олардың коммуникативті және ұйымдастырушылық бейімділіктерінің арасында корреляциялық байланыстың бар екендігі. Яғни, бұл дегеніміз - жасөспірімдердегі көшбасшылық қасиеттің олардағы ұйымдастырушылық пен коммуникативті бейімділіктеріне оң әсер ететіндігінің дәлелі.

Димломдық жұмыс 75 беттен тұрады және онда 14 кесте мен 3 сурет қамтылған.

1. ЖАСӨСПІРІМДІК ШАҚТАҒЫ КӨШБАСШЫ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1. 1 Жасөсіпірімдік кезеңнің жалпы психологиялық ерекшеліктері

Адамның жастық дамуы бірнеше кезеңнен өтеді. Осы кезеңдердің барлығы адамның дамуында өзіндік ерекшелікке ие. Алайда, адамның тұлға болып қалыптасуы үшін жасөспірімдік кезеңнің алатын орны ерекше. Қазіргі таңда жасөспірімдік кезең мұғалімдер мен ата-аналарды ғана қызықтырып қоймайды, сонымен қатар психологиялық ғылымның теоретиктерін, психолог-практиктерді, зерттеушілерді де қызықтырып келеді.

Жасөспірімдік кезең - балалық кезеңнен ересектік кезеңге өту аралығындағы кезең, яғни адам өміріндегі жеткіншектік пен ересектіктің арасындағы кезең. Бұл кезеңде бала балалықтан ересектікке өтеді. Субъективті тұрғыдан жасөспірім өзін ересекпін деп есептемейді, өзін солай ұстайды. Бірақ, мұғалім және ата-аналар оның жасөспірім екенін ұмытпауы керек. Жасөспірімнің күш-қуаты, өнегелігі, ақыл-ой, әсемдік талғамы, еңбек қабілеті дамуында және тұлғасының қалыптасуында сапалық өзгерістер пайда болады.

Бір жағынан, бұл күрделі кезеңге танымдық жағымсыз көріністер, тұлға құрылымындағы үйлесімсіздік тән болса, басқа жағынан алғанда жасөспірімдік кезең көптеген жағымды факторлармен сипатталады: баланың дербестігі артады, басқа балалар және ересек адамдармен қарым-қатынасы алуан түрлі бола бастайды, оның қызмет саласы кеңейе түседі және т. б. Жасөспірімдік кезеңдегі балалар тұлғасының психологиялық ерекшеліктері Л. И. Божович [1], В. Давыдов [2], Т. В. Драгунова [3], А. К. Маркова [4], Д. И. Фельдштейн [5], Д. Б. Эльконин [6] және т. б. еңбектерінде қарастырылған.

Жасөспірімдік кезеңнің ерекшеліктерін түсіну үшін алдымен атақты ғалымдар мен психологтардың жасөспірімдік кезеңге берген анықтамаларын қарастырайық.

Жасөспірімдік кезеңді зерттеу XIX ғасырдың аяғынан басталған, ол кезде алғашында қоғамның жоғарғы қабатындағы жасөспірімдер өкілдері зерттелген. Нәтижесінде XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ішкі дағдарыстың кезеңі болып табылатын жасөспірімділіктің романтикалық моделі алға шықты, оған сезімдердің оянуын да жатқызуымызға болады. XX ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап жағдай бірден өзгерді: Э. Шпрангердің [7], С. Л. Рубинштейннің [8], Ф. Райстың [9], Л. С. Выготскийдің [10] еңбектерінен кейін, ал кейіннен Б. Заззо мен басқаларынан кейін этномәдениеттік және әлеуметтік-мәдени айырмашылықтарды тіркемей, жасөспірімдік жасты талдау мүмкін болмай кетті [11, 42б] .

Жасөспірімдік кезеңдегі дамудың әлеуметтік жағдайы туралы атап айтатын мәселе: осы кезеңдегі жасөспірімдер дербес өмірге кірудің алғашқы кезеңдерін басынан өткізе бастайды. Жеткіншектік кезеңнен жасөспірімдік кезеңге өту ішкі позициялардың бірден өзгеруімен байланысты, болашаққа деген ұмтылыс тұлғаның басты бағыты болғанда, мамандық, өмірлік жол таңдау мәселелері «аффективті орталыққа» айналады, содан кейін жасөспірімнің барлық іс-әрекеті мен қызығушылықтары осының айналасында болмақ.

Американдық зерттеуші Ст. Холл жасөспірімдік кезеңді «осы кезеңді бастан өткере отырып, жеке-даралық сезімге ие болатын сана-сезімнің дағдарысы» деп атап көрсетеді [12, ] .

Ал, басқа танымал зерттеуші әрі неміс психологы Э. Шпрангер өзінің мәдени-психологиялық концепциясында жасөспірімдік кезеңді «мәдениетке өз-өзінен бірігіп кету: жеке-дара психиканың объективті және нормативті рухына бірігіп кету кезеңі» деп қарастырды. Э. Шпрангердің айтуы бойынша, жасөспірімдік кезеңдегі негізгі жетістіктері - МЕНді ашу, рефлексияның қалыптасуы, өзінің даралығын сезіну. Бұлар туралы алда кеңінен тоқталып өтеміз [13] .

Ресейлік педагог әрі психолог Д. И. Фельдштейн жасөспірімдік кезеңді жоғары белсенділік, бастамашылдық, тануға, қауіп-қатерге, тәуекелге ұмтылыс кезеңі деп сипаттайды. Жасөспірімдерде тұлғаның ерік-жігерлі саласы дамиды. Бірақ бір қызметте ерік-жігерді көрсете отырып, оқушы басқа қызметте ерік-жігерсіз болады. Жасөспірімдер өте қызуқанды болады, олар көңіл-күйдің өзгерістері мен аффективті өзгерістерге бейім келеді. [14, 191 б] .

Неміс психологы Ш. Бюлер жасөспірімдік кезеңді биологиялық тұрғыдан зерттей отырып, биологиялық қажеттіліктердің пісіп жетілуімен байланысты арнайы психикалық құбылыстарды анықтады. Бюлер еңбектерінде жасөспірімдік кезеңді ағзаның жетілуі мен психикалық дамудың тұтастығы ретінде қарастыруға ұмтылды [15] .

Неміс психологы әрі философы В. Штерн жасөспірімдік кезеңді бала ойыны мен ересек адамның маңызды әрі жауапкершілігі бар қызметі арасындағы аралық кезең ретінде сипаттады. Штерн бойынша, тұлғаның адами типі құндылықтарға себепші болады. [16, 356 б] .

Швейцарияның атақты психологы Ж. Пиаже концепциясында жасөспірімдік кезеңде «соңғы іргелі децентрация жүреді - бала объектілерді қабылдау кеңістігіндегі жағдайларға тәуелді болудан босанып, оны қалайша өзгертуге болады деген тұрғыдан қарай бастайды» деп жазады. Ж. Пиаженің пікірінше, бұл кезеңде тұлға толығымен қалыптасып, өмір бағдарламасы құрылады [17] .

Американдық психолог Э. Эриксон өзінің эпигенетикалық теориясында жасөспірімдік кезеңді ұқсастық дағдарысы, яғни ұқсастықтың қалыптасуы ретінде анықтады. Эриксонның айтуы бойынша, ұқсастықтың қалыптасуы өзін - өзі билеу үрдісі болып табылады. Ұқсастықты екі шамада қарастыруға болады: уақытша және жағдайлық-рөлдік. Уақытша шамада қарастырғанда ұқсастық өткенмен, осы шақпен және болашақпен байланысты қамтамасыз етеді. Жағдайлық-рөлдік шамада ұқсастық көптеген жағдайлар мен рөлдердің тұтастығын қолдайтын орталық бір құрылымды құрайды. Ұқсастықты қалыптастырған адам жағдайдан тәуелсіз, адекватты болып қала береді [18, 153 б] .

Л. Ф. Обухова психологиялық зерттеулерінде жасөспірім тұлғасының ерекшелігі психологиялық жаңа құрылымдардың түп тамыры, жеткіншек жаста қалыптасып қойған туындысы болып табылады. Өзіндік жеке тұлғасына деген қызығушылықтың күшеюі, сыншылдықтың көрінуі - бұлардың барлығы ерте жеткіншек жаста сақталады, бірақ, олар мәнді өзгерістерге ұшырап, саналы түрде бейнеленеді. Ең негізгі мәнді өзгеріс -тұлғаның өзіндік дамуында болады. Оның айрықша ерекшелігі болып, өзіндік рефлексиясының күштілігі табылады. Яғни, өзін - өзі тануға, бағалауға, өз мүмкіншіліктері мен қабілеттіліктерін білуге талпынысы жатады. «Мен кіммін?», «Мен қандаймын?», «Менің қабілеттерім қандай?», «Менің өмірлік идеалым қандай?», «Мен кім болғым келеді?» - міне осы сияқты сұрақтар жасөспірім жастағыларға өте қатты әсер етеді. Филип Роистың «Психология подроскового и юношеского возраста» -оқулығында: жасөспірімдердің өзінің уайым - қайғылары, ойлары, сезімдері мен қызығушылықтары, арман - тілектері мен талпыныстары нақты зерттеу мен зейін салу мәніне айналады дейді. Бұл кезеңде оқушы өзінің ішкі әлемін енді ашады, субъективті уайымдарына, «Өзіндік меніне» қызығушылық таныта бастайды. Өз тұлғасына, қызығушылығына төмен жеткіншектерге қарағанда, жасөспірімдердің өзін - өзі тануы, өзіндік сана - сезімі белсенді және өз тұлғасын өз - өзіне бағындыруы туа бастайды [19] .

Психолог В. А. Крутецкийдің бекітуі бойынша жасөспірімдердің жетілуі жеткіншектерге қарағанда жоғары деңгейде. Жасөспірімдердің айқын сезімін сырттан қарағанда ересек адамдарға келеді. Оларға қарағанда жасөспірімдердің ортасы бөлек, олардың басқаға ұқсамауы және құрдастарымен ересек адамдардың арасында ерекше болуы, әр түрлі бағытта өз - өзін көрсетуі және өзінің өзіндігін бекітуі тән [20, 74б] . Жасөспірім кезеңі жалпы тұлға болып дамуындағы маңызды фаза. Жасөспірімнің жеке басы дамуының аса маңызды факторы - оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі. Ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзінің жеке басы мен өзінің болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалау бағытталады. «Жасөспірім» - сөзінің мағынасы ішкі дүниенің негізгі тенденциясының дамуын көрсетеді. Жасөспірім кезеңге аяқ басқан баланың қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана - сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы қатынас бұзылады.

Жасөспірімді барлық қатынас жағынан ересек адам деп қарастырады М. Ю. Красовицкий [21, 68б] . Бірақ оларды толығымен жетілген адам деп айта алмаймыз, сондай ақ нақты осы жасөспірім кезеңде тұлғаның әлеуметтік бейімделуі белсенді жүреді. Мектеп пен ата - аналардың жасөспірімдерді, жұмысқа, оқу - танымдық және қоғамдық - саяси іс - әрекеттерге, жанұя жағдайына, азаматтық борышты өтеуге тәрбиелеуде үлкен маңызды мәні жатыр. Рувинский Л. И., Хохлова С. И. еңбектерінде жасөспірім кезең - бұл қоғамдық жүйедегі көзқарасқа байланысты дүниетанымның бірінші элементі байқала бастайды, бірақ та әлемге деген көзқарасын толығымен пайымдай алмайды [22, 83б] .

Ст. Холл жасөспірім кезеңнің мазмұнын «өзіндік сана - сезім» кризисі деп сипаттайды [23, 280б] . Тек осыны басынан өткеріп ғана жеке даралы сезіміне ие болады. Келесі жасөспірім кезеңді зерттеуші неміс философы мен психологы Э. Шпрангер болды [24] . Ол 1924 жылы жасөспірім кезең психологиясы деген еңбекті басылымға берді. Ол еңбегі бүгінге дейін қолданылып келеді. XX ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап жағдай бірден өзгерді, Э. Шпрангердің [25] еңбектерінен кейін этномәдениеттік және әлеуметтік-мәдени айырмашылықтарды тіркемей, жасөспірімдік жасты талдау мүмкін болмай кетті.

Э. Шпрангер жасөспірім кезеңін толық қарастыра отырып, жас кезеңді қыз балаларды 13 -19 жас, ұл балаларды 14 - 21 жас деп қарастырды. Ол тәуелділік - еркіндік мазмұны болып табылатын «кризиспен» сипатталады. Э. Шпрангер жасөспірім кезеңнің мәдени - психологиялық концепциясын жасады. Э. Шпрангер бойынша жасөспірімдік кезең мәдениет деңгейіне өсу жасы. Ол психикалық даму жеке даралық психиканың осы дәуірде обьективті және нормативті рухқа өсуі деп жазады. Ст. Холл, Э. Шпрангер айтқан тұжырымдарын талқылай келе, жасөспірімдердің даму деңгейінің үш типін бөліп көрсетеді:

1) Өткір ашулы кризистік уақытпен сипатталады. Ол қайта дүниеге келген адамдай уайым - қайғыға түседі, түп тамырында оның жаңа өзіндік «мені» пайда болады.

2) Өте баяу, ақырын, жайбасар тұлға. Жасөспірім ересектік өмірге өзінің жеке тұлғасында ешқандай өзгеріс енгізбей аяң басумен сипатталады.

3) Жасөспірім белсенді және саналы түрде өзін тәрбиелейді, өзін - өзі қалыптастырады. Өзінің ерік - жігерінің күшімен ішкі кризистерімен мазасыздығын жеңеді, бұл өзіндік бақылау мен өзіндік мінез-құлқы жоғары деңгейдегі адамға тән. Бұл жастағы ең басты жаңа құрылым - Э. Шпрангер бойынша, «өзіндік менінің» ашылуы рефлексияның пайда болуы; өзінің жеке даралығы саналы түрде түсінуі, тұлғаның өзіндік анықталу [26, 291б] .

Жасөспірімдік жасындағы балалардың жас ерекшеліктерінің психологиялық негіздерін зерттеушілер Р. Байярд [27], Т. В. Драгунова [19], А. Е. Личко [28], М. Мид [29], М. Раттер [30], Л. С. Выготский [31], П. М. Якобсон [32], И. С. Кон [33] т. б. осы кезеңде бала ағзасында болатын көптеген физиологиялық процестер олардың жан - жақты даму қасиеттеріне күрделі әсерін тигізетінін дәлелдеген.

Барлық анықтамаларды қарастыра келе, жасөспірімдік кезеңге өз анықтамамды бергім келеді: «жасөспірімдік кезең - бұл балалық және жастық шақ аралығын қамтитын, физикалық және психологиялық көптеген өзгерістер туындайтын, адамның тұлға болып қалыптасатын адам дамуындағы ерекше кезең». Енді, жасөспірімдік кезеңнің қамтитын уақыт аралығын анықтап алайық.

Зерттеушілер бұл кезеңді хронологиялық шекпен ғана шектеп келеді. Мысалы, М. Кле балалық кезеңнен жастық кезеңге ауысу уақытын қарастыра отырып, осы кезеңге онжылдықты жатқызады: «Ұрпақтардың жікке бөлінуі бірте-бірте жүріп, 10 және 20 жыл аралығы балдәурендік шақты қамтыды» [34, 98б] .

Ш. Бюлер жасөспірімдік кезең 11-17 жас аралығын қамтиды десе [35, 54б], Д. Эльконин 11-16 аралығын көрсетеді [36] . 15-17 жас аралығындағы балалар жалпы білім беретін мектепте 9-11 сыныптарда оқитыны белгілі. Кеңес психологы Л. И. Божович бұл кезеңді жасөспірімдік кезеңнің екінші сатысы деп қарастырып, «ерте жастық кезең» деп жиі атайды деп көрсетеді[37, 85б] . И. В. Дубровина бұл кезеңді жастық кезең деп атайды: «Жастық кезең - жасөспірімдік кезең мен ересектік кезең аралығындағы адам өмірінің кезеңі»[29] .

Жастың биохимиялық, физиологиялық және морфологиялық мәселелері бойынша жұмыс жасайтын мамандардың қабылдауымен жасөспірімдік жас ұл балалар үшін 17-21 жас, қыз балалар үщін 16-20 жас аралығы белгіленді. Жасөспірімдік кезеңнің шекараларын анықтауда психологтардың пікірі бір жерден шықпайды. Мысалы, Батыс психологиясында бірден жасөспірімдікті жеткіншектік кезеңмен бір жас кезеңіне қосу тән, ол батыста ересектену (adolescence) кезеңі деп аталады. Оның мәні балалық шақтан ересектікке өту дегенді білдіріп, жас шекаралары 12-14 жастан 25 жасқа дейін созыла беруі мүмкін. Кеңестік психологияда жасөспірімдік кезеңді адамның, тұлғаның және индивидуалдылықтың дамуындағы дербес кезең ретінде қарастыру қабылданған. И. С. Конның анықтауы бойынша жасөспірімдік жастың шекаралары 14-18 жас аралығында орналасады[38] . Дегенмен, бұл кезеңді көбінесе 15-17 аралығымен шектеу кейде кездесіп жатады, сонда жасөспірімдік факт түрінде жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларының жас кезеңімен сәйкес келеді.

Осыдан он жыл бұрын 15-17 жас аралығындағы кезеңді жасөспірімдік кезеңге жатқызуға болатын болса, қазір бұл жаста ағзаның физикалық дамуы, жыныстық жетілуі аяқталады, дененің өсу қарқыны бәсеңдейді, бұлшықеттік күш пен жұмысқа қабілеттілігі артып, мүшелердің функционалдық қалыптасуы аяқталады. Сондықтан да қазір жасөспірімдік кезең 10-15 жас аралығын қамтиды.

Жасөспірімдік кезең тұлға дамуының маңызды кезеңі бола отырып, әлеуметтік жетілудің әр түрлі деңгейімен ерекшеленетін тұлға дамуының күрделі үрдісін білдіреді. Жасөспірімнің мүмкіндіктерінің деңгейі, әлеуметтік дамуының жылдамдығы мен жағдайлары жасөспірімнің өзін және өзінің қоғамға жатуын түсінуімен, құқықтар мен міндеттердің көріну деңгейімен, әлеуметтік заттар мен қарым-қатынас әлемін меңгеру деңгейімен, жақын және алыс байланыстардың болуымен, олардың дифференциациясымен байланысты. Жасөспірімде есеюімен байланысты мінезі де, өзін қоғамда ұстауы да, оның мотивтері мен қоғамдық қажеттіліктерге адекваттылығы деңгейі де өзгереді. Сондықтан да жасөспірімдік кезеңді бірнеше сатыға бөлуге болады.

Жасөспірімдік кезеңді үш сатыға бөліп қарастыруға болады. Төмендегі суретте көрсетілген.

Жасөспірімдік кезең

3-саты

14-15 жас

2-саты

12-13 жас

1-саты

10-11 жас

Бұл сатыда жасөспірімнің өзіне қарым-қатынасын дәл осы мезгілде анықтайтын «жедел өзін-өзі бағалау» туындайды. Бұл өзін-өзі бағалауы жасөспірімнің өзінің тұлғалық ерекшеліктерін, мінез-құлық формаларын белгілі бір нормалармен салыстыруға негізделеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.