Зерттеу пәні жасөспірімдердің мінез акцентуациясы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктеріне жанұяның әсерін зерттеу
Зерттеудің мақсаты: жасөспірімдердің мінез акцентуациясының
ерекшеліктерін анықтау және жанұяның әсерін көрсету және түзету
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің міндеттері:
– мінез акцентуациясының арасындағы өзара байланысты зерттеу болып
табылады;
–мінез акцентуациясының теориялық талдау;
–жасөспірім –акцентуанттардың тұлғалық ерекшеліктеріне жанұяның әсерін
анықтауды қарастыру;
Зерттеу болжамы: егер, жасөспірімдердің акцентуациялық мінез -
құлықтарының ерекшеліктерін түзетуге жанұя мүшелері арасындағы бірлескен
іс-әрекетті жүйелі тұрғыдан ұйымдастырып жүргізетін болсақ, онда ол
жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарын түзетуге үлкен ықпалын
тигізеді.
Зерттеу әдістері
1.Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы.К.Роджерс, Р.Даймонд.
2.Мінездің акцентуацияларын зерттеу сұрақнамасы (К.Леонгард)
3.Басс-Даркидің сұрақнамасы (оқушыларға арналған).
4.Басс-Даркидің сұрақнамасы (ата-аналарға арналған).
5. Ата-аналар уайымының шкаласы
6. Тұлғаның мінез акцентуациясы мен нервті-психологиялық тұрақсыздығы.
Зерттеудің тәжірибелік базасы. Жүргізілген зерттеуге 13-17 жас
аралығындағы 79 адам қатысты. Зерттеудің негізгі эксперименталды деректері
әртүрлі жастағы 26 балаға алынды. Барлық респонденттер бақылау және
тәжірибелік топтарға бөлінді. Зерттеуге Алматы қаласының № 133 жалпы
білім беру мектебінің 6-10 сынып оқушылары, әр параллельде екі сыныптан
қатысты.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс 73 беттен тұрады,
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, 66 дереккөзден тұратын әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 4 кестемен, 14 суреттермен суреттелген.
РЕФЕРАТ
Тема: Исследование влияния семьи на особенности акцентуационного поведения
подростков
Цель исследования: Выявить особенности акцентуации поведения подростков,
показать влияние семьи и провести коррекционную работу.
Задачи исследования:
- исследование взаимосвязи между акцентом поведения;
- теоретический анализ акцентуации поведения;
- влияние семьи на личностные особенности подростков-акцентантов
рассмотрение определения;
Прогноз исследования: Если систематически организовывать совместные
действия между членами семьи для коррекции особенностей акцентуационного
поведения подростков, то он оказывает большое влияние на коррекцию
акцентуационного поведения подростков.
Методы исследования:
1. Шкала социально-психологической адаптации.К. Роджерс, Р. Даймонд.
2. Вопросник исследования акцентуации характера (К. Леонгард)
3. Вопросник Басс-Дарки (для учащихся).
4. Вопросник Басс-Дарки (для родителей).
5. Шкала родительского волнения
6. Акцентуация поведения и нервно-психологическая нестабильность
личности.
Практическая база исследования. В проведенном исследовании приняли участие
79 человек в возрасте от 13 до 17 лет. Основные экспериментальные данные
исследования взяты на 26 детей разного возраста. Все респонденты были
разделены на контрольные и практические группы. В исследовании приняли
участие учащиеся 6-10 классов общеобразовательной школы № 133 г. Алматы, в
каждой параллели по два класса.
Структура и объем работы. Дипломная работа состоит из 73 страниц, состоит
из введения, двух разделов, заключения, списка литературы из 66 источников.
Работа иллюстрирована 4 таблицами, 14 рисунками.
REPORT
The theme: "The study of family influence on the characteristics
accentuating behavior of teenagers
The purpose of the study: to identify the features of accentuation of
adolescent behavior, show the influence of family and conduct corrective
work.
Research objectives:
- research on the relationship between behavior emphasis;
- theoretical analysis of the accentuation of conduct;
- - the family influence on the personal features of teenagers-accentuates
a consideration of the definition;
Research forecast: if you systematically organize joint actions between
family members to correct the features of accentuational behavior of
adolescents, it has a great impact on the correction of accentuational
behavior of adolescents.
Research methods:
1. Scale of social and psychological adaptation.K. Rogers, R. Diamond.
2. Questionnaire for the study of character accentuation (K. Leonhard)
3. The questionnaire bass-evil Durka (for students).
4. The questionnaire bass-evil Durka (for parents).
5. School parent excitement
6. Accentuation of behavior and neuro-psychological instability of the
person.
Practical base of the research. The study involved 79 people aged 13 to 17
years. The main experimental data of the study were taken on 26 children of
different ages. All respondents were divided into control and practice
groups. The study involved students in grades 6-10 of secondary school No.
133 in Almaty, with two classes in each parallel.
Structure and scope of work. The thesis consists of 73 pages, consists of
an introduction, two sections, conclusion, list of references from 66
sources. The work is illustrated with 4 tables and 14 figures.
МAЗМҰНЫ
Кipicпe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының ерекшеліктеріне
жанұяның әсерін тeopиялық зepттeу ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1.Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктерін зерттеудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 10
1.2. Жасөспірімдердің мінез - құлықтарының ерекшеліктеріне жанұяның
әсерін теориялық талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Жасөспірімдердегі акцентуациялық мінез – құлықтарын түзетуге
қолданылатын жанұядағы дәстүрлердің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2 Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының ерекшеліктеріне
жанұяның әсерін эксперименттік зерттеу ... ... ... ... ..37
2.1. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктерін анықтайтын әдістемелерді пайдаланудың маңыздылығы және
зерттеудің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктеріне жанұяның әсерін эмпиpикaлық зepттeyдiң cтaтиcтикaлық өңдey
нәтижeciн
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..52
2.3. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктеріне жанұяның әсерін түзетуге apнaлғaн әлеуметтік-
психологиялық
тренингтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .56
Қopытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .64
Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Қocымшa ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез -
құлықтарының ерекшеліктеріне жанұяның әсері психологиясы бойынша
зерттеулерге назар аударылады (Л. М. Азариянц, Л.С. Выготский, В.Н.
Дружинин, Л.Б. Ермолаева-Томина, В.Н. Козленко, Н.С. Лейтес, А. А. Мелик-
Пашаев, Б. М. Неменский, С.О. Раевский, А.З.Рахимова, Н.П. Сакулина, Н. М.
Сокольникова, Е.Л. Солдатова, Е.А. Флерина, Б. П. Юсов, Е.Л.Яковлева, Дж.
Гилфорд, Ф. Барон, А. Маслоу, Д. Харрингтон және т.б). Жасөспірімдердің
акцентуациялық мінез - құлықтарының жасында адам қызметінің белгілі бір
саласына байланысты жанұяның әсері ретінде дамиды (В.Н.Дружинин).
Алайда, жасөспірімдерді дамытудың әртүрлі құралдарының, нысандары мен
әдістерінің әсері ашылатын зерттеулер психологиялық - педагогикалық
әдебиеттер жеткіліксіз. Соңғы уақытта кеңес психологтары мен педагог
ғалымдары М.А. Алемаскин, П.П. Блонский, Л.С. Выготский, Л.М. Зюбин, И.А.
Невский, В.А. Сухомлинский, В.А. Татенко, Д.И. Фельдштейн, С.Г.Шацкий және
т.б. жүргізген зерттеулерінде қиын тәрбиеленетін жасөспірімдердің негізгі
әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық себептерін ашты.
Мінез акцентуациясы бар қиын тәрбиеленетін жасөспірімдердің тұлғалық
ерекшеліктерін зерттеуде дәрігер-психологтар П.Б. Ганнушкин, М.М. Кабанов,
О.В. Кербиков, В.В. Ковалев, К. Леонгард, А.Е. Личко, Ю.С. Скроцкий, Г.Е.
Сухарева, Н.И. Фелинская, Г.К. Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты.
Бұл дипломдық жұмысымызда жеке жасөспірімнің тұлға болып қалыптасуында
кездесетін мінез-құлық акцентуацияларының ерекшеліктерін қарастырып, оған
жанұяның әсерін зерттеуге қадам жасалып отыр.
Жасөспірімдердің бойында кездесетін мінез-құлық акцентуациясы
мәселелері негізінен клиникалық, медициналық аспектіде қарастырылған,
сондықтан алынған мәліметтерді психологиялық тәжірибеде қолдану қиынға
соқты. Бұл жерде тұлға және іс-әрекетпен байланысты психологиялық-
педагогикалық талдау қажет.
Кеңес психологтары мен педагог ғалымдары М.А. Алемаскин, П.П.
Блонский, Л.С. Выготский, Л.М. Зюбин, И.А. Невский, В.А. Сухомлинский, В.А.
Татенко, Д.И. Фельдштейн, С.Г.Шацкий және т.б. өздерінің жүргізген
зерттеулерінде қиын тәрбиеленетін жасөспірімдердің негізгі әлеуметтік-
педагогикалық және психологиялық-педагогикалық себептерін ашты. Мінез
акцентуациясы бар қиын тәрбиеленетін жасөспірімдердің тұлғалық
ерекшеліктерін зерттеуде дәрігер-психологтар П.Б. Ганнушкин, М.М. Кабанов,
О.В. Кербиков, В.В. Ковалев, К. Леонгард, А.Е. Личко, Ю.С. Скроцкий, Г.Е.
Сухарева, Н.И. Фелинская, Г.К. Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты.
Жанұяда тәрбиелеу жасөспірімнің мінез-құлқының дисгармониясына әсері
қазіргі таңда аса маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Статистикалық
мәліметтерге сүйене отырып, Қазақстанда мектеп мұғалімдері мінез-құлық
дисгармониясы бар жасөспірімдер жыл сайын көбейіп келетіндігін және олармен
жұмыс істеудің аса күрделі екендігін атап өтті. Жасөспірімнің мінез-
құлқының қалыптасуына және тұлға болып өркендеуіне отбасындағы өмір
атмосферасы үлкен әсерін тигізеді. Жанұя жағдайы, ата-ананың немен
айналсатыны, материалдық жағдай, ата-ананың білім деңгейі белгілі бір
деңгейде баланың өмірлік жолын қалыптастырады. Ата-аналар жасөспірімге
мақсатты бағытталған тәрбиемен әсер етеді, бұл жасөспірімнің өмір сүру
салтының қалыптасуын, өзін қалай ұстауды үйретуді қамтамасыз етеді. Ата-
ананың баламен қарым-қатынас жасау және тәрбие беру стилі жасөспірімнің
мінез-құлқында көрінетін тұлға акцентуациясының пайда болуының басты
себепшісі. Сондықтан да ата-ана тарапынан көрсетілген кезкелген бұрыс
әрекет баланың құқық бұзушылыққа бейім болуына, ассоциалды ортаға
еліктеуіне, суицидтік жағдайлардың көбеюіне және т.б. жағымсыз жағдайлардың
немесе жағымсыз мінез-құлық қырларының асқынып кетуіне жол береді. Қазақ
отбасыларында бұндай жағдайлар соңғы жылдары көп кездесе бастады. Қазақстан
бойынша тек Қарағанда қаласының өзінде ақ бір жылдың ішінде
жасөспірімдердің құқық бұзушылығының 48 факті тіркелген.
Зерттеу нысаны Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
психологиялық ерекшеліктері болып табылады.
Зерттеу пәні жасөспірімдердің мінез акцентуациясы.
Зерттеудің мақсаты: жасөспірімдердің мінез акцентуациясының
ерекшеліктерін анықтау және жанұяның әсерін көрсету және түзету
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің міндеттері:
– мінез акцентуациясының арасындағы өзара байланысты зерттеу болып
табылады;
–мінез акцентуациясын теориялық талдау;
–жасөспірім –акцентуанттардың тұлғалық ерекшеліктеріне жанұяның әсерін
анықтауды қарастыру;
Зерттеу болжамы: егер, жасөспірімдердің акцентуациялық мінез -
құлықтарының ерекшеліктерін түзетуге жанұя мүшелері арасындағы бірлескен
іс-әрекетті жүйелі тұрғыдан ұйымдастырып жүргізетін болсақ, онда ол
жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарын түзетуге үлкен ықпалын
тигізеді.
Эксперименттік жұмыс кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңі (2019-2019 жж.) жасөспірімдердің
акцентуациялық мінез - құлық ерекшеліктерінің мәселелері бойынша дерек
көздерді зерттеу мен талдауды қамтыды.
Зерттеудің екінші кезеңі (2019 - 2020 жж.) зерттеудің тұжырымдамалық
базасын әзірлеуге, жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлық
ерекшеліктерін, айқындаушы эксперимент деректерін математикалық өңдеуге,
сондай-ақ оқушының акцентуациялық мінез - құлық ерекшеліктерінің негізі
болып табылатын жанұя әсерін нақтылауға, негіздеуге арналды.
Зерттеудің үшінші кезеңі (2019-2020 жж.) жасөспірімдердің
акцентуациялық мінез - құлық ерекшеліктерінің түзету бағдарламасын
апробациялау бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмысты, түзету
эксперимент нәтижелерін талдау және статистикалық өңдеуді, алынған ғылыми
нәтижелерді жүйелеу және қорытуды, дипломдық жұмыс мәтінін ресімдеуді
қамтыды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі Кеңес психологтары мен
педагог ғалымдары М.А. Алемаскин, П.П. Блонский, Л.С. Выготский, Л.М.
Зюбин, И.А. Невский, В.А. Сухомлинский, В.А. Татенко, Д.И. Фельдштейн,
С.Г.Шацкий және т.б. жүргізген зерттеулерінде акцентуациялық мінезді
тәрбиеленетін жасөспірімдердің негізгі әлеуметтік-педагогикалық және
психологиялық-педагогикалық себептерін ашты. Мінез акцентуациясы бар қиын
тәрбиеленетін жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеуде дәрігер-
психологтар П.Б. Ганнушкин, М.М. Кабанов, О.В. Кербиков, В.В. Ковалев, К.
Леонгард, А.Е. Личко, Ю.С. Скроцкий, Г.Е. Сухарева, Н.И. Фелинская, Г.К.
Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты және психологиялық және педагогикалық
негіздері қарастырылды.
Зерттеу әдістері:
1. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы (К. Роджерс, Р.Даймонд).
2. Мінездің акцентуацияларын зерттеу сұрақнамасы (К.Леонгард)
3.Басса-Даркидің сұрақнамасы (оқушыларға арналған).
4.Басса-Даркидің сұрақнамасы (ата-аналарға арналған).
5. Ата-аналар уайымының шкаласы. (шкала родительской озабоченности
ШРО) авторы: Желдак И.М.
6. Тұлғаның мінез акцентуациясы мен нервті-психологиялық
тұрақсыздығы.
Зерттеудің тәжірибелік базасы. Жүргізілген зерттеуге 13-17 жас
аралығындағы 79 адам қатысты. Зерттеудің негізгі эксперименталды деректері
әртүрлі жастағы 26 балаға алынды. Барлық респонденттер бақылау және
тәжірибелік топтарға бөлінді. Зерттеуге Алматы қаласының № 133 жалпы
білім беру мектебінің 6-10 сынып оқушылары, әр параллельде екі сыныптан
қатысты.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңыздылығы.
Әдебиетті теориялық талдау негізінде шетелдік және отандық
психологияда жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктеріне жанұяның әсерін зерттеу арқылы оның даму тәсілдері
жүйелендірілген.
Дипломдық зерттеу нәтижелері Алматы қаласындағы № 133 мектептің
сыныптарды 6-10 сынып оқушыларына оқыту бойынша жұмысқа енгізілді. Біздің
тәжірибеміз психологиялық тестілеу және жасөспірімдердің акцентуациялық
мінез - құлықтарының ерекшеліктеріне жанұяның әсерін дамыту үшін
қолданылады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс 73 беттен тұрады,
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, 66 дереккөзден тұратын әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 4 кестемен, 14 суреттермен суреттелген.
1. ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ АКЦЕНТУАЦИЯЛЫҚ МІНЕЗ - ҚҰЛЫҚТАРЫНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ЖАНҰЯНЫҢ ӘСЕРІН ТEOPИЯЛЫҚ ЗEPТТEУ
1.1. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктерін зерттеудің негізгі бағыттары
Қандай да болмасын мемлекеттің алдында тұрған өзекті мәселенің бірі-
өсіп келе жатқан ұрпақты ел алдындағы міндеттерді өз бетінше шеше білуге
қабілетті етіп тәрбиелеу. Психологияда жеке адамдарда кездесетін мінез
акцентуацияларын дұрыс басшылыққа алған жағдайда ғана жүзеге асады.
Кеңестік және шетелдік психология ғылымдарының шеңберінде мінез
акцентуация мәселелері, құрылыстары мен қызметтері, факторлары
қалыптасулары зерттелген. (П.Б. Ганнушкин, О.В. Кербиков, Г.К. Ушаков, К.
Леонгард, Г.Е. Сухарева, А.Е. Личко).
Психологияда мінез акцентуациясының байланысы өте күрделі мәселе
болғандықтан ол терең де, кешенді зерттеуді талап етеді. Сонымен осы ғылыми
жұмыста жеке адамның қалыптасуында кездесетін мінез акцентуацияларының
ерекшеліктерін қарастырып, оны зерттеуге қадам жасалып отыр.
Жасөспірімдердің мінез-акцентуациясының мінез-құлықтарындағы
ауытқуларына қарамастан, бұл мәселе негізінен клиникалық, медициналық
аспектіде қарастырылған, сондықтан алынған мәліметтерді педагогикалық
тәжірибеде қолдану қиынға соқты. Бұл жерде тұлға және іс-әрекетпен
байланысты психологиялық-педагогикалық анализ қажет [1,13 б ].
Кеңес психологтары мен педагог ғалымдары М.А. Алемаскин, П.П.
Блонский, Л.С. Выготский, Л.М. Зюбин, И.А. Невский, В.А. Сухомлинский, В.А.
Татенко, Д.И. Фельдштейн, С.Г.Шацкий және т.б. жүргізген зерттеулерінде
қиын тәрбиеленетін жасөспірімдердің негізгі әлеуметтік-педагогикалық және
психологиялық-педагогикалық себептерін ашты. Мінез акцентуациясы бар қиын
тәрбиеленетін жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеуде дәрігер-
психологтар П.Б. Ганнушкин, М.М. Кабанов, О.В. Кербиков, В.В. Ковалев, К.
Леонгард, А.Е. Личко, Ю.С. Скроцкий, Г.Е. Сухарева, Н.И. Фелинская, Г.К.
Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты.
Жасөспірімдік жас-адам өміріндегі жеткіншектікпен ересектіктің
арасындағы кезең. Психолог Т.М. Кравцованың тұжырымдамасында
-жасөспірімдердің мінез-құлқының ерекше белгілері олардың мінез-құлқында
көрінеді. Осындай көріністердің бірі жасөспірімнің жанжал жағдайларындағы
мінез-құлқы болып табылады. Жасөспірімдер жас балалардың жоғары
қақтығыстарымен ерекшеленеді, бұл эмансипация процестеріне байланысты.
Жасөспірімдік жастың шекараларын анықтауда психологтардың пікірі бір жерден
шықпайды. Мысалы, Батыс психологиясында бірден жасөспірімдікті
жеткіншектік кезеңмен бір жас кезеңіне қосу тән, ол батыста ересектену
( adolescence) кезеңі деп аталады. Оның мәні балалық шақтан
ересектікке өту дегенді білдіріп, жас шекаралары 12-14 жастан 25 жасқа
дейін созыла беруі мүмкін [2,35 ].
Кеңестік психологияда жасөспірімдік кезеңді адамның, тұлғаның және
индивидуалдылықтың дамуындағы дербес кезең ретінде қарастыру қабылданған.
И.С.Конның анықтауы бойынша жасөспірімдік жастың шекаралары 14-18 жас
аралығында орналасады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы дін, әлеуметтік шығу
тегі және білім деңгейі. Дегенмен бұл кезеңді көбінесе 15-17 аралығымен
шектеу кейде кездесіп жатады, сонда жасөспірімдік факт түрінде жалпы білім
беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларының жас кезеңдерімен сәйкес
келеді. [3,58 б ].
Жасөспірімдердің даму кезеңіне назар аударған ғалым Ж.-Ж. Руссо
болды. Ол өзінің Эмиль атты романыныда осы кезеңнің адам өміріндегі
психологиялық маңызын атап көрсеткен. Жасөспірімдік жасты екінші рет
дүниеге келу ретінде сипаттап, аталмыш кезеңнің мына ерекшелігін – өзіндік
сана-сезімінің өсуін атап көрсетті.
Жасөспірімдік шақтың теориялық үлгісі батыс психологиясының басты
бағыттарының бәрінде көрсетілген. З.Фрейд пен А.Фрейдтің(психологиялық
сараптама), К.Левиннің (гештальт-психология), Р.Бенедикттің (бихевиоризм)
теорияларының бір-бірінен айырмашылықтары көп болғанымен, бұл теориялардың
барлығы онтогенетикалық дамудың жалпы үлгісінен-эволюциялық үлгіден бастау
алатындығы оларды біріктіреді [4,6 б ].
Жасөспірімдік жасты зерттеуде Э.Шпрангердің теориясында айрықша орын
алады. Ғалымның пікірінше, жеке тұлғаның ішкі дүниесі қандай болса да ,
табиғи немесе әлеуметтік детирменанттармен байланыспайды. Оның шектеуінше
14-17 жас аралығындағы жасөспірімдік саты балалық тәуелділіктен арылуға
ұмытылу дағдарысымен түсіндіріледі. Берілген жастың негізі жаңадан
қалыптасқан қасиет ретінде Меннің ашылуы, рефлексияның пайда болуы,
өзінің жеке тұлғалығын ұғынудан көрінеді [5].
В.М.Мясищев, Н.А.Коновалов акцентуациялық мінез–құлықты
жасөспірімдердің пайда болу себептерін үш топқа бөлген:
1. әлеуметтік-педагогикалық жағдайлар мен қоғамға орталары ұйытқы болған;
2. жүйке психикалық жай-күйлерінің нашарлауынан туындаған;
құқықты ұстамаған қылмыскер, қатігез, жауапсыз, қаңғыбас балалардың ықпалы
әсер еткен [6, 78б].
Л.В.Занков, М.С. Певзнер, В.Ф. Шмидттің тұжырымы бойынша
акцентуациялық мінез-құлықты жасөспірімдердің қатарына қосатын: жанұя,
мектеп және көше жолдастары, яғни қоршаған ортасы болса, дұрыс жолға
түсіретін мүмкіндіктер: оның алдын алу, оқу-тәрбие жағдайында қоғамдық
жұмыстарға тарту, оңды қасиеттерін сұрыптап алып, соның негізінде өзіндік
сенімін арттырып, өзін-өзі тәрбиелеуге тарту немесе қылмыстық әрекеттер
дәрежесіне орай арнаулы тәрбие мекемелеріне бөлуді жатқызған [7].
Қазіргі кездегі саны күннен күнге көбейіп бара жатқан акцентуациялық
мінез-құлықты жасөспірімдер қайдан пайда болады? Бізді ойландыратын да осы
сұрақ. Дүние есігін жаңа ашқан сәбилер о бастан “ акцентуация ” немесе “
акцентуация емес” болып бөлінбейді. Бұл қалай? Бұған жауапты алыстан
іздеудің қажеті бола қоймас. Дұрысын айтқанда, мұны әрбір ата-ананың өзінен-
өзі іздегені дұрыс.
Қоғамда өмір сүрудің алғашқы әліппесін қоршаған айналаға қарым-қатынас
тәжірибесінен адам отбасынан үйренеді. Халықтың “Ұяда не көрсең ұшқанда
соны ілерсің” деген мәтелі тегіннен-тегін айтылмаса керек.
Жасөспірімдердің бірден акцентуациялық бола салмағанын зерттеу
нәтижелері де көрсетіп отыр. Ол өмірде әке-шеше мейірімі, қамқорлығы
дегеннің не екенін білмей өсуі, не болмаса оның нағыз достары да болмауы
мүмкүн. Содан да нашар ортаның ықпалына түсіп.Осы орайда нақты деректерге
жүгінер болсақ, қалада жайсыз отбасының яғни, “қиын” ата-ананың көбеюі
девиантты мінез-құлықты жасөспірімдер санының арта түсуіне әкеліп отырғаны
анық.
Психолог Р.С. Завалихина диссертациялық жұмысында акцентуциялық мінез-
құлықтың пайда болуына жанұядағы үш түрлі жағдай әсер ететіні белгілі.
Олар: әке-шешесінің теріс үлгісі, ата-ананың біреуінің болмауы, үй ішіндегі
еңсені басатын ауыр жағдай-отбасында өнебойы болып тұратын ұрыс, жанжал.
Өкінішке орай отбасының теріс қылықтарын атап көрсету оңай, түзету қиын
[8,53б ].
Сонымен қазіргі кездегі акцентуциялық мінез-құлықты жасөспірімдерді
педагогикалық мінездемелері жағынан төрт топқа бөлеміз.
Бірінші топқа жататын акцентуциялық мінез-құлықты жасөспірімдердің
мінез-құлқында дөрекілік, қатігездік, мейірімсіздік, үлкен-кішіні сыйламау
сияқты әдет-дағдылар толық қалыптаспағанымен, олар іштей өз жүріс-тұрыстары
мен іс-әрекеттеріне баға бере алмайды. Бірақ өз мінез-құлқын түзетуге
талаптанады.
Екінші топқа жататындар адамгершілік қадір-қасиеттері төмендей
бастаған, әлеуметтік бағдарлары қоғамға жат сыңаймен сипатталады. Бұлар
қатігездік қылықтарымен қатар, жаман әдеттерге икемдене бастаған.
Үшінші топқа - топқа жұйке ауруларына (невроз, неврастения, кісіні
мезі қылатын әдет) шалдыға бастаған балаларды жатқызамыз. Мұндай
жасөспірімдерге педагогтар мен дәрігерлер тарапынан дербес қарым-қатынас,
ілтипат, сый-құрмет, жылы лебіз қажет. Енді акцентуациялық мінез-құлықты
жасөспірімдердің пайда болуына себепші объективті және субъективті
факторларға назар аударайық. Ғалымдар жасөспірімдердің қалыптасуына
әлеуметтік орта мен күнделікті жағдай себеп болады деп дәлелдеген [9, 8 б].
Жасөспірімдік жаста психиканың дамуы дегеніміздің өзі индивидуалды
психиканың ұлттық форманың осы дәуірдегі обьективті және нормативті рухқа
дейін көтерілуі (Э.Шпрангер), осының арқасында индивид тарихи күнге бұрынға
қарағанда жақындай түседі (Э.Эриксон) және өзін белгілі бір кезеңнің өкілі
ретінде таныстыруға мүмкіндік алады (А.В. Толстых).
Жасөспірімдік кез – баланың жыныстық жетілудің және психологиялық
есеюдің ең қиын кезеңі. Барлық жас кезеңдердің ішіндегі ең қиыны және
қауіптісі және ата-ана, мұғалім, құқық қорғау органдарына көп қиындықтар
туғызатын жасөспірімдік кезең болып есептелінеді [10,194c].
Бұл жастың ерекше спецификасы, кризистік өтілуі жөнінде бұрын да,
қазір де көп айтылуда және бұл бағыттар бір-бірімен ұштаса бермейді.
Мысалы, Е.Доуан мен Дж. Адельсонның пікірінше, Орташа жасөспірімге жеке
кризистер, Мен-концепциясының бұзылуы, бұрын қабылданған құндылықтардан
бас тарту т.б. мүлдем тән емес. Олар кризистік даму жақтаушыларын сынға
алып, бұлардың қорытындылары тек екі топты жасөспірімдерді зерттеу арқылы
жүзеге асқан деп есептейді. Олардың бірі – кәмелет жасына толмаған құқық
бұзушылар және екіншісі – жағдайы жақсы отбасынан шыққан интеллектуалды
дамыған жасөспірімдер [11, 232c].
Бұған тағы, мәдениантропологиялық түрдегі күдіктерді де жатқызуға
болады. Егер дамудың кризистік формалары жалпы жасөспірімдік кезеңге тән
болса, онда олар барлық халықтарда, этностарда, мәдениеттерде бірдей
көрінуі керек. Бірақ М.Мидтің зерттеулері көрсетіп тұрғандай, Самао
аралындағы тұрғындардың жасөспірімдік кезеңі қиын, күрделі деп
есептелінбейді [12].
Келтірілген дәлелдемелер жасөспірімдік кезеңнің оңай өтетінін, басқа
жас кезеңдерінен ешқандай ерекшеліктері жоқ болатынын дәлелдеуге
арналмаған. Олардың көмегімен бала дамуындағы әлеуметтік әсерлердің жоғары
болатынын айтқым келеді. Л.С.Выготский көптеген отандық және шетел
авторлардың зерттеулерін жалпылай отырып, былай деп жазады: Ортаның әсері
ойлаудың дамуына дәл өтпелі кезеңдегідей ешқашан әсерлі болмайды [13,
115c]. Бұндай қорытындыны басқа ғалымдардың зерттеулері де дәлелдеп отыр.
Л.И.Божович, Н.И. Крылова, Н.Н.Толстых т.б. зерттеулері жасөспірімдік
кезеңнің шекараларын анықтауға байланысты еді. Олар тұлға дамуындағы
ерекшеліктер тарихи және әлеуметтік жағдайға байланысты болатынын дәлелдеп,
Л.С. Выготскийдің ойын растайды.
Жеке адамның дамуы адами қоғамда, тілмен қарым-қатынаста жетіледі.
Қоғам дамуындағы әлеуметтік жүйеде жеке тұлғаның қарқынды дамуы
жасөспірімдік шақта қарым-қатынас мәселесімен байланысады. Тұлғааралық
қарым-қатынас – бұл әр адамның тұлға болып қалыптасуының шешуші жағдайы.
Әсіресе, жасөспірімдік шақ жеке тұлғаның қалыптасуының маңызды кезеңі [14].
Э.Эриксон З.Фрейдтің ізін жалғастырушы. АҚШ-тың 200 жылдығына қарсы
шыққан Атақты америкалықтардың сөздігі еңбегінде ол Фрейдтен кейінгі
психоаналитикалық дәстүрде жұмыс жасағандардың ең жарқын шығармашылық
қатынастағы тұлға деп аталған. Д.Н.Ляликов айтқандай Э.Эриксон
зерттеулерінің ең құндысы: тұлғалық және топтық біртектілікті, психикалық
мораторияны өңдеуі, біртектіліктің жасөспірімдік кезеңі туралы зерттеуі.
Э.Эриксонның өзінің өйынша, ол фрейдтік концепцияны кеңейтіп, оның шегінен
шықты. Біріншіден ол Ол-дан Мен-ге екпінді ауыстырды. Э.Эриксонның
айтуынша Детство и обшество еңбегі – бұл Меннің қоғамға қатынасы туралы
психоаналитикалық еңбегі. Э.Эриксон санасыз мотивация ойын қабылдады, бірақ
өзінің зерттеулерінің негізін әлеуметтену процесіне арнады. Екіншіден,
Э.Эриксон бала дамуының жаңа жүйесін енгізді. З.Фрейд үшін бұл үшбұрыш,
яғни бала-ана-әке. Э.Эриксон дамуды әлеуметтік қатынастардың кеңірек
жүйесінде қарастырады, Яғни Мен дамитын тарихи шынайылықты ескере отырып
жасайды. Ол жанұя мүшелері мен мәдени-әлеуметтік шынайылық арасындағы
қатынас динамикасына қатысты. Үшіншіден, Э.Эриксон теориясы заман талабына
сай болып келеді. Э.Эриксон мақсаты - өмірдегі психикалық күйзелістердің
алдын-алу үшін генетикалық мүмкіндіктерді шығару. Егер З.Фрейд өзінің
зерттеулерін патологиялық даму этиологиясына арнаған болса, ал Э.Эриксон
өзінің зерттеулерін психоаналитикалық теорияларға жаңа бағыт бере отырып,
психологиялық күйзелістерді сәтті шешуге жағдай жасауға бағыттады.
Лондондық патшалық қауымында баяндаған 1966 жылғы баяндамасында жеке
даралық даму сызбанұсқасында кейбір этология ережелерін қолданды. Кейбір
ұйымшыл жануарлардың кейбір түрлері үшін өмір сүру құралы ретінде
қолданылатын әдеттег іс-әрекеттерінің жүйесін бір бірімен қарым-қатынаста
дамытатынын этологтар көрсетті. Жабайы халықтарда соғыстың алдын-алу үшін
қолданатын жыл сайынғы дәстүрлі соғыс тәжірбиесі өтетінін атап өту керек.
Шын мәнінде, адам қатынастарын барлық деңгейінде дәстүрлі іс-әрекетті
жасайды. Э.Эриксон бойынша жана ритуалды қабылдау, адами қарым-қатынаста
агрессивтілік пен амбиваленттіліктің алдын алуға қабілетті жаңа өмір стилі
құрылу мүмкін [15, 20б.].
Жыныстық жетілу – жасөспірімдік кезеңнің ең өзекті процесі. Оның
орташа ұзақтығы төрт жылға дейін созылады. Жыныстың әсері өте күшті, ол
адамның психикалық дамуын стимуляциялайтын процесс.
Психоаналитиктердің көзқарастары бойынша, жыныстық жетілу либидо
энергиясының тепе-теңдігінің бұзылуымен байланысты. Ал бұл бұзылыс
инстинктивті Ол, реалды Мен және моральді Жоғары Менді қайта құруға
итермелейді. Психоаналитиктердің көзқарастары бойынша, егер балалық шақта
сексуалдылықтың объектісі ата-ана болса, жасөспірімдік кезде құмарлыққа
ТАБУ (тыйым) жүзеге аса бастайды. Сондықтан да құмарлықтың бұрыңғы
объектілері шеттетіліп, жаңа объектілер ізделіне бастайды. Содан тепе-
теңдік бұзылып, конфликт басталады. Ата-анадан бас тартудан олар енді
оларды қабыл алмай, индифферентті қатынас жасап, құндылықтарын растамай,
дөрекілік көрсетіп, қарсылық білдіреді. Жалпы жасөспірімнің мінез-құлқы
инфантильді, агрессивті бола бастайды [16, 7 б].
Пубертат интенсивті түрде өтсе, жасөспірімнің үйреншікті денелік
образы мен жаңа физикалық Меннің арасында үлкен қарама-қайшылықтар
туындайды. Д.Н.Исаев, В.Е.Каганның айтуы бойынша, бұл қарама-қайшылық
өзінің дамуының дұрыстығы, күлкілі болып көрінуі т.б. туралы күдікшілдікпен
сипатталады. Физикалық және жыныстық дамудағы қандай да бір ауытқушылықтар
үрей туындатып, ал олар мінез-құлықта бейнелене бастайды. Бұл коллизияларды
барлық жасөспірімдер басынан өткізеді. Бірақ кейде ол пубертатты
дисморфофобия формасына дейін айналуы мүмкін [17]. Дәл осы кезеңде мінездің
жақсы көрмейтін сапаларына жасөспірімдер өздерінің физикалық параметрлерін
жатқызады. Сондықтан да 30% американдық қыздар мен 20% ұлдарда өздерінің
бойлары, сыртқы келбеті жөнінде түрлі сенімсіздіктер туындай бастайды.
Қалыптасып келе жатқан дене образы қыз бен баланың өзіндік санасының
қалыптасуына түрліше әсер етеді. Қыздарда ұлдардан гөрі рефлексияның
күрделі формалары ертерек пайда болып, түсінісушілікке, әдеби батырлардың
ішкі әлеміне қызығу жоғары болады. Олар балаларға қарағанда бірлескен
әрекетке емес, сөздік қарым-қатынасқа көп мән береді [18].
Көптеген зерттеулер жасөспірімнің өзіндік сананың, психосексуалды
дамуына арналған. Оның интеллектуалды дамуына аз көңіл бөлінеді. Солай бола
тұрса да, интеллектуалдық сфера психикалық дамудағы ең маңыздысы. Тұлға
ретінде қалыптасудың маңызды шарты. Ойлау мектептік кезеңде интенсивті
дамумен ерекшеленеді. П.П.Блонскийдің айтуы бойынша, түйсік, мнемикалық
қабілеттердің айырмашылығы 6-7 жастағы бала мен 17-18 жасар жеткіншектердің
арасындағы ойлаудағыдай болмайды [19, 204б.]. Бұған Ж.Пиаженің интеллекттің
даму теориясын талдай отырып, көзіміз жетті.
Бұл кезеңде жасөспірімдердің практикалық және образды ойлаудың
формалары жеткілікті деңгейде дамыған. Оларда сөздік-логикалық ойлау бастау
алып, теориялық ойлау дами түседі. Іштей ойлау, анализ, рефлексия тектес
маңызды дағдылар белсенді түрде қалыптаса бастайды. Бұның бәрі дамып жатқан
теориялық және логикалық ойлаудың дамуына керек жағдайларды жасап отырады.
Қазақстанның көрнекі ғалымы, профессор С.М. Жақыповтың пікірінше,
оқыту процесінің тиімділігі көрсеткіші оқытушы мен оқушының арасында
қалыптасатын бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекет болмақ. Ал оның
дамуындағы жоғарғы деңгей қатысушы субъектілердің бірлескен ойлау іс-
әрекетке ие болуы. С.М.Жақыповтың осы макро деңгейден микро деңгейге
көшу жеке адамның іс-әрекет жүйесін анықтайды. Танымдық белсенділік –
оқушылардың негізгі іс-әрекеті, күрделі құбылыс. Ол оқу міндеттерінің
шешіліп, мақсаткерлік мотив, танымдық ақпаратты қабылдаудан бастап күрделі
шығармашылық процестің қалыптасуымен аяқталатын түрлі сезімдік
көріністермен және т.б. сипатталады[20, 74б.].
Кеңес заманындағы психологиялық ғылымда жасөспірімдік шақ
ерекшеліктеріне қызығушылық педология бағытының негізінде тек ХХ ғасырдың
20-50 жылдары пайда болды. Жасөспірімдік кезең шеңберінде педалогия бойынша
зерттеу жұмыстар келесі ғалымдардың аттарымен тығыз байланысты: И.А.Арямов
[21], М.Я.Басов [22], П.П.Блонский [23], Б.Г. Ананьев [24] және т.б. Бұл
ғалымдардың жұмыстары жасөспірімдік кезеңнің психологиялық мәселелерін
шешуге үлкен үлес қосты.
Соңғы онжылдық ішінде жасалған жасөспірімдік шақтың аса маңызды
мәселелерін шешуге арналған зерттеулерде бұл кезеңді екі деңгейге бөлу
тенденциясы байқалған – кіші жасөспірімдік кезең (11-13 жас аралығы) және
үлкен жасөспірімдік кезең (13-15 жас аралығы) [25, 53б.]. Бірақ әлі күнге
дейін нақты және тиянақты анықталған тенденция жоқ. Кейбір деректерге назар
аударсақ, жасөспірімдік кезең 13-19 жас аралығын қамтитындығы көрсетілген.
Бұл кезең екі периодтан тұрады:
1. Кіші жасөспірімдік кезең (пубертатты кезең) – 13 жастан 15 жасқа
дейін;
2. Жоғарғы жасөспірімдік кезең (ювеналды кезең) – 16 жастан 19
жасқа дейін;
Жасөспірімдік кезең адамның алдындағы бүкіл өміріне үлкен өзгерістер
алып келетін және әсер ететін кезең болып табылады. Өз өмірінде болып
жатқан жағдайларды қалай сезінеді, қалай шешім қабылдайды, қандай қарым-
қатынас ортасын таңдайды, өзіне немесе өз жақындарымен қандай қарым-
қатынаста болады, адамдармен қалай қатынас орнатады, өз мақсаттарына қалай
қол жеткізеді, қиындықтарды қалай кешіреді – осының барлығына қажетті
тұлғалық ресурстар, қабілеттер дәл осы жасөспірімдік кезеңде қалыптасады.
Осы кезеңде тек ағзаның ғана емес, сонымен қатар тұлғаның да қайта
құрылуы жүреді. Бұл кезеңде жасөспірімдер қарама-қайшы сезімдер мен
ойларға бөленген болады. Сондықтан да бұл адам өміріндегі аса күрделі кезең
болып саналады [26, 13б.] Жасөспірімдік кезең дәстүрлі түрде өзгерісті,
өтпелі, сензитивті және күрделі кезең болып табылады. Л.С. Выготскийдің
көзқарастарына сәйкес, жасөспірімдік кезең – бұл өте тұрақсыз және
құбылмалы кезең.
Сондықтан да бұл кезеңде баламен қатынас жасауда абай болып, белгілі
бір шарттарды ұстанған жөн. Психолого-педагогикалық дұрыс қатынас келесідей
элементтерден тұрады [27, 117б]:
1. жасөспірімді өз ерекшелігімен қабылдай алу;
2. коммуникативті толеранттылықты ұстану;
3. жасөспірімге оптимистік көзқараспен қарау;
4. шынайы көңіл бөле алу;
5. өзіңіздей, жасөспірімді сыйлау;
Жасөспірімдік кезең дағдарысты кез екені анық болды. Сондықтан да бұл
кезеңде баламен ерекше қатынас орнату керек: жасөспірімнің психикалық даму
ерекшелігін түсіне алу, нормалықты одан талап етпеу, тым жоғары талаптарды
қоймау, әрдайым шыдамдылық танытып, жақсы сапаларына сеніммен қарау, көмек
көрсетуге әрдайым дайын екеніңізді білдіру, дөрекілік айтып, басқалармен
салыстырмау, көңіліне тимеу, әрдайым оны сыйлау, жақсы әрекеттерде мадақтап
отыру қажет.
Қиын балаларды қайта тәрбиелеудегі ең қиын және маңызды жағдай –
негізгі мінез-құлық сапаларын анықтау. Көптеген педагогтар-психологтар
қиын балалардың мінезіне байланысты оларды екіге бөліп қарастырады:
1. құндылықтардың дамуындағы нормалы, тым үлкен емес, үйреншікті
ауытқушылықтары бар балалар (еріншек, енжар (пассивные), тәртіпсіз
(недисциплинированные), өтірік айтатын т.б.).
2. мінез және темпераментінде акцентуациясы бар балалар (педантты,
демонстративті, қозғыш т.б.).
Осындай мәселелер туралы В.А.Крутецкий, Н.Д.Левитов, К.Леонгард,
А.Е.Личко еңбектерінде толық сипатталған [28, 29, 30, 31].
Оқушы мінезіндегі үйреншікті кемшілікті анализдеуде олардың негізгі
себептерін анықтау өте маңызды. Н.Д. Левитов бұл туралы былай деп жауап
береді: балаға отбасында мүлдем қарамаудың әсерінен жағымсыз әсер пайда
болады; отбасында тәрбиенің ортақ қатаң бағыттың болмауы, содан балада
сенімсіздік, мінезсіздік, жауапкершіліксіздік дами бастайды; отбасында
баланы тым еркелету, талаптар қоймау; физикалық жазалаудың әсерінен өтірік
айту, қорқақтық баланың бойында өрши береді; отбасында тұрақты күн
тәртібінің құрылмауы, балада мұндай жағдайда салақтық, аңқаулық т.б. пайда
болады [32].
Көбінесе ата-аналар баласының өкпелегіш, ынтасыз, тепе-теңсіз болып
кеткеніне, түнде ұйықтай алмау, бас ауруы, себепсіз жылауы сияқты
симптомдарға мән бермей, қатты қателеседі. Мұндай кезде тез арада дәрігерге
көрінген жөн.
Өте жиі, балалардың өздері мінездерін дұрыс квалификацияламайды.
Мысалы: қырсықтықты – күш жігерінің мықтылығымен, дөрекілікті – шыншыл мен
батылдылықпен, сыпайсыздықты – тіке мінезділікпен шатастырып алады. Кейбір
оқушылар, мінезінің кемшілігін біле тұрса да, одан құтылғысы келмейді.
Мысалы: еріншектік өмірлік күшті сақтап қалуға, жалғандық пен есепшілдік
(расчетливость) жұмыс бабында, жеке өмірде жетістікке жетудің бірден-бір
жолы деп есептейді. Бұл жердегі ең маңыздысы балаға мінездің кемшілігін
өзіне түсінуге және оны түзете алуына көмек беру.
1.2. Жасөспірімдердің мінез - құлықтарының ерекшеліктеріне жанұяның
әсерін теориялық талдау
Жасөспірімдік кезең –психикалық дамудың спецификалық қиын кезеңі, ол
жасөспірім үшін ғана емес, сонымен қатар ересек адам үшін де қиын.
Жасөспірімдік кезең мәселесінің маңыздылығы баланың психикалық дамуының
ерекше әлеуметтік ситуациясымен ғана түсіндірілмейді, қоғамның өсіп келе
жатқан адамнан қажет ететін талаптарымен түсіндіріледі.
В.А. Татенко әрекеттің психологиялық құрылымында 6 этапты бөліп
көрсетеді:
- мақсаттың қойылуы;
- оған жетудің құралы мен жолын табу;
- мақсатқа жетудің бағдарламасына сәйкес шешім қабылдау;
- қабылданған шешімді орындау және практикалық іс-әрекеттің этапы;
- орындалған іс-әрекетті бағалау;
- алынған нәтижені фиксациялау мен сақтау.
Берілген сызба жасөспірім- акцентуанттардың тұлғалық ерекшеліктерін
қарастыру біздіңше өте қолайлы өткені, ол іс-әрекеттің құрылымы (блокты)
компонент моделі болып табылады [33].
Ғалымдардың еңбектерін талқылай келе мақсаттың психологиялық
ерекшеліктерінің блогын төмендегідей топтарға жіктейміз:
• Тұрақсыз акцентуация. Топ-еріксіздік компенсация ынталандыру;
• Гипертимді акцентуация. Мақсаты-маңызды іс-әрекетте жетістікке жету
(оқу, кәсіби, спорттық және т.б.), формальды емес топқа лидерлікке
ұмтылу, іс-әрекетке деген құмарлық;
• Истероидты акцентуация. Мақсаты-өзіндік эгоцентризмді
қанағаттандыру, лидерлікке деген ұмтылыс;
• Эпилептоидты акцентуация. Мақсаты-билікке деген ұмтылыс, материалды
жақсылыққа жету, өзінің патологиялық тартымдылықтарын
қанағаттандыру;
• Шизоидты акцентуация. Мақсаты- өз-өзін жоғарылау, оқуда өз-өзін
дамыту, болашақ кәсіби қызметке дайындау, белсенді болу.
Адамдар бір-бірінен қатты ерекшеленеді. Мысалы, бір адамның келбеті
екінші адамның келбетінен қатты ерекшеленеді, сол сияқты адамның психикасы
да ерекшеленеді.
Бірақ та, жеке белгілер көп болмайды. Адамның жекелігін
ерекшеліндіретін белгілер, әртүрлі психикалық сфераларға жата алады. Олар
төмендегідей бөлінеді:
1. қызығушылыққа бағытталған сферасы;
2. сезім мен ерік;
3. ассоциативті –интелектуалды сфера.
Адамды жалпы түсіну үшін, оның аталған сфералардың әр түрлі
белгілеріне мұқият қарау керек.
Акцентуация түсінігін алғаш рет неміс психиатры және атақты
психологы, Берлин университетінің неврологиялық клиникасының профессоры
Карл Леонгард енгізген болатын. Оның еңбектерінде акцентуацияланған тұлға
және мінез-құлықтың акцентуацияланған қырлары деген тіркестер
қолданылады.
Ол сонымен қатар тұлға акцентуациясының классификациясын жасаған. Ол
невротизация психикалық құбылыстардың 3 класының әсерімен құрылымы мынадай:
• тұлғаның эмоционалды-мотивациялы ерекшеліктері;
• психосоматикалық симптоматика;
• адамның көңіл-күйі, оның өз-өзін сезінуі, оның уайымдарының негізгі
тоны.
Адамның психикасы өте нәзік, ал адамның өмірінде психикаға кері
әсерлері өте көп, отбасына байланысты кіші реніштерден үлкен тұлғалық
уайымдарға дейін әкеліп соғуы мүмкүн [34,50 б].
Мінез- акцентуациясы-мінездің жеке ерекшеліктерінің тым күшейуі
мөлшерінің шеткі варианттары, басқаларға деген жақсы және жоғарғы
тұрақтылығындағы белгілі түрдің психогендік әсері нәтижесінде әлсіздік
табады. Болжамның жақсы немесе нашар болуы, акцентуация түріне және
деңгейіне қатысты жасырын немесе айқын, сонымен бірге әлеуметтік жағдайға
байланысты.
Көрсетілген дәреженің тәуелділігіне байланысты Личко, Александров
еңбектерін сараптай келе (1973) екі дәрежесін бөліп шығарды:
1. Ашық (явная);
2. Жасырын (скрытая)
Айқын акцентуация - бұл дәреже норманың шеткі нұсқаларына жатады.
Алайда, белгілі бір түрдегі бітістердің айқындылығы әдетте әлеуметтік
бейімделуге кедергі келтірмейді. Қабілеттер мен мүмкіндіктерге сәйкес
келеді. Жас ерекшелігіне байланысты мінез-құлықтың ерекшеліктері жеткілікті
түрде айқын болып қалады, бірақ олардың бейімделуіне кедергі келтірмейді
немесе айқын акцентуация жасырын болып өзгереді.
Жасырын акцентуация – бұл дәреже шектен тыс емес, қалыпты нұсқаларға
жатады. Әдеттегі жағдайларда бітістердің қандай да бір түрінің белгілері
әлсіз немесе мүлдем көрінбейді. Тіпті ұзақ бақылау кезінде, жан-жақты
байланыс және егжей-тегжейлі танысу кезінде белгілі бір түр туралы түсінік
құру қиын. Алайда, бұл түрдің белгілері ең аз қарсылық орнына бағытталған
жағдайлар мен психикалық жарақаттардың әсерінен кенеттен және айқын көрінуі
мүмкін.
Таза акцентуацияланған тұлғаларға ол мына мінез типтерін жатқызады:
демонстративті тұлғалар, эпилептоидті тұлғалар.
Адамдар бір-бірінен тек туа пайда болған индивидуалдық
ерекшеліктерімен ғана ерекшеленіп қоймай, сонымен қатар, өмір ағысымен
байланысты дамуында да айырмашылық болады.
Адамның мінез-құлқы қандай ортада, қандай отбасынан шыққан, қай
мектепте оқыған, яғни ортасына байланысты. Алғашында бір-біріне бейнесімен
ұқсас адамдар жүре келе бір-біріне мүлдем байланысы жоқ болып шығады.
Сондай-ақ өмірге байланысты ұқсастығы, олардың әртүрлі нормадағы
реакцияларын және ұқсас ерекшеліктерін туғыза алады [35,78].
Жеке адамның акцентуациялық қалыптасуын және адамның
индивидуалдылығын анықтайтын вариация ерекшеліктерінің арасына шек қою
әрқашан оңайға түспейді. Мұндағы ауытқу екі түрлі бағытта зерттеледі.
Біріншіден, жеке адамның бөгеттік немесе педанттық, гипомоникалдық
ерекшеліктері, адамдарға аса көрінбеуі мүмкін. Әсіресе, мұнда
темпераменттің әр түрлі ерекшеліктерін анықтаған кезде оның барлық аралық
дәрежесінің бейтарап түрлерінен анық көрінеді.
Акцентуацияланған мінез-құлықтар табиғи биологиялық қасиеттерге емес,
белгілі бір адамның өмір салтына із қалдыратын сыртқы ортаның ықпалына
байланысты. Акцентуация жалпы алғанда белгілі бір мінез қыры деңгейінің
күшейюін білдіреді. Оның ойынша, акцентуациялық сипаттағы аурулармен
психопатия арасында ұқсастық бар. Олардың психопатиядан бас айырмашылығы
әлеуметтік дезадаптация (бейімделе алмау) белгісінің болмауында. Олар
патологиялық тұлғаның құрылуының негізгі себебі болып табылмайды, бірақ
шектеулі жай-күйдің дамуының негізгі ықпалдарының бірі болуы мүмкін [36].
Жеке адам-бұл түсінік мінезге қарағанда, едәуір күрделі болып келеді.
Ол интеллект, қабілеттілік, бейімділікті т.б. енгізеді. Leongard
жазбаларында әсіресе мінездің түрлері айтылған.
Мінездің акцентуацияларында мына белгілердің еш біреуі де болмауы
мүмкін. Өмір бойы мінездің біршама тұрақсыздығы барлық жағдайда тотальды
емес болуы, мінездің аномалиялық ауырлығы сияқты дезадаптацияның
әлеуметсіздігі. Әдетте, акцентуация мінездің пайда болу кезінде дамиды және
ер жетумен басылады. Мінездің ерекшеліктері акцентация кезінде әрдайым
көрсетілмеуі мүмкін, тек кейбір жағдайда және әдеттегі жағдайда білінбеуі
дерлік. Акцентуацияда-әлеуметтік дазадаптация не мүлдем жоқ, не қысқа ғана
болады.
Акцентуациядағы ауытқулар тек кейбір жағдайлардағы белгілі- бір
психикалық жарақаттар кезінде пайда болады, әсіресе берілген мінездің
түріне ең кіші қарсылық орнына және әлсіз звеноға. Әр акцентуация
түрінде өзіне тән басқалардан өзгеше әлсіз жері бар. Осы айтылғандардан
мінез акцентуациясының анықтамасын беруге болады [37,100 б].
Ал, А.Е. Личко мінез акцентуациясына келесі анықтаманы береді: Мінез
акцентуациясы –бұл оның нормасының шеткі варианттары, бұл жерде мінездің
жеке белгілері қатты күшейген [38,23 б].
Жасөспірімдік кезең- бұл мінездің қалыптасу кезеңі, сондықтан бұл
жерде орта үлкен әсер етеді. Бұл жас кезеңі даму үшін сензитивті болып
келеді. Бірақ та бірдей ортада, бір отбасында психопатияның әр түрлі
типтері өсуі мүмкін, сонымен қатар дені сау тұлғалар арасында да кездесуі
мүмкін. .
А.Е. Личко ойынша, мінез ауытқулары ортаның әсерінен пайда болады,
бірақ та психопатизация деңгейіне жетпеген.
Мінез акцентуациясы жасөспірім кезінде ғана айқын көрінеді.
Жасөспірімдік кезеңнің соңында акцентуацияланған белгілер жазылады
(компенсацияланады), яғни жасөспірімдік кезең аяқталған соң айқын
акцентуациялар жасырын болады [39,85 б.].
Жасөспірімдік кезеңде ең жиі кездесетін ауытқулар мінез-құлықтың
транзиторлы психотикалық емес девиациялары-делинквентті, алкоголизация,
суицидтік мінез-құлық және т.б. Қиын тәрбиеленудің фактісі-шынайылық,
бұнымен әрбір мұғалім, тәрбиеші және ата-ана күнделікті кездесетін мәселе.
Психолог З.Ш. Қарақұлованың зерттеу жұмысында баланың суицидтік мінез-
құлқының отбасылық тәрбиеге байланысты екендігі, ол баланың отбасы өміріне
қатыстырылмағандығы немесе толық қатыстырымағандығының салдарынан
болатындығы анықталып отыр. Анықталып отырған суицидке бейімделген
тұлғаның отбасыны өміріне қатыстырылмағандығы немесе толықтай
қатыстырылмағандығының негізінде біріккен іс-әрекеттің қалыптасу және даму
механизмдері жатыр және бұл жағдай отбасындағы тәрбие үрдісінің біртұтас
жүйе туралы көзқарасты нақтылай түсуге ықпал етеді. Суицидтік бағытталған
тұлғаны сипаттайтын тұлғалық қасиеттер ерекшеліктерін зерттеу тұлғаның
қалыптасу барысындағы отбасының рөлі мен маңыздылығын терең түсінуге
мүмкіндік береді [40,17б.].
Бұл шек қоюлар өз кезегінде ұят пен күмән сезімдері үшін негіз болды.
Э.Эриксонның ойынша ұялу сезімінің пайда болуы өзіндік сананың пайда
болуымен байланысты немесе ұят субъектіні қоғамдық ортаға шығарылған, өз
орнын білуі тиіс деп түсінеді. Кімде – кім ұялшақ болса, барлық әлемді
өзіне, іс - әрекетіне қаратпағанды қалар еді немесе керісінше өзі көрінгісі
келмес еді. Ата ана баланы қате істері үшін жазалау не ұялту арқылы әлем
көзінің өзіне бағытталғандын сезіндіреді. Бала бүкіл әлемді өзіне
қаратқысы келді, бірақ бұл мүмкін емес. Сол себептен оның іс-әркетінің
әлеуметтік қажеттіліктері баланың ішкі әлемін өз әрекеттерінен ұялу
арқылы қалыптасады. Э.Эриксонның айтуы бойынша күмәндану ұяттың алды.
Нашар функция деп балаға рахаттану мен босаңсу сезімін атайды. Адам өз
өткенін артқа қалдырғаны, күдік пен ирроционалды қорқыныш тудырады [41].
Бостандық сезімінің ұят пен күмәнмен күресуі басқа адамдармен
келісуге, өз денінде тұру қабілеттілігіне алып келеді. Кезең соңында бұл
қарама-қайшылықтар арасында теңділік құрылады. Егер ата-ана туыстары баланы
толығымен билемесе бұл оңды болады. Өзін-өзі бағалауы оңды болған жағдайда
өзін-өзі бақылау сезімінен тілектестік және абыройлық сезімі болады: өзін-
өзі бақылай алмаудан, басқаның билегені күдік пен ұятқа толықтай бағынуды
тудырады [42].
Кірігу және қосылу түрлері мінез-құлықтың жаңа түрін үшінщі, яғни
тұлға дамуының инфантилді- үшінщі сатыда құрады.
Энериялық орын ауыстыру арқылы кеңістікке кірігу, физикалық күш
арқылы басқа тәнге кірігу, арессивті дыбыстар ақылы басқа адамдардың құлағы
мен жанына кірігу, - мектеп жасына дейінгі баланың бір мінез-құлық
реакциясының бөлігінде осылай, ал екінші полюсі өзінің құрдастарымен,
балалармен нәзік қарым-қатынас жасауға дайын болады деп сипаттайды
Э.Эриксон. Бұл деңгей З.Фрейд бойынша фаллилдік немсе эдиптік деп аталады.
Э.Эриксон бойынша баланың өз гениталды қызығуы, қарама-қарсы жыныстағы ата-
анасымен қарым-қатынасында әкесінің(шешесі) орнын білуге талпыну және
өзінің жыныстық қажеттіліктерін сезіну – бұл бала дамуының осы кезеңіндегі
жеке сәті ғана. Бала қоршаған әлемді белсенді және баяу тани бастайды; ойын
барысында жағдаят желісін тудыра отырып бала құрдастарымн бірге
мәдениеттің экономикалық этосын, яғни өндіріс процесінде адамдар арасында
қарым-қатынас жүйесін меңгерді. Осының нәтижесінде балада ересектермен
бірге шынайы іс-әрекет жасап, кішкене бала болғысы келмейді. Бірақ балалар
үшін ересектр жазалай және ұялта алатын, қолынан барлығы келетін адам
ретінде қала береді. Бұл жерде іскерлік және ынтаның белсенді сапасы
қалыптасуы керек [43,13 б.].
Э.Эриксонның ойынша ынталылық сезімі жалпылама мінез көрсетеді.
Инициативтілік сөзінің өзі,- деп жазды Э.Эриксон – көбі үшін американдық
және кәсіби белгісі бар. Сонда да инициативтілік кез-келген іс-әрекетке
керекті аспект болып табылады және инициативтілік адамдарға кез-келен ісі
үшін, өнімді жинаудан еркін кәсіпкерлік жүйесіне дейін қажет.
Баланың агрессивті мінез-құлқы ынталылықтың жойылуы, күнәсін сезіну
мен қауіптену сезімдрінің пайда болуына алып келеді.
Э.Эриксон бойынша, мінез-құлықтың жаңа іщкі инстанциясы - өз ойлары
мен іс-әрекетіне жауапкершілік орнайды. Дәл осы сатыда бала тез және баяу
оқуға дайындық көрсетеді. Ол бірге іс-әрекет жасай алады және қалайды,
жоспарлау және құрастыру мақсатында басқа балалармен біріге алады, өз
мұғалімдерімен қарым-қатынаста болуға алуға тырысады [44].
Тұлға дамуының төртінші сатысын психоанализ латентті кезең, ал
Э.Эриксон психосексуалды моратория уақыты деп атады. Ол инфантилді
сексуалдылықтың белгілі-бір қалғуы мен гениталды кемелділік мерзімінің
ұзартылуымен сипатталады. Бұлар болашақ ересек адамдар еңбек іс-әрекетінің
әлеуметтік және техникалық негіздеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктеріне жанұяның әсерін зерттеу
Зерттеудің мақсаты: жасөспірімдердің мінез акцентуациясының
ерекшеліктерін анықтау және жанұяның әсерін көрсету және түзету
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің міндеттері:
– мінез акцентуациясының арасындағы өзара байланысты зерттеу болып
табылады;
–мінез акцентуациясының теориялық талдау;
–жасөспірім –акцентуанттардың тұлғалық ерекшеліктеріне жанұяның әсерін
анықтауды қарастыру;
Зерттеу болжамы: егер, жасөспірімдердің акцентуациялық мінез -
құлықтарының ерекшеліктерін түзетуге жанұя мүшелері арасындағы бірлескен
іс-әрекетті жүйелі тұрғыдан ұйымдастырып жүргізетін болсақ, онда ол
жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарын түзетуге үлкен ықпалын
тигізеді.
Зерттеу әдістері
1.Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы.К.Роджерс, Р.Даймонд.
2.Мінездің акцентуацияларын зерттеу сұрақнамасы (К.Леонгард)
3.Басс-Даркидің сұрақнамасы (оқушыларға арналған).
4.Басс-Даркидің сұрақнамасы (ата-аналарға арналған).
5. Ата-аналар уайымының шкаласы
6. Тұлғаның мінез акцентуациясы мен нервті-психологиялық тұрақсыздығы.
Зерттеудің тәжірибелік базасы. Жүргізілген зерттеуге 13-17 жас
аралығындағы 79 адам қатысты. Зерттеудің негізгі эксперименталды деректері
әртүрлі жастағы 26 балаға алынды. Барлық респонденттер бақылау және
тәжірибелік топтарға бөлінді. Зерттеуге Алматы қаласының № 133 жалпы
білім беру мектебінің 6-10 сынып оқушылары, әр параллельде екі сыныптан
қатысты.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс 73 беттен тұрады,
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, 66 дереккөзден тұратын әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 4 кестемен, 14 суреттермен суреттелген.
РЕФЕРАТ
Тема: Исследование влияния семьи на особенности акцентуационного поведения
подростков
Цель исследования: Выявить особенности акцентуации поведения подростков,
показать влияние семьи и провести коррекционную работу.
Задачи исследования:
- исследование взаимосвязи между акцентом поведения;
- теоретический анализ акцентуации поведения;
- влияние семьи на личностные особенности подростков-акцентантов
рассмотрение определения;
Прогноз исследования: Если систематически организовывать совместные
действия между членами семьи для коррекции особенностей акцентуационного
поведения подростков, то он оказывает большое влияние на коррекцию
акцентуационного поведения подростков.
Методы исследования:
1. Шкала социально-психологической адаптации.К. Роджерс, Р. Даймонд.
2. Вопросник исследования акцентуации характера (К. Леонгард)
3. Вопросник Басс-Дарки (для учащихся).
4. Вопросник Басс-Дарки (для родителей).
5. Шкала родительского волнения
6. Акцентуация поведения и нервно-психологическая нестабильность
личности.
Практическая база исследования. В проведенном исследовании приняли участие
79 человек в возрасте от 13 до 17 лет. Основные экспериментальные данные
исследования взяты на 26 детей разного возраста. Все респонденты были
разделены на контрольные и практические группы. В исследовании приняли
участие учащиеся 6-10 классов общеобразовательной школы № 133 г. Алматы, в
каждой параллели по два класса.
Структура и объем работы. Дипломная работа состоит из 73 страниц, состоит
из введения, двух разделов, заключения, списка литературы из 66 источников.
Работа иллюстрирована 4 таблицами, 14 рисунками.
REPORT
The theme: "The study of family influence on the characteristics
accentuating behavior of teenagers
The purpose of the study: to identify the features of accentuation of
adolescent behavior, show the influence of family and conduct corrective
work.
Research objectives:
- research on the relationship between behavior emphasis;
- theoretical analysis of the accentuation of conduct;
- - the family influence on the personal features of teenagers-accentuates
a consideration of the definition;
Research forecast: if you systematically organize joint actions between
family members to correct the features of accentuational behavior of
adolescents, it has a great impact on the correction of accentuational
behavior of adolescents.
Research methods:
1. Scale of social and psychological adaptation.K. Rogers, R. Diamond.
2. Questionnaire for the study of character accentuation (K. Leonhard)
3. The questionnaire bass-evil Durka (for students).
4. The questionnaire bass-evil Durka (for parents).
5. School parent excitement
6. Accentuation of behavior and neuro-psychological instability of the
person.
Practical base of the research. The study involved 79 people aged 13 to 17
years. The main experimental data of the study were taken on 26 children of
different ages. All respondents were divided into control and practice
groups. The study involved students in grades 6-10 of secondary school No.
133 in Almaty, with two classes in each parallel.
Structure and scope of work. The thesis consists of 73 pages, consists of
an introduction, two sections, conclusion, list of references from 66
sources. The work is illustrated with 4 tables and 14 figures.
МAЗМҰНЫ
Кipicпe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының ерекшеліктеріне
жанұяның әсерін тeopиялық зepттeу ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1.Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктерін зерттеудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 10
1.2. Жасөспірімдердің мінез - құлықтарының ерекшеліктеріне жанұяның
әсерін теориялық талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Жасөспірімдердегі акцентуациялық мінез – құлықтарын түзетуге
қолданылатын жанұядағы дәстүрлердің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2 Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының ерекшеліктеріне
жанұяның әсерін эксперименттік зерттеу ... ... ... ... ..37
2.1. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктерін анықтайтын әдістемелерді пайдаланудың маңыздылығы және
зерттеудің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктеріне жанұяның әсерін эмпиpикaлық зepттeyдiң cтaтиcтикaлық өңдey
нәтижeciн
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..52
2.3. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктеріне жанұяның әсерін түзетуге apнaлғaн әлеуметтік-
психологиялық
тренингтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .56
Қopытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .64
Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Қocымшa ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез -
құлықтарының ерекшеліктеріне жанұяның әсері психологиясы бойынша
зерттеулерге назар аударылады (Л. М. Азариянц, Л.С. Выготский, В.Н.
Дружинин, Л.Б. Ермолаева-Томина, В.Н. Козленко, Н.С. Лейтес, А. А. Мелик-
Пашаев, Б. М. Неменский, С.О. Раевский, А.З.Рахимова, Н.П. Сакулина, Н. М.
Сокольникова, Е.Л. Солдатова, Е.А. Флерина, Б. П. Юсов, Е.Л.Яковлева, Дж.
Гилфорд, Ф. Барон, А. Маслоу, Д. Харрингтон және т.б). Жасөспірімдердің
акцентуациялық мінез - құлықтарының жасында адам қызметінің белгілі бір
саласына байланысты жанұяның әсері ретінде дамиды (В.Н.Дружинин).
Алайда, жасөспірімдерді дамытудың әртүрлі құралдарының, нысандары мен
әдістерінің әсері ашылатын зерттеулер психологиялық - педагогикалық
әдебиеттер жеткіліксіз. Соңғы уақытта кеңес психологтары мен педагог
ғалымдары М.А. Алемаскин, П.П. Блонский, Л.С. Выготский, Л.М. Зюбин, И.А.
Невский, В.А. Сухомлинский, В.А. Татенко, Д.И. Фельдштейн, С.Г.Шацкий және
т.б. жүргізген зерттеулерінде қиын тәрбиеленетін жасөспірімдердің негізгі
әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық себептерін ашты.
Мінез акцентуациясы бар қиын тәрбиеленетін жасөспірімдердің тұлғалық
ерекшеліктерін зерттеуде дәрігер-психологтар П.Б. Ганнушкин, М.М. Кабанов,
О.В. Кербиков, В.В. Ковалев, К. Леонгард, А.Е. Личко, Ю.С. Скроцкий, Г.Е.
Сухарева, Н.И. Фелинская, Г.К. Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты.
Бұл дипломдық жұмысымызда жеке жасөспірімнің тұлға болып қалыптасуында
кездесетін мінез-құлық акцентуацияларының ерекшеліктерін қарастырып, оған
жанұяның әсерін зерттеуге қадам жасалып отыр.
Жасөспірімдердің бойында кездесетін мінез-құлық акцентуациясы
мәселелері негізінен клиникалық, медициналық аспектіде қарастырылған,
сондықтан алынған мәліметтерді психологиялық тәжірибеде қолдану қиынға
соқты. Бұл жерде тұлға және іс-әрекетпен байланысты психологиялық-
педагогикалық талдау қажет.
Кеңес психологтары мен педагог ғалымдары М.А. Алемаскин, П.П.
Блонский, Л.С. Выготский, Л.М. Зюбин, И.А. Невский, В.А. Сухомлинский, В.А.
Татенко, Д.И. Фельдштейн, С.Г.Шацкий және т.б. өздерінің жүргізген
зерттеулерінде қиын тәрбиеленетін жасөспірімдердің негізгі әлеуметтік-
педагогикалық және психологиялық-педагогикалық себептерін ашты. Мінез
акцентуациясы бар қиын тәрбиеленетін жасөспірімдердің тұлғалық
ерекшеліктерін зерттеуде дәрігер-психологтар П.Б. Ганнушкин, М.М. Кабанов,
О.В. Кербиков, В.В. Ковалев, К. Леонгард, А.Е. Личко, Ю.С. Скроцкий, Г.Е.
Сухарева, Н.И. Фелинская, Г.К. Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты.
Жанұяда тәрбиелеу жасөспірімнің мінез-құлқының дисгармониясына әсері
қазіргі таңда аса маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Статистикалық
мәліметтерге сүйене отырып, Қазақстанда мектеп мұғалімдері мінез-құлық
дисгармониясы бар жасөспірімдер жыл сайын көбейіп келетіндігін және олармен
жұмыс істеудің аса күрделі екендігін атап өтті. Жасөспірімнің мінез-
құлқының қалыптасуына және тұлға болып өркендеуіне отбасындағы өмір
атмосферасы үлкен әсерін тигізеді. Жанұя жағдайы, ата-ананың немен
айналсатыны, материалдық жағдай, ата-ананың білім деңгейі белгілі бір
деңгейде баланың өмірлік жолын қалыптастырады. Ата-аналар жасөспірімге
мақсатты бағытталған тәрбиемен әсер етеді, бұл жасөспірімнің өмір сүру
салтының қалыптасуын, өзін қалай ұстауды үйретуді қамтамасыз етеді. Ата-
ананың баламен қарым-қатынас жасау және тәрбие беру стилі жасөспірімнің
мінез-құлқында көрінетін тұлға акцентуациясының пайда болуының басты
себепшісі. Сондықтан да ата-ана тарапынан көрсетілген кезкелген бұрыс
әрекет баланың құқық бұзушылыққа бейім болуына, ассоциалды ортаға
еліктеуіне, суицидтік жағдайлардың көбеюіне және т.б. жағымсыз жағдайлардың
немесе жағымсыз мінез-құлық қырларының асқынып кетуіне жол береді. Қазақ
отбасыларында бұндай жағдайлар соңғы жылдары көп кездесе бастады. Қазақстан
бойынша тек Қарағанда қаласының өзінде ақ бір жылдың ішінде
жасөспірімдердің құқық бұзушылығының 48 факті тіркелген.
Зерттеу нысаны Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
психологиялық ерекшеліктері болып табылады.
Зерттеу пәні жасөспірімдердің мінез акцентуациясы.
Зерттеудің мақсаты: жасөспірімдердің мінез акцентуациясының
ерекшеліктерін анықтау және жанұяның әсерін көрсету және түзету
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің міндеттері:
– мінез акцентуациясының арасындағы өзара байланысты зерттеу болып
табылады;
–мінез акцентуациясын теориялық талдау;
–жасөспірім –акцентуанттардың тұлғалық ерекшеліктеріне жанұяның әсерін
анықтауды қарастыру;
Зерттеу болжамы: егер, жасөспірімдердің акцентуациялық мінез -
құлықтарының ерекшеліктерін түзетуге жанұя мүшелері арасындағы бірлескен
іс-әрекетті жүйелі тұрғыдан ұйымдастырып жүргізетін болсақ, онда ол
жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарын түзетуге үлкен ықпалын
тигізеді.
Эксперименттік жұмыс кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңі (2019-2019 жж.) жасөспірімдердің
акцентуациялық мінез - құлық ерекшеліктерінің мәселелері бойынша дерек
көздерді зерттеу мен талдауды қамтыды.
Зерттеудің екінші кезеңі (2019 - 2020 жж.) зерттеудің тұжырымдамалық
базасын әзірлеуге, жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлық
ерекшеліктерін, айқындаушы эксперимент деректерін математикалық өңдеуге,
сондай-ақ оқушының акцентуациялық мінез - құлық ерекшеліктерінің негізі
болып табылатын жанұя әсерін нақтылауға, негіздеуге арналды.
Зерттеудің үшінші кезеңі (2019-2020 жж.) жасөспірімдердің
акцентуациялық мінез - құлық ерекшеліктерінің түзету бағдарламасын
апробациялау бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмысты, түзету
эксперимент нәтижелерін талдау және статистикалық өңдеуді, алынған ғылыми
нәтижелерді жүйелеу және қорытуды, дипломдық жұмыс мәтінін ресімдеуді
қамтыды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі Кеңес психологтары мен
педагог ғалымдары М.А. Алемаскин, П.П. Блонский, Л.С. Выготский, Л.М.
Зюбин, И.А. Невский, В.А. Сухомлинский, В.А. Татенко, Д.И. Фельдштейн,
С.Г.Шацкий және т.б. жүргізген зерттеулерінде акцентуациялық мінезді
тәрбиеленетін жасөспірімдердің негізгі әлеуметтік-педагогикалық және
психологиялық-педагогикалық себептерін ашты. Мінез акцентуациясы бар қиын
тәрбиеленетін жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеуде дәрігер-
психологтар П.Б. Ганнушкин, М.М. Кабанов, О.В. Кербиков, В.В. Ковалев, К.
Леонгард, А.Е. Личко, Ю.С. Скроцкий, Г.Е. Сухарева, Н.И. Фелинская, Г.К.
Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты және психологиялық және педагогикалық
негіздері қарастырылды.
Зерттеу әдістері:
1. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы (К. Роджерс, Р.Даймонд).
2. Мінездің акцентуацияларын зерттеу сұрақнамасы (К.Леонгард)
3.Басса-Даркидің сұрақнамасы (оқушыларға арналған).
4.Басса-Даркидің сұрақнамасы (ата-аналарға арналған).
5. Ата-аналар уайымының шкаласы. (шкала родительской озабоченности
ШРО) авторы: Желдак И.М.
6. Тұлғаның мінез акцентуациясы мен нервті-психологиялық
тұрақсыздығы.
Зерттеудің тәжірибелік базасы. Жүргізілген зерттеуге 13-17 жас
аралығындағы 79 адам қатысты. Зерттеудің негізгі эксперименталды деректері
әртүрлі жастағы 26 балаға алынды. Барлық респонденттер бақылау және
тәжірибелік топтарға бөлінді. Зерттеуге Алматы қаласының № 133 жалпы
білім беру мектебінің 6-10 сынып оқушылары, әр параллельде екі сыныптан
қатысты.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңыздылығы.
Әдебиетті теориялық талдау негізінде шетелдік және отандық
психологияда жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктеріне жанұяның әсерін зерттеу арқылы оның даму тәсілдері
жүйелендірілген.
Дипломдық зерттеу нәтижелері Алматы қаласындағы № 133 мектептің
сыныптарды 6-10 сынып оқушыларына оқыту бойынша жұмысқа енгізілді. Біздің
тәжірибеміз психологиялық тестілеу және жасөспірімдердің акцентуациялық
мінез - құлықтарының ерекшеліктеріне жанұяның әсерін дамыту үшін
қолданылады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс 73 беттен тұрады,
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, 66 дереккөзден тұратын әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 4 кестемен, 14 суреттермен суреттелген.
1. ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ АКЦЕНТУАЦИЯЛЫҚ МІНЕЗ - ҚҰЛЫҚТАРЫНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ЖАНҰЯНЫҢ ӘСЕРІН ТEOPИЯЛЫҚ ЗEPТТEУ
1.1. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез - құлықтарының
ерекшеліктерін зерттеудің негізгі бағыттары
Қандай да болмасын мемлекеттің алдында тұрған өзекті мәселенің бірі-
өсіп келе жатқан ұрпақты ел алдындағы міндеттерді өз бетінше шеше білуге
қабілетті етіп тәрбиелеу. Психологияда жеке адамдарда кездесетін мінез
акцентуацияларын дұрыс басшылыққа алған жағдайда ғана жүзеге асады.
Кеңестік және шетелдік психология ғылымдарының шеңберінде мінез
акцентуация мәселелері, құрылыстары мен қызметтері, факторлары
қалыптасулары зерттелген. (П.Б. Ганнушкин, О.В. Кербиков, Г.К. Ушаков, К.
Леонгард, Г.Е. Сухарева, А.Е. Личко).
Психологияда мінез акцентуациясының байланысы өте күрделі мәселе
болғандықтан ол терең де, кешенді зерттеуді талап етеді. Сонымен осы ғылыми
жұмыста жеке адамның қалыптасуында кездесетін мінез акцентуацияларының
ерекшеліктерін қарастырып, оны зерттеуге қадам жасалып отыр.
Жасөспірімдердің мінез-акцентуациясының мінез-құлықтарындағы
ауытқуларына қарамастан, бұл мәселе негізінен клиникалық, медициналық
аспектіде қарастырылған, сондықтан алынған мәліметтерді педагогикалық
тәжірибеде қолдану қиынға соқты. Бұл жерде тұлға және іс-әрекетпен
байланысты психологиялық-педагогикалық анализ қажет [1,13 б ].
Кеңес психологтары мен педагог ғалымдары М.А. Алемаскин, П.П.
Блонский, Л.С. Выготский, Л.М. Зюбин, И.А. Невский, В.А. Сухомлинский, В.А.
Татенко, Д.И. Фельдштейн, С.Г.Шацкий және т.б. жүргізген зерттеулерінде
қиын тәрбиеленетін жасөспірімдердің негізгі әлеуметтік-педагогикалық және
психологиялық-педагогикалық себептерін ашты. Мінез акцентуациясы бар қиын
тәрбиеленетін жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеуде дәрігер-
психологтар П.Б. Ганнушкин, М.М. Кабанов, О.В. Кербиков, В.В. Ковалев, К.
Леонгард, А.Е. Личко, Ю.С. Скроцкий, Г.Е. Сухарева, Н.И. Фелинская, Г.К.
Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты.
Жасөспірімдік жас-адам өміріндегі жеткіншектікпен ересектіктің
арасындағы кезең. Психолог Т.М. Кравцованың тұжырымдамасында
-жасөспірімдердің мінез-құлқының ерекше белгілері олардың мінез-құлқында
көрінеді. Осындай көріністердің бірі жасөспірімнің жанжал жағдайларындағы
мінез-құлқы болып табылады. Жасөспірімдер жас балалардың жоғары
қақтығыстарымен ерекшеленеді, бұл эмансипация процестеріне байланысты.
Жасөспірімдік жастың шекараларын анықтауда психологтардың пікірі бір жерден
шықпайды. Мысалы, Батыс психологиясында бірден жасөспірімдікті
жеткіншектік кезеңмен бір жас кезеңіне қосу тән, ол батыста ересектену
( adolescence) кезеңі деп аталады. Оның мәні балалық шақтан
ересектікке өту дегенді білдіріп, жас шекаралары 12-14 жастан 25 жасқа
дейін созыла беруі мүмкін [2,35 ].
Кеңестік психологияда жасөспірімдік кезеңді адамның, тұлғаның және
индивидуалдылықтың дамуындағы дербес кезең ретінде қарастыру қабылданған.
И.С.Конның анықтауы бойынша жасөспірімдік жастың шекаралары 14-18 жас
аралығында орналасады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы дін, әлеуметтік шығу
тегі және білім деңгейі. Дегенмен бұл кезеңді көбінесе 15-17 аралығымен
шектеу кейде кездесіп жатады, сонда жасөспірімдік факт түрінде жалпы білім
беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларының жас кезеңдерімен сәйкес
келеді. [3,58 б ].
Жасөспірімдердің даму кезеңіне назар аударған ғалым Ж.-Ж. Руссо
болды. Ол өзінің Эмиль атты романыныда осы кезеңнің адам өміріндегі
психологиялық маңызын атап көрсеткен. Жасөспірімдік жасты екінші рет
дүниеге келу ретінде сипаттап, аталмыш кезеңнің мына ерекшелігін – өзіндік
сана-сезімінің өсуін атап көрсетті.
Жасөспірімдік шақтың теориялық үлгісі батыс психологиясының басты
бағыттарының бәрінде көрсетілген. З.Фрейд пен А.Фрейдтің(психологиялық
сараптама), К.Левиннің (гештальт-психология), Р.Бенедикттің (бихевиоризм)
теорияларының бір-бірінен айырмашылықтары көп болғанымен, бұл теориялардың
барлығы онтогенетикалық дамудың жалпы үлгісінен-эволюциялық үлгіден бастау
алатындығы оларды біріктіреді [4,6 б ].
Жасөспірімдік жасты зерттеуде Э.Шпрангердің теориясында айрықша орын
алады. Ғалымның пікірінше, жеке тұлғаның ішкі дүниесі қандай болса да ,
табиғи немесе әлеуметтік детирменанттармен байланыспайды. Оның шектеуінше
14-17 жас аралығындағы жасөспірімдік саты балалық тәуелділіктен арылуға
ұмытылу дағдарысымен түсіндіріледі. Берілген жастың негізі жаңадан
қалыптасқан қасиет ретінде Меннің ашылуы, рефлексияның пайда болуы,
өзінің жеке тұлғалығын ұғынудан көрінеді [5].
В.М.Мясищев, Н.А.Коновалов акцентуациялық мінез–құлықты
жасөспірімдердің пайда болу себептерін үш топқа бөлген:
1. әлеуметтік-педагогикалық жағдайлар мен қоғамға орталары ұйытқы болған;
2. жүйке психикалық жай-күйлерінің нашарлауынан туындаған;
құқықты ұстамаған қылмыскер, қатігез, жауапсыз, қаңғыбас балалардың ықпалы
әсер еткен [6, 78б].
Л.В.Занков, М.С. Певзнер, В.Ф. Шмидттің тұжырымы бойынша
акцентуациялық мінез-құлықты жасөспірімдердің қатарына қосатын: жанұя,
мектеп және көше жолдастары, яғни қоршаған ортасы болса, дұрыс жолға
түсіретін мүмкіндіктер: оның алдын алу, оқу-тәрбие жағдайында қоғамдық
жұмыстарға тарту, оңды қасиеттерін сұрыптап алып, соның негізінде өзіндік
сенімін арттырып, өзін-өзі тәрбиелеуге тарту немесе қылмыстық әрекеттер
дәрежесіне орай арнаулы тәрбие мекемелеріне бөлуді жатқызған [7].
Қазіргі кездегі саны күннен күнге көбейіп бара жатқан акцентуациялық
мінез-құлықты жасөспірімдер қайдан пайда болады? Бізді ойландыратын да осы
сұрақ. Дүние есігін жаңа ашқан сәбилер о бастан “ акцентуация ” немесе “
акцентуация емес” болып бөлінбейді. Бұл қалай? Бұған жауапты алыстан
іздеудің қажеті бола қоймас. Дұрысын айтқанда, мұны әрбір ата-ананың өзінен-
өзі іздегені дұрыс.
Қоғамда өмір сүрудің алғашқы әліппесін қоршаған айналаға қарым-қатынас
тәжірибесінен адам отбасынан үйренеді. Халықтың “Ұяда не көрсең ұшқанда
соны ілерсің” деген мәтелі тегіннен-тегін айтылмаса керек.
Жасөспірімдердің бірден акцентуациялық бола салмағанын зерттеу
нәтижелері де көрсетіп отыр. Ол өмірде әке-шеше мейірімі, қамқорлығы
дегеннің не екенін білмей өсуі, не болмаса оның нағыз достары да болмауы
мүмкүн. Содан да нашар ортаның ықпалына түсіп.Осы орайда нақты деректерге
жүгінер болсақ, қалада жайсыз отбасының яғни, “қиын” ата-ананың көбеюі
девиантты мінез-құлықты жасөспірімдер санының арта түсуіне әкеліп отырғаны
анық.
Психолог Р.С. Завалихина диссертациялық жұмысында акцентуциялық мінез-
құлықтың пайда болуына жанұядағы үш түрлі жағдай әсер ететіні белгілі.
Олар: әке-шешесінің теріс үлгісі, ата-ананың біреуінің болмауы, үй ішіндегі
еңсені басатын ауыр жағдай-отбасында өнебойы болып тұратын ұрыс, жанжал.
Өкінішке орай отбасының теріс қылықтарын атап көрсету оңай, түзету қиын
[8,53б ].
Сонымен қазіргі кездегі акцентуциялық мінез-құлықты жасөспірімдерді
педагогикалық мінездемелері жағынан төрт топқа бөлеміз.
Бірінші топқа жататын акцентуциялық мінез-құлықты жасөспірімдердің
мінез-құлқында дөрекілік, қатігездік, мейірімсіздік, үлкен-кішіні сыйламау
сияқты әдет-дағдылар толық қалыптаспағанымен, олар іштей өз жүріс-тұрыстары
мен іс-әрекеттеріне баға бере алмайды. Бірақ өз мінез-құлқын түзетуге
талаптанады.
Екінші топқа жататындар адамгершілік қадір-қасиеттері төмендей
бастаған, әлеуметтік бағдарлары қоғамға жат сыңаймен сипатталады. Бұлар
қатігездік қылықтарымен қатар, жаман әдеттерге икемдене бастаған.
Үшінші топқа - топқа жұйке ауруларына (невроз, неврастения, кісіні
мезі қылатын әдет) шалдыға бастаған балаларды жатқызамыз. Мұндай
жасөспірімдерге педагогтар мен дәрігерлер тарапынан дербес қарым-қатынас,
ілтипат, сый-құрмет, жылы лебіз қажет. Енді акцентуациялық мінез-құлықты
жасөспірімдердің пайда болуына себепші объективті және субъективті
факторларға назар аударайық. Ғалымдар жасөспірімдердің қалыптасуына
әлеуметтік орта мен күнделікті жағдай себеп болады деп дәлелдеген [9, 8 б].
Жасөспірімдік жаста психиканың дамуы дегеніміздің өзі индивидуалды
психиканың ұлттық форманың осы дәуірдегі обьективті және нормативті рухқа
дейін көтерілуі (Э.Шпрангер), осының арқасында индивид тарихи күнге бұрынға
қарағанда жақындай түседі (Э.Эриксон) және өзін белгілі бір кезеңнің өкілі
ретінде таныстыруға мүмкіндік алады (А.В. Толстых).
Жасөспірімдік кез – баланың жыныстық жетілудің және психологиялық
есеюдің ең қиын кезеңі. Барлық жас кезеңдердің ішіндегі ең қиыны және
қауіптісі және ата-ана, мұғалім, құқық қорғау органдарына көп қиындықтар
туғызатын жасөспірімдік кезең болып есептелінеді [10,194c].
Бұл жастың ерекше спецификасы, кризистік өтілуі жөнінде бұрын да,
қазір де көп айтылуда және бұл бағыттар бір-бірімен ұштаса бермейді.
Мысалы, Е.Доуан мен Дж. Адельсонның пікірінше, Орташа жасөспірімге жеке
кризистер, Мен-концепциясының бұзылуы, бұрын қабылданған құндылықтардан
бас тарту т.б. мүлдем тән емес. Олар кризистік даму жақтаушыларын сынға
алып, бұлардың қорытындылары тек екі топты жасөспірімдерді зерттеу арқылы
жүзеге асқан деп есептейді. Олардың бірі – кәмелет жасына толмаған құқық
бұзушылар және екіншісі – жағдайы жақсы отбасынан шыққан интеллектуалды
дамыған жасөспірімдер [11, 232c].
Бұған тағы, мәдениантропологиялық түрдегі күдіктерді де жатқызуға
болады. Егер дамудың кризистік формалары жалпы жасөспірімдік кезеңге тән
болса, онда олар барлық халықтарда, этностарда, мәдениеттерде бірдей
көрінуі керек. Бірақ М.Мидтің зерттеулері көрсетіп тұрғандай, Самао
аралындағы тұрғындардың жасөспірімдік кезеңі қиын, күрделі деп
есептелінбейді [12].
Келтірілген дәлелдемелер жасөспірімдік кезеңнің оңай өтетінін, басқа
жас кезеңдерінен ешқандай ерекшеліктері жоқ болатынын дәлелдеуге
арналмаған. Олардың көмегімен бала дамуындағы әлеуметтік әсерлердің жоғары
болатынын айтқым келеді. Л.С.Выготский көптеген отандық және шетел
авторлардың зерттеулерін жалпылай отырып, былай деп жазады: Ортаның әсері
ойлаудың дамуына дәл өтпелі кезеңдегідей ешқашан әсерлі болмайды [13,
115c]. Бұндай қорытындыны басқа ғалымдардың зерттеулері де дәлелдеп отыр.
Л.И.Божович, Н.И. Крылова, Н.Н.Толстых т.б. зерттеулері жасөспірімдік
кезеңнің шекараларын анықтауға байланысты еді. Олар тұлға дамуындағы
ерекшеліктер тарихи және әлеуметтік жағдайға байланысты болатынын дәлелдеп,
Л.С. Выготскийдің ойын растайды.
Жеке адамның дамуы адами қоғамда, тілмен қарым-қатынаста жетіледі.
Қоғам дамуындағы әлеуметтік жүйеде жеке тұлғаның қарқынды дамуы
жасөспірімдік шақта қарым-қатынас мәселесімен байланысады. Тұлғааралық
қарым-қатынас – бұл әр адамның тұлға болып қалыптасуының шешуші жағдайы.
Әсіресе, жасөспірімдік шақ жеке тұлғаның қалыптасуының маңызды кезеңі [14].
Э.Эриксон З.Фрейдтің ізін жалғастырушы. АҚШ-тың 200 жылдығына қарсы
шыққан Атақты америкалықтардың сөздігі еңбегінде ол Фрейдтен кейінгі
психоаналитикалық дәстүрде жұмыс жасағандардың ең жарқын шығармашылық
қатынастағы тұлға деп аталған. Д.Н.Ляликов айтқандай Э.Эриксон
зерттеулерінің ең құндысы: тұлғалық және топтық біртектілікті, психикалық
мораторияны өңдеуі, біртектіліктің жасөспірімдік кезеңі туралы зерттеуі.
Э.Эриксонның өзінің өйынша, ол фрейдтік концепцияны кеңейтіп, оның шегінен
шықты. Біріншіден ол Ол-дан Мен-ге екпінді ауыстырды. Э.Эриксонның
айтуынша Детство и обшество еңбегі – бұл Меннің қоғамға қатынасы туралы
психоаналитикалық еңбегі. Э.Эриксон санасыз мотивация ойын қабылдады, бірақ
өзінің зерттеулерінің негізін әлеуметтену процесіне арнады. Екіншіден,
Э.Эриксон бала дамуының жаңа жүйесін енгізді. З.Фрейд үшін бұл үшбұрыш,
яғни бала-ана-әке. Э.Эриксон дамуды әлеуметтік қатынастардың кеңірек
жүйесінде қарастырады, Яғни Мен дамитын тарихи шынайылықты ескере отырып
жасайды. Ол жанұя мүшелері мен мәдени-әлеуметтік шынайылық арасындағы
қатынас динамикасына қатысты. Үшіншіден, Э.Эриксон теориясы заман талабына
сай болып келеді. Э.Эриксон мақсаты - өмірдегі психикалық күйзелістердің
алдын-алу үшін генетикалық мүмкіндіктерді шығару. Егер З.Фрейд өзінің
зерттеулерін патологиялық даму этиологиясына арнаған болса, ал Э.Эриксон
өзінің зерттеулерін психоаналитикалық теорияларға жаңа бағыт бере отырып,
психологиялық күйзелістерді сәтті шешуге жағдай жасауға бағыттады.
Лондондық патшалық қауымында баяндаған 1966 жылғы баяндамасында жеке
даралық даму сызбанұсқасында кейбір этология ережелерін қолданды. Кейбір
ұйымшыл жануарлардың кейбір түрлері үшін өмір сүру құралы ретінде
қолданылатын әдеттег іс-әрекеттерінің жүйесін бір бірімен қарым-қатынаста
дамытатынын этологтар көрсетті. Жабайы халықтарда соғыстың алдын-алу үшін
қолданатын жыл сайынғы дәстүрлі соғыс тәжірбиесі өтетінін атап өту керек.
Шын мәнінде, адам қатынастарын барлық деңгейінде дәстүрлі іс-әрекетті
жасайды. Э.Эриксон бойынша жана ритуалды қабылдау, адами қарым-қатынаста
агрессивтілік пен амбиваленттіліктің алдын алуға қабілетті жаңа өмір стилі
құрылу мүмкін [15, 20б.].
Жыныстық жетілу – жасөспірімдік кезеңнің ең өзекті процесі. Оның
орташа ұзақтығы төрт жылға дейін созылады. Жыныстың әсері өте күшті, ол
адамның психикалық дамуын стимуляциялайтын процесс.
Психоаналитиктердің көзқарастары бойынша, жыныстық жетілу либидо
энергиясының тепе-теңдігінің бұзылуымен байланысты. Ал бұл бұзылыс
инстинктивті Ол, реалды Мен және моральді Жоғары Менді қайта құруға
итермелейді. Психоаналитиктердің көзқарастары бойынша, егер балалық шақта
сексуалдылықтың объектісі ата-ана болса, жасөспірімдік кезде құмарлыққа
ТАБУ (тыйым) жүзеге аса бастайды. Сондықтан да құмарлықтың бұрыңғы
объектілері шеттетіліп, жаңа объектілер ізделіне бастайды. Содан тепе-
теңдік бұзылып, конфликт басталады. Ата-анадан бас тартудан олар енді
оларды қабыл алмай, индифферентті қатынас жасап, құндылықтарын растамай,
дөрекілік көрсетіп, қарсылық білдіреді. Жалпы жасөспірімнің мінез-құлқы
инфантильді, агрессивті бола бастайды [16, 7 б].
Пубертат интенсивті түрде өтсе, жасөспірімнің үйреншікті денелік
образы мен жаңа физикалық Меннің арасында үлкен қарама-қайшылықтар
туындайды. Д.Н.Исаев, В.Е.Каганның айтуы бойынша, бұл қарама-қайшылық
өзінің дамуының дұрыстығы, күлкілі болып көрінуі т.б. туралы күдікшілдікпен
сипатталады. Физикалық және жыныстық дамудағы қандай да бір ауытқушылықтар
үрей туындатып, ал олар мінез-құлықта бейнелене бастайды. Бұл коллизияларды
барлық жасөспірімдер басынан өткізеді. Бірақ кейде ол пубертатты
дисморфофобия формасына дейін айналуы мүмкін [17]. Дәл осы кезеңде мінездің
жақсы көрмейтін сапаларына жасөспірімдер өздерінің физикалық параметрлерін
жатқызады. Сондықтан да 30% американдық қыздар мен 20% ұлдарда өздерінің
бойлары, сыртқы келбеті жөнінде түрлі сенімсіздіктер туындай бастайды.
Қалыптасып келе жатқан дене образы қыз бен баланың өзіндік санасының
қалыптасуына түрліше әсер етеді. Қыздарда ұлдардан гөрі рефлексияның
күрделі формалары ертерек пайда болып, түсінісушілікке, әдеби батырлардың
ішкі әлеміне қызығу жоғары болады. Олар балаларға қарағанда бірлескен
әрекетке емес, сөздік қарым-қатынасқа көп мән береді [18].
Көптеген зерттеулер жасөспірімнің өзіндік сананың, психосексуалды
дамуына арналған. Оның интеллектуалды дамуына аз көңіл бөлінеді. Солай бола
тұрса да, интеллектуалдық сфера психикалық дамудағы ең маңыздысы. Тұлға
ретінде қалыптасудың маңызды шарты. Ойлау мектептік кезеңде интенсивті
дамумен ерекшеленеді. П.П.Блонскийдің айтуы бойынша, түйсік, мнемикалық
қабілеттердің айырмашылығы 6-7 жастағы бала мен 17-18 жасар жеткіншектердің
арасындағы ойлаудағыдай болмайды [19, 204б.]. Бұған Ж.Пиаженің интеллекттің
даму теориясын талдай отырып, көзіміз жетті.
Бұл кезеңде жасөспірімдердің практикалық және образды ойлаудың
формалары жеткілікті деңгейде дамыған. Оларда сөздік-логикалық ойлау бастау
алып, теориялық ойлау дами түседі. Іштей ойлау, анализ, рефлексия тектес
маңызды дағдылар белсенді түрде қалыптаса бастайды. Бұның бәрі дамып жатқан
теориялық және логикалық ойлаудың дамуына керек жағдайларды жасап отырады.
Қазақстанның көрнекі ғалымы, профессор С.М. Жақыповтың пікірінше,
оқыту процесінің тиімділігі көрсеткіші оқытушы мен оқушының арасында
қалыптасатын бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекет болмақ. Ал оның
дамуындағы жоғарғы деңгей қатысушы субъектілердің бірлескен ойлау іс-
әрекетке ие болуы. С.М.Жақыповтың осы макро деңгейден микро деңгейге
көшу жеке адамның іс-әрекет жүйесін анықтайды. Танымдық белсенділік –
оқушылардың негізгі іс-әрекеті, күрделі құбылыс. Ол оқу міндеттерінің
шешіліп, мақсаткерлік мотив, танымдық ақпаратты қабылдаудан бастап күрделі
шығармашылық процестің қалыптасуымен аяқталатын түрлі сезімдік
көріністермен және т.б. сипатталады[20, 74б.].
Кеңес заманындағы психологиялық ғылымда жасөспірімдік шақ
ерекшеліктеріне қызығушылық педология бағытының негізінде тек ХХ ғасырдың
20-50 жылдары пайда болды. Жасөспірімдік кезең шеңберінде педалогия бойынша
зерттеу жұмыстар келесі ғалымдардың аттарымен тығыз байланысты: И.А.Арямов
[21], М.Я.Басов [22], П.П.Блонский [23], Б.Г. Ананьев [24] және т.б. Бұл
ғалымдардың жұмыстары жасөспірімдік кезеңнің психологиялық мәселелерін
шешуге үлкен үлес қосты.
Соңғы онжылдық ішінде жасалған жасөспірімдік шақтың аса маңызды
мәселелерін шешуге арналған зерттеулерде бұл кезеңді екі деңгейге бөлу
тенденциясы байқалған – кіші жасөспірімдік кезең (11-13 жас аралығы) және
үлкен жасөспірімдік кезең (13-15 жас аралығы) [25, 53б.]. Бірақ әлі күнге
дейін нақты және тиянақты анықталған тенденция жоқ. Кейбір деректерге назар
аударсақ, жасөспірімдік кезең 13-19 жас аралығын қамтитындығы көрсетілген.
Бұл кезең екі периодтан тұрады:
1. Кіші жасөспірімдік кезең (пубертатты кезең) – 13 жастан 15 жасқа
дейін;
2. Жоғарғы жасөспірімдік кезең (ювеналды кезең) – 16 жастан 19
жасқа дейін;
Жасөспірімдік кезең адамның алдындағы бүкіл өміріне үлкен өзгерістер
алып келетін және әсер ететін кезең болып табылады. Өз өмірінде болып
жатқан жағдайларды қалай сезінеді, қалай шешім қабылдайды, қандай қарым-
қатынас ортасын таңдайды, өзіне немесе өз жақындарымен қандай қарым-
қатынаста болады, адамдармен қалай қатынас орнатады, өз мақсаттарына қалай
қол жеткізеді, қиындықтарды қалай кешіреді – осының барлығына қажетті
тұлғалық ресурстар, қабілеттер дәл осы жасөспірімдік кезеңде қалыптасады.
Осы кезеңде тек ағзаның ғана емес, сонымен қатар тұлғаның да қайта
құрылуы жүреді. Бұл кезеңде жасөспірімдер қарама-қайшы сезімдер мен
ойларға бөленген болады. Сондықтан да бұл адам өміріндегі аса күрделі кезең
болып саналады [26, 13б.] Жасөспірімдік кезең дәстүрлі түрде өзгерісті,
өтпелі, сензитивті және күрделі кезең болып табылады. Л.С. Выготскийдің
көзқарастарына сәйкес, жасөспірімдік кезең – бұл өте тұрақсыз және
құбылмалы кезең.
Сондықтан да бұл кезеңде баламен қатынас жасауда абай болып, белгілі
бір шарттарды ұстанған жөн. Психолого-педагогикалық дұрыс қатынас келесідей
элементтерден тұрады [27, 117б]:
1. жасөспірімді өз ерекшелігімен қабылдай алу;
2. коммуникативті толеранттылықты ұстану;
3. жасөспірімге оптимистік көзқараспен қарау;
4. шынайы көңіл бөле алу;
5. өзіңіздей, жасөспірімді сыйлау;
Жасөспірімдік кезең дағдарысты кез екені анық болды. Сондықтан да бұл
кезеңде баламен ерекше қатынас орнату керек: жасөспірімнің психикалық даму
ерекшелігін түсіне алу, нормалықты одан талап етпеу, тым жоғары талаптарды
қоймау, әрдайым шыдамдылық танытып, жақсы сапаларына сеніммен қарау, көмек
көрсетуге әрдайым дайын екеніңізді білдіру, дөрекілік айтып, басқалармен
салыстырмау, көңіліне тимеу, әрдайым оны сыйлау, жақсы әрекеттерде мадақтап
отыру қажет.
Қиын балаларды қайта тәрбиелеудегі ең қиын және маңызды жағдай –
негізгі мінез-құлық сапаларын анықтау. Көптеген педагогтар-психологтар
қиын балалардың мінезіне байланысты оларды екіге бөліп қарастырады:
1. құндылықтардың дамуындағы нормалы, тым үлкен емес, үйреншікті
ауытқушылықтары бар балалар (еріншек, енжар (пассивные), тәртіпсіз
(недисциплинированные), өтірік айтатын т.б.).
2. мінез және темпераментінде акцентуациясы бар балалар (педантты,
демонстративті, қозғыш т.б.).
Осындай мәселелер туралы В.А.Крутецкий, Н.Д.Левитов, К.Леонгард,
А.Е.Личко еңбектерінде толық сипатталған [28, 29, 30, 31].
Оқушы мінезіндегі үйреншікті кемшілікті анализдеуде олардың негізгі
себептерін анықтау өте маңызды. Н.Д. Левитов бұл туралы былай деп жауап
береді: балаға отбасында мүлдем қарамаудың әсерінен жағымсыз әсер пайда
болады; отбасында тәрбиенің ортақ қатаң бағыттың болмауы, содан балада
сенімсіздік, мінезсіздік, жауапкершіліксіздік дами бастайды; отбасында
баланы тым еркелету, талаптар қоймау; физикалық жазалаудың әсерінен өтірік
айту, қорқақтық баланың бойында өрши береді; отбасында тұрақты күн
тәртібінің құрылмауы, балада мұндай жағдайда салақтық, аңқаулық т.б. пайда
болады [32].
Көбінесе ата-аналар баласының өкпелегіш, ынтасыз, тепе-теңсіз болып
кеткеніне, түнде ұйықтай алмау, бас ауруы, себепсіз жылауы сияқты
симптомдарға мән бермей, қатты қателеседі. Мұндай кезде тез арада дәрігерге
көрінген жөн.
Өте жиі, балалардың өздері мінездерін дұрыс квалификацияламайды.
Мысалы: қырсықтықты – күш жігерінің мықтылығымен, дөрекілікті – шыншыл мен
батылдылықпен, сыпайсыздықты – тіке мінезділікпен шатастырып алады. Кейбір
оқушылар, мінезінің кемшілігін біле тұрса да, одан құтылғысы келмейді.
Мысалы: еріншектік өмірлік күшті сақтап қалуға, жалғандық пен есепшілдік
(расчетливость) жұмыс бабында, жеке өмірде жетістікке жетудің бірден-бір
жолы деп есептейді. Бұл жердегі ең маңыздысы балаға мінездің кемшілігін
өзіне түсінуге және оны түзете алуына көмек беру.
1.2. Жасөспірімдердің мінез - құлықтарының ерекшеліктеріне жанұяның
әсерін теориялық талдау
Жасөспірімдік кезең –психикалық дамудың спецификалық қиын кезеңі, ол
жасөспірім үшін ғана емес, сонымен қатар ересек адам үшін де қиын.
Жасөспірімдік кезең мәселесінің маңыздылығы баланың психикалық дамуының
ерекше әлеуметтік ситуациясымен ғана түсіндірілмейді, қоғамның өсіп келе
жатқан адамнан қажет ететін талаптарымен түсіндіріледі.
В.А. Татенко әрекеттің психологиялық құрылымында 6 этапты бөліп
көрсетеді:
- мақсаттың қойылуы;
- оған жетудің құралы мен жолын табу;
- мақсатқа жетудің бағдарламасына сәйкес шешім қабылдау;
- қабылданған шешімді орындау және практикалық іс-әрекеттің этапы;
- орындалған іс-әрекетті бағалау;
- алынған нәтижені фиксациялау мен сақтау.
Берілген сызба жасөспірім- акцентуанттардың тұлғалық ерекшеліктерін
қарастыру біздіңше өте қолайлы өткені, ол іс-әрекеттің құрылымы (блокты)
компонент моделі болып табылады [33].
Ғалымдардың еңбектерін талқылай келе мақсаттың психологиялық
ерекшеліктерінің блогын төмендегідей топтарға жіктейміз:
• Тұрақсыз акцентуация. Топ-еріксіздік компенсация ынталандыру;
• Гипертимді акцентуация. Мақсаты-маңызды іс-әрекетте жетістікке жету
(оқу, кәсіби, спорттық және т.б.), формальды емес топқа лидерлікке
ұмтылу, іс-әрекетке деген құмарлық;
• Истероидты акцентуация. Мақсаты-өзіндік эгоцентризмді
қанағаттандыру, лидерлікке деген ұмтылыс;
• Эпилептоидты акцентуация. Мақсаты-билікке деген ұмтылыс, материалды
жақсылыққа жету, өзінің патологиялық тартымдылықтарын
қанағаттандыру;
• Шизоидты акцентуация. Мақсаты- өз-өзін жоғарылау, оқуда өз-өзін
дамыту, болашақ кәсіби қызметке дайындау, белсенді болу.
Адамдар бір-бірінен қатты ерекшеленеді. Мысалы, бір адамның келбеті
екінші адамның келбетінен қатты ерекшеленеді, сол сияқты адамның психикасы
да ерекшеленеді.
Бірақ та, жеке белгілер көп болмайды. Адамның жекелігін
ерекшеліндіретін белгілер, әртүрлі психикалық сфераларға жата алады. Олар
төмендегідей бөлінеді:
1. қызығушылыққа бағытталған сферасы;
2. сезім мен ерік;
3. ассоциативті –интелектуалды сфера.
Адамды жалпы түсіну үшін, оның аталған сфералардың әр түрлі
белгілеріне мұқият қарау керек.
Акцентуация түсінігін алғаш рет неміс психиатры және атақты
психологы, Берлин университетінің неврологиялық клиникасының профессоры
Карл Леонгард енгізген болатын. Оның еңбектерінде акцентуацияланған тұлға
және мінез-құлықтың акцентуацияланған қырлары деген тіркестер
қолданылады.
Ол сонымен қатар тұлға акцентуациясының классификациясын жасаған. Ол
невротизация психикалық құбылыстардың 3 класының әсерімен құрылымы мынадай:
• тұлғаның эмоционалды-мотивациялы ерекшеліктері;
• психосоматикалық симптоматика;
• адамның көңіл-күйі, оның өз-өзін сезінуі, оның уайымдарының негізгі
тоны.
Адамның психикасы өте нәзік, ал адамның өмірінде психикаға кері
әсерлері өте көп, отбасына байланысты кіші реніштерден үлкен тұлғалық
уайымдарға дейін әкеліп соғуы мүмкүн [34,50 б].
Мінез- акцентуациясы-мінездің жеке ерекшеліктерінің тым күшейуі
мөлшерінің шеткі варианттары, басқаларға деген жақсы және жоғарғы
тұрақтылығындағы белгілі түрдің психогендік әсері нәтижесінде әлсіздік
табады. Болжамның жақсы немесе нашар болуы, акцентуация түріне және
деңгейіне қатысты жасырын немесе айқын, сонымен бірге әлеуметтік жағдайға
байланысты.
Көрсетілген дәреженің тәуелділігіне байланысты Личко, Александров
еңбектерін сараптай келе (1973) екі дәрежесін бөліп шығарды:
1. Ашық (явная);
2. Жасырын (скрытая)
Айқын акцентуация - бұл дәреже норманың шеткі нұсқаларына жатады.
Алайда, белгілі бір түрдегі бітістердің айқындылығы әдетте әлеуметтік
бейімделуге кедергі келтірмейді. Қабілеттер мен мүмкіндіктерге сәйкес
келеді. Жас ерекшелігіне байланысты мінез-құлықтың ерекшеліктері жеткілікті
түрде айқын болып қалады, бірақ олардың бейімделуіне кедергі келтірмейді
немесе айқын акцентуация жасырын болып өзгереді.
Жасырын акцентуация – бұл дәреже шектен тыс емес, қалыпты нұсқаларға
жатады. Әдеттегі жағдайларда бітістердің қандай да бір түрінің белгілері
әлсіз немесе мүлдем көрінбейді. Тіпті ұзақ бақылау кезінде, жан-жақты
байланыс және егжей-тегжейлі танысу кезінде белгілі бір түр туралы түсінік
құру қиын. Алайда, бұл түрдің белгілері ең аз қарсылық орнына бағытталған
жағдайлар мен психикалық жарақаттардың әсерінен кенеттен және айқын көрінуі
мүмкін.
Таза акцентуацияланған тұлғаларға ол мына мінез типтерін жатқызады:
демонстративті тұлғалар, эпилептоидті тұлғалар.
Адамдар бір-бірінен тек туа пайда болған индивидуалдық
ерекшеліктерімен ғана ерекшеленіп қоймай, сонымен қатар, өмір ағысымен
байланысты дамуында да айырмашылық болады.
Адамның мінез-құлқы қандай ортада, қандай отбасынан шыққан, қай
мектепте оқыған, яғни ортасына байланысты. Алғашында бір-біріне бейнесімен
ұқсас адамдар жүре келе бір-біріне мүлдем байланысы жоқ болып шығады.
Сондай-ақ өмірге байланысты ұқсастығы, олардың әртүрлі нормадағы
реакцияларын және ұқсас ерекшеліктерін туғыза алады [35,78].
Жеке адамның акцентуациялық қалыптасуын және адамның
индивидуалдылығын анықтайтын вариация ерекшеліктерінің арасына шек қою
әрқашан оңайға түспейді. Мұндағы ауытқу екі түрлі бағытта зерттеледі.
Біріншіден, жеке адамның бөгеттік немесе педанттық, гипомоникалдық
ерекшеліктері, адамдарға аса көрінбеуі мүмкін. Әсіресе, мұнда
темпераменттің әр түрлі ерекшеліктерін анықтаған кезде оның барлық аралық
дәрежесінің бейтарап түрлерінен анық көрінеді.
Акцентуацияланған мінез-құлықтар табиғи биологиялық қасиеттерге емес,
белгілі бір адамның өмір салтына із қалдыратын сыртқы ортаның ықпалына
байланысты. Акцентуация жалпы алғанда белгілі бір мінез қыры деңгейінің
күшейюін білдіреді. Оның ойынша, акцентуациялық сипаттағы аурулармен
психопатия арасында ұқсастық бар. Олардың психопатиядан бас айырмашылығы
әлеуметтік дезадаптация (бейімделе алмау) белгісінің болмауында. Олар
патологиялық тұлғаның құрылуының негізгі себебі болып табылмайды, бірақ
шектеулі жай-күйдің дамуының негізгі ықпалдарының бірі болуы мүмкін [36].
Жеке адам-бұл түсінік мінезге қарағанда, едәуір күрделі болып келеді.
Ол интеллект, қабілеттілік, бейімділікті т.б. енгізеді. Leongard
жазбаларында әсіресе мінездің түрлері айтылған.
Мінездің акцентуацияларында мына белгілердің еш біреуі де болмауы
мүмкін. Өмір бойы мінездің біршама тұрақсыздығы барлық жағдайда тотальды
емес болуы, мінездің аномалиялық ауырлығы сияқты дезадаптацияның
әлеуметсіздігі. Әдетте, акцентуация мінездің пайда болу кезінде дамиды және
ер жетумен басылады. Мінездің ерекшеліктері акцентация кезінде әрдайым
көрсетілмеуі мүмкін, тек кейбір жағдайда және әдеттегі жағдайда білінбеуі
дерлік. Акцентуацияда-әлеуметтік дазадаптация не мүлдем жоқ, не қысқа ғана
болады.
Акцентуациядағы ауытқулар тек кейбір жағдайлардағы белгілі- бір
психикалық жарақаттар кезінде пайда болады, әсіресе берілген мінездің
түріне ең кіші қарсылық орнына және әлсіз звеноға. Әр акцентуация
түрінде өзіне тән басқалардан өзгеше әлсіз жері бар. Осы айтылғандардан
мінез акцентуациясының анықтамасын беруге болады [37,100 б].
Ал, А.Е. Личко мінез акцентуациясына келесі анықтаманы береді: Мінез
акцентуациясы –бұл оның нормасының шеткі варианттары, бұл жерде мінездің
жеке белгілері қатты күшейген [38,23 б].
Жасөспірімдік кезең- бұл мінездің қалыптасу кезеңі, сондықтан бұл
жерде орта үлкен әсер етеді. Бұл жас кезеңі даму үшін сензитивті болып
келеді. Бірақ та бірдей ортада, бір отбасында психопатияның әр түрлі
типтері өсуі мүмкін, сонымен қатар дені сау тұлғалар арасында да кездесуі
мүмкін. .
А.Е. Личко ойынша, мінез ауытқулары ортаның әсерінен пайда болады,
бірақ та психопатизация деңгейіне жетпеген.
Мінез акцентуациясы жасөспірім кезінде ғана айқын көрінеді.
Жасөспірімдік кезеңнің соңында акцентуацияланған белгілер жазылады
(компенсацияланады), яғни жасөспірімдік кезең аяқталған соң айқын
акцентуациялар жасырын болады [39,85 б.].
Жасөспірімдік кезеңде ең жиі кездесетін ауытқулар мінез-құлықтың
транзиторлы психотикалық емес девиациялары-делинквентті, алкоголизация,
суицидтік мінез-құлық және т.б. Қиын тәрбиеленудің фактісі-шынайылық,
бұнымен әрбір мұғалім, тәрбиеші және ата-ана күнделікті кездесетін мәселе.
Психолог З.Ш. Қарақұлованың зерттеу жұмысында баланың суицидтік мінез-
құлқының отбасылық тәрбиеге байланысты екендігі, ол баланың отбасы өміріне
қатыстырылмағандығы немесе толық қатыстырымағандығының салдарынан
болатындығы анықталып отыр. Анықталып отырған суицидке бейімделген
тұлғаның отбасыны өміріне қатыстырылмағандығы немесе толықтай
қатыстырылмағандығының негізінде біріккен іс-әрекеттің қалыптасу және даму
механизмдері жатыр және бұл жағдай отбасындағы тәрбие үрдісінің біртұтас
жүйе туралы көзқарасты нақтылай түсуге ықпал етеді. Суицидтік бағытталған
тұлғаны сипаттайтын тұлғалық қасиеттер ерекшеліктерін зерттеу тұлғаның
қалыптасу барысындағы отбасының рөлі мен маңыздылығын терең түсінуге
мүмкіндік береді [40,17б.].
Бұл шек қоюлар өз кезегінде ұят пен күмән сезімдері үшін негіз болды.
Э.Эриксонның ойынша ұялу сезімінің пайда болуы өзіндік сананың пайда
болуымен байланысты немесе ұят субъектіні қоғамдық ортаға шығарылған, өз
орнын білуі тиіс деп түсінеді. Кімде – кім ұялшақ болса, барлық әлемді
өзіне, іс - әрекетіне қаратпағанды қалар еді немесе керісінше өзі көрінгісі
келмес еді. Ата ана баланы қате істері үшін жазалау не ұялту арқылы әлем
көзінің өзіне бағытталғандын сезіндіреді. Бала бүкіл әлемді өзіне
қаратқысы келді, бірақ бұл мүмкін емес. Сол себептен оның іс-әркетінің
әлеуметтік қажеттіліктері баланың ішкі әлемін өз әрекеттерінен ұялу
арқылы қалыптасады. Э.Эриксонның айтуы бойынша күмәндану ұяттың алды.
Нашар функция деп балаға рахаттану мен босаңсу сезімін атайды. Адам өз
өткенін артқа қалдырғаны, күдік пен ирроционалды қорқыныш тудырады [41].
Бостандық сезімінің ұят пен күмәнмен күресуі басқа адамдармен
келісуге, өз денінде тұру қабілеттілігіне алып келеді. Кезең соңында бұл
қарама-қайшылықтар арасында теңділік құрылады. Егер ата-ана туыстары баланы
толығымен билемесе бұл оңды болады. Өзін-өзі бағалауы оңды болған жағдайда
өзін-өзі бақылау сезімінен тілектестік және абыройлық сезімі болады: өзін-
өзі бақылай алмаудан, басқаның билегені күдік пен ұятқа толықтай бағынуды
тудырады [42].
Кірігу және қосылу түрлері мінез-құлықтың жаңа түрін үшінщі, яғни
тұлға дамуының инфантилді- үшінщі сатыда құрады.
Энериялық орын ауыстыру арқылы кеңістікке кірігу, физикалық күш
арқылы басқа тәнге кірігу, арессивті дыбыстар ақылы басқа адамдардың құлағы
мен жанына кірігу, - мектеп жасына дейінгі баланың бір мінез-құлық
реакциясының бөлігінде осылай, ал екінші полюсі өзінің құрдастарымен,
балалармен нәзік қарым-қатынас жасауға дайын болады деп сипаттайды
Э.Эриксон. Бұл деңгей З.Фрейд бойынша фаллилдік немсе эдиптік деп аталады.
Э.Эриксон бойынша баланың өз гениталды қызығуы, қарама-қарсы жыныстағы ата-
анасымен қарым-қатынасында әкесінің(шешесі) орнын білуге талпыну және
өзінің жыныстық қажеттіліктерін сезіну – бұл бала дамуының осы кезеңіндегі
жеке сәті ғана. Бала қоршаған әлемді белсенді және баяу тани бастайды; ойын
барысында жағдаят желісін тудыра отырып бала құрдастарымн бірге
мәдениеттің экономикалық этосын, яғни өндіріс процесінде адамдар арасында
қарым-қатынас жүйесін меңгерді. Осының нәтижесінде балада ересектермен
бірге шынайы іс-әрекет жасап, кішкене бала болғысы келмейді. Бірақ балалар
үшін ересектр жазалай және ұялта алатын, қолынан барлығы келетін адам
ретінде қала береді. Бұл жерде іскерлік және ынтаның белсенді сапасы
қалыптасуы керек [43,13 б.].
Э.Эриксонның ойынша ынталылық сезімі жалпылама мінез көрсетеді.
Инициативтілік сөзінің өзі,- деп жазды Э.Эриксон – көбі үшін американдық
және кәсіби белгісі бар. Сонда да инициативтілік кез-келген іс-әрекетке
керекті аспект болып табылады және инициативтілік адамдарға кез-келен ісі
үшін, өнімді жинаудан еркін кәсіпкерлік жүйесіне дейін қажет.
Баланың агрессивті мінез-құлқы ынталылықтың жойылуы, күнәсін сезіну
мен қауіптену сезімдрінің пайда болуына алып келеді.
Э.Эриксон бойынша, мінез-құлықтың жаңа іщкі инстанциясы - өз ойлары
мен іс-әрекетіне жауапкершілік орнайды. Дәл осы сатыда бала тез және баяу
оқуға дайындық көрсетеді. Ол бірге іс-әрекет жасай алады және қалайды,
жоспарлау және құрастыру мақсатында басқа балалармен біріге алады, өз
мұғалімдерімен қарым-қатынаста болуға алуға тырысады [44].
Тұлға дамуының төртінші сатысын психоанализ латентті кезең, ал
Э.Эриксон психосексуалды моратория уақыты деп атады. Ол инфантилді
сексуалдылықтың белгілі-бір қалғуы мен гениталды кемелділік мерзімінің
ұзартылуымен сипатталады. Бұлар болашақ ересек адамдар еңбек іс-әрекетінің
әлеуметтік және техникалық негіздеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz