Ерлі - зайыпты жұптардың қатынасы психологиялық феномен ретінде
РЕФЕРАТ
Тақырыбы:жас отбасыларындағы ерлі-зайыптылар өзара қатынасының этнопсихологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зepттey жұмысының мaқcaты: Отбасындағы ерлі-зайыптылар қатынастың этнопсихологиялық ерекшеліктерін теориялық және эксперименттік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу пәні - ерлі-зайыптылар қатынасының психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу нысаны - отбасындағы ерлі-зайыптылардың өзара қатынасы.
Зерттеу әдістемелері:
1. Отбасындағы қарым-қатынас. Бұл әдістемені Ю.Е.Алешина; Л.Я.Гозман; Е.М.Дубовская ұсынған. Бұл әдістеме ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас процесін зерттеуге бағытталған.
2. Некедегі рөлдік күтулер мен тартылыстар (НРКТ).Бұл әдістемені А.Н.Волкова ұсынған.
3. Тұлғаралық қатынастарды диагностикалау әдістемесі (Т. Лири).
4. Ерлі-зайыптыларға арналған Неке және отбасы туралы көзқарастарының әлеуметтік-психологиялық сұрақнамасы М.П. Кабакованың авторлық сұрақнамасы (CПOПC-2).
Зерттеу мерзімі-2020 жылдың қаңтар-сәуір аралығында жүргізілді.
Бет саны:69
Кестелер саны: 14
Суреттер саны: 10
Пайдаланылған әдебеттер саны: 66
РЕФЕРАТ
Тема: Изучение этнопсихологических особенностей взаимоотношений пар в молодых семьях.
Цель исследования: Теоретическое и экспериментальное изучение этнопсихологических особенностей супружеских отношений в семье.
Предметом исследования-являются психологические особенности супружеских отношений.
Объектом исследования- являются отношения между супругами в семье.
Методы исследования:
1. Семейные отношения. Этот метод был разработан Ю.Е. Алешиной; Л.Я. Гозман; ЭМ. Представляет Дубовская. Данная методология направлена на изучение процесса взаимоотношений между супругами.
2. Роль ожиданий и отношений в браке (НРКТ). Этот метод был предложен А. Н. Волковой.
3. Методы диагностики межличностных отношений (Т. Лири).
4. Социально-психологическая анкета взглядов на брак и семью для пары М.П. Авторская анкета Кабакова (SPOPC-2).
Исследование проводилось-с января по апрель 2020 года.
Количество страниц: 69
Количество столов: 14
Количество фотографий: 10
Количество ссылок: 66
ABSTRACT
Topic: The study of ethnopsychological features of the relationship of couples in young families.
The purpose of the research: Theoretical and experimental study of ethnopsychological features of marital relations in the family.
The subject-of research is the psychological features of marital relations.
The object-of research is the relationship between spouses in the family.
Research methods:
1. "Family relationships". This method was developed by YE Aleshina; L.Ya. Gozman; E.M. Presented by Dubovskaya. This methodology is aimed at studying the process of relationship between spouses.
2. "Role expectations and attitudes in marriage" (NRKT). This method was proposed by AN Volkova.
3. Methods of diagnosing interpersonal relationships (T. Leary).
4. "Socio-psychological questionnaire of views on marriage and family" for couples MP Kabakova's author's questionnaire (SPOPC-2).
The study was conducted-from January to April 2020.
Number of pages: 69
Number of tables: 14
Number of pictures: 10
Number of references: 66
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
6
1. ЖАС ОТБАСЫЛАРЫНДАҒЫ ЕРЛІ-ЗАЙЫПТЫЛАР ӨЗАРА ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
11
1.1. Психология ғылымындағы отбасы туралы отандық және шет елдік
зерттеулердің теориялық мәселелері
11
1.2.Жас жұбайлардың отбасылық қарым-қатынас мәселесінің этнопсихологиялық ерекшеліктері
17
1.3. Ерлі-зайыпты жұптардың қатынасы психологиялық феномен ретінде
20
1.4. Ерлі-зайыптылар қатынасына әсер етуші әлуметтік-психологиялық
факторлар
27
1.5. Бірінші бөлім бойынша қорытынды
31
2. ЖАС ОТБАСЫЛАРЫНДАҒЫ ЕРЛІ-ЗАЙЫПТЫЛАР ӨЗАРА ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
34
2.1.Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы
34
2.2.Зерттеу әдістемелерін және таңдау көлемін сипаттау
2.3. Зерттеудің нәтижелерін талдау және интерпретациялау
35
2.4.Эксперименттік бөлім бойынша қорытынды
41
ҚОРЫТЫНДЫ
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
67
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отбасы мәселесі әрқашанда негізгі орында тұрған. Отбасы қатынасынан мәселелерінің негізгілерінің бірі болып отбасылық қарым-қатынас мәселесінің анықтау сұрағы тұрады. Отбасылық қарым-қатынас мәселесінің анықтауды көптеген ыңғайлар бар, оларды шартты түрде әлеуметтік және психологиялық деп бөлуге болады.
Отбасы әлеуметтік институт ретінде бірнеше функцияларды атқарады.Отбасының функциясы деп ерлі-зайыптылардың және отбасының бұл тұрмыс ортасымен, өзара моральдық жауапкершілігімен және өзара көмекпен байланысты адамдардың бірлестігі.Отбасы ерлі-зайыптылар, ер адам мен әйел, ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынас жүйесінде құрылған ұйымды білдіреді.Отбасы отбасылық одаққа немесе қан туыстығына негізделеді.
Қазіргі отбасы құрылымын қалыптастыру тәртібі әлеуметтік қатынастардың сипатына және қоғамдық-тарихи жағдайларға негізделген. Отбасы құрылымымен біз оның өмір сүру тәртібін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін және басқа да құқықтық қатынастарын, адамдармен және қоғаммен қарым-қатынасын байланыстырамыз.
Отбасында биліктің экономикалық басымдыққа немесе жеке беделіне иежұбайының қолында болуы заңды, отбасын басқару отбасының дәстүрлі тәртібіне негізделіп құрылуы мүмкін, әлде бір қолға шоғырланып немесе керісінше, отбасының ересек мүшелерінің арасында бөлінуі мүмкін. Отбасылық биліктің тікелей зорлық-зомбылықтан моральдық қолдау көрсетуге дейін, бұйрықтардан сыпайы достық кеңестерге дейін көрсететін көптеген формалары бар.
Некеде ер адам мен әйел алдымен ерлі-зайыптылардың, әлеуметтік және сексуалдық серіктестердің, үй және өндіріс қызметкерлерінің функцияларын орындайды.Балалар пайда болғаннан кейін оларға ата-аналардың, тәрбиешілердің және әлеуметтанушылардың рөлі қосылады. Әкесі кәсіби тәлімгердің рөлін атқарады, анасы - эмоционалдық байланыс объектісі, екеуі бірге - өмірлік маңызды мәселелер бойынша кеңесшілер.
Қартайғанда ата-аналарда немерелерін тәрбиелеуге көмек көрсету сияқты қосымша функциялары пайда болады.Балалардың өсуіне қарай шаруашылық бойынша жұмыстардың бір бөлігі оларға ата-аналардан өтеді.Балалар шаруашылық көмекшілеріне айналады, ал анасы жұмысқа барады және онда қызметкердің жаңа рөлі пайда болады.
Көптеген отбасылық рөлдер цикл бойы сақталады, бірақ олардың мазмұны мен сыртқы көрінісі өзгереді.Қамқор ананың рөлі балалардың өсіп-жетілуіне қарай қатты бақылау мен қамқорлық функциясынан кеңесші мен серіктес рөліне орнын береді.Уақыт өте келе сақталатын рөлдің орындалу стилі өзгереді. Ерте кезеңдерде әкесі авторитарлық стильді тәрбиелеуде ұстана алады, ол кейінірек демократиялық, содан кейін достық қарым-қатынасқа ауыса алады.
Ерлі-зайыптылық қатынасқа келесі айнымалылар әсер етеді: отбасындағы ахуал сипттамасы, ерлі-зайыптылардың рөлдік мінездемелері, ерлі-зайыптылардың өзара мінез-құлқының мінездемесі, ерлі-зайыптылардың тұлғааралық қарым-қатынасының мінездемесі, бір бірінің тұлғасын қабылдау мінездемесі, бір-бірінің сыртқы келбетін қабылдау мінездемесі. Ерлі-зайыптылардың өзара қатынасы бірлескен өмір барысында өзгеріп қана қоймай, бұл өзгерістер заңды мінезге ие болады. Ерлі-зайыптылардың өзара қатынасының өзгеруі отбасы даму кезенімен анықталады.
Зepттey жұмысының мaқcaты: Отбасындағы ерлі-зайыптылар қатынастың этнопсихологиялық ерекшеліктерін теориялық және эксперименттік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Психология ғылымындағы отбасындағы ерлі-зайыптылардың қатынастың теориялық зерттеулеріне шолу жасау.
2. Әртүрлі отбасындағы ерлі-зайыптылардың некемен қанағаттану деңгейін анықтау.
3. Ерлі-зайыпты жұптардағы тұлғааралық қатынас мінездемесін салыстырмалы талдау.
4. Отбасындағы жұбайлық қатынасты эксперименттік зерттеу;
5. Эксперименттен алынған зерттеу нәтижелерін талдау және қорытындылау.
Зерттеудің болжамдары:
Ерлі-зайыптылардың өзара қатынасына этнопсихологиялық ерекшеліктер әсер етеді.
Жеке болжамдар: Отбасындығы қарым-қатынас ерлі-зайыптылардың әлеуметтік бағдарлануы мен отбасылық құндылықтарынабайланысты болады.
Зерттеу пәні - ерлі-зайыптылар қатынасының психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу нысаны - отбасындағы ерлі-зайыптылардың өзара қатынасы.
Зерттеу әдістемелері:
1. Отбасындағы қарым-қатынас. Бұл әдістемені Ю.Е.Алешина; Л.Я.Гоз-ман; Е.М.Дубовская ұсынған. Бұл әдістеме ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас процесін зерттеуге бағытталған.
2. Некедегі рөлдік күтулер мен тартылыстар (НРКТ).Бұл әдістемені А.Н.Волкова ұсынған.
3. Тұлғаралық қатынастарды диагностикалау әдістемесі (Т. Лири).
4. Ерлі-зайыптыларға арналған Неке және отбасы туралы көзқарастарының әлеуметтік-психологиялық сұрақнамасы М.П. Кабакованың авторлық сұрақнамасы (CПOПC-2).
Зepттeyдiң пpaктикaлық мaңыздылығы: Зерттеуден алынған зерттеу нәтижесін жоғары оқу орындарында арнайы курс ретінде жүргізуге болады. Отбасындағы психологиялық ерекшеліктерін анықтай отырып, әртүрлі психологиялық - практикалық әдістерін отбасына кеңес беруде пайдалануға болады. Зерттеуден алынған нәтижелерді отбасындағы психологиялық қызмет жүйесінде, білімдерін жетілдіру институтында пайдаланылуға болады.
Зepттeyгe қaтыcқaн cынaлyшылapдың cипaттaмacы: Жас отбасыларындағы ерлі-зайыптылар. Қазақтар отбасы (N-40) жәнe орыс отбасы (N-40). Жалпы саны (N-80).
Ғылыми нәтижeлepдiң дәйeктiгi мeн нeгiздiлiгi: Зepттeyдiң нәтижeлepi дәйeктi бoлып тaбылaды, ceбeбi зepттey нәтижeлepi кecтeгe түcipiлдi, гpaфиктeлдi жәнe aбcoлюттi мәндep пpoцeнткe қaтыcты шығapылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс реферат үш тілде, кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Кіріспеде зерттеудің тақырыбы және оның өзектілігі түсіндірілген. Зерттеудің пәні мен нысаны анықталып, оның мақсаты мен міндеттері айқындалған. Жұмысымның бірінші бөлімінде отбасындағы ерлі-зайыптылардың қатынастың теориялық зерттеулеріне этнопсихологиялық ерекшеліктері қарастырылған. Екінші бөлімінде жас отбасындағы ерлі-зайыптылардың қатынасының этнопсихологиялық ерекшеліктері бойынша алынған мәліметтердің нәтижелеріне талдау жасалды. Сонымен қатар, жұмыста кестелер мен суреттер берілген.
1. ЖАС ОТБАСЫЛАРЫНДАҒЫ ЕРЛІ-ЗАЙЫПТЫЛАР ӨЗАРА ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
1.1. Психология ғылымындағы отбасы туралы отандық және шет елдік зерттеулердің теориялық мәселелері
Отбасына байланысты әдебиет тізімі өте үлкен. Отбасы кіші топтың ерекше түрі, өйткені ол спецификалық мінездемелерге толы. Олардың қатарына мынандай ерекшеліктерді жатқызуға болады: топ құрамының гетерогендігі, адамның отбасына қосылуы, полифункционалдылығы. Уникалды мінездемелер қатарына даму барысында болатын көптеген өзгерулерді жатқызуға болады. Отбасы құрылуы жалпы өмірлік стилдің құрылуынан, ерлі-зайыптылардың бір-біріне бейімделуінен, талғамдарының сәйкестелуінен, т.б. басталады. Болашақ ерлі-зайыптылардың талғамдарының және бағалауларының сәйкестелінуі некеге тұру алдында - ақ пайда болады. Бірігіп өмір сүрудің басты кезеңдерінде ерлі-зайыптылардың рухани жақындасуы, бір-бірінің бастан кешірулерімен бөлінуі байқалды.
Отбасының қыр-сырын, табиғатын, мән-жайын анықтауда бұрынғы заманда-ақ ұлы ойшылдар өз үлестерін қосып, ой-пікірлерін айтып кеткен.Отбасы туралы және отбасы қарым-қатынастары туралы өз ойын айтып кеткендердің бірі-ежелгі грек философы Платон болатын. Ол отбасына мынадай анықтама берген:Отбасы дегеніміз-өзгермейтін бастапқы қоғамдық ұяшық және де отбасылардың бірігуі нәтижесінде мемлекет пайда болған.
Француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо былай деп жазады: Барлық қоғамдардың ішіндегі ең ежелгі және табиғи қоғамның бірі-бұл отбасы. Сонымен, отбасы-бұл саяси қоғамдардың бейнесі, үкімет-әкесі, ал халық - балалары сияқты.
Неке және Отбасы түсініктерінің арасында тығыз байланыстар бар. Өткен замандардың және қазіргі заманғы әдебиеттерде Неке, Отбасы сөздері синоним ретінде қолданылады, бірақ бұл түсініктердің ортақ мәні де, өздеріне тән жеке мәндері де бар. Ғалымдардың айтуынша, неке мен отбасы әртүрлі тарихи кезеңдерде пайда болған.
Қазіргі әлеуметтанушылардың беретін анықтамалары бойынша, неке-әйел мен ер адам арасындағы тарихи өзгеріп тұратын қарым-қатынастардың әлеу-меттік нысаны болып табылады.Сол нысан арқылы қоғам олардың жыныстық өмірін тәртіпке келтіреді және оған рұқсат беріп, олардың ерлі-зайыптылық құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Отбасы-некеге қарағанда күрделі қарым-қатынастар жүйесі,ол тек жұбай-ларды ғана емес, сонымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға жақын адамдарды біріктіреді.Отбасы-бұл әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік топ белгілерін иемденетін әлеуметтік жүйе болып табылады.Отбасы әлеуметтік институт ретінде жұбайлардың, ата-аналардың, балалар мен басқа туысқандардың өзара қарым-қатынастарын реттейтін әлеуметтік нормалардың, мінез-құлық үлгілерінің жиынтығымен сипатталады. Отбасы-некеге немесе қандас туыстыққа негізделген шағын топ,оның мүшелері тұрмысының ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілікпен және өзара қолдау,көмекпен байланысты.
Отбасының әлеуметтік функциялары оның әлеуметтік институт ретіндегі қоғамдық қажеттіліктері мен өмір сүру сипатын,сондай-ақ отбасы тобының жеке қажеттіліктерінің сипатын көрсетеді.Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әсерімен отбасының әлеуметтік функциялары мен иерархиясының сипаты өзгереді.Дегенмен де барлық уақытта бала өсіріп, оны тәрбиелеу отбасының маңызды функциясы болып қалады, басқа жекелеген функциялардың маңыздылығы өзгеріп отырады [1,б.8].
Қазіргі таңда отбасын тұрақтандырудың манызды құралы болып ерлі - зайыптылардың қарым-қатынасын жақсарту, некемен қанағаттану деңгейін көтеру болып табылады. Зерттелген әдебиеттер негізінде неке сапалылығына қатысты сұрақтың толық ашылмағаның неке сапалылығы түсінігінің толық өнделмегендігін көреміз. Бұл бағытта жүргізілген зерттеулер неке сапалылығының жеке жақтарын: тұрақтылығын, ерлі-зайыптылар сәйкестігін, жанұяның қоғамдағы ролін және т.б. жеке жақтарын қарастырған. Кейбір авторлар ғана жанұялық қатынасты зерттеуде ерлі-зайыптылардың жанұялық қатынаспен қанағаттануы көзқарасы бойынша қараған. "Некемен қанағаттану" түсінігін интерпретациялауда түрлі ыңғайларды зерттей келе біз психологиялық ғылымда жанұя психологиясы аппаратының түсінікті ортақ концепциясы жоқтығын көрдік. Отандық және шетелдік зерттеулерде жанұялық өзара қатынас сапалығына әсер ететін факторларды ортақтау және жіктеу мүмкіндіктерін жасаған.
70 - жылдардың аяғынан бастап отбасы және неке психологиясында ерлі - зайыпты жұптарда әлеуметтік - перцептивті процестер (Ю.Е. Алешина, Л.Я. Гозман, Н.Ф. Федотова, Е.М. Дубовская және т.б.), ерлі-зайыптылардың рөлдерін бөлу (М.Ю. Артюнян, Т.А. Гурко, А.Р. Харчев, Ю.А. Якубов, З.И. Янков және т.б.) зерттеліп келді [2, 3]. Отбасы ішіндегі қатынастың дамуының негізгі тенденцияларын саналау және психологиялық көмекті ұйымдастыруға іс-шаралар жүргізілуде (А.А. Бодалев, А.Н. Обозова, В.В. Столин, А.Ф. Северина және т.б.).
Ерлі-зайыптыларға ата-анасы отбасының әсері (И.Б.Шкопоров, А.Ю. Тавит, А.Г. Волкова, Э.А.Тийт, А. Кеэрберг) және некедегі психологиялық сәйкестік (А.Н. Обозова, А.Н. Волкова, Т.В. Галкина, Р.Л. Кричевский, Д. Кустар, Э.А. Тийт, Я.Л. Коломинский, Ю.Н. Олейник, Н.Н. Обозов, В.А. Терехин және т.б.) сұрақтары зерттелген.
Жұбайлардың өзара қабалдауының өзгеруі неке стажының өсуімен байланысты болады. Зерттеулер бойынша ерлі-зайыптылар неғұрлым некеде көп тұрса, соғұрлым екіншісінің тұлғалық мінездемелерін негативті қабылдайды. Бұл өзгерулер некемен қанағаттанбаған және қанағаттанған жұптарда да кездеседі. Бірақ некемен қанағаттанған жұптарда аз деңгейде, ал некемен қанағаттанбаған жұптарда зайыбының тұлғалық қырлары жаман жағынан қабылданады.
Е.С. Калымова отбасылық өмірдің алғашқы жылының мәселелері туралы айта отырып былай дейді, бірлесіп өмір сүрудің алғашқы бір-екі жылында - қарым-қатынастың индивидуалды стереотиптері қалыптасады, құндылықтар жүйесі сәйкестендіріледі. Осы кезеңде келесі міндеттер шешіледі:
- отбасы құрылымының қалыптасуы,
- ерлі-зайыптылардың арасында функциялардың (рөлдердің) бөлінуі,
- жалпы отбасылық құндылықтарды қалыптастыру.
А.Н. Волкова мен Е.И. Трапезникованың ойынша, жас отбасына бала туылғанға дейін кезеңде өзінің отбасылық әдет-ғұрпын құру қиыншылығы, терең танудың нәтижесінен бір-бірінен көңіл қалу тән және отбасылық функцияларды бөлуде, туысқандарымен өзара қатынас жасау, материалдық және экономикалық мәселелерге байланысты конфликт пайда болады [4, 36 б.].
Отбасы - бұл әлеуметтiк институт пен шағын әлеуметтiк топ белгiлерiн иеленетiн әлеуметтiк жүйе. Әйгiлi әлеуметтанушы, әрi әлеуметтiк психолог А.И.Антоновтың айтуынша, отбасын ата-аналар - балалар деген қатынас құрады. Толыққанды отбасында мынадай өзара қатынас типтерi болады: әйелi - күйеуi, күйеуi - балалары, әйелi - балалары, балалар - ата-аналар, балалар - балалар [5]. Отбасы дегенiмiз - некеге қарағанда күрделiрек қарым-қатынастар жүйесi, ол тек жұбайларды ғана емес, сонымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға жақын адамдарды бiрiктiредi. Бұл пiкiрдi А.Г.Харчев айтқан болатын.
Л.Б.Шнейдердiң айтуынша, отбасы - бұл эмоционалды-жақын және маңызды, мәндi адамдардың жүйелiк-функционалды құрылымы [6].
Отбасы некеге немесе қандас туыстыққа негiзделген шағын топ, оның мүшелерi тұрмысының ортақтылығымен, өзара моральдық жауапкершiлiкпен және өзара көмекпен байланысады. Отбасы неке мен қандық туыстыққа негiзделген адамдардың бiрлестiгi, оларды тұрмыстарының ортақтығы, эмоционалды байланыс, өзара жауапкершiлiк байланыстырады. Отбасының ең негiзгi мiндетi - ұрпақ жалғастыру болып табылады. Сонымен қатар, ұрпақты өсiру, лайықты тәрбие беру, қоғамның толыққанды мүшесi болатындай азаматтарды қалыптастыру - отбасының негiзгi әрекетi болып келедi.
Қазіргі кездегі ерлі-зайыптылық отбасы мүшелерінің өзара тұлғалық әрекеттесуіне аса күрделірек талаптар ұсынуда. Ол ерлі зайыптыларға жақсартылған дайын күйде берілмейді, тұлғалық көп күштерді талап ететін міндет түрінде беріледі, және сол күштерді жұмсай алуға да дайындық қажет етеді. Үлкен буынның реттелген бостандық, олардан көмек алудан қиындатады: жаңа отбасы бұрынғы салынған жолмен емес, өз бетінше өз жолын құра бастайды. Бұл отбасы өмірінің барлық жақтарына, сондай-ақ некенің жыныстық қарым-қатынасы мен бала тәрбиесіне де қатысты. Некелік жастың төмендеуі әлеуметтік есеюдің ұзаруына байланысты, отбасының міндеттерінің құралуы күрделеніп, кейінгі ерлі зайыптылардың тұлғалық-әлеуметтік қарым-қатынастарына әсер етеді.
Отбасы қоғамның бір бөлігі және тұлға әлеуметтенуінің басты институты болып табылады. Неке және отбасы түсініктері бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ ұғымдардың ерекшеліктері де бар. Неке және отбасы әр түрлі тарихи кезеңде пайда болған. А.Г.Харчев бойынша неке бұл - әйел мен ер кісі арасындағы тарихи өзгеріп тұратын әлеуметтік қатынастар нысаны, және қоғам олардың жыныстық өмірін, ерлі-зайыптылық және ата-аналық құқықтары мен міндеттерін реттеп, белгілеп отырады, ал отбасы бұл - неке және одан туындайтын ерлі-зайыптылардың балаларының денсаулығын, оларды тәрбиелеуге деген моральдық жауапкершілікті алу мен құқықтық негізінде жинақталған қауым болып табылады.
Отбасындағы қарым-қатынас мәселесі түрлі психологиялық ерекшеліктерге ие. Оның өзара қатынасына сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Сыртқы факторға - материалды және рухани шарттар жиынтығы жатады. Бұл тұлғааралық қарым-қатынасты еңбекте, отбасында анықтайды. Ішкі факторларға - отбасынының жемісті іс-әрекетіне бейімдейтін индивидуалдық-психологиялық ерекшеліктер жатады. Отбасылық қарым-қатынасты тұрақтандыратын факторларға келетін болсақ:
Отбасылық қарым-қатынас - бұл отбасы өмірінің негізі болып табылады. Бұл қарым-қатынаста адамның табиғи және әлеуметтік заты, сонымен қатар әлеуметтік өмірдің материалдық (қоғамдық тұрмыс), ішкі жан дүниелік (қоғамдық сана-сезім) салалары көрініс алады. Қоғам некелік қарым-қатынастардың берік болуына қызығушылық танытады, сондықтан ол некенің тиімді қызметін қоғамдық пікірлер жүйесі арқылы индивидке әлеуметтік әсер ету құралы, тәрбиелеу процесі ретінде сырттан әлеуметтік қадағалау жасайды.
Неке және отбасы қарым-қатынасы - бұл тарихи даму процесі. Ерлі-зайыптылар қатынасының психологиялық жағы адам түсінуді, бағалауды, эмоционалды бастан кешіруді, қоршаған ортаның құбылысы ретінде ұғынудан, және өзінің жеке қажеттіліктерінің салдарынан туындайды. Некенің психологиялық қарым-қатынасының объектісі: формамен, ал субъектісі- мәнімен сипатталады. Некенің формасы әртүрлі, көрінісі-өзгермелі болып табылады.
Отбасында көбінесе үй-шаруашылығы міндеттерін,кеңістік жақындығын (бірігіп тұру), жұбайлар арасындағы жыныстық қатынастарды, олардың ата-аналық парыздарын өтеуді жасауды бөліп көрсетеді. Бірақ жаңа заман отба-сында бұндай ерекшеліктер көріне бермейді. Мысалы, басқа қалаларда немесе мемлекеттерде бөлек тұрып, үй-шаруашылығын, тағы басқа міндеттерді бірігіп емес, жеке-жеке жасайды. Дегенмен де, бізге Отбасы дегенде, толық мүшелі (ерлі-зайыптылар, балалары немесе туыстары) бір тұтас адамдарды елестетеміз және солай түсінеміз. Жоғарыда отбасы туралы келтіріп кеткен түсініктер, өкі-нішке орай шындық және ол амалдың жоғынан болатын дүние. Кейбір авторлар отбасын тек ерлі-зайыптылар негізінде құралған отбасын айтады. Ал басқа нұсқаларды Отбасының сынық нұсқасы ретінде қарастырады. А.И.Антонов былай дейді: Қандай да бір отбасылық өтпелі кезеңде сол отбасына белгілі бір жағдайлар әсер етсе,сол деңгейде қатып қалуы мүмкін [5].
Е.С.Калмыкова отбасылық өмірдің алғашқы жылдарындағы мәселені айта отырып, бірлесіп өмір сүруінің 1-2 жылдары қарым-қатынастардың индивидуалды стререотиптерінің қалыптасуы,құндылық жүйелерінің ортақтасуы, ортақ мінез-құлық жолының өңделуі деп көрсетеді [7]. Осы кезеңде жұбайлардың бір-біріне бейімделуі жүзеге асып, екеуі бір-бірін қанағаттандыратын өзара қатынас жолын іздейді. Бұл кезеңде шешілетін бірнеше міндеттер бар:
1. Отбасы құрылымының қалыптасуы;
2. Ерлі-зайыптылар арасындағы қызметтердің бөлінуі;
3. Ортақ отбасылық құндылықтардың өңделуі;
А.И. Антонов Неке және Отбасы түсініктерін бөліп көрсетеді. Ол Баланың өмірге келуі ғана екі некелескен жұпты отбасы қылады, ал оған дейін олар ата-ана болуға және отбасын соған сәйкес толық құруға дайындалады дейді. А.И.Антонов және В.М.Медков өздерінің Отбасының әлеуметтануы атты оқу құралында мынадай анықтама береді: Отбасы-жұбайлық байланысы бар, тұтас отбасылық бірлескен іс-әрекет негізіндегі адамдардың жалпылығы. Сонымен қатар қауым санын көбейтіп және ұрпақ жалғастырып, баланың әлеуметтенуіне, отбасы мүшелерінің өмір сүруіне қолдау жасаушы [5, 140 б.]. Тек қарым-қатынастың 3-тік: жұбайлық-ата-аналық-туыстық жинағы отбасы құрылымының белгілі формаға сәйкес болуын көрсетедідеп жалғастырады авторлар.Отбасы емес қауым, авторлардың пікірі бойынша, тек балалары бар, бірақ некелеспегендер немесе жалған некеде тұрғандар.
Отбасы тобының ядросын құрап, жұбайлардың қосылуы отбасы болуына күмән кел-тірмей қалмайды. Ағалар,әпкелер немесе басқа да қандас туысқандар, сонымен қатар жалғыз басты аналар мен олардың балалары тобынан құралған отбасылар орынсыз жағдайлардың салдарынан болады деп жазады кеңестік әлеуметтанушы А.Г. Харчев. Әлеуметтік психологияда отбасы үлгілі табиғи кіші топ ретінде қарастырылады.Отбасының басқа кіші топтардан ерекшеленетін бірнеше көрсеткіштерін айтуға болады. Ю.Е. Алешина және Л.Я. Гозманның ойынша, олардың негізгілері:
1. Нормативті берілу: кез келген мәдениетте отбасындағы әйелі мен күйеуі-нің қарым-қатынасы қандай болу керек екені туралы,оларды қалай жасау керек туралы қатаң болжамдар бар.
2. Құрамның гетерогендігі: Жаңа заман отбасы-бұл көптеген жағдайда 2-6 адамнан құралған шағын топ және жынысына, жасына немесе осы көрсетілген мінездемелердің біреуіне байланысты гетерогенді болуы.
3. Отбасының жабық мінез-құлқы, яғни бұл отбасына басқа адамның енуі тіптен болмайды немесе енген күнде де отбасы қабылдамай, мүшелері бөлініп, құлдырайды.Сонымен қатар, отбасынан шығып кету тағы болмайды.
4. Отбасының полифункционалдылығы.
5. Қосылу (отбасы қарым-қатынасына адам толығымен қатысты).
6. Тарихилық. Отбасы-бұл ұзақ мерзімді және өте кең ауқымды топ.
Т.М. Трапезникова жаңа заман отбасының келесі формаларын бөліп көрсетеді:
1) Патриархалды-модернизацияланған отбасы (көп балалы және орташаға бағытталған).
2) Детоцентрикалық отбасы (аз балалалы болуға бағытталған).
3) Жұбайлық тип,тек тұлғалық аспектілер негізінде құралған.
4) Аналық отбасы - отбасының некесіз түрі, детоцентрикалық бағытымен.
5) Толық емес отбасы - салтты детоцентрикалықтың сынығы ретінде.
Берілген топтастыруда бірнеше критерийлер араласып кеткен: отбасының құрылымы (жұбайлықтың ядросының,балалардың болмауы), рөлдерді бөлу (билікті) және жұбайларда болатын отбасылық құндылықтар. (Негізгі осі не-келік детоцентрикалық бағытталу). Патриархалды-модернизациаланған тип қазіргі кезде де кездеседі. (Ер адам азық табушы, от ағасы, отбасындағы ең негізгі адам, ал әйел адам ерінен кейінгі, ошақ басын қараушы). Жаңа заман қоғамында бұндай отбасы көп балалы отбасы ретінде ғана қарастырылмайды. Өйткені, қанша отбасын ер адам басқарса да,бұл отбасында көп бала болмауы да мүмкін.
Төңкеріске дейін қазақ қауымына тән болған шағын дара отбасы өз бойындағы патриархалды-феодалдық қатынастың сарқыншақтарынан біртіндеп арылып, одан әрі нығайып дами түсті. Қазақ отбасындағы өзгерістердің болуына Ұлы Октябрь төңкерісі әсер етті. Көп әйел алушылыққа тиым салынып, әйел мен еркек тең еріктілігі, тең құқылығына негізделген моногамиялы отбасы қалыптасты [8].
Қазіргі таңда Қазақстанда отбасы мәселесін зерттеген психологтар: М.П. Кабакова, K.A. Айдарбеков, З.Ш. Каракулова, З.М. Балгимбаева, C.K. Кудайбергенова, А.Ж. Даулетова.
М.П. Кабакованың кандидаттық диссертациясында ерлі-зайыптылардың катынасын тұрақтандыру мәселесі зерттелген. Зерттеу бірігіп өмір сүру процессінде ажырасудың өсуімен байланысты, ерлі-зайыптылық қатынасты тұрақтандыру механизмдері мен факторларын анықтауға бағытталған. Ерлі-зайыптылық қатынасты тұрақтандыру, ерлі-зайыптылардың бірлескен өмірлік іс-әрекетінің нәтижесі болып табылатындығы анықталды. Бірлескен өмірлік ic-әрекеттің негізінде жалпы мағыналық қордың қалыптасу процессі жатыр және оны отбасы мүшелерінің игеруі. Жалпы мағыналық қордың калыптасуының көрсеткіші бұл отбасылық қүндылықтардың, бағдардың, көзқарастардың, ерлі-зайыптылар күтімінің сәйкес келу деңгейімен сипатталады. Бірлескен өмірлік іс-әрекет отбасы жүйесінің негізгі жүйені құрушы факторы болып табылады [9].
З.М. Балғымбаеваның диссертациясы ата-ана-бала мәселесін зерттеуге бағытталған. Отбасының мәдени-тұрмыстық және этникалық ерекшеліктерін талдау негізінде баланың гендірлік әлеуметтенуінің негізгі механизмдері әтносқа тәуелді және үш этносты зерттеудің нәтижесінде яғни (қазақ, орыс, ұйғыр) жыныстық қате түсінудің мазмүнында этникалық ерекшеліктердің бар екені анықталды [10, 68 б].
K.А. Айдарбековтың диссертациясы бала-ата-ана қатынасын зерттеуге бағытталған. Жұмыс жасөспірімдердің өзіндік санасының диалогтық құрлымының дамуы отбасылық жүйенің ұйымдасу ерекшеліктеріне тәуелді екенін анықтауға бағытталған. Сонымен жасөспірімдердің өзіндік санасының диалогтық құрлымының дамуының негізгі көзі бұл отбасындағы бірлескен ic-әрекет болып табылатындығы анықталды [11, 69 б].
З.Ш. Қаракулованың жұмысы да бала-ата-ана қатынасын зерттеуге бағытталған. Зерттеу барысында тұлғаның суицидтік мінез-құлқы отбасындағы тәрбие жүйесіне байланысты екендігі анықталды [12].
C.K. Кұдайбергенованың зерттеу жұмысы психикалық ауытқуы бар балалар отбасындағы ата-аналық қатынастар типін анықтауға бағытталған. Осы жерде көбінесе психикалық ауытқуы бар балалардың ата-анасымен жұмыс істейді [13].
А.Ж. Даулетованың кандидаттық диссертациясы қазақ отбасындағы бала тұлғасының психологиялық ерекшеліктері оның аға және әпкелерінің (үлкен, ортаңғы, кіші) арасындағы алатын орнына байланысты екені анықталды [14].
А.Б. Валиеваның жұмысында ажырасқан әйелдердің психологиялық бейімделу мәселесі зерттелді. Ажырасқан әйелдердің құндылықты бағдары және эмоционалдық, ерекшеліктері анықталды. Зерттеу барысында ажырасқан әйелдердің психологиялық бейімделуі олардың жасына және ажырасудан кейінгі кезеңнің ұзақтығына байланысты екендігі көрсетілді [15]. Қазіргі таңда қазақ социологтарының ішінде З.Ж. Жаназарова отбасы мәселесін зерттеумен айналысады. Оның жұмыстарында отбасы әлеуметтік институт ретінде көрсетіліп, қоғамның дамуы тікелей отбасына тәуелді екені анықталды [16].
Сонымен отбасы және неке күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Отбасына әр ғалым өзінше анықтама береді. Отбасы таптан, ұлттан және мемлекеттен бұрын пайда болған. Отбасы тұлға дамуының негізгі көзі болып табылады. Отбасы бір қатар қызметтерді атқарады. Ол адамзаттың ұрпағын жалғастыруды, бала тұлғасын қалыптастыруды және т.б. қамтамасыз етеді.
1.2. Жас жұбайлардың отбасылық қарым-қатынас мәселесінің психологиялық ерекшеліктері
XXI ғасырда біз өзге адамдармен тұрақты одақты қалай құрамыз және мұны өмір барысында қалай сақтап қалуға болады деген сұрақ тұр. Жалпы отбасындағы қарым-қатынас мәселесіне келетін болсақ, отбасылық қатынастың психологиялық мәселесі адамның тұлғалық идеологиясын жүзеге асырудан, отбасы сценариін құрудан және отбасы мәнін жүзеге асырудан туындап отыр. Отбасы қатынасы - бұл қиын психологиялық шындық. Өзіне мифологиялық және сананың қазіргі деңгейін жеке және ұжымдық онтогенетикалық, фило және социогенетикалық негіздерді енгізеді.
Отбасындағы қарым-қатынас мәселесі түрлі психологиялық ерекшеліктерге ие. Оның өзара қатынасына сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Сыртқы факторға - материалды және рухани шарттар жиынтығы жатады. Бұл тұлғааралық қарым-қатынасты еңбекте, отбасында анықтайды. Ішкі факторларға - отбасынының жемісті іс-әрекетіне бейімдейтін индивидуалдық-психологиялық ерекшеліктер жатады. Отбасылық қарым-қатынасты тұрақтандыратын факторларға келетін болсақ:
- Партнерлердің отбасын сақтауға ұмтылуы;
- Отбасы мәселесін шешуде, ерлі-зайыптылардың инициативасы;
- Қоғамдық жұмыстарға әрқайсысының үлесінің болуы;
- Жекелеген мақсат пен қабілеттердің отбасы ісімен үйлесуі;
- Қиын сәтте эмоционалды бірлікке және эмоционалдылыққа бағыну;
- Эстетикалық тартымдылық;
- Ерлі-зайыптылардың эмоционалды жылулыққа қабілеттілігі.
Отбасылық қарым-қатынас - бұл отбасы өмірінің негізі болып табылады. Бұл қарым-қатынаста адамның табиғи және әлеуметтік заты, сонымен қатар әлеуметтік өмірдің материалдық (қоғамдық тұрмыс), ішкі жан дүниелік (қоғамдық сана-сезім) салалары көрініс алады. Қоғам некелік қарым-қатынастардың берік болуына қызығушылық танытады, сондықтан ол некенің тиімді қызметін қоғамдық пікірлер жүйесі арқылы индивидке әлеуметтік әсер ету құралы, тәрбиелеу процесі ретінде сырттан әлеуметтік қадағалау жасайды [17. 13 б.].
Неке және отбасы қарым-қатынасы - бұл тарихи даму процесі. Ерлі-зайып-тылар қатынасының психологиялық жағы адам түсінуді, бағалауды, эмоцио- налды бастан кешіруді, қоршаған ортаның құбылысы ретінде ұғынудан, және өзінің жеке қажеттіліктерінің салдарынан туындайды. Некенің психологиялық қарым-қатынасының объектісі: формамен, ал субъектісі- мәнімен сипатталады. Некенің формасы әртүрлі, көрінісі-өзгермелі болып табылады [18, 36 б.].
Қарым-қатынас тарихы көптеген оқиғаға, жағдайға, мақсатқа байланысты туындайды. Адам жаны әрдайым "қобалжуда". Дәл осындай қобалжулар эмоционалды қатынас динамикасы жайлы айтуға түрткі болады.
Эмоционалды маңызды қатынастың дамуы баяу жүзеге асады. Бірінші көргеннен кейін, бірінші жағымды ойдан кейін, бірінші ұнату сезімінен кейін тануға әкеп соғады. Мұндай қатынас түріне анықтама беру қиын, бірақ олар бір-біріне керек екендіктерін түсінеді. Мұндай қатынасты ұнату типіне жатқызуға болады.
Отбасы күрделі қарым-қатынас жүйесіне ие.Ол ерлі-зайыптыларды бай-ланыстырып қана қоймай,сонымен қатар жұбайлардың балаларын және тағы басқа туыстарды , жақын адамдарды біріктіреді.
Э.Г. Эйдемиллер отбасын Бірлесіп өмір сүретін адамдар тобы ретінде анықтайды.Бұл нуклеарлы отбасы болуы мүмкін,бірақ көп жағдайларда отбасы мүшелерінің біреуі жоқ болады немесе керісінше асыранды балалар, не асырап алушы ата-аналар болады [19].
Әлеуметтік-психологиялық, қарым-қатынас деңгейі жұбайлардың ерлі-за-йыптылар рөлін іске асыру сферасындағы өзара әрекеттесуін сипаттайды. Жұбайлардың қарым-қатынасы олардың құндылықтары мен келіспеушіліктері және белгілі бір жағдайдағы жанұялық сфераның жүзеге асқандағы кімнің қандай дәрежеде жауап беретіндігі жөніндегі елестетулеріне байланысты, яғни соған тәуелді болып келеді. Отбасылық қызметтер тұлға санасына еніп, сол отбасылық құндылықтарға байланысты бағыт ретінде жүреді. Отбасылық құндылықтар мен келіспеушіліктер жұбайлардың рөлдік сәйкес-сіздігінің бір себебі болып табылады. Ереже бойынша жұбайлардың отбасылық құндылық-тарының сәйкес келмеуі-ата-аналық отбасындағы қалыптасқан мінез-құлық, алынған тәрбиелер, әдет-ғұрып айырмашылықтарына байланысты болады. Ал отбасылық құндалықтардың сәйкес келуі-жұбайлардың рөлдік мінез-құлы-ғының әртүрлілігіне кепіл бермейді. Жұбайлардың рөлдік мінез-құлығының орындылығы олардың рөлдік күтулерінің сәйкес келуіне (ерлі-зайыптылардың отбасында белгілі бір қызметті белсенді ат салысып орындауындағы нұсқау-лары) тәуелді болады.
Жұбайлардың қарым-қатынасындағы әлеуметтік мәдени деңгей серіктердің рухани өзара әрекеттестіктің аспектісін қозғайды. Құндылық бағыт-бағдар-ларының, өмірлік мақсаттарының, әлеуметтік мінез-құлық мотивацияларының, жұбайлардың қажеттіліктерінің бірлесуі олардың рухани сәйкестігін білдіреді.
Жұбайлар өмірінде қарым-қатынас ерекше бір орын алады. Ерлі-зайып-тылардың қарым-қатынастары тұлғааралық қарым-қатынастың бір түрі ретінде қатынасқа түсу барысында пайда болады және дамиды. Тұлғааралақ қарым-қатынас - бұл субъектілердің белгілі бір өзара әрекеттестік типіне ортақ дайын-дығы.Өзара әрекеттестікке дайындық эмоционалды күй кешулермен қатар жүреді: жағымды, жағымсыз, индифферентті. Субъекттердің ортақ іс-әрекет жағдайларындағы мінез-құлығында өзара әрекеттестікке дайындықты іске асыруға болады. Ортақ іс-әрекет қарым-қатынас, соның ішінде тұлғааралық қарым-қатынастың мінезін ашып, оны нығайта түседі [20].
Психологияда қарым-қатынасты психологиялық феномен ретінде қарас-тыратын бірнеше көзқарастар және соған сәйкес берілген анықтамалар да бар. В.Н. Мясищев бойынша қарым-қатынас - бұл таза сыртқы өзара әрекеттестік болып табылмайды, бірақ қатысушылар арасындағы жеке қатынаспен бірге анықталы-нады,яғни оның параметрі қарым-қатынасқа түсуші субъекттілердің қатысуына тәуелді. В.Н. Мясищев қарым-қатынастың үш класын бөліп көрсетеді: әлемге деген, басқа адамдарға деген, өзіне деген қатынас [21, 95 б.].
Тұлғааралық қарым-қатынас, соның ішіндегі жұбайлардың қарым-қатынасы екіншісіне кіріп кетеді.
Қарым-қатынас процесінде ерлі-зайыптылар отбасылық рөлдерді бөлу мәселесін шешеді және бұл отбасының құрылуының алғашқы кезеңі болып табылады. Қарым-қатынас ерлі-зайыптылардың эмоционалды бірігуіне мүмкін-дік береді. Эмоционалды қабылдаудың үйлесімділігі нәтижесінде қарым-қатынас бірлестікке алып келеді. Эмоционалды қабылдаудың жалпылығы сәтті отбасы құрудың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Себебі ол жұбай-ларды бір рухани әлемге ендіріп,ортақ позитивті күй кешулер мен өз отба-сының маңыздылығын, құндылығын сезінуге сенімдерін арттыра түседі. Жас жұбайларға отбасының өмірлік іс-әрекетіне қатысты көптеген үлкен және кіші мәселелерді шешуге тура келеді. Ерлі-зайыптылардың шешімді сәтті қабылдау-лары көбінесе ортақ, жол берушілікке, қызығушылық, тілек-ниеттері мен санасушылыққа тәуелді.
Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы ері мен зайыбында қандай міндеттер мен құқықтар бары туралы өз ойлары болады. Ерлі-зайыптылардың бір-бірімен келісуі мен кооперациасы олардың арасындағы келісімге байланысты, ол әртүрлі өмірлік жағдайларды бірдей бағалау, ортақ қызығушылықтарын, бастан кешірулерін түсінуді есепке алуға негізделген. Неке тұрақтылығының бір факторы болып жанұядағы еңбекті келісіммен бөлу табылады. Жанұя өмірінің әр этапында үй еңбегінің көлемі өзгеріп тұрады. Еңбекті бөлісуде конфликттер болуы мүмкін, ол ерлі-зайыптылар өмірінің сәттілігін бұзады.
Некелік жанұялық өмір тұлғалық мінезге ие болып келеді (Ю.Е.Алешина). Неке тұрақтылығын қамтамасыз ететің сыртқы факторлардың рөлі төмендеп және оның ішкі мазмұнының маңызы жоғарлады[22].
Неке тұрақтылығының үш деңгейін көрсеткен:
1. Жалпы деңгей, неке тұрақтылығының деңгейі, яғни некенің заңды сақталуы (ажырасудың болмауы);
2. Некеге икемдену, ерлі-зайыплылардың бейімділігі деңгейі;
3. Терең деңгей, некенің сәттілігі ерлі-зайыптылардың құндылықты бағдарларының сәйкестігімен сипатталады.
Н.Н.Обозов және А.Н.Обозова жүргізген зерттеулер нәтижесінде жанұя функцияларын бөлу және атқару туралы ерлі-зайыптылардың көзқарастарының келіспеуі отбасының дезорганизациясына әкелетінің, кейіннен ажырасуға дейін баруы мүмкін екенің көрсетті[23].
В.В.Матина және Н.Ф.Федотова зерттеулері нәтижесінде некемен қанағаттанумен келесі көрсеткіштер корреляцияланады:
1. Ері мен зайыбының рөлдік күтулерінің сәйкестігі;
2. Ері мен зайыбының рөлдік сәйкестігі;
3. Бір-бірінің рөлдік күтулерін түсіну деңгейі;
Әрбір адамда некеге отырар алдыңда өзінің индивидуалды қажеттілік жүйесі болады. Олар бірлескен өмір барысының керек шарттарының бірі болып табылады. Әрбір тұлға некеде өз қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Н.Ф.Федотова жұмыстарынан алынған мәліметтер бойынша бақытты жанұяларда бақытсыздарға қарағанда жанұядағы басшы туралы ойлары сәйкес келеді[24].
Е.В.Новинкова, В.И.Сикорова, А.П. Ощепкова жұмыстарында отбасындағы қарым-қатынастың сәттілігі отбасы ішіндегі тұрақты эмоционалды байланысқа, бала тәрбиесіне жағымды әсер ететіндігін көрсеткен. Қарым-қатынастың бұзылуы ерлі-зайыптылардың өзара қатынасындағы шиеленістерге әкеліп, әлеуметтік жағымсыз құбылыстар, алкоголизм және жасөспірімдік заңға қарсы мінез-құлыққа әкеледі[25].
Некемен қанағаттану ерлі-зайыптылар әртүрлі өмірлік жағдайларда өздерін қалай ұстауына байланысты. А.С.Шилова ерлі-зайыптылардың өз бос уақыттарын өткізуі мен некемен қанағаттанудың өзара байланысын көрсеткен. Отбасы ішіндегі жақсы қатынастың маңызды көркеткіші болып ерлі- зайыптылардың ортақ достары болуы табылады, көп жағдайда ерлі- зайыптылардың некемен қанағаттанбауы бөлек достары болуында көрінеді. Тұрақты жанұяларда ерлі-зайыптылар көп жағдайда өздерінің бір-біріне қатынасын махаббат деп, ал тұрақсыз жанұяларда әдет немесе немқұрайлық деп көрсетеді[26].
1.3 Ерлі-зайыпты жұптардың қатынасы психологиялық феномен ретінде
Психологтар сәтті некелерді ерекшелейтін кейбір факторларды бөлді. Ерлі-зайыптылар өмірінің сәттілігін анықтайтың негізгі және маңызды фактолардың бірі ерлі-зайыптыладың өздерінің неке институтын түсінуі жатады. Бақытты неке шарттарының біріне отбасылық өмірге дайындықты және ата-аналарымен жақсы қатынасты ұстап тұруды да жатқызуға болады. Ата- аналары некеде бақытты болған адамдардың некелері де бақытты болу мүмкіндігі жоғары. Сонымен қатар некеге отыру жасыда үлкен әсер етеді. Жиырма бір жасқа дейінгі некелер көп жағдайда ажырасумен аяқталады.
Д.Боссард неке тұрақтылығын сақтауда балалардың функциясын анықтау да өз классификациясын ұсынған [ 27, 67б.]. ол келесі функцияларды бөлген:
1. Өмір мағынасын және өмірлік құбылыстарды түсінудегі тереңдік;
2. Өткен өмір кезеңдеріне қайта оралу мүмкіндігі;
3. Жаңа тұлға қалыптастыруға қатысу;
4. Отбасы қызығушылықтарының көлемін үлкейту;
5. Отбасыішіндегі байланысты молайту және нығайту;
6. Эмоционалды қанағаттану;
Ерлі-зайыптылардың өзара әрекетімен қанағаттану олардың сәйкестігін немесе сәйкес еместігін анықтайтың негізгі критерийлердің бірі болып келеді.
Сәтті некенің маңызды факторларының бірі - өмірлік жолдасын дұрыс таңдау болып табылады. Бірдей көзқарастары мен ұстанымдары, құндылықтары бірдей адамдар арасында шиеленістер аз болады. Психологтар сәтті некемен байланысты жеке мінездемелерлі бөлген. Эмоционалды тұрақтылық және жоғары өзіндік бағалау сәтті жанұялық байланыстың алғышарты болады. өзіндік бағалауы төмен адамдар, олардың мен концепциясын қолдайтың адамды іздейді. Неке ерлі-зайыптылардың шыдамдылығын және өзара түсінушілігін талап етеді, тек осы жағдайды сәтті болуы мүмкін. Өмірінің алғашқы жылдары ерлі-зайыптылар бір-біріне және өзінің жаңа өмірлік статусына бейімделеді. Ерлі-зайыптылардың біреуі бұрынғы әдеттеріне оралуы мүмкін бұл екінші жұпқа әсер етуі мүмкін. Некеге отырған кезде жағының сезімдерін есепке алу керек. Неке үшін эффективті коммуникация дағдысы өте маңызды. Некеге отырғаннан кейін ерлі-зайыптылардың көбісі өз жұптарын қайта тәрбиелей аламыз деп ойлайды. Ерлі-зайыптыларды өз жарларының әдеттері немесе көзқарастары кері әсер етуі мүмкін. Некедегі компромисстер егер ерлі-зайыптылар бір-біріне өз сезімдерін ашық айтып, өзара түсінушілікпен қараған жағдайда ғана болады. Жақсы ерлі-зайыптылар өз жұптарын тыңдап және оның ұсыныстары арқылы өз мінез-құлқын өзгерте алатындар бола алады. Көптеген сексуалды проблемалар ерлі-зайыптылардың жаман коммуникациясымен байланысты болады.
Көптеген психолагтар, социологтар, педагогтар зерттеулері бойынша, тұрақты жанұя жастардың отбасылық өмірге дайындығына байланысты қалыптасады. А.Н.Сизанов бойынша: отбасылық өмірге дайынды түсінігі әлеуметтік - өнегелі, мотивациялық, психологиялық және педагогикалық түсініктерін қамтиды[28]. Отбасылық өмірге әлеуметтік - өнегелі дайындық дегеніміз - адамның азаматтық кемелденуі ( жас, білімі, кәсібі өнегелі сана деңгейі, экономикалық тәуелсісдігі, денсаулығы). Әлеуметтік зерттеулер бойынша, ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынаспен деңгейіне некеге ерте тіркелу факторы маңызды әсер етеді. 18 жаста отбасын құруға болады, бірақ медициналық тұрғыдан қарастырғанда некеге тіркелудің ең қолайлы жас көрсеткіштері 20 - 22 жас қыздарға, 23 - 28 жас жігіттерде (ер адамның ағзасы әйелдердікінен кейін жетілетін фактор ескеріледі). Жанұя құруға психологиялық дайындық бұл - жеке адамның басқа адамдармен қарым-қатынасты тез орната білу, жанұялық өмірге және қоршаған ортаға бірдей немесе ұқсас көзқарас, жанұяда сау рухани - психологиялық климат орната білу қабілеті, мінез-құлықтың және сезімдердің тұрақтылығы, дамыған ерік қасиеттері. Болашақ ерлі-зайыптылар өскен жанұялардың атмосферасы, құрылудағы жанұяның дамуына елеулі әсерін тигізеді, ол не сәтті не көптеген қиыншылықтармен кездесіп мүлде күйзеліске ұшырауы мүмкін.
Ерлі-зайыпты қатынас бір орында өзгеріссіз қатып тұрып қалмайды [2, 168б.]. Ерлі-зайыптылар есейеді, мамандықтарды игереді, еңбек ұжымында орны өзгереді. Өмірінің өзгерістері кезінде жаңа тапсырмалар пайда болады, оларды бірге шешуге мүмкіндік туады. Тапсырмаларды шешуде ерлі-зайыптылардың мінез-құлқы бірге өмір сүру мерзіміне байланысты болады. Жас жұбайлар қатынасты толық игермеген, олар жанұялық қатынастарда келісімді варианттарын іздейді, ал үлкен стажы бар ерлі-зайыптылар бір-біріне икемденіп белгілі бір денгейге жеткендіктен келісімді іс - әрекет жасайды. Ерлі-зайыптылардың келісіміне әсер ететін факторлардың ішінде өмірлік, жанұялық, мәдени, эстетикалық, моралдық құндылықтарының сәйкес келуінің үлкен мағынасы бар. Ерлі-зайыптылардың некелерінің мақсаттары туралы көзқарастарының сәйкес келуі некенің тұрақтылық деңгейін шарттайды. Сонымен қатар ролдік мінез-құлық пен ролдік күтулерінің сәйкес келуі маңызды.
А.Г.Харчев некенің ерлі-зайыпты жағы адамның сыртқы орта құбылыстары мен өзінің қажеттіліктерін түсіну, бағалау және эмоционалды бастан кешіру қабілетінің нәтижесі деп түсінген [29, 37б.]. Ол ерлі-зайыптылардың бір біріне қатысты ойлары мен сезімдері, сонымен қатар әрекеттерінде осы ойлары мен сезімдерінің объективті көрінуі. Ерлі-зайыптыларға күнделікті өмірде жанұяның іс-әрекетіне байланысты көптеген кішкентай және үлкен істерді жасау керек. Ол істердің сәттілігі көп жағдайда ерлі-зайыптылардың қызығушылықтарын ескеріп, компромиске баруына байланысты болады.
Ерлі-зайыптылардың отбасына бейімделуі отбасылық өмірмен танысып, оған біртіндеп кіруден басталады. Бұл кезең өте қиын, өйткені тек қарым -қатынаспен іс - әрекетті қайта құру ғана емес, сонымен қатар жас ерлі -зайыптылардың тұлғалық өзгерістері, қажеттіліктерін қайта құру, өзіндік сананың жаңа деңгейін қаыптастыру әлеуметтік ортамен жаңа байланыс орнату жүреді.
Т.Б.Карцева некені адам өмірін өзгертетің жағдайлардың бірі, тұлғаның өзгеруіне, рөлдердің өзгеруіне әкеледі, қоршаған адамдар өмір салты өзгереді.
Е.С.Калмыкова ерлі-зайыптты өмірдің алғашқы жылдары қарым-қатынастың индивидуалды стереотиптерін қалыптастыру, құндылақтар жүйесін құрау, ортақ мінез-құлық жолын құрайтының айтқан [30, 86б.]. Бұл кезеңде ерлі- зайыптылардың өзара икемденуі, екеуінде қанағаттандыратың өзара қанынас типін іздеуі жүреді. Бұл кезеңде келесі тапсырмаларды шешу жүзеге асады:
1. Отбасы құрылымын қалыптастыру.
2. Ерлі-зайыптылар арасында функциаларын, рөлдерін бөлу.
3. Ортақ отбасылық құндылықтарды өндеу.
Ерлі-зайыптылардың отбасылық өмірге бейімделуінде, олардың жастарының арақатынасы маңызды болып табылады. Сексологтардың айтуы бойынша, куйеуінен жасы үлкен әйелдері бар отбасылар көп жағдайда берік болмайды және некеге тіркелушілер жасы неғұрлым үлкен болса, күйеуінің жасы әйелінің жасынан соғұрлым үлкен болуы керек. Мысалы, егер әйелдің жасы 20 - 22 болса онда ер адамның жасы 24 - 26 болуы керек, әйелі 25 болса, онда ер адамның жасы 30 - ға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы:жас отбасыларындағы ерлі-зайыптылар өзара қатынасының этнопсихологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зepттey жұмысының мaқcaты: Отбасындағы ерлі-зайыптылар қатынастың этнопсихологиялық ерекшеліктерін теориялық және эксперименттік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу пәні - ерлі-зайыптылар қатынасының психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу нысаны - отбасындағы ерлі-зайыптылардың өзара қатынасы.
Зерттеу әдістемелері:
1. Отбасындағы қарым-қатынас. Бұл әдістемені Ю.Е.Алешина; Л.Я.Гозман; Е.М.Дубовская ұсынған. Бұл әдістеме ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас процесін зерттеуге бағытталған.
2. Некедегі рөлдік күтулер мен тартылыстар (НРКТ).Бұл әдістемені А.Н.Волкова ұсынған.
3. Тұлғаралық қатынастарды диагностикалау әдістемесі (Т. Лири).
4. Ерлі-зайыптыларға арналған Неке және отбасы туралы көзқарастарының әлеуметтік-психологиялық сұрақнамасы М.П. Кабакованың авторлық сұрақнамасы (CПOПC-2).
Зерттеу мерзімі-2020 жылдың қаңтар-сәуір аралығында жүргізілді.
Бет саны:69
Кестелер саны: 14
Суреттер саны: 10
Пайдаланылған әдебеттер саны: 66
РЕФЕРАТ
Тема: Изучение этнопсихологических особенностей взаимоотношений пар в молодых семьях.
Цель исследования: Теоретическое и экспериментальное изучение этнопсихологических особенностей супружеских отношений в семье.
Предметом исследования-являются психологические особенности супружеских отношений.
Объектом исследования- являются отношения между супругами в семье.
Методы исследования:
1. Семейные отношения. Этот метод был разработан Ю.Е. Алешиной; Л.Я. Гозман; ЭМ. Представляет Дубовская. Данная методология направлена на изучение процесса взаимоотношений между супругами.
2. Роль ожиданий и отношений в браке (НРКТ). Этот метод был предложен А. Н. Волковой.
3. Методы диагностики межличностных отношений (Т. Лири).
4. Социально-психологическая анкета взглядов на брак и семью для пары М.П. Авторская анкета Кабакова (SPOPC-2).
Исследование проводилось-с января по апрель 2020 года.
Количество страниц: 69
Количество столов: 14
Количество фотографий: 10
Количество ссылок: 66
ABSTRACT
Topic: The study of ethnopsychological features of the relationship of couples in young families.
The purpose of the research: Theoretical and experimental study of ethnopsychological features of marital relations in the family.
The subject-of research is the psychological features of marital relations.
The object-of research is the relationship between spouses in the family.
Research methods:
1. "Family relationships". This method was developed by YE Aleshina; L.Ya. Gozman; E.M. Presented by Dubovskaya. This methodology is aimed at studying the process of relationship between spouses.
2. "Role expectations and attitudes in marriage" (NRKT). This method was proposed by AN Volkova.
3. Methods of diagnosing interpersonal relationships (T. Leary).
4. "Socio-psychological questionnaire of views on marriage and family" for couples MP Kabakova's author's questionnaire (SPOPC-2).
The study was conducted-from January to April 2020.
Number of pages: 69
Number of tables: 14
Number of pictures: 10
Number of references: 66
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
6
1. ЖАС ОТБАСЫЛАРЫНДАҒЫ ЕРЛІ-ЗАЙЫПТЫЛАР ӨЗАРА ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
11
1.1. Психология ғылымындағы отбасы туралы отандық және шет елдік
зерттеулердің теориялық мәселелері
11
1.2.Жас жұбайлардың отбасылық қарым-қатынас мәселесінің этнопсихологиялық ерекшеліктері
17
1.3. Ерлі-зайыпты жұптардың қатынасы психологиялық феномен ретінде
20
1.4. Ерлі-зайыптылар қатынасына әсер етуші әлуметтік-психологиялық
факторлар
27
1.5. Бірінші бөлім бойынша қорытынды
31
2. ЖАС ОТБАСЫЛАРЫНДАҒЫ ЕРЛІ-ЗАЙЫПТЫЛАР ӨЗАРА ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
34
2.1.Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы
34
2.2.Зерттеу әдістемелерін және таңдау көлемін сипаттау
2.3. Зерттеудің нәтижелерін талдау және интерпретациялау
35
2.4.Эксперименттік бөлім бойынша қорытынды
41
ҚОРЫТЫНДЫ
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
67
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отбасы мәселесі әрқашанда негізгі орында тұрған. Отбасы қатынасынан мәселелерінің негізгілерінің бірі болып отбасылық қарым-қатынас мәселесінің анықтау сұрағы тұрады. Отбасылық қарым-қатынас мәселесінің анықтауды көптеген ыңғайлар бар, оларды шартты түрде әлеуметтік және психологиялық деп бөлуге болады.
Отбасы әлеуметтік институт ретінде бірнеше функцияларды атқарады.Отбасының функциясы деп ерлі-зайыптылардың және отбасының бұл тұрмыс ортасымен, өзара моральдық жауапкершілігімен және өзара көмекпен байланысты адамдардың бірлестігі.Отбасы ерлі-зайыптылар, ер адам мен әйел, ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынас жүйесінде құрылған ұйымды білдіреді.Отбасы отбасылық одаққа немесе қан туыстығына негізделеді.
Қазіргі отбасы құрылымын қалыптастыру тәртібі әлеуметтік қатынастардың сипатына және қоғамдық-тарихи жағдайларға негізделген. Отбасы құрылымымен біз оның өмір сүру тәртібін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін және басқа да құқықтық қатынастарын, адамдармен және қоғаммен қарым-қатынасын байланыстырамыз.
Отбасында биліктің экономикалық басымдыққа немесе жеке беделіне иежұбайының қолында болуы заңды, отбасын басқару отбасының дәстүрлі тәртібіне негізделіп құрылуы мүмкін, әлде бір қолға шоғырланып немесе керісінше, отбасының ересек мүшелерінің арасында бөлінуі мүмкін. Отбасылық биліктің тікелей зорлық-зомбылықтан моральдық қолдау көрсетуге дейін, бұйрықтардан сыпайы достық кеңестерге дейін көрсететін көптеген формалары бар.
Некеде ер адам мен әйел алдымен ерлі-зайыптылардың, әлеуметтік және сексуалдық серіктестердің, үй және өндіріс қызметкерлерінің функцияларын орындайды.Балалар пайда болғаннан кейін оларға ата-аналардың, тәрбиешілердің және әлеуметтанушылардың рөлі қосылады. Әкесі кәсіби тәлімгердің рөлін атқарады, анасы - эмоционалдық байланыс объектісі, екеуі бірге - өмірлік маңызды мәселелер бойынша кеңесшілер.
Қартайғанда ата-аналарда немерелерін тәрбиелеуге көмек көрсету сияқты қосымша функциялары пайда болады.Балалардың өсуіне қарай шаруашылық бойынша жұмыстардың бір бөлігі оларға ата-аналардан өтеді.Балалар шаруашылық көмекшілеріне айналады, ал анасы жұмысқа барады және онда қызметкердің жаңа рөлі пайда болады.
Көптеген отбасылық рөлдер цикл бойы сақталады, бірақ олардың мазмұны мен сыртқы көрінісі өзгереді.Қамқор ананың рөлі балалардың өсіп-жетілуіне қарай қатты бақылау мен қамқорлық функциясынан кеңесші мен серіктес рөліне орнын береді.Уақыт өте келе сақталатын рөлдің орындалу стилі өзгереді. Ерте кезеңдерде әкесі авторитарлық стильді тәрбиелеуде ұстана алады, ол кейінірек демократиялық, содан кейін достық қарым-қатынасқа ауыса алады.
Ерлі-зайыптылық қатынасқа келесі айнымалылар әсер етеді: отбасындағы ахуал сипттамасы, ерлі-зайыптылардың рөлдік мінездемелері, ерлі-зайыптылардың өзара мінез-құлқының мінездемесі, ерлі-зайыптылардың тұлғааралық қарым-қатынасының мінездемесі, бір бірінің тұлғасын қабылдау мінездемесі, бір-бірінің сыртқы келбетін қабылдау мінездемесі. Ерлі-зайыптылардың өзара қатынасы бірлескен өмір барысында өзгеріп қана қоймай, бұл өзгерістер заңды мінезге ие болады. Ерлі-зайыптылардың өзара қатынасының өзгеруі отбасы даму кезенімен анықталады.
Зepттey жұмысының мaқcaты: Отбасындағы ерлі-зайыптылар қатынастың этнопсихологиялық ерекшеліктерін теориялық және эксперименттік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Психология ғылымындағы отбасындағы ерлі-зайыптылардың қатынастың теориялық зерттеулеріне шолу жасау.
2. Әртүрлі отбасындағы ерлі-зайыптылардың некемен қанағаттану деңгейін анықтау.
3. Ерлі-зайыпты жұптардағы тұлғааралық қатынас мінездемесін салыстырмалы талдау.
4. Отбасындағы жұбайлық қатынасты эксперименттік зерттеу;
5. Эксперименттен алынған зерттеу нәтижелерін талдау және қорытындылау.
Зерттеудің болжамдары:
Ерлі-зайыптылардың өзара қатынасына этнопсихологиялық ерекшеліктер әсер етеді.
Жеке болжамдар: Отбасындығы қарым-қатынас ерлі-зайыптылардың әлеуметтік бағдарлануы мен отбасылық құндылықтарынабайланысты болады.
Зерттеу пәні - ерлі-зайыптылар қатынасының психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу нысаны - отбасындағы ерлі-зайыптылардың өзара қатынасы.
Зерттеу әдістемелері:
1. Отбасындағы қарым-қатынас. Бұл әдістемені Ю.Е.Алешина; Л.Я.Гоз-ман; Е.М.Дубовская ұсынған. Бұл әдістеме ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас процесін зерттеуге бағытталған.
2. Некедегі рөлдік күтулер мен тартылыстар (НРКТ).Бұл әдістемені А.Н.Волкова ұсынған.
3. Тұлғаралық қатынастарды диагностикалау әдістемесі (Т. Лири).
4. Ерлі-зайыптыларға арналған Неке және отбасы туралы көзқарастарының әлеуметтік-психологиялық сұрақнамасы М.П. Кабакованың авторлық сұрақнамасы (CПOПC-2).
Зepттeyдiң пpaктикaлық мaңыздылығы: Зерттеуден алынған зерттеу нәтижесін жоғары оқу орындарында арнайы курс ретінде жүргізуге болады. Отбасындағы психологиялық ерекшеліктерін анықтай отырып, әртүрлі психологиялық - практикалық әдістерін отбасына кеңес беруде пайдалануға болады. Зерттеуден алынған нәтижелерді отбасындағы психологиялық қызмет жүйесінде, білімдерін жетілдіру институтында пайдаланылуға болады.
Зepттeyгe қaтыcқaн cынaлyшылapдың cипaттaмacы: Жас отбасыларындағы ерлі-зайыптылар. Қазақтар отбасы (N-40) жәнe орыс отбасы (N-40). Жалпы саны (N-80).
Ғылыми нәтижeлepдiң дәйeктiгi мeн нeгiздiлiгi: Зepттeyдiң нәтижeлepi дәйeктi бoлып тaбылaды, ceбeбi зepттey нәтижeлepi кecтeгe түcipiлдi, гpaфиктeлдi жәнe aбcoлюттi мәндep пpoцeнткe қaтыcты шығapылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс реферат үш тілде, кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Кіріспеде зерттеудің тақырыбы және оның өзектілігі түсіндірілген. Зерттеудің пәні мен нысаны анықталып, оның мақсаты мен міндеттері айқындалған. Жұмысымның бірінші бөлімінде отбасындағы ерлі-зайыптылардың қатынастың теориялық зерттеулеріне этнопсихологиялық ерекшеліктері қарастырылған. Екінші бөлімінде жас отбасындағы ерлі-зайыптылардың қатынасының этнопсихологиялық ерекшеліктері бойынша алынған мәліметтердің нәтижелеріне талдау жасалды. Сонымен қатар, жұмыста кестелер мен суреттер берілген.
1. ЖАС ОТБАСЫЛАРЫНДАҒЫ ЕРЛІ-ЗАЙЫПТЫЛАР ӨЗАРА ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
1.1. Психология ғылымындағы отбасы туралы отандық және шет елдік зерттеулердің теориялық мәселелері
Отбасына байланысты әдебиет тізімі өте үлкен. Отбасы кіші топтың ерекше түрі, өйткені ол спецификалық мінездемелерге толы. Олардың қатарына мынандай ерекшеліктерді жатқызуға болады: топ құрамының гетерогендігі, адамның отбасына қосылуы, полифункционалдылығы. Уникалды мінездемелер қатарына даму барысында болатын көптеген өзгерулерді жатқызуға болады. Отбасы құрылуы жалпы өмірлік стилдің құрылуынан, ерлі-зайыптылардың бір-біріне бейімделуінен, талғамдарының сәйкестелуінен, т.б. басталады. Болашақ ерлі-зайыптылардың талғамдарының және бағалауларының сәйкестелінуі некеге тұру алдында - ақ пайда болады. Бірігіп өмір сүрудің басты кезеңдерінде ерлі-зайыптылардың рухани жақындасуы, бір-бірінің бастан кешірулерімен бөлінуі байқалды.
Отбасының қыр-сырын, табиғатын, мән-жайын анықтауда бұрынғы заманда-ақ ұлы ойшылдар өз үлестерін қосып, ой-пікірлерін айтып кеткен.Отбасы туралы және отбасы қарым-қатынастары туралы өз ойын айтып кеткендердің бірі-ежелгі грек философы Платон болатын. Ол отбасына мынадай анықтама берген:Отбасы дегеніміз-өзгермейтін бастапқы қоғамдық ұяшық және де отбасылардың бірігуі нәтижесінде мемлекет пайда болған.
Француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо былай деп жазады: Барлық қоғамдардың ішіндегі ең ежелгі және табиғи қоғамның бірі-бұл отбасы. Сонымен, отбасы-бұл саяси қоғамдардың бейнесі, үкімет-әкесі, ал халық - балалары сияқты.
Неке және Отбасы түсініктерінің арасында тығыз байланыстар бар. Өткен замандардың және қазіргі заманғы әдебиеттерде Неке, Отбасы сөздері синоним ретінде қолданылады, бірақ бұл түсініктердің ортақ мәні де, өздеріне тән жеке мәндері де бар. Ғалымдардың айтуынша, неке мен отбасы әртүрлі тарихи кезеңдерде пайда болған.
Қазіргі әлеуметтанушылардың беретін анықтамалары бойынша, неке-әйел мен ер адам арасындағы тарихи өзгеріп тұратын қарым-қатынастардың әлеу-меттік нысаны болып табылады.Сол нысан арқылы қоғам олардың жыныстық өмірін тәртіпке келтіреді және оған рұқсат беріп, олардың ерлі-зайыптылық құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Отбасы-некеге қарағанда күрделі қарым-қатынастар жүйесі,ол тек жұбай-ларды ғана емес, сонымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға жақын адамдарды біріктіреді.Отбасы-бұл әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік топ белгілерін иемденетін әлеуметтік жүйе болып табылады.Отбасы әлеуметтік институт ретінде жұбайлардың, ата-аналардың, балалар мен басқа туысқандардың өзара қарым-қатынастарын реттейтін әлеуметтік нормалардың, мінез-құлық үлгілерінің жиынтығымен сипатталады. Отбасы-некеге немесе қандас туыстыққа негізделген шағын топ,оның мүшелері тұрмысының ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілікпен және өзара қолдау,көмекпен байланысты.
Отбасының әлеуметтік функциялары оның әлеуметтік институт ретіндегі қоғамдық қажеттіліктері мен өмір сүру сипатын,сондай-ақ отбасы тобының жеке қажеттіліктерінің сипатын көрсетеді.Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әсерімен отбасының әлеуметтік функциялары мен иерархиясының сипаты өзгереді.Дегенмен де барлық уақытта бала өсіріп, оны тәрбиелеу отбасының маңызды функциясы болып қалады, басқа жекелеген функциялардың маңыздылығы өзгеріп отырады [1,б.8].
Қазіргі таңда отбасын тұрақтандырудың манызды құралы болып ерлі - зайыптылардың қарым-қатынасын жақсарту, некемен қанағаттану деңгейін көтеру болып табылады. Зерттелген әдебиеттер негізінде неке сапалылығына қатысты сұрақтың толық ашылмағаның неке сапалылығы түсінігінің толық өнделмегендігін көреміз. Бұл бағытта жүргізілген зерттеулер неке сапалылығының жеке жақтарын: тұрақтылығын, ерлі-зайыптылар сәйкестігін, жанұяның қоғамдағы ролін және т.б. жеке жақтарын қарастырған. Кейбір авторлар ғана жанұялық қатынасты зерттеуде ерлі-зайыптылардың жанұялық қатынаспен қанағаттануы көзқарасы бойынша қараған. "Некемен қанағаттану" түсінігін интерпретациялауда түрлі ыңғайларды зерттей келе біз психологиялық ғылымда жанұя психологиясы аппаратының түсінікті ортақ концепциясы жоқтығын көрдік. Отандық және шетелдік зерттеулерде жанұялық өзара қатынас сапалығына әсер ететін факторларды ортақтау және жіктеу мүмкіндіктерін жасаған.
70 - жылдардың аяғынан бастап отбасы және неке психологиясында ерлі - зайыпты жұптарда әлеуметтік - перцептивті процестер (Ю.Е. Алешина, Л.Я. Гозман, Н.Ф. Федотова, Е.М. Дубовская және т.б.), ерлі-зайыптылардың рөлдерін бөлу (М.Ю. Артюнян, Т.А. Гурко, А.Р. Харчев, Ю.А. Якубов, З.И. Янков және т.б.) зерттеліп келді [2, 3]. Отбасы ішіндегі қатынастың дамуының негізгі тенденцияларын саналау және психологиялық көмекті ұйымдастыруға іс-шаралар жүргізілуде (А.А. Бодалев, А.Н. Обозова, В.В. Столин, А.Ф. Северина және т.б.).
Ерлі-зайыптыларға ата-анасы отбасының әсері (И.Б.Шкопоров, А.Ю. Тавит, А.Г. Волкова, Э.А.Тийт, А. Кеэрберг) және некедегі психологиялық сәйкестік (А.Н. Обозова, А.Н. Волкова, Т.В. Галкина, Р.Л. Кричевский, Д. Кустар, Э.А. Тийт, Я.Л. Коломинский, Ю.Н. Олейник, Н.Н. Обозов, В.А. Терехин және т.б.) сұрақтары зерттелген.
Жұбайлардың өзара қабалдауының өзгеруі неке стажының өсуімен байланысты болады. Зерттеулер бойынша ерлі-зайыптылар неғұрлым некеде көп тұрса, соғұрлым екіншісінің тұлғалық мінездемелерін негативті қабылдайды. Бұл өзгерулер некемен қанағаттанбаған және қанағаттанған жұптарда да кездеседі. Бірақ некемен қанағаттанған жұптарда аз деңгейде, ал некемен қанағаттанбаған жұптарда зайыбының тұлғалық қырлары жаман жағынан қабылданады.
Е.С. Калымова отбасылық өмірдің алғашқы жылының мәселелері туралы айта отырып былай дейді, бірлесіп өмір сүрудің алғашқы бір-екі жылында - қарым-қатынастың индивидуалды стереотиптері қалыптасады, құндылықтар жүйесі сәйкестендіріледі. Осы кезеңде келесі міндеттер шешіледі:
- отбасы құрылымының қалыптасуы,
- ерлі-зайыптылардың арасында функциялардың (рөлдердің) бөлінуі,
- жалпы отбасылық құндылықтарды қалыптастыру.
А.Н. Волкова мен Е.И. Трапезникованың ойынша, жас отбасына бала туылғанға дейін кезеңде өзінің отбасылық әдет-ғұрпын құру қиыншылығы, терең танудың нәтижесінен бір-бірінен көңіл қалу тән және отбасылық функцияларды бөлуде, туысқандарымен өзара қатынас жасау, материалдық және экономикалық мәселелерге байланысты конфликт пайда болады [4, 36 б.].
Отбасы - бұл әлеуметтiк институт пен шағын әлеуметтiк топ белгiлерiн иеленетiн әлеуметтiк жүйе. Әйгiлi әлеуметтанушы, әрi әлеуметтiк психолог А.И.Антоновтың айтуынша, отбасын ата-аналар - балалар деген қатынас құрады. Толыққанды отбасында мынадай өзара қатынас типтерi болады: әйелi - күйеуi, күйеуi - балалары, әйелi - балалары, балалар - ата-аналар, балалар - балалар [5]. Отбасы дегенiмiз - некеге қарағанда күрделiрек қарым-қатынастар жүйесi, ол тек жұбайларды ғана емес, сонымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға жақын адамдарды бiрiктiредi. Бұл пiкiрдi А.Г.Харчев айтқан болатын.
Л.Б.Шнейдердiң айтуынша, отбасы - бұл эмоционалды-жақын және маңызды, мәндi адамдардың жүйелiк-функционалды құрылымы [6].
Отбасы некеге немесе қандас туыстыққа негiзделген шағын топ, оның мүшелерi тұрмысының ортақтылығымен, өзара моральдық жауапкершiлiкпен және өзара көмекпен байланысады. Отбасы неке мен қандық туыстыққа негiзделген адамдардың бiрлестiгi, оларды тұрмыстарының ортақтығы, эмоционалды байланыс, өзара жауапкершiлiк байланыстырады. Отбасының ең негiзгi мiндетi - ұрпақ жалғастыру болып табылады. Сонымен қатар, ұрпақты өсiру, лайықты тәрбие беру, қоғамның толыққанды мүшесi болатындай азаматтарды қалыптастыру - отбасының негiзгi әрекетi болып келедi.
Қазіргі кездегі ерлі-зайыптылық отбасы мүшелерінің өзара тұлғалық әрекеттесуіне аса күрделірек талаптар ұсынуда. Ол ерлі зайыптыларға жақсартылған дайын күйде берілмейді, тұлғалық көп күштерді талап ететін міндет түрінде беріледі, және сол күштерді жұмсай алуға да дайындық қажет етеді. Үлкен буынның реттелген бостандық, олардан көмек алудан қиындатады: жаңа отбасы бұрынғы салынған жолмен емес, өз бетінше өз жолын құра бастайды. Бұл отбасы өмірінің барлық жақтарына, сондай-ақ некенің жыныстық қарым-қатынасы мен бала тәрбиесіне де қатысты. Некелік жастың төмендеуі әлеуметтік есеюдің ұзаруына байланысты, отбасының міндеттерінің құралуы күрделеніп, кейінгі ерлі зайыптылардың тұлғалық-әлеуметтік қарым-қатынастарына әсер етеді.
Отбасы қоғамның бір бөлігі және тұлға әлеуметтенуінің басты институты болып табылады. Неке және отбасы түсініктері бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ ұғымдардың ерекшеліктері де бар. Неке және отбасы әр түрлі тарихи кезеңде пайда болған. А.Г.Харчев бойынша неке бұл - әйел мен ер кісі арасындағы тарихи өзгеріп тұратын әлеуметтік қатынастар нысаны, және қоғам олардың жыныстық өмірін, ерлі-зайыптылық және ата-аналық құқықтары мен міндеттерін реттеп, белгілеп отырады, ал отбасы бұл - неке және одан туындайтын ерлі-зайыптылардың балаларының денсаулығын, оларды тәрбиелеуге деген моральдық жауапкершілікті алу мен құқықтық негізінде жинақталған қауым болып табылады.
Отбасындағы қарым-қатынас мәселесі түрлі психологиялық ерекшеліктерге ие. Оның өзара қатынасына сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Сыртқы факторға - материалды және рухани шарттар жиынтығы жатады. Бұл тұлғааралық қарым-қатынасты еңбекте, отбасында анықтайды. Ішкі факторларға - отбасынының жемісті іс-әрекетіне бейімдейтін индивидуалдық-психологиялық ерекшеліктер жатады. Отбасылық қарым-қатынасты тұрақтандыратын факторларға келетін болсақ:
Отбасылық қарым-қатынас - бұл отбасы өмірінің негізі болып табылады. Бұл қарым-қатынаста адамның табиғи және әлеуметтік заты, сонымен қатар әлеуметтік өмірдің материалдық (қоғамдық тұрмыс), ішкі жан дүниелік (қоғамдық сана-сезім) салалары көрініс алады. Қоғам некелік қарым-қатынастардың берік болуына қызығушылық танытады, сондықтан ол некенің тиімді қызметін қоғамдық пікірлер жүйесі арқылы индивидке әлеуметтік әсер ету құралы, тәрбиелеу процесі ретінде сырттан әлеуметтік қадағалау жасайды.
Неке және отбасы қарым-қатынасы - бұл тарихи даму процесі. Ерлі-зайыптылар қатынасының психологиялық жағы адам түсінуді, бағалауды, эмоционалды бастан кешіруді, қоршаған ортаның құбылысы ретінде ұғынудан, және өзінің жеке қажеттіліктерінің салдарынан туындайды. Некенің психологиялық қарым-қатынасының объектісі: формамен, ал субъектісі- мәнімен сипатталады. Некенің формасы әртүрлі, көрінісі-өзгермелі болып табылады.
Отбасында көбінесе үй-шаруашылығы міндеттерін,кеңістік жақындығын (бірігіп тұру), жұбайлар арасындағы жыныстық қатынастарды, олардың ата-аналық парыздарын өтеуді жасауды бөліп көрсетеді. Бірақ жаңа заман отба-сында бұндай ерекшеліктер көріне бермейді. Мысалы, басқа қалаларда немесе мемлекеттерде бөлек тұрып, үй-шаруашылығын, тағы басқа міндеттерді бірігіп емес, жеке-жеке жасайды. Дегенмен де, бізге Отбасы дегенде, толық мүшелі (ерлі-зайыптылар, балалары немесе туыстары) бір тұтас адамдарды елестетеміз және солай түсінеміз. Жоғарыда отбасы туралы келтіріп кеткен түсініктер, өкі-нішке орай шындық және ол амалдың жоғынан болатын дүние. Кейбір авторлар отбасын тек ерлі-зайыптылар негізінде құралған отбасын айтады. Ал басқа нұсқаларды Отбасының сынық нұсқасы ретінде қарастырады. А.И.Антонов былай дейді: Қандай да бір отбасылық өтпелі кезеңде сол отбасына белгілі бір жағдайлар әсер етсе,сол деңгейде қатып қалуы мүмкін [5].
Е.С.Калмыкова отбасылық өмірдің алғашқы жылдарындағы мәселені айта отырып, бірлесіп өмір сүруінің 1-2 жылдары қарым-қатынастардың индивидуалды стререотиптерінің қалыптасуы,құндылық жүйелерінің ортақтасуы, ортақ мінез-құлық жолының өңделуі деп көрсетеді [7]. Осы кезеңде жұбайлардың бір-біріне бейімделуі жүзеге асып, екеуі бір-бірін қанағаттандыратын өзара қатынас жолын іздейді. Бұл кезеңде шешілетін бірнеше міндеттер бар:
1. Отбасы құрылымының қалыптасуы;
2. Ерлі-зайыптылар арасындағы қызметтердің бөлінуі;
3. Ортақ отбасылық құндылықтардың өңделуі;
А.И. Антонов Неке және Отбасы түсініктерін бөліп көрсетеді. Ол Баланың өмірге келуі ғана екі некелескен жұпты отбасы қылады, ал оған дейін олар ата-ана болуға және отбасын соған сәйкес толық құруға дайындалады дейді. А.И.Антонов және В.М.Медков өздерінің Отбасының әлеуметтануы атты оқу құралында мынадай анықтама береді: Отбасы-жұбайлық байланысы бар, тұтас отбасылық бірлескен іс-әрекет негізіндегі адамдардың жалпылығы. Сонымен қатар қауым санын көбейтіп және ұрпақ жалғастырып, баланың әлеуметтенуіне, отбасы мүшелерінің өмір сүруіне қолдау жасаушы [5, 140 б.]. Тек қарым-қатынастың 3-тік: жұбайлық-ата-аналық-туыстық жинағы отбасы құрылымының белгілі формаға сәйкес болуын көрсетедідеп жалғастырады авторлар.Отбасы емес қауым, авторлардың пікірі бойынша, тек балалары бар, бірақ некелеспегендер немесе жалған некеде тұрғандар.
Отбасы тобының ядросын құрап, жұбайлардың қосылуы отбасы болуына күмән кел-тірмей қалмайды. Ағалар,әпкелер немесе басқа да қандас туысқандар, сонымен қатар жалғыз басты аналар мен олардың балалары тобынан құралған отбасылар орынсыз жағдайлардың салдарынан болады деп жазады кеңестік әлеуметтанушы А.Г. Харчев. Әлеуметтік психологияда отбасы үлгілі табиғи кіші топ ретінде қарастырылады.Отбасының басқа кіші топтардан ерекшеленетін бірнеше көрсеткіштерін айтуға болады. Ю.Е. Алешина және Л.Я. Гозманның ойынша, олардың негізгілері:
1. Нормативті берілу: кез келген мәдениетте отбасындағы әйелі мен күйеуі-нің қарым-қатынасы қандай болу керек екені туралы,оларды қалай жасау керек туралы қатаң болжамдар бар.
2. Құрамның гетерогендігі: Жаңа заман отбасы-бұл көптеген жағдайда 2-6 адамнан құралған шағын топ және жынысына, жасына немесе осы көрсетілген мінездемелердің біреуіне байланысты гетерогенді болуы.
3. Отбасының жабық мінез-құлқы, яғни бұл отбасына басқа адамның енуі тіптен болмайды немесе енген күнде де отбасы қабылдамай, мүшелері бөлініп, құлдырайды.Сонымен қатар, отбасынан шығып кету тағы болмайды.
4. Отбасының полифункционалдылығы.
5. Қосылу (отбасы қарым-қатынасына адам толығымен қатысты).
6. Тарихилық. Отбасы-бұл ұзақ мерзімді және өте кең ауқымды топ.
Т.М. Трапезникова жаңа заман отбасының келесі формаларын бөліп көрсетеді:
1) Патриархалды-модернизацияланған отбасы (көп балалы және орташаға бағытталған).
2) Детоцентрикалық отбасы (аз балалалы болуға бағытталған).
3) Жұбайлық тип,тек тұлғалық аспектілер негізінде құралған.
4) Аналық отбасы - отбасының некесіз түрі, детоцентрикалық бағытымен.
5) Толық емес отбасы - салтты детоцентрикалықтың сынығы ретінде.
Берілген топтастыруда бірнеше критерийлер араласып кеткен: отбасының құрылымы (жұбайлықтың ядросының,балалардың болмауы), рөлдерді бөлу (билікті) және жұбайларда болатын отбасылық құндылықтар. (Негізгі осі не-келік детоцентрикалық бағытталу). Патриархалды-модернизациаланған тип қазіргі кезде де кездеседі. (Ер адам азық табушы, от ағасы, отбасындағы ең негізгі адам, ал әйел адам ерінен кейінгі, ошақ басын қараушы). Жаңа заман қоғамында бұндай отбасы көп балалы отбасы ретінде ғана қарастырылмайды. Өйткені, қанша отбасын ер адам басқарса да,бұл отбасында көп бала болмауы да мүмкін.
Төңкеріске дейін қазақ қауымына тән болған шағын дара отбасы өз бойындағы патриархалды-феодалдық қатынастың сарқыншақтарынан біртіндеп арылып, одан әрі нығайып дами түсті. Қазақ отбасындағы өзгерістердің болуына Ұлы Октябрь төңкерісі әсер етті. Көп әйел алушылыққа тиым салынып, әйел мен еркек тең еріктілігі, тең құқылығына негізделген моногамиялы отбасы қалыптасты [8].
Қазіргі таңда Қазақстанда отбасы мәселесін зерттеген психологтар: М.П. Кабакова, K.A. Айдарбеков, З.Ш. Каракулова, З.М. Балгимбаева, C.K. Кудайбергенова, А.Ж. Даулетова.
М.П. Кабакованың кандидаттық диссертациясында ерлі-зайыптылардың катынасын тұрақтандыру мәселесі зерттелген. Зерттеу бірігіп өмір сүру процессінде ажырасудың өсуімен байланысты, ерлі-зайыптылық қатынасты тұрақтандыру механизмдері мен факторларын анықтауға бағытталған. Ерлі-зайыптылық қатынасты тұрақтандыру, ерлі-зайыптылардың бірлескен өмірлік іс-әрекетінің нәтижесі болып табылатындығы анықталды. Бірлескен өмірлік ic-әрекеттің негізінде жалпы мағыналық қордың қалыптасу процессі жатыр және оны отбасы мүшелерінің игеруі. Жалпы мағыналық қордың калыптасуының көрсеткіші бұл отбасылық қүндылықтардың, бағдардың, көзқарастардың, ерлі-зайыптылар күтімінің сәйкес келу деңгейімен сипатталады. Бірлескен өмірлік іс-әрекет отбасы жүйесінің негізгі жүйені құрушы факторы болып табылады [9].
З.М. Балғымбаеваның диссертациясы ата-ана-бала мәселесін зерттеуге бағытталған. Отбасының мәдени-тұрмыстық және этникалық ерекшеліктерін талдау негізінде баланың гендірлік әлеуметтенуінің негізгі механизмдері әтносқа тәуелді және үш этносты зерттеудің нәтижесінде яғни (қазақ, орыс, ұйғыр) жыныстық қате түсінудің мазмүнында этникалық ерекшеліктердің бар екені анықталды [10, 68 б].
K.А. Айдарбековтың диссертациясы бала-ата-ана қатынасын зерттеуге бағытталған. Жұмыс жасөспірімдердің өзіндік санасының диалогтық құрлымының дамуы отбасылық жүйенің ұйымдасу ерекшеліктеріне тәуелді екенін анықтауға бағытталған. Сонымен жасөспірімдердің өзіндік санасының диалогтық құрлымының дамуының негізгі көзі бұл отбасындағы бірлескен ic-әрекет болып табылатындығы анықталды [11, 69 б].
З.Ш. Қаракулованың жұмысы да бала-ата-ана қатынасын зерттеуге бағытталған. Зерттеу барысында тұлғаның суицидтік мінез-құлқы отбасындағы тәрбие жүйесіне байланысты екендігі анықталды [12].
C.K. Кұдайбергенованың зерттеу жұмысы психикалық ауытқуы бар балалар отбасындағы ата-аналық қатынастар типін анықтауға бағытталған. Осы жерде көбінесе психикалық ауытқуы бар балалардың ата-анасымен жұмыс істейді [13].
А.Ж. Даулетованың кандидаттық диссертациясы қазақ отбасындағы бала тұлғасының психологиялық ерекшеліктері оның аға және әпкелерінің (үлкен, ортаңғы, кіші) арасындағы алатын орнына байланысты екені анықталды [14].
А.Б. Валиеваның жұмысында ажырасқан әйелдердің психологиялық бейімделу мәселесі зерттелді. Ажырасқан әйелдердің құндылықты бағдары және эмоционалдық, ерекшеліктері анықталды. Зерттеу барысында ажырасқан әйелдердің психологиялық бейімделуі олардың жасына және ажырасудан кейінгі кезеңнің ұзақтығына байланысты екендігі көрсетілді [15]. Қазіргі таңда қазақ социологтарының ішінде З.Ж. Жаназарова отбасы мәселесін зерттеумен айналысады. Оның жұмыстарында отбасы әлеуметтік институт ретінде көрсетіліп, қоғамның дамуы тікелей отбасына тәуелді екені анықталды [16].
Сонымен отбасы және неке күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Отбасына әр ғалым өзінше анықтама береді. Отбасы таптан, ұлттан және мемлекеттен бұрын пайда болған. Отбасы тұлға дамуының негізгі көзі болып табылады. Отбасы бір қатар қызметтерді атқарады. Ол адамзаттың ұрпағын жалғастыруды, бала тұлғасын қалыптастыруды және т.б. қамтамасыз етеді.
1.2. Жас жұбайлардың отбасылық қарым-қатынас мәселесінің психологиялық ерекшеліктері
XXI ғасырда біз өзге адамдармен тұрақты одақты қалай құрамыз және мұны өмір барысында қалай сақтап қалуға болады деген сұрақ тұр. Жалпы отбасындағы қарым-қатынас мәселесіне келетін болсақ, отбасылық қатынастың психологиялық мәселесі адамның тұлғалық идеологиясын жүзеге асырудан, отбасы сценариін құрудан және отбасы мәнін жүзеге асырудан туындап отыр. Отбасы қатынасы - бұл қиын психологиялық шындық. Өзіне мифологиялық және сананың қазіргі деңгейін жеке және ұжымдық онтогенетикалық, фило және социогенетикалық негіздерді енгізеді.
Отбасындағы қарым-қатынас мәселесі түрлі психологиялық ерекшеліктерге ие. Оның өзара қатынасына сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Сыртқы факторға - материалды және рухани шарттар жиынтығы жатады. Бұл тұлғааралық қарым-қатынасты еңбекте, отбасында анықтайды. Ішкі факторларға - отбасынының жемісті іс-әрекетіне бейімдейтін индивидуалдық-психологиялық ерекшеліктер жатады. Отбасылық қарым-қатынасты тұрақтандыратын факторларға келетін болсақ:
- Партнерлердің отбасын сақтауға ұмтылуы;
- Отбасы мәселесін шешуде, ерлі-зайыптылардың инициативасы;
- Қоғамдық жұмыстарға әрқайсысының үлесінің болуы;
- Жекелеген мақсат пен қабілеттердің отбасы ісімен үйлесуі;
- Қиын сәтте эмоционалды бірлікке және эмоционалдылыққа бағыну;
- Эстетикалық тартымдылық;
- Ерлі-зайыптылардың эмоционалды жылулыққа қабілеттілігі.
Отбасылық қарым-қатынас - бұл отбасы өмірінің негізі болып табылады. Бұл қарым-қатынаста адамның табиғи және әлеуметтік заты, сонымен қатар әлеуметтік өмірдің материалдық (қоғамдық тұрмыс), ішкі жан дүниелік (қоғамдық сана-сезім) салалары көрініс алады. Қоғам некелік қарым-қатынастардың берік болуына қызығушылық танытады, сондықтан ол некенің тиімді қызметін қоғамдық пікірлер жүйесі арқылы индивидке әлеуметтік әсер ету құралы, тәрбиелеу процесі ретінде сырттан әлеуметтік қадағалау жасайды [17. 13 б.].
Неке және отбасы қарым-қатынасы - бұл тарихи даму процесі. Ерлі-зайып-тылар қатынасының психологиялық жағы адам түсінуді, бағалауды, эмоцио- налды бастан кешіруді, қоршаған ортаның құбылысы ретінде ұғынудан, және өзінің жеке қажеттіліктерінің салдарынан туындайды. Некенің психологиялық қарым-қатынасының объектісі: формамен, ал субъектісі- мәнімен сипатталады. Некенің формасы әртүрлі, көрінісі-өзгермелі болып табылады [18, 36 б.].
Қарым-қатынас тарихы көптеген оқиғаға, жағдайға, мақсатқа байланысты туындайды. Адам жаны әрдайым "қобалжуда". Дәл осындай қобалжулар эмоционалды қатынас динамикасы жайлы айтуға түрткі болады.
Эмоционалды маңызды қатынастың дамуы баяу жүзеге асады. Бірінші көргеннен кейін, бірінші жағымды ойдан кейін, бірінші ұнату сезімінен кейін тануға әкеп соғады. Мұндай қатынас түріне анықтама беру қиын, бірақ олар бір-біріне керек екендіктерін түсінеді. Мұндай қатынасты ұнату типіне жатқызуға болады.
Отбасы күрделі қарым-қатынас жүйесіне ие.Ол ерлі-зайыптыларды бай-ланыстырып қана қоймай,сонымен қатар жұбайлардың балаларын және тағы басқа туыстарды , жақын адамдарды біріктіреді.
Э.Г. Эйдемиллер отбасын Бірлесіп өмір сүретін адамдар тобы ретінде анықтайды.Бұл нуклеарлы отбасы болуы мүмкін,бірақ көп жағдайларда отбасы мүшелерінің біреуі жоқ болады немесе керісінше асыранды балалар, не асырап алушы ата-аналар болады [19].
Әлеуметтік-психологиялық, қарым-қатынас деңгейі жұбайлардың ерлі-за-йыптылар рөлін іске асыру сферасындағы өзара әрекеттесуін сипаттайды. Жұбайлардың қарым-қатынасы олардың құндылықтары мен келіспеушіліктері және белгілі бір жағдайдағы жанұялық сфераның жүзеге асқандағы кімнің қандай дәрежеде жауап беретіндігі жөніндегі елестетулеріне байланысты, яғни соған тәуелді болып келеді. Отбасылық қызметтер тұлға санасына еніп, сол отбасылық құндылықтарға байланысты бағыт ретінде жүреді. Отбасылық құндылықтар мен келіспеушіліктер жұбайлардың рөлдік сәйкес-сіздігінің бір себебі болып табылады. Ереже бойынша жұбайлардың отбасылық құндылық-тарының сәйкес келмеуі-ата-аналық отбасындағы қалыптасқан мінез-құлық, алынған тәрбиелер, әдет-ғұрып айырмашылықтарына байланысты болады. Ал отбасылық құндалықтардың сәйкес келуі-жұбайлардың рөлдік мінез-құлы-ғының әртүрлілігіне кепіл бермейді. Жұбайлардың рөлдік мінез-құлығының орындылығы олардың рөлдік күтулерінің сәйкес келуіне (ерлі-зайыптылардың отбасында белгілі бір қызметті белсенді ат салысып орындауындағы нұсқау-лары) тәуелді болады.
Жұбайлардың қарым-қатынасындағы әлеуметтік мәдени деңгей серіктердің рухани өзара әрекеттестіктің аспектісін қозғайды. Құндылық бағыт-бағдар-ларының, өмірлік мақсаттарының, әлеуметтік мінез-құлық мотивацияларының, жұбайлардың қажеттіліктерінің бірлесуі олардың рухани сәйкестігін білдіреді.
Жұбайлар өмірінде қарым-қатынас ерекше бір орын алады. Ерлі-зайып-тылардың қарым-қатынастары тұлғааралық қарым-қатынастың бір түрі ретінде қатынасқа түсу барысында пайда болады және дамиды. Тұлғааралақ қарым-қатынас - бұл субъектілердің белгілі бір өзара әрекеттестік типіне ортақ дайын-дығы.Өзара әрекеттестікке дайындық эмоционалды күй кешулермен қатар жүреді: жағымды, жағымсыз, индифферентті. Субъекттердің ортақ іс-әрекет жағдайларындағы мінез-құлығында өзара әрекеттестікке дайындықты іске асыруға болады. Ортақ іс-әрекет қарым-қатынас, соның ішінде тұлғааралық қарым-қатынастың мінезін ашып, оны нығайта түседі [20].
Психологияда қарым-қатынасты психологиялық феномен ретінде қарас-тыратын бірнеше көзқарастар және соған сәйкес берілген анықтамалар да бар. В.Н. Мясищев бойынша қарым-қатынас - бұл таза сыртқы өзара әрекеттестік болып табылмайды, бірақ қатысушылар арасындағы жеке қатынаспен бірге анықталы-нады,яғни оның параметрі қарым-қатынасқа түсуші субъекттілердің қатысуына тәуелді. В.Н. Мясищев қарым-қатынастың үш класын бөліп көрсетеді: әлемге деген, басқа адамдарға деген, өзіне деген қатынас [21, 95 б.].
Тұлғааралық қарым-қатынас, соның ішіндегі жұбайлардың қарым-қатынасы екіншісіне кіріп кетеді.
Қарым-қатынас процесінде ерлі-зайыптылар отбасылық рөлдерді бөлу мәселесін шешеді және бұл отбасының құрылуының алғашқы кезеңі болып табылады. Қарым-қатынас ерлі-зайыптылардың эмоционалды бірігуіне мүмкін-дік береді. Эмоционалды қабылдаудың үйлесімділігі нәтижесінде қарым-қатынас бірлестікке алып келеді. Эмоционалды қабылдаудың жалпылығы сәтті отбасы құрудың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Себебі ол жұбай-ларды бір рухани әлемге ендіріп,ортақ позитивті күй кешулер мен өз отба-сының маңыздылығын, құндылығын сезінуге сенімдерін арттыра түседі. Жас жұбайларға отбасының өмірлік іс-әрекетіне қатысты көптеген үлкен және кіші мәселелерді шешуге тура келеді. Ерлі-зайыптылардың шешімді сәтті қабылдау-лары көбінесе ортақ, жол берушілікке, қызығушылық, тілек-ниеттері мен санасушылыққа тәуелді.
Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы ері мен зайыбында қандай міндеттер мен құқықтар бары туралы өз ойлары болады. Ерлі-зайыптылардың бір-бірімен келісуі мен кооперациасы олардың арасындағы келісімге байланысты, ол әртүрлі өмірлік жағдайларды бірдей бағалау, ортақ қызығушылықтарын, бастан кешірулерін түсінуді есепке алуға негізделген. Неке тұрақтылығының бір факторы болып жанұядағы еңбекті келісіммен бөлу табылады. Жанұя өмірінің әр этапында үй еңбегінің көлемі өзгеріп тұрады. Еңбекті бөлісуде конфликттер болуы мүмкін, ол ерлі-зайыптылар өмірінің сәттілігін бұзады.
Некелік жанұялық өмір тұлғалық мінезге ие болып келеді (Ю.Е.Алешина). Неке тұрақтылығын қамтамасыз ететің сыртқы факторлардың рөлі төмендеп және оның ішкі мазмұнының маңызы жоғарлады[22].
Неке тұрақтылығының үш деңгейін көрсеткен:
1. Жалпы деңгей, неке тұрақтылығының деңгейі, яғни некенің заңды сақталуы (ажырасудың болмауы);
2. Некеге икемдену, ерлі-зайыплылардың бейімділігі деңгейі;
3. Терең деңгей, некенің сәттілігі ерлі-зайыптылардың құндылықты бағдарларының сәйкестігімен сипатталады.
Н.Н.Обозов және А.Н.Обозова жүргізген зерттеулер нәтижесінде жанұя функцияларын бөлу және атқару туралы ерлі-зайыптылардың көзқарастарының келіспеуі отбасының дезорганизациясына әкелетінің, кейіннен ажырасуға дейін баруы мүмкін екенің көрсетті[23].
В.В.Матина және Н.Ф.Федотова зерттеулері нәтижесінде некемен қанағаттанумен келесі көрсеткіштер корреляцияланады:
1. Ері мен зайыбының рөлдік күтулерінің сәйкестігі;
2. Ері мен зайыбының рөлдік сәйкестігі;
3. Бір-бірінің рөлдік күтулерін түсіну деңгейі;
Әрбір адамда некеге отырар алдыңда өзінің индивидуалды қажеттілік жүйесі болады. Олар бірлескен өмір барысының керек шарттарының бірі болып табылады. Әрбір тұлға некеде өз қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Н.Ф.Федотова жұмыстарынан алынған мәліметтер бойынша бақытты жанұяларда бақытсыздарға қарағанда жанұядағы басшы туралы ойлары сәйкес келеді[24].
Е.В.Новинкова, В.И.Сикорова, А.П. Ощепкова жұмыстарында отбасындағы қарым-қатынастың сәттілігі отбасы ішіндегі тұрақты эмоционалды байланысқа, бала тәрбиесіне жағымды әсер ететіндігін көрсеткен. Қарым-қатынастың бұзылуы ерлі-зайыптылардың өзара қатынасындағы шиеленістерге әкеліп, әлеуметтік жағымсыз құбылыстар, алкоголизм және жасөспірімдік заңға қарсы мінез-құлыққа әкеледі[25].
Некемен қанағаттану ерлі-зайыптылар әртүрлі өмірлік жағдайларда өздерін қалай ұстауына байланысты. А.С.Шилова ерлі-зайыптылардың өз бос уақыттарын өткізуі мен некемен қанағаттанудың өзара байланысын көрсеткен. Отбасы ішіндегі жақсы қатынастың маңызды көркеткіші болып ерлі- зайыптылардың ортақ достары болуы табылады, көп жағдайда ерлі- зайыптылардың некемен қанағаттанбауы бөлек достары болуында көрінеді. Тұрақты жанұяларда ерлі-зайыптылар көп жағдайда өздерінің бір-біріне қатынасын махаббат деп, ал тұрақсыз жанұяларда әдет немесе немқұрайлық деп көрсетеді[26].
1.3 Ерлі-зайыпты жұптардың қатынасы психологиялық феномен ретінде
Психологтар сәтті некелерді ерекшелейтін кейбір факторларды бөлді. Ерлі-зайыптылар өмірінің сәттілігін анықтайтың негізгі және маңызды фактолардың бірі ерлі-зайыптыладың өздерінің неке институтын түсінуі жатады. Бақытты неке шарттарының біріне отбасылық өмірге дайындықты және ата-аналарымен жақсы қатынасты ұстап тұруды да жатқызуға болады. Ата- аналары некеде бақытты болған адамдардың некелері де бақытты болу мүмкіндігі жоғары. Сонымен қатар некеге отыру жасыда үлкен әсер етеді. Жиырма бір жасқа дейінгі некелер көп жағдайда ажырасумен аяқталады.
Д.Боссард неке тұрақтылығын сақтауда балалардың функциясын анықтау да өз классификациясын ұсынған [ 27, 67б.]. ол келесі функцияларды бөлген:
1. Өмір мағынасын және өмірлік құбылыстарды түсінудегі тереңдік;
2. Өткен өмір кезеңдеріне қайта оралу мүмкіндігі;
3. Жаңа тұлға қалыптастыруға қатысу;
4. Отбасы қызығушылықтарының көлемін үлкейту;
5. Отбасыішіндегі байланысты молайту және нығайту;
6. Эмоционалды қанағаттану;
Ерлі-зайыптылардың өзара әрекетімен қанағаттану олардың сәйкестігін немесе сәйкес еместігін анықтайтың негізгі критерийлердің бірі болып келеді.
Сәтті некенің маңызды факторларының бірі - өмірлік жолдасын дұрыс таңдау болып табылады. Бірдей көзқарастары мен ұстанымдары, құндылықтары бірдей адамдар арасында шиеленістер аз болады. Психологтар сәтті некемен байланысты жеке мінездемелерлі бөлген. Эмоционалды тұрақтылық және жоғары өзіндік бағалау сәтті жанұялық байланыстың алғышарты болады. өзіндік бағалауы төмен адамдар, олардың мен концепциясын қолдайтың адамды іздейді. Неке ерлі-зайыптылардың шыдамдылығын және өзара түсінушілігін талап етеді, тек осы жағдайды сәтті болуы мүмкін. Өмірінің алғашқы жылдары ерлі-зайыптылар бір-біріне және өзінің жаңа өмірлік статусына бейімделеді. Ерлі-зайыптылардың біреуі бұрынғы әдеттеріне оралуы мүмкін бұл екінші жұпқа әсер етуі мүмкін. Некеге отырған кезде жағының сезімдерін есепке алу керек. Неке үшін эффективті коммуникация дағдысы өте маңызды. Некеге отырғаннан кейін ерлі-зайыптылардың көбісі өз жұптарын қайта тәрбиелей аламыз деп ойлайды. Ерлі-зайыптыларды өз жарларының әдеттері немесе көзқарастары кері әсер етуі мүмкін. Некедегі компромисстер егер ерлі-зайыптылар бір-біріне өз сезімдерін ашық айтып, өзара түсінушілікпен қараған жағдайда ғана болады. Жақсы ерлі-зайыптылар өз жұптарын тыңдап және оның ұсыныстары арқылы өз мінез-құлқын өзгерте алатындар бола алады. Көптеген сексуалды проблемалар ерлі-зайыптылардың жаман коммуникациясымен байланысты болады.
Көптеген психолагтар, социологтар, педагогтар зерттеулері бойынша, тұрақты жанұя жастардың отбасылық өмірге дайындығына байланысты қалыптасады. А.Н.Сизанов бойынша: отбасылық өмірге дайынды түсінігі әлеуметтік - өнегелі, мотивациялық, психологиялық және педагогикалық түсініктерін қамтиды[28]. Отбасылық өмірге әлеуметтік - өнегелі дайындық дегеніміз - адамның азаматтық кемелденуі ( жас, білімі, кәсібі өнегелі сана деңгейі, экономикалық тәуелсісдігі, денсаулығы). Әлеуметтік зерттеулер бойынша, ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынаспен деңгейіне некеге ерте тіркелу факторы маңызды әсер етеді. 18 жаста отбасын құруға болады, бірақ медициналық тұрғыдан қарастырғанда некеге тіркелудің ең қолайлы жас көрсеткіштері 20 - 22 жас қыздарға, 23 - 28 жас жігіттерде (ер адамның ағзасы әйелдердікінен кейін жетілетін фактор ескеріледі). Жанұя құруға психологиялық дайындық бұл - жеке адамның басқа адамдармен қарым-қатынасты тез орната білу, жанұялық өмірге және қоршаған ортаға бірдей немесе ұқсас көзқарас, жанұяда сау рухани - психологиялық климат орната білу қабілеті, мінез-құлықтың және сезімдердің тұрақтылығы, дамыған ерік қасиеттері. Болашақ ерлі-зайыптылар өскен жанұялардың атмосферасы, құрылудағы жанұяның дамуына елеулі әсерін тигізеді, ол не сәтті не көптеген қиыншылықтармен кездесіп мүлде күйзеліске ұшырауы мүмкін.
Ерлі-зайыпты қатынас бір орында өзгеріссіз қатып тұрып қалмайды [2, 168б.]. Ерлі-зайыптылар есейеді, мамандықтарды игереді, еңбек ұжымында орны өзгереді. Өмірінің өзгерістері кезінде жаңа тапсырмалар пайда болады, оларды бірге шешуге мүмкіндік туады. Тапсырмаларды шешуде ерлі-зайыптылардың мінез-құлқы бірге өмір сүру мерзіміне байланысты болады. Жас жұбайлар қатынасты толық игермеген, олар жанұялық қатынастарда келісімді варианттарын іздейді, ал үлкен стажы бар ерлі-зайыптылар бір-біріне икемденіп белгілі бір денгейге жеткендіктен келісімді іс - әрекет жасайды. Ерлі-зайыптылардың келісіміне әсер ететін факторлардың ішінде өмірлік, жанұялық, мәдени, эстетикалық, моралдық құндылықтарының сәйкес келуінің үлкен мағынасы бар. Ерлі-зайыптылардың некелерінің мақсаттары туралы көзқарастарының сәйкес келуі некенің тұрақтылық деңгейін шарттайды. Сонымен қатар ролдік мінез-құлық пен ролдік күтулерінің сәйкес келуі маңызды.
А.Г.Харчев некенің ерлі-зайыпты жағы адамның сыртқы орта құбылыстары мен өзінің қажеттіліктерін түсіну, бағалау және эмоционалды бастан кешіру қабілетінің нәтижесі деп түсінген [29, 37б.]. Ол ерлі-зайыптылардың бір біріне қатысты ойлары мен сезімдері, сонымен қатар әрекеттерінде осы ойлары мен сезімдерінің объективті көрінуі. Ерлі-зайыптыларға күнделікті өмірде жанұяның іс-әрекетіне байланысты көптеген кішкентай және үлкен істерді жасау керек. Ол істердің сәттілігі көп жағдайда ерлі-зайыптылардың қызығушылықтарын ескеріп, компромиске баруына байланысты болады.
Ерлі-зайыптылардың отбасына бейімделуі отбасылық өмірмен танысып, оған біртіндеп кіруден басталады. Бұл кезең өте қиын, өйткені тек қарым -қатынаспен іс - әрекетті қайта құру ғана емес, сонымен қатар жас ерлі -зайыптылардың тұлғалық өзгерістері, қажеттіліктерін қайта құру, өзіндік сананың жаңа деңгейін қаыптастыру әлеуметтік ортамен жаңа байланыс орнату жүреді.
Т.Б.Карцева некені адам өмірін өзгертетің жағдайлардың бірі, тұлғаның өзгеруіне, рөлдердің өзгеруіне әкеледі, қоршаған адамдар өмір салты өзгереді.
Е.С.Калмыкова ерлі-зайыптты өмірдің алғашқы жылдары қарым-қатынастың индивидуалды стереотиптерін қалыптастыру, құндылақтар жүйесін құрау, ортақ мінез-құлық жолын құрайтының айтқан [30, 86б.]. Бұл кезеңде ерлі- зайыптылардың өзара икемденуі, екеуінде қанағаттандыратың өзара қанынас типін іздеуі жүреді. Бұл кезеңде келесі тапсырмаларды шешу жүзеге асады:
1. Отбасы құрылымын қалыптастыру.
2. Ерлі-зайыптылар арасында функциаларын, рөлдерін бөлу.
3. Ортақ отбасылық құндылықтарды өндеу.
Ерлі-зайыптылардың отбасылық өмірге бейімделуінде, олардың жастарының арақатынасы маңызды болып табылады. Сексологтардың айтуы бойынша, куйеуінен жасы үлкен әйелдері бар отбасылар көп жағдайда берік болмайды және некеге тіркелушілер жасы неғұрлым үлкен болса, күйеуінің жасы әйелінің жасынан соғұрлым үлкен болуы керек. Мысалы, егер әйелдің жасы 20 - 22 болса онда ер адамның жасы 24 - 26 болуы керек, әйелі 25 болса, онда ер адамның жасы 30 - ға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz