Психологиялық стресстің формуласы
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс: 81 бет, 14 сурет, 14 кесте, 8 қосымша, 64 әдебиеттен тұрады.
Кілттік сөздер: жастар, стресс, стресс-менеджмент, этнопсихология.
Зерттеудің мақсаты: қазіргі жастардың стресс- менеджментінің этнопсихологиялық ерекшеліктерін теориялық және эксперименттік зерттеу.
Зерттеу жұмысының объектісі: заманауи жастардың стресс менеджментінің ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні: стресс-менеджменттің этнопсихологиялық ерекшеліктері.
Зертеудің міндеттері:
1. Психологиядағы заманауи стрессті теориялық зерттеу.
2. Қазіргі жаңа психологиядағы стресс-менеджменті зерттеу.
3. Қазіргі жастар дамуындағы этнопсихологиялық ерекшеліктерді теориялық зерттеу.
4. Ерекше әлеуметтік статусқа ие медперсоналдардың стресстік деңгейін төмендететін стресс-менеджмент бағдарламасын жасап, психологиялық көмек беру.
5. Зерттеу нәтижелерін қорытындылау және интерпретациялау.
Зерттеу жұмысының әдістемелері:
1. 15-сұрақтық авторлық анкета
2. "Мен кіммін?" әдістемесі (М.Кун және Т.Макпартленд)
3. Этностық тиістілікке байланысты сезімдерді экспресс-бағалау шкаласы (Н. М. Лебедева)
4. Әлеуметтік қорғау қорының кеңесшілері үшін кәсіби күйзелісті диагностикалау әдістемесі (Н.Е. Водопьянова бейімдеген)
5. Стреске төзімділікке тест (Щербатых Ю.В )
6. Сауалнама"Сіздің стреске төзімділігіңіз қандай?"(Ф.Т. Готвальд, В. Ховальд).
7. Тренинг
Зерттеу нәтижесі: Стресс - бұл ағзадағы ең күшті шиеленіс, сонымен қатар соматикалық және психологиялық көптеген аурулардың себебі болып келеді. Стресске көп ұшырайтын топтардың бірі-жастар. Жастар көптеген өтпелі кезеңмен, өмірдегі айқын өзгерістермен көп кездеседі. Қазіргі адам үшін стрессті басқару, стресс-менеджмент технологияларын игеру оның тиімді қызметі үшін маңызды шарт болып табылады. Стресс-менеджменттің негізгі мақсаты - адамдарға тиімділігін сақтауға және қауіпсіздігін қамтамасыз етуге көмектесу.Ұлттық ерекшелік тұлғада әлеуметтік тәрбие арқылы берілетінін біле отыра, әр ұлттың стресске төзімділігі және басқара алуы ерекше екені айқын. Стресске ұлттық фактор әсер ететінін зерттеп, арнайы стресс-менеджмент ұйымдастырылды. Екі ұлтқа да әсер еткенімен, қазақ халқына жақсырақ әсер еткені анықталды.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа: состоит из 81 страниц, 14 рисунков, 14 таблиц, 8 приложений, 64 литератур.
Ключевые слова: молодежь, стресс, стресс-менеджмент, этнопсихология.
Цель исследования: теоретическое и экспериментальное исследование этнопсихологических особенностей стресс-менеджмента у современной молодежи.
Объект исследования: особенности стресс-менеджмента у современной молодежи.
Предмет исследования: этнопсихологические особенности стресс-менеджмента
Задачи исследования:
1. Теоретическое исследование современного стресса в психологии.
2. Исследование стресс-менеджмента в современной психологии.
3.Теоретическое исследование этнопсихологических особенностей развития современной молодежи.
4.Разработать программу стресс-менеджмента, которая снижает стрессовый уровень медперсоналов, имеющих особый социальный статус, и оказать психологическую помощь.
5.Подводить итоги и интерпретация результатов исследования.
Использованные при исследовании методики:
1. Авторская анкета
2. Методика Кто я? (М. Кун и Т. Макпартленд)
3. Шкала экспресс-оценки чувств, связанных с этнической принадлежностью (Н.М. Лебедева)
4. Методика Диагностика профессионального выгорания для консультантов фонда социальной защиты (в адаптации Н.Е.Водопьяновой)
5. Тест на стрессоустойчивость[43] Щербатых Ю.В
6. Какова ваша устойчивость к стрессу? (Ф.Т. Готвальд, В. Ховальд).
7. Тренинг
Результат исследование: Стресс- это самая сильная напряженность в организме, а также причина многих заболеваний, таких как соматические и психологические. Одной из самых стрессовых групп является молодежь. Молодые люди часто проходят через многочисленные переходы, очевидные изменения в жизни. Для современного человека развитие стресс-менеджмента, технологий стресс-менеджмента является важным условием его эффективного функционирования. Основная цель управления стрессом - помочь людям поддерживать эффективность и обеспечивать безопасность. Очевидно, что каждая нация уникальна в своей способности противостоять стрессу и управлению, зная, что национальная идентичность передается через социальное воспитание. Изучив, что на стресс влияет национальный фактор, был организован специальный стресс-менеджмент. Но, несмотря на влияние на обе нации, выяснилось, что лучше повлияло на казахский народ.
ABSTRACT
Diploma work: consists of 81 pages, 14 pictures, 14 tables, 8 applications, 64 literatures.
Key words: youth, stress, stress-management, ethnopsychology.
Purpose of the research: theoretical and experimental research of ethnopsychological features of stress management in modern youth.
Object of the research: features of stress management in modern youth.
Subject of research: ethno-psychological peculiarities of stress management.
Tasks of the research:
1. Theoretical study of modern stress in psychology.
2. A study of stress management in modern psychology.
3. Theoretical research of ethnopsychological features of modern youth development.
4. Develop a stress management program that reduces the stress level of medical personnel who have a special social status, and provide psychological assistance.
5. Summarizing and interpreting research results.
The methods used in the research:
Methods:
1. Author's questionnaire
2. Methodology "Who am I?" (M. Coon and T. MacPartland)
3. The scale of rapid assessment of feelings associated with ethnicity (N. M. Lebedeva)
4. Methodology "Diagnosis of professional burnout for consultants of the social protection fund" (as adapted by N.E. Vodopyanova)
5. Test for stress resistance [43] Shcherbatykh Yu.V
6. What is your resistance to stress? (F.T. Gottwald, W. Hovald).
7. Training
Research Result: Stress is the most intense tension in the body, as well as the cause of many diseases, such as somatic and psychological. One of the most stressful groups is youth. Young people often go through numerous transitions, obvious changes in life. For a modern person, the development of stress management, stress management technologies is an important condition for its effective functioning. The main goal of stress management is to help people maintain efficiency and ensure safety. It is obvious that each nation is unique in its ability to withstand stress and management, knowing that national identity is transmitted through social education. Having studied that the national factor influences stress, a special stress management was organized. But, despite the influence on both nations, it turned out that it had a better effect on the Kazakh people.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 ҚАЗІРГІ ЖАСТАРДАҒЫ СТРЕСС-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
7.1 Қазіргі заманауи жастардың психологиялық ерекшеліктері ... ... ... 9
7.1.1 Нарық жағдайындағы қазіргі жастардың стресстік күйлері ... ... ..13
7.2 Психологиядағы заманауи стрессті теориялық зерттеулер ... ... ... 16
7.2.1 Қазіргі жаңа психологиядағы стресс менеджменті ... ... ... ... ... ... .19
7.2.2 Практикалық психологиядағы және психотерапиядағы стресс менеджменті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
7.3 Тұлғаның дамуындағы этнопсихологиялық ерекшеліктер ... ... ... .31
1-тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
1 ҚАЗІРГІ ЖАСТАРДАҒЫ СТРЕСС-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
1.1 Эксперименттің зерттеу мақсаты және міндеттері, гипотезалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
1.2 Эксперименттік зерттеу әдістері мен әдістемелерін талдау ... ... ...39
1.2.1 Эксперименттік зерттеудің таңдау көлеміне сипаттама ... ... ... ... .44
1.3 Зерттеудің жүру барысы мен зерттеу нәтижелерін талдау ... ... ... .44
1.3.1 Зерттеуден алынған нәтижелерді статистикалық өңдеу ... ... ... ... .46
1.4 Эксперименттік зерттеу нәтижелерін қорытындылау ... ... ... ... ... 60
2-тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҰСЫНЫС ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...67
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Бүгінгі жaстар - келе жатқан болaшақтың айнасы. Қaзіргі басшылықта отырған aға буынның орнын бaсар, ізін жaлғастырушы aртында өсіп келе жатқан жас тұлғалар екені даусыз мәлім.Еліміздің және бүткіл әлемнің дaмуы мен болашағы жaстарға тікелей бaйланысты екенін де түсініп отырмыз.
Сондықтан да ,қазіргі таңда заманауи жастардың біліміне, жұмыспен қамтамасыз етілуіне баса назар аударылу үстінде екені де бізге мәлім.Біздің тұңғыш Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы 2019 жылын Жастар жылы деп жариялады. Жастарды жұмыспен қамту еліміздегі басты назар аударатын мәселе екені белгілі. Осы мәселеге байланысты елімізде Дипломмен ауылға, Бизнестің жол картасы , Жұмыспен қамту және т.б. бағдарламалары қолға алынып, еліміздің барлық жерінде жүзеге асырылып жатыр. [1]
Жастарды барлық мемлекет бәсекеге қабілетті және кәсіби шеберлігі жоғары мамандар ретінде көргісі келеді. Осыған байланысты қазіргі таңда бәсекелістік артуда, бірақ әр құбылыстың оңы мен терісі болатындай, бұл құбылыс жастардың күнделікті өмірінде стрессті арттыруда.
Қазіргі заман талабы күннен күнге арту үстінде,көптеген мекемелер жаңа қызметкерлерді жұмысқа алу кезінде тәжіриебені талап етеді. Яғни қазіргі жас буын жақсы ақылы қызметкер болуы үшін, университет қабырғасынан бастап қызмет етіп, тәжіриебе жинап бастауы керек. Ал бұл өз кезегінде стрессті, сонымен қоса жұмыссыздық деңгейін арттыруда деп айтуға келеді.
Технология дами келе интернет өмірдің басты объектісіне айналды. Әр секундта интернет жаңа ақпаратпен қамтылады, соған орай жастар өз ортамынан қалмау үшін ақпараттармен күнде танысып отыру керек. Интернет және технология жұмыс жасау механизмін жеңілдеткенімен, жаңа ақпартты білу талабы өсті. Бұл заманауи жастарда стресс деңгейін арттырып отыр. Күнделікті жаңа нәрселерге бейімделу стрессті туындатып жатқандықтан, шет ел ғалымдары стресс менеджментке баса назар аударған болатын.Біздің Қазақстан мемлекетіне стресс менеджмент мәселесі әлі күнге дейін толық таныс емес екені бізге мәлім. Сондықтан да біздің жұмыс Қазақстан жастарының стресс деңгейін өлшеп,оны басқаруды үйрету арқылы өзекті деп санаймыз. Стресс қызметкердің эмоционалдық, физикалық және зияткерлік жағдайына әсер ете отырып, жұмыс тиімділігін едәуір төмендетеді. Тұрақты шамадан тыс жүктемелер созылмалы шаршау жағдайын тудырады, ол жұмысқа деген қызығушылықты жоғалтуға алып келуі мүмкін.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі жастардың стресс- менеджментінің этнопсихологиялық ерекшеліктерін теориялық және эксперименттік зерттеу.
Зертеудің міндеттері:
1. Психологиядағы заманауи стрессті теориялық зерттеу.
2. Қазіргі жаңа психологиядағы стресс-менеджменті зерттеу.
3. Қазіргі жастар дамуындағы этнопсихологиялық ерекшеліктерді теориялық зерттеу.
4. Ерекше әлеуметтік статусқа ие медперсоналдардың стресстік деңгейін төмендететін стресс-менеджмент бағдарламасын жасап, психологиялық көмек беру.
5. Зерттеу нәтижелерін қорытындылау және интерпретациялау.
Зерттеу жұмысының объектісі: заманауи жастардың стресс менеджментінің ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні: стресс-менеджменттің этнопсихологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының гипотезасы:
Негізгі гипотеза: Қазіргі күрделі ортада қызмет ететін жас медперсоналдардың стресстік күйлерін азайтатын арнайы ұйымдастырылған стресс-менеджменті олардың этнопсихологиялық ерекшеліктерімен байланысты.
Жеке гипотезалар:
1. Арнайы ауруханада (онкология) жұмыс істейтін жас медперсоналдардың стресстік күйлері поликлиникада, реабилитациялық орталықта қызмет ететін медперсоналдардың стрессіне қарағанда жоғары болады.
2. Арнайы ауруханадағы жұмыс істейтін жас медперсоналдарға стресс-менеджмент өз деңгейінде ұйымдастырылса,онда олардың стресстік күйлері төмендейді.
3. Жас медперсоналдарға ұйымдастырылған стресс-менеджмент олардың этностық стереотиптерімен, этностық саналарымен тікелей байланысты.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
1. Нил Хоу мен Уильям Страусс ұрпақтарының теориясы, Дон Тэпскоттың желілік ұрпақ теориясы, Марк Пренскийдің цифрлық тумалар мен цифрлық мигранттар теориясы талқыланды.
2. Г.Селе енгізген стресс теориясы, В. Франкльдің жұмыссыздықтың неврозы, Л. Пельцманның жұмыссыздық психологиялық жағдай 4 фазасы қаралды.
3. Ф.З. Мейерсон, А.В. Валдман, Р.Лазарус, Т.Сох, П. Д. Горизонтова және Б. М. Федоровтың стресске теориялық зерттеулері қарастырылды.
4. Стресс-менеджменттің қиындықтары талқыланып, заманауи стресс- менеджменттінің ерекшеліктері мен техникалары көрсетілді.
5. Стресс-менеджмент пен психотерапияда қолданылатын релаксация әдісі,оның ішінде Джейкобсон ұсынған әдісі теорияда талқыланды.
6. Тұлғаның дамуындағы этностық ерекшеліктер қаралды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Мен жүргізген эксперименттік зерттеу жұмысын, тренингтік бағдарламаны болашақта еліміздегі медперсоналдарға және басқа да саладағы жас мамандарға, олардың стресс деңгейін зерттегенде және стресс-менеджмент жүргізерде этнопсихологиялық ерекшеліктердің әсерін анықтап, дәлелдеуде пайдалануға болады.Стресс-менеджменттің этнопсихологиялық ерекшеліктерін теориялық-эксперименттік зерттеулер нәтижелерін жоғарғы оқу орындарында практикалық курстарда пайдалануға және басқа да осы тақырыптағы ғылыми зерттеулерде әдебиет ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақстандағы жастардың,оның ішінде медперсоналдардың стресс-менеджменттің этнопсихологиялық әсерін зерттеп, олардың ерекшеліктерін талдау елімізде бірінші рет зерттелді. Бұған дейін еліміздегі ғылыми жұмыстарда бұндай тақырыптар талқыланбаған, зерттеу жұмыстары жасалмаған еді.Қазіргі таңда стрессті басқару мәселесі өзекті болуда,онымен қоса Қазақстанның көпұлтты мемлекет екенін ескере отыра, жұмыста этнопсихологиялық аспект те қамтылды.Этностар арасында өзбек пен қазақ халқын стресс бойынша салыстыру да бұл жұмысқа ден жүргізілмеген.
1 ҚАЗІРГІ ЖАСТАРДЫҢ СТРЕСС-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1.Қазіргі заманауи жастардың психологиялық ерекшеліктері
Жастардың әлеуметтік-психологиялық зерттеулері көптеген зерттеушілердің проблемалық алаңы болып табылады. Өйткені белсенді әлеуметтік топ қоғамның негізгі қарама-қайшылықтары мен даму бағыттарын көрсетеді.Интернеттің дамуы техникалық және технологиялық инновацияларды белсенді қолданушы жастарға деген қызығушылықты арттырды. Әлеуметтік қатынастардағы, психикадағы, әсіресе әр түрлі жастағы адамдардың өзара әрекеттесуіндегі өзгерістерді түсіндіретін теориялар пайда болды. Ең қызықты еңбектерге Нил Хоу мен Уильям Страусс ұрпақтарының теориясы, Дон Тапкоттың желілік ұрпақ теориясы, Марк Пренскийдің цифрлық тумалар мен цифрлық мигранттар теориясын жатқызамыз.Толығырақ қарастыратын болсақ,ұрпақ теориясын 1991 жылы американдық ғалымдар Нил Хов және Уильям Страусс [2] жасаған болатын.Зерттеушілердің пікірінше "ұрпақ" және "ұрпақтар қақтығысы" ұғымдары жас ерекшеліктерімен байланысты емес, ол әрбір буынның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерімен байланысты тікелей орталық болып табылады.
Теория авторлары ХХ ғасырға назар аудара отырып, бүкіл Америка Құрама Штаттарының тарихын талдап, адамдардың көпшілігі белгілі бір кезеңдер арқылы бөлінетінін анықтады. Мұндай кезеңдерді әлеуметтік буындар деп атады.[3] Әлеуметтік буын - бұл бір туылған адамдардың жиынтығы бар жиырма жылдық кезең және үш жалпы критерий арқылы тұрады: жас ерекшелігі сол тарихи оқиғалардың тәжірибесін білдіретін тарих, жалпыға ортақ жалпы сенім мен мінез-құлық, сезім үлгілері осы буынға қатысты болу.[3]
Саяси және экономикалық дағдарыстардың әсері мәдени және қоғамдық дағдарыстар тудырды десек те болады, яғни ата-аналардың "миллениумдарды" ("миллениум" - қазіргі ұрпақты сипаттайтын термин) қандай да бір қауіптерден қорғау ниетін күшейте түсті.Бұл қазіргі жастардың кешігіп өсуіне және ата-ана бақылауынан бас тартуға дайын еместігіне алып келді.Ал осындай жағдайлар жаңа өмір бастауда үлкен стресспен қауыштырады. [4]
Қазіргі заманауи жастар құндылықтары жүйесіндегі орталық құндылықтарға мыналарды жатқызамыз: еркіндік, шығармашылық, ойын-сауық және т.б.. "Миллениумдарда" әр әрекеттінде сыйақы болу керек деген түсінік қалыптасқан. Айта кету керек, қазіргі әлемде өзін-өзі көрсетудің көптеген мүмкіндіктері, әрбір миллениумдардың өзін ерекше сезіне бастауына алып келді.[5] Осы себепке байланысты, олар басқалармен, соның ішінде жұмыс берушілермен, қарым-қатынаста ымыраға келуге қиналады. Мысалы, аз жалақы төленетін жұмысқа қанағаттанғысы келмейді және одан да көп нәрсеге лайықпын деп санайды. "Миллениумдар" психикалық дамудың жоғары деңгейі мен қарқынын көрсетеді, бірақ бейімделудің төмен қабілеттерімен ерекшеленеді. Олардың әлеуметтік интеллектінің сипаттамалары бұрынғы ұрпақтарынан айтарлықтай ерекшеленеді.[6] "Миллениумдардың" компьютерлік ойындарға тәуелділігін да атап өткен жөн. Әдетте, мұндай ойындар желілік құрылымға ие, әр іс-әрекеттері сыйақыға немесе жазалауға әкеледі. Олар ойын механизмдерін нақты өмірге ауыстырады, сондықтан олардың мінез-құлқында нақты нұсқауларсыз және бақылаусыз әрекет ете алмау, айқын пайдасыз бірдеңе істеуді қаламау, нақты нәтижеге емес, іс - әрекет процесіне, егер бірдеңе алынбаса шегінуге бейімділік сияқты үрдістер байқалуы мүмкін. Қазіргі жастар компьютерлік технологиялардың пайда болуы, қалыптасуы мен дамуы, оларды қазіргі заманғы техникаға тәуелді етті. Қол жетімді және құрылымдалған ақпараттың көп санына тұрақты қол жеткізу "миллениумға" өз кезегінде ойламауға және талдамауға мүмкіндік береді, ол күрделі ақпаратты үлкен көлемде қабылдауға қабілетсіздікке әкелуі мүмкін. "Миллениум" үшін қарапайым арналар: суреттер, фильмдер, аудиофайлдар арқылы ақпарат алу ықыласы тән.[15] Технологиялардың дамуы интернет пен интернет- ортаның дамуына алып келді дей аламыз. "Миллениумдардың" көптеген әлеуметтік байланыстары виртуалды өмірге көшті [6]. Интернет- қарым-қатынасы қол жетімді болып табылады, қосымша күш-жігерді талап етпейді, сондықтан қазіргі таңда шынайы қарым-қатынастан көрі жиі қолданыста. Әлеуметтік желілердегі өзара іс-қимылдың белгілі бір тетіктеріне, ұстанымдарына үйренген жастар, бейсаналы түрде оларды шын өмірдегі қатынасқа көшіре алады, бұл, әрине, әлеуметтік өзара қарым-қатынас сапасына әсер етеді. Кейіннен "миллениумда" жеке шынайы көзбе-көз қарым-қатынастан қорқу, нақты адамдармен қарым-қатынас жасау қиындықтары дами түсті. Мұндай жағдай дихотомиялық қайшылыққа әкеледі: "миллениумдар" тұрақты қарым-қатынасты қажет етеді, бірақ қарым-қатынас жасай алмайды, өз ойын жеткізуге, нақты өмірде адамдармен қарым-қатынас жасаудан қиналады. Бұл кейбір психикалық функциялардың бұзылуына, психикалық көңіл-күйінің нашарлауына және басқалармен өзара іс-қимылдағы қиындықтарға себеп болуы мүмкін.
Жастарды желілік ақпараттық-коммуникативтік қоғам контексінде зерттеу - бұл әлеуметтік психологиядағы салыстырмалы ең өзекті бағыт. 2001 жылы Марк Пренскийдің мақаласы жарық көрді, онда ол мыңжылдық ұрпағының технологиямен - цифрлық тумалар - Digital Natives - пен өзара әрекеттесуі арқылы тағы бір анықтама береді. [7]
Интернеттің жастардың психикасына әсері туралы сөз еткен алғашқы ғалымдар Дон Тэпскотт пен бағана айтып кеткен Марк Пренски болды. Дон Тэпскотт әлеуметтік ғылымдарға "желілік ұрпақ" - "NЕТ - Generation" немесе "N-Generation"деген ұғымды енгізді.[8] 1990-ші жылдардың аяғында оның "Сандық дәуірдегі өсу: желілік ұрпақтың пайда болуы" еңбегі пайда болды. Еңбегінде сол кезде 20 жасқа дейінгі АҚШ халқының 30%- ға жуығын құрайтын желілік буынның негізгі әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері негізделген. Осы буын өкілдері, N-Geners, бейне ойындар мен жаңа бағдарламалық жасақтаманы интуитивті түрде түсінеді, интернет желісіне оңай бағдарланады. 1993 жылы 7-10 жастағы өз балаларын бақылап, олар электрондық поштаны оңай түсінетіндеріне және желіден қажетті ақпаратты таба алатындығына таң қалды. Кейін Тэпскотт балаларының құрдастары да дәл солай істейтінін білді және бұл парадигмалардың ауысуы деп атаған әлеуметтік-психологиялық өзгерістердің белгісі екенін түсінді[2]. Сандық дәуірдегі өсу: желілік ұрпақтың пайда болуы кітабы жаңа технологияларды қолданатын жастардың ең жағымды бейнесін ұсынды. Кітаптың кейбір тақырыптары бұған дейін желідегі көптеген форумдарда және арнайы құрылған сайтта талқыланған болатын, оны 1990 жылдардың аяғында гуманитарлық және технологиялық инновация деп санауға болады. Зерттеу аясы Тэпскоттқа ғылыми және қолданбалы әдебиеттерде әлі сипатталмаған желі буынының белгілі бір сипаттамаларын анықтауға мүмкіндік берді[11].
Ол жастарды тек техникалық жағынан емес, шығармашылық жағынан да дарынды деп сипаттайды, өйткені осы білім мен дағдылардың үйлесімі оларға өздерінің өзіндік бірегей интернет-өнімдерін жасауға мүмкіндік береді. Олар ақпараттың үлкен көлеміне де, оны алу жылдамдығына да үйренген деп санады. Жаңа ұрпақ алаяқтықты тез түсінеді, сұхбаттасып отырған адамнан адалдық пен әдептілікті күтеді, цензураға өте жағымсыз қарайды,әзілдерді жақсы көреді, жаңашылдық пен ынтымақтастықты қалайды. Сонымен қатар, Тэпскотт алдынғы буындарға қарағанда жастардың сауатты және жаңа технологияларды қолдануда тәжірибесі мол екенін айтады.
Алайда, жағымды өзгерістерді сипаттауға бағытталған позитивті жұмыстардан басқа, көптеген зерттеушілер желі өмірінің жағымсыз салдарын да жазады. Оны Ең мылқау буын: электронды ғасыр қалай ақылсыз американдықтардың ұрпағын жасайды және біздің болашағымызға қауіп төндіреді кітабында анық көре аламыз [9].Бауэрлейн - бұл тез дамып келе жатқан технологиялардың жастарға теріс әсері туралы айтатын жалғыз адам емес. Сонымен, 2008 жылы Дарвин психиатрлары Гари Скайл және Гиги Ворган технологияның әсерінен жоғары жүйке қызметінің физиологиясындағы өзгерістерді қарастыратын Электрондық ми: қазіргі кездегі технологиялық өзгерісті сезіну [10] кітабын шығарды. Олардың пайымдауынша, мәселе ғылыми-техникалық прогрестің дамуында емес, бірақ оның жылдамдығында екенін айтқан. Смол мен Ворган мыңжылдықтар мен басқа да ұрпақтардың ойлау тәсілдеріндегі айырмашылықты ғана емес, сонымен қатар, технологияның жастардың миына әсерінің екітектес екендігін көрсететін фактілерді тіркеді [11]. Бейне ойындар перифериялық көру қабілетін, экрандағы визуалды бейнелерді тануды, жүйелі ойлауды, басқару қабілеттерін дамытады, сонымен бірге мидың маңдай бөліктерінде орналасқан есте сақтау және эмоциялар орталықтарының қызметін төмендетеді деген факт айтқан болатын.
Әлеуметтік сипаттың құрылымына қазіргі әлеуметтік-тарихи жағдайларға байланысты жеке адамдар арасында қалыптасатын психологиялық және әлеуметтік белгілер кіреді. Қазіргі жастардың әлеуметтік және мәдени өмірін, олардың атрибуттарын - ойын-сауық индустриясы, бос уақыт мәселесі, жарнама, тұтынушылардың мінез-құлқы, заманауи БАҚ, интернет, теледидар мәселелерін қарастырамыз. Құрылымдарды басқару үшін планетаның барлық тұрғындарына тән біртұтас өмір салтын қалыптастыру қажет деп білеміз. Жаңа қоғамның қалыптасуының негізгі факторларын қарастырсақ:
1. Жастардың жасанды қажеттіліктерін жасаумен тұтынуға бағдарлау, тұтынушылардың сезімдері мен эмоцияларына әсер ету.
2. Кеңістік пен уақыт шекарасын кеңейту үшін жаңа сандық технологияларды қолдану.
3. Адамның мінез-құлқына, сезімдеріне, адамдардың талғамына, манипуляциясына және ілтипатына әсер ету.
Қазіргі жастардың психологиялық ерекшеліктерін қарастырайық:
1.Жастардың қоршаған ортаға көзқарасы. Қазіргі тұлға үшін қоршаған әлем кеңістіктік және уақыт шекаралары жоқ. Яғни,әлем тұлғаның жеке сценарийі бойынша ғана жүреді. Қазіргі тұлға кез келген тыйым салуларды, шектеулер мен тәртіп ережелерін жоққа шығарады.[12]
2.Жастардың басқа адамдарға деген қатынасы. Көптеген жас адамдар үшін адамдармен байланыс виртуалды сипатта болады және интернет, басқа да мультимедиялық технологиялар арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі тұлға өзара қамқорлық пен ілтипатқа негізделген жақын және терең қарым-қатынасты болдырмайды. Көптеген жастарда инфантилизм қалыптасқан.[13]
3.Жастардың өзіне деген көзқарасы. Қазіргі жастар интернет, теледидар, БАҚ, кино ықпалымен танымал адамдардың мінез-құлқының стилін қайталауға тырысады. Мұндай адамдар топтық ұжымдасуға ұмтылады, әртүрлі фанаттар болып қалыптасады. Олар нарықтық бағдар арқылы бағаланып, сол бойынша жүреді. Осы күйінде тұтынушыларға айналады. .[14]
4.Жастардың жұмысқа және бос уақытқа көзқарасы. Қазіргі жас адам өмірде ләззаттану үшін көп жұмыс істейді. Адамдардың басқа санаты бос уақытын және тұтыну тәртібін көбірек бағалайды. Олар үшін ұжымдағы жақсы атмосфера мансап пен жалақыдан көрі артық болып келеді. Қазіргі тұлға гедонистік мінез-құлыққа бағытталған.[13]
5.Жастардың білім алуға және өзін-өзі дамытуға деген қатынасы. Қазіргі адам үшін коммуникациялар мен заманауи сандық технологияларға негізделген аспаптық білім жоғары құндылыққа ие. Тұлға білім алудың және оларды практикада қолданудың заманауи әдістерімен бірге жүруге тырысады. Әр түрлі курстарда, тренингтерде өздігінен білім алуға және біліктілігін арттыруға көп уақыт бөледі, заманауи мамандықтарды алуға ұмтылады.
Қортынды:
1. Қазіргі жастарды бұрынғы жастармен салыстыра келе психологиялық тұлға дамуында айтарлықтай өзгерістерге ие. Соған байланысты бірнеше ғалымдар теория ұсынып, кітаптар жазып шыққан.
2. Қазіргі жастардың психологиясына интернет пен технология әсер етуде.Миллениумдарда қарым-қатынас барысында, жұмысқа тұру, ер жету мәселесінде айтарлықтай айырмашылықтар бар.
3. Жастардың бойында тек негативті өзгерістер ғана емес,сонымен қоса позитивті көптеген өзгерістерге ие.Олар әлеуметтік ортада өтірікті тез түсініп қояды, яғни логикалық тұрғыда дами түскен.Олар технологиямен тез тіл табысып кетеді.
1.1.1.Нарық жағдайындағы қазіргі жастардың стресстік күйлері
Қазіргі әлемде стресс құбылысы өзекті болып келеді. Біздің әрқайсымыз өмірімізде белгілі бір стресстік жағдайларды бастан өткереміз. Қазір бұл ғылыми термин бірнеше ондаған жылдарға қарағанда жиі естіледі. Шынында да, стресс - бұл ағзадағы ең күшті шиеленіс, сонымен қатар соматикалық және психологиялық сияқты көптеген аурулардың себебі болып келеді. Ғылымда алғаш рет стресс терминін канадалық дәрігер Г.Селе енгізген. Оның стресс теориясына сәйкес, стресс - адамның психикасындағы жүйке жүйесінің оған деген реакциясына үлкен немесе аз сәйкессіздіктен туындаған тұрақты шиеленіс күйі ретінде қарастырылады [16]. Стресс мәселесін зерттеуді Д.Майерс, Р.Лазарус, Л.Леви, Р.Ланиер, В. И. Медведева, Ю. В. Щербатых сияқты шетелдік ғалымдар жүргізді. Айта кету керек, стресс жағымсыз ғана емес, жағымды көріністерге де ие болады. Г.Селе стресстің екі түрін ажыратады: эустресс және дистресс. Позитивті стресс эустресс, эвстресс (грекше eu - жақсы) немесе эйфориялық стресс деп аталады. Теріс стресс дистресс деген сөзбен көрсетіледі (грекше - жаман). Бұл түрге сіз өзіңізді қанағаттанарлықсыз сезінетін, өзіңізге қауіп төндіретін немесе қорқытатын барлық жедел немесе созылмалы туындаған жағдайларды жатқызасыз [17]. Ағзаға стресстің әсер ету дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін: жеңіл тітіркенуден ауыр психологиялық немесе соматикалық бұзылуларға дейін әкелуі мүмкін. Бірақ стрессті жаман деп айтуға болмайды,ол сондай-ақ өте қажетті және маңызды бейімделу механизмі болып табылады. Стресс бізге өз психикасын жаттықтыруға және шынықтыруға, үнемі өзгеріп тұратын өмір жағдайларына бейімделуге көмектеседі. Көптеген адамдарға тән стресстің бірнеше белгілерін анықтауға болады:
- жоғары қозу;
- өте айқын емес бас ауруы;
- тітіркену;
- мазасыздық;
- шаршау күйі;
- тәбеттің жоғалуы.
Стресске көп ұшырайтын топтардың бірі-жастар.Жастар көптеген өтпелі кезеңмен,өмірдегі айқын өзгерістермен көп кездеседі.
Жастар-еңбек нарығындағы халықтың неғұрлым осал әлеуметтік-демографиялық тобы.Өйткені жеткілікті кәсіби дайындығы мен еңбек дағдысы айтарлықтай жоқ. Осыған байланысты жастардың әлеуметтік-экономикалық жағдайының сипаттамасы- ортада жұмыссыздар санының өсуі болып табылады. Еңбек нарығындағы жастар арасындағы жұмыспен қамтылмауы қазіргі қоғамдағы нарықтағы басты әлеуметтік-экономикалық мәселелердің бірі болып табылады. Тек әлеуметтік-экономикалық қана емес,сонымен қатар психологиялық мәселелерге алып келуі ықтимал.Яғни білім алған жас маман, университет қабырғасынан қадам басқаннан кейін, жоғары жалақы алуға тырысады.Бірақ кәсіби біліктілігі жеткіліксіз болғандығы,жұмыс табу қиындығы сияқты алдарынан кезіктіретін мәселелер олардың өзін-өзі бағалауындағы кері әсерге және стресске алып келуі мүмкін. Жастар арасындағы жұмыссыздық елдің еңбекке қабілетті халқының 40% - ын құрайтынын ескерсек, ұлттық проблема болып табылады.[18]
Еңбек нарығында жұмыспен қамтылмаған жастар үшін әдетте мынандай сипаттар тән:
- өмірмен қанағаттану сезімін төмендеуі;
- жалғыздық пен әлеуметтік оқшаулау сезімін күшейту;
- өмір сезімін жоғалту;
‒ жалпы өмірге қатысты пессимизм мен фатализм көңіл-күйінің басым болуы;
- өмірдің мәнін жоғалту;
- қоздырғыштықты пен агрессивтіліктін арттуы.[19]
Көптеген жастар жұмыс таба алмайды, өйткені мекемелер мен ұйымдарда тәжірибені қажет етеді. Сондықтан көбінесе жастар мамандық бойынша жұмыс істемейді. Жастар жұмысының болмауы келесі келеңсіз салдарға әкеп соғады:
- жеке басының дамуында бұзылу;
- некенің бұзылуы, бұл бала туудың, балалардың қадағалаусыз қалуына әкеледі;
- құқық бұзушылық санының өсуі;
- нашақорлықтың таралуы;
- маскүнемдік.
Жұмыстың жоғалуы фрустрация сезімінің пайда болуына, өзінің пайдасыздық, өзінің тұтас қалыптаспаған деген сезімдерге әкеледі. Егер жас адам ұзақ уақыт бойы жұмысқа орналаса алмаса, бұл сезім күшейе түседі. Жұмыссыздардың депрессиялық жағдайы отбасылық қатынастардың нашарлауына, жанжалдарға, кейде ажырасуларға әкеледі. Демек, жұмыссыздық елеулі психологиялық және әлеуметтік проблемаларға алып келеді[20]. Жұмыссыздар өздерін әр түрлі ұстайды. Біреу қоршаған өмірге деген қызығушылығын жоғалтып, өздігінен жабылады, ал біреу, керісінше, тым көп сөйлейтін болады. Өмірді мүлдем сәтсіз деп санайтындар бар және онымен есеп айырысуды шешетіндер бар, сол күйдің көрінісі - жұмыссыздықтың неврозы. Жұмыссыздықтың неврозы түсінігін австриялық психолог В. Франкль енгізді, оның симптомы апатия болды. [21] Бұл жағдай өмірдегі күйзеліске, өз болашағына деген сенімсіздікке ықпал етеді және жағымсыз сезімдердің жоғарылауына әкеледі.
Австриялық маман Л. Пельцман еңбек нарығында жұмыспен қамтылмаған жастардың психологиялық жағдайын зерттей отырып, оларды қиын эмоционалды деп сипаттайды және жұмысынан айрылуына байланысты стресстік жағдайдың келесі төрт фазасын әкеледі. Әрбір фазаның өз ерекшеліктері бар:
Бірінші кезең - бұл жұмыссыздар арасында қорқыныш сезімі пайда болуына әкелетін жұмыс іздеудің сәтсіз жүргізілетін кезеңі. Осы кезеңде әртүрлі аурулардың пайда болуына, созылмалы аурулардың өршуіне, отбасылық қатынастардың күрделенуіне әкеледі және Л.Пельцман сыртқы жағдайларға байланысты мен бейнесінің өзгеруінің басталуын атап өтті[20]. Ауыр психикалық күй мазасыздықты жоғарылатады.
Екінші кезең - бұл жағдайға конструктивті бейімделу кезеңі, ол жұмысынан айрылғаннан кейін 3-4 айға дейінгі мерзімге ие .[20] Бұл кезеңде екі қарама-қарсы тенденция бөлінеді:
- бос уақыттың болуына, белсенді жұмыс іздеуге көшуге байланысты субъективті жеңілдік;
- ауыр психикалық жағдайы және тұрақты жұмыссыз қалудан қорқу сезімі.
Үшінші кезең - бұл жағдайдың нашарлауы, ол психикалық жағдайдың нашарлауымен сипатталады.[20] Бұл кезеңде деструктивті сипаттағы тұлғалық өзгерістердің келесі көріністері атап өтіледі:
- өмір салтын, құндылықтарды, мақсаттарды, мүдделерді жою;
- белсенді жұмыс іздеуді тоқтату.
Осы кезеңде жас тұлғаға психологиялық қолдау көрсету, өз күшіне сенуге көмектесу, қатты күйзелісті азайту, жұмыс табуға көмектесу сияқты қызметтер қажет.
Психологиялық көңіл-күйдің прогрессивті нашарлауы келесі төртінші кезеңде де орын алады, оның барысында дәрменсіздік пен қалыптасқан ауыр жағдайға бой алдыру дамиды. Жас тұлға өз жағдайын өзгертуге талпыныстарды тоқтатады және қалыптасқан жағдайға үйреніп кетеді [22].
Сондықтан да жастардың еңбек нарығына бейімделуіне баса назар аударған жөн.Өйткені жастар мемлекеттің экономикалық түрде дамуынын ең басты себепкерлері.Яғни олардың стресстік күйлеріне зейін салып, оларға оны басқаруды үйретуді басты мақсат ету керек.Стрессті жеңе отыра біз психологиялық тұрғыда дені сау тұлғаны өсіріп шығарамыз.
Қорытынды:
1. Қазіргі таңда нарық сұранысы өскенге байланысты жастарға еңбек нарығында стресс дәрежесі өсуде.
2. Жастарда жұмыссыздық мәселесі жиі кездеседі.Ол психологиялық тұлға дамуындағы өзін жоғары бағалауға байланысты немесе мекеме сұранысынын тым жоғары екеніне байланысты болып келеді.
3. Жұмыссыздық, стресс тым көп мекемеде қызмет ету сияқты факторлар жастарға үлкен стресс тудырады.Олар психо-соматикалық ауруларға, отбасылық мәселелерге алып келеді.
1.2.Психологиядағы заманауи стрессті теориялық зерттеулер
Стресс термині алғаш рет Психологиялық рефераттар журналында 1944 жылы пайда болды (Lazarus & Folkman, 1984). Стресс түсінігінің көпке танымал болуы Ханс Сельеге атты ғалымға байланысты, ол биолог ретінде стресс ұғымын физиологиялық түрде дененің оған деген кез-келген керек қажеттілікке бейспецификалық реакциясы деп санайды [31]. Осыған байланысты ол әртүрлі стресстерге тән реакция бар екенін түсінді және ол реакциялардың жиынтығын жалпы бейімделу синдромы деп атады. Осы нақты емес термин әдеттегі реакция жаңа ситуациялар сияқты оң факторларды қоса алғанда, әсер мен стресстің кең спектрін тудыратындығын білдіреді.
Стрессті қандайда жағдайда организмнен ерекше ынталандырулар пайда болған кезде пайда болатын және организмнің арнайы емес бейімделу механизмдерінің кернеуіне әкелетін күйі деп түсініледі. Сондықтан стрессті организмнің қоршаған ортаға тұрақты бейімделу процесінің байланысының бірі ретінде қарастыру қажет [32]. Заманауи стресске қазірге таңда да анық бір анықтама берілмеген,сондықтан қазіргі ғылыми әдебиеттерде стресстің сипаты мен механизмдерін түсінудегі айырмашылықтарды көрсететін көптеген анықтамалар бар.
Ф.З. Мейерсон стрессті ағзаның кез-келген жаңа экологиялық факторға стандартты реакциясы ретінде анықтайды, ол организмнің гипофиз-адренальды және адренергиялық жүйелерінің активтенуімен көрінеді және бейімделу процесінің күрделі буыны болып табылады деп түсіндірсе, А.В. Валдман стрессті тек психологиялық және бейімделу процестерімен сипатталатын реакцияларды айтады. [33]
Р.Лазарус болашақта адамға қауіп төндіретін және қатерлі жағдайды жеңуге, қауіптен құтылуға ұмтылатын жағдайлардан пайда болатын бейспецификалық стресс пен психологиялық стресс ұғымдарын ажыратады. Ол стрессті реттеуші, екі бағытты қарым-қатынас ретінде түсінеді: қоршаған орта адамға әсер етеді, ал адам өз кезегінде қоршаған ортаға әсер етеді.Бұл жағдай көбінесе когнитивтік процестердің өнімі, ой бейнесі мен жағдайды бағалау, өзіндік мүмкіндіктерді (ресурстарын) білу, экстремалды жағдайларда басқару тәсілдері мен мінез-құлық стратегиясын оқыту дәрежесі, оларды барабар таңдау. [33]
Т. Сох адамның қойылған талаптарды орындау қиындығын немесе олардың қолда бар мүмкіндіктерге сәйкес еместігін түсінуі кезінде адамның қоршаған ортамен өзара әрекеттесуінің динамикалық жүйесінің бір бөлігі ретінде стрессті қарастыруды ұсынады. Бұл ретте негізгі физиологиялық реакциялар стрессордың жеке тұлғаға психологиялық әсерімен анықталады, ал жағдайды қабылдау процестеріне әсер ету стрессорлық жағдайларда адамның реакциясын басқарудың қуатты құралы болып табылады. [33]
П. Д. Горизонтова стрессті төтенше тітіркендіргіштің әсеріне ағзаның ерекше реакциясы ретінде (ағзаға әсер ету күші бойынша), бейімделудің жүйке және гормоналды буындарының қосылуын тудырады деген анықтау береді. [33]
Б. М. Федоров стрессті ағзаның әл-ауқатына қауіп төндіретін немесе күнделікті тербелістер ауқымын айтарлықтай асыра отырып, оның бейімделу мүмкіндіктерін қарқынды жұмылдыруды талап ететін факторлардың әсеріне байланысты туындайтын генерализацияланған кернеу реакциясы ретінде қарастырады. [33]
Бұл ретте стрессорлық әсердің сипатына, күші мен ұзақтығына, нақты стрессорлық жағдайға, ағзаның бастапқы жағдайына және оның функционалдық резервтеріне байланысты генерализацияланған реакцияның ағымы, әсіресе тұтас ағзаның жүйеаралық байланыстарының процесіне тартылуына қатысты өзгереді. Жалпы мағынада психологиядағы стресс деп қазір жалпы қозудың психикалық жағдайы, қиын, ерекше, экстремалды жағдайларда әрекет ету кезіндегі психикалық стресс деп түсініледі. Бейімделу мәні ағзаны сақтауды, оның дамуын және қалыпты тіршілік әрекетін қамтамасыз ететін ортаның жаңа жағдайында ағзаның функцияларын қайта құруға әкеледі.
Стресс кезінде бейімделудің физиологиялық процесі бірнеше фазаны қамтиды[34]:
Бейімделудің бастапқы фазасы. Бұл фаза физиологиялық және патогенді факторлардың ең басында дамиды. Көбінесе ол екі түрлі бағыттағы реакция кешенінен тұрады. Бірінші рефлекспен байланысты, ол осы уақытқа дейін жүзеге асырылатын қызметтің көптеген түрлерін тежеумен сүйемелденеді. Реакциялардың екінші түрі-ағзаны болашақта қажетті шығындарды" алдын ала болжайтын" сияқты қажетті энергиямен қамтамасыз ететін жүйке-трофикалық әсерлерді белсендіретін түрі.Тұтас алғанда барлық фаза ағзаның ағзалық және жүйелік қосалқы механизмдердің бытыраңқы жұмылдыру есебінен бейімделуге талпынысы ретінде көрінеді. Бастапқы фаза, әдетте, механизмдері негізінен тұқым қуалайтын физиологиялық жылжуларды өрістету жылдамдығымен сипатталады. Бейімделудің бастапқы фазасы тітіркендіргіш факторлардың күштеріне байланысты (олар күштірек болған сайын, осы фаза неғұрлым айқын көрінеді) әр түрлі болуы мүмкін. Тиісінше, ол қатты немесе әлсіз көрінген эмоционалдық компонентпен қатар жүреді, ол өз кезегінде вегетативтік механизмдердің "іске қосылуына" байланысты[34].
Бастапқы бейімделуден тұрақты бейімделуге ауысатын фаза. Осы фаза барысында ағзаның бейімделу механизмдері біртіндеп терең деңгейге ауысады. Бұл жылжулар жаңа гомеостаздың жаңа деңгейін қамтамасыз етеді. Бұл кезеңде ағзаның спецификалық емес резистенттілігі жоғарылайды және сонымен қатар спецификалық бейімделудің әртүрлі механизмдері дамиды. Ұзақ мерзімді сипатқа ие тұрақты бейімделуді қалыптастыру үшін ОЖЖ-да ес механизмдері негіз болатын алғышарттар бар. Осы фазаның басқару механизмдері үйлестірілген. Тұрақты бейімделу фазасындағы тіршілік әрекетінің сипатты сипаты оны ұстап тұру үшін энергия шығындарының салыстырмалы үнемділігі ("артық реакцияларды өшіру") болып табылады. Тұрақты бейімделуге функционалдық қозғалыстарда түрлі комбинациялармен қол жеткізіледі. Ағзаның реактивтілігін жаңа деңгейге ауыстыру бірқатар реакцияларды жұмылдырумен қатар, қосалқы жүйелердің белсенділігін бастапқы көрсеткіштерге қайтару арқылы да жүреді[34].
Дезадаптация фазасы. Бұл жағдай физиологиялық резервтердің сарқылуы және бейімделудің реттеуші және метаболикалық механизмдерінің өзара іс-қимылының бұзылуы нәтижесінде туындауы мүмкін. Нәтижесінде ағзада ұлпалардың қалпына келтіру теңгерімі, сондай-ақ физиологиялық жүйелер жұмысындағы өзара байланыс бұзылады. Бұл жағдайдың белгілері-ағза қызметінің гомеостазданатын көрсеткіштерінің жылжуы, бастапқы бейімделу кезеңінде байқалатын жылжуларды еске түсіреді. Жоғары белсенділік жағдайына қосалқы жүйелер -- тыныс алу және қанайналым келеді. Дезадаптация көбінесе жаңа жағдайларда функционалдық белсенділік шамадан тыс немесе ағзадағы бейімделу өзгерістерінің негізгі стимуляторлары болып табылатын факторлардың әсері күшейгенде, олар экстремалды күшке жақындағанда пайда болады. Бейімделуден айырылу. Организм қайтадан бастапқы жағдайларға оралып, ортадан, ол үшін ерекше, ортаға, оның барлық функциялары үшін адекватты болып келеді. Бұл жағдайда бейімделуге себепші болатын барлық алынған жаңа қасиеттер көп жағдайда ақталмаған және энергетикалық шығындар асып кеткен болып табылады[34].
Стресс ұғымына қазіргі таңда нақты анықтама берілмегенімен, оны жан-жақты зерттеп әртүрлі тұрғы түсіндірме беру арқылы оның көрінісін анықтай түсті. Стресске деген ғылымда қызығушылық күннен-күнге арта түсті.
Қорытынды:
1. Стресс термині алғаш кездері физиологиялық тұрғыдан дененің оған деген кез-келген қажеттілікке бейспецификалық реакциясы деп түсінілген болатын.
2. Стресске қазіргі таңда нақты анықтама жоқ.Бірақ бірнеше ғалым оны өз қызмет ету аясына қарай анықтама арқылы түсіндіруге тырысқын.
3. Стресс кезінде адамда беімделу жүреді. Оның физиологиялық процесі бірнеше фазаны қамтиды.Фазаларға сәйкес алғашқы фаза физиологиялық және патогенді факторлардың ең басында орын алса,екінші фаза тұрақты бейімделуге айналады.
1.2.1.Қазіргі жаңа психологиядағы стресс менеджменті
Қазіргі әлемнің жоғары өзгергіштігі мен күрделілігі стресстерді адамның тұрақты "серіктері" болуына алып келеді. Адамдардың көпшілігінің стресстің орташа деңгейі олардың психофизиологиялық мүмкіндіктерінен асып түседі,бұл олардың өмір сүру тиімділігінің төмендеуіне, денсаулығы мен көңіл-күйінің нашарлауына әкеледі.
Көбінесе стресс күрделі немесе жаңа жағдайда, белгілі қауіп-қатер, уақыт қысымы, мүмкін немесе өршіп тұрған қақтығыс жағдайында пайда болады - яғни, қазіргі заманғы белсенді адамның өмірімен үнемі бірге жүретін жағдайларда кездеседі десек болады. Сонымен қатар, соңғы уақытта адамдар саналы түрде өзін-өзі тануға және өзін-өзі дамытуға ұмтылуда, ал бұл іс өзінің табиғатында стресстік болып табылады.
Осылайша, қазіргі адам үшін стрессті басқару технологияларын игеру оның тиімді қызметінің, әсіресе ол үшін жаңа салалардағы қызметінің қажетті шарты болып табылады. Бір жағынан, стрессті басқару технологиясы адамзатпен жеткілікті мөлшерде жинақталған - қазіргі уақытта оларға, әсіресе менеджерлер, бизнесмендер, экстремалды мамандық адамдары арасында жоғары қызығушылық танытуда. Қазіргі заманғы менеджмент шеңберінде тіпті жеке бағыт - "стресс-менеджмент" бөлінген. Көптеген психологтар мен бизнес-жаттықтырушылар осы бағыт бойынша үлкен сұранысқа ие тренингтер мен семинарлар өткізіп тұрады. Алайда, жиі ұсынылатын стрессті басқару әдістерінің көпшілігі ғылыми негізделген емес, сондай-ақ өзара тығыз байланысты екені анық. Бұл осы мәселені қарастырып отырғанымыздың өзектілігіне себепші болатын бірінші фактор болып табылады.
Екінші фактор қолданыстағы технологиялардың көпшілігінің тым үлкен, игеру мен қолдануы күрделі болуына байланысты, оларды өмірде тұрақты стресстермен (оқушылар, студенттер, әскери қызметшілер және т.б.) ілесе жүретін әлеуметтік топтар,оның ішінде жас топтарының адамдарына табысты пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Бұл жұмыстың өзектілігін негіздейтін үшінші фактор-стрессті басқарудың барлық техникаларын пайдалану, әдетте, стресс жағдайында болу керек. Және осы техникаларды табысты қолдану стресс жағдайына түскен жағдайда ғана мүмкін болады, адам мақсатты рефлексивті іс-әрекетке қабілетін жоғалтпауға кем дегенде біраз уақыт қабілетті болады. Тек осы ғана оған болған жағдайды талдап, бағалауға, жағдайды және өзінің мінез-құлқын түзетудің тиімді тәсілін таңдауға, осы әдісті қолдануға мүмкіндік береді. Осыдан, стрессті басқару дағдыларын игерумен бірге бір уақытта орта деңгейдегі күйзеліске қарсы тұру қабілетін дамыту қажет екені айқын. Осылайша, стрессті басқару әдістерін үйретумен бір мезгілде стресске төзімділікті дамыту қажет, ал бұл біздің ойымыз бойынша өте сирек кездеседі - қазіргі технологиялар субъектінің стресске төзімділігі жеткілікті дәрежеде дамығандығынан туындайды, ал бұл әрдайым олай емес екені де бізге мәлім.
Осыдан, стрессті табысты басқару үшін адамға қажет:
А) стресстің пайда болуы мен дамуының негізгі заңдылықтары туралы және әрбір нақты жағдайда стресс деңгейін басқарудың ең тиімді техникасын таңдауға немесе жасауға мүмкіндік беретін оларды басқару тәсілдері туралы анық және жеткілікті кеңірек түсінікке ие болу[23].
Ә) стресс деңгейін ағымдағы немесе болжамды жағдайда бағалауға және осы деңгейді өзінің ерекшеліктеріне, ағымдағы психофизикалық жай-күйіне және жүзеге асырылатын немесе жоспарланып отырған қызметтің сипатына сәйкес түзетуге мүмкіндік беретін әртүрлі өзара алмастырылатын техникаларды меңгеру[23].
Б) осы техниканы дамушы стресс жағдайында табысты қолдануға мүмкіндік беретін стресске төзімділікке ие болу[23].
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс: 81 бет, 14 сурет, 14 кесте, 8 қосымша, 64 әдебиеттен тұрады.
Кілттік сөздер: жастар, стресс, стресс-менеджмент, этнопсихология.
Зерттеудің мақсаты: қазіргі жастардың стресс- менеджментінің этнопсихологиялық ерекшеліктерін теориялық және эксперименттік зерттеу.
Зерттеу жұмысының объектісі: заманауи жастардың стресс менеджментінің ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні: стресс-менеджменттің этнопсихологиялық ерекшеліктері.
Зертеудің міндеттері:
1. Психологиядағы заманауи стрессті теориялық зерттеу.
2. Қазіргі жаңа психологиядағы стресс-менеджменті зерттеу.
3. Қазіргі жастар дамуындағы этнопсихологиялық ерекшеліктерді теориялық зерттеу.
4. Ерекше әлеуметтік статусқа ие медперсоналдардың стресстік деңгейін төмендететін стресс-менеджмент бағдарламасын жасап, психологиялық көмек беру.
5. Зерттеу нәтижелерін қорытындылау және интерпретациялау.
Зерттеу жұмысының әдістемелері:
1. 15-сұрақтық авторлық анкета
2. "Мен кіммін?" әдістемесі (М.Кун және Т.Макпартленд)
3. Этностық тиістілікке байланысты сезімдерді экспресс-бағалау шкаласы (Н. М. Лебедева)
4. Әлеуметтік қорғау қорының кеңесшілері үшін кәсіби күйзелісті диагностикалау әдістемесі (Н.Е. Водопьянова бейімдеген)
5. Стреске төзімділікке тест (Щербатых Ю.В )
6. Сауалнама"Сіздің стреске төзімділігіңіз қандай?"(Ф.Т. Готвальд, В. Ховальд).
7. Тренинг
Зерттеу нәтижесі: Стресс - бұл ағзадағы ең күшті шиеленіс, сонымен қатар соматикалық және психологиялық көптеген аурулардың себебі болып келеді. Стресске көп ұшырайтын топтардың бірі-жастар. Жастар көптеген өтпелі кезеңмен, өмірдегі айқын өзгерістермен көп кездеседі. Қазіргі адам үшін стрессті басқару, стресс-менеджмент технологияларын игеру оның тиімді қызметі үшін маңызды шарт болып табылады. Стресс-менеджменттің негізгі мақсаты - адамдарға тиімділігін сақтауға және қауіпсіздігін қамтамасыз етуге көмектесу.Ұлттық ерекшелік тұлғада әлеуметтік тәрбие арқылы берілетінін біле отыра, әр ұлттың стресске төзімділігі және басқара алуы ерекше екені айқын. Стресске ұлттық фактор әсер ететінін зерттеп, арнайы стресс-менеджмент ұйымдастырылды. Екі ұлтқа да әсер еткенімен, қазақ халқына жақсырақ әсер еткені анықталды.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа: состоит из 81 страниц, 14 рисунков, 14 таблиц, 8 приложений, 64 литератур.
Ключевые слова: молодежь, стресс, стресс-менеджмент, этнопсихология.
Цель исследования: теоретическое и экспериментальное исследование этнопсихологических особенностей стресс-менеджмента у современной молодежи.
Объект исследования: особенности стресс-менеджмента у современной молодежи.
Предмет исследования: этнопсихологические особенности стресс-менеджмента
Задачи исследования:
1. Теоретическое исследование современного стресса в психологии.
2. Исследование стресс-менеджмента в современной психологии.
3.Теоретическое исследование этнопсихологических особенностей развития современной молодежи.
4.Разработать программу стресс-менеджмента, которая снижает стрессовый уровень медперсоналов, имеющих особый социальный статус, и оказать психологическую помощь.
5.Подводить итоги и интерпретация результатов исследования.
Использованные при исследовании методики:
1. Авторская анкета
2. Методика Кто я? (М. Кун и Т. Макпартленд)
3. Шкала экспресс-оценки чувств, связанных с этнической принадлежностью (Н.М. Лебедева)
4. Методика Диагностика профессионального выгорания для консультантов фонда социальной защиты (в адаптации Н.Е.Водопьяновой)
5. Тест на стрессоустойчивость[43] Щербатых Ю.В
6. Какова ваша устойчивость к стрессу? (Ф.Т. Готвальд, В. Ховальд).
7. Тренинг
Результат исследование: Стресс- это самая сильная напряженность в организме, а также причина многих заболеваний, таких как соматические и психологические. Одной из самых стрессовых групп является молодежь. Молодые люди часто проходят через многочисленные переходы, очевидные изменения в жизни. Для современного человека развитие стресс-менеджмента, технологий стресс-менеджмента является важным условием его эффективного функционирования. Основная цель управления стрессом - помочь людям поддерживать эффективность и обеспечивать безопасность. Очевидно, что каждая нация уникальна в своей способности противостоять стрессу и управлению, зная, что национальная идентичность передается через социальное воспитание. Изучив, что на стресс влияет национальный фактор, был организован специальный стресс-менеджмент. Но, несмотря на влияние на обе нации, выяснилось, что лучше повлияло на казахский народ.
ABSTRACT
Diploma work: consists of 81 pages, 14 pictures, 14 tables, 8 applications, 64 literatures.
Key words: youth, stress, stress-management, ethnopsychology.
Purpose of the research: theoretical and experimental research of ethnopsychological features of stress management in modern youth.
Object of the research: features of stress management in modern youth.
Subject of research: ethno-psychological peculiarities of stress management.
Tasks of the research:
1. Theoretical study of modern stress in psychology.
2. A study of stress management in modern psychology.
3. Theoretical research of ethnopsychological features of modern youth development.
4. Develop a stress management program that reduces the stress level of medical personnel who have a special social status, and provide psychological assistance.
5. Summarizing and interpreting research results.
The methods used in the research:
Methods:
1. Author's questionnaire
2. Methodology "Who am I?" (M. Coon and T. MacPartland)
3. The scale of rapid assessment of feelings associated with ethnicity (N. M. Lebedeva)
4. Methodology "Diagnosis of professional burnout for consultants of the social protection fund" (as adapted by N.E. Vodopyanova)
5. Test for stress resistance [43] Shcherbatykh Yu.V
6. What is your resistance to stress? (F.T. Gottwald, W. Hovald).
7. Training
Research Result: Stress is the most intense tension in the body, as well as the cause of many diseases, such as somatic and psychological. One of the most stressful groups is youth. Young people often go through numerous transitions, obvious changes in life. For a modern person, the development of stress management, stress management technologies is an important condition for its effective functioning. The main goal of stress management is to help people maintain efficiency and ensure safety. It is obvious that each nation is unique in its ability to withstand stress and management, knowing that national identity is transmitted through social education. Having studied that the national factor influences stress, a special stress management was organized. But, despite the influence on both nations, it turned out that it had a better effect on the Kazakh people.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 ҚАЗІРГІ ЖАСТАРДАҒЫ СТРЕСС-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
7.1 Қазіргі заманауи жастардың психологиялық ерекшеліктері ... ... ... 9
7.1.1 Нарық жағдайындағы қазіргі жастардың стресстік күйлері ... ... ..13
7.2 Психологиядағы заманауи стрессті теориялық зерттеулер ... ... ... 16
7.2.1 Қазіргі жаңа психологиядағы стресс менеджменті ... ... ... ... ... ... .19
7.2.2 Практикалық психологиядағы және психотерапиядағы стресс менеджменті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
7.3 Тұлғаның дамуындағы этнопсихологиялық ерекшеліктер ... ... ... .31
1-тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
1 ҚАЗІРГІ ЖАСТАРДАҒЫ СТРЕСС-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
1.1 Эксперименттің зерттеу мақсаты және міндеттері, гипотезалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
1.2 Эксперименттік зерттеу әдістері мен әдістемелерін талдау ... ... ...39
1.2.1 Эксперименттік зерттеудің таңдау көлеміне сипаттама ... ... ... ... .44
1.3 Зерттеудің жүру барысы мен зерттеу нәтижелерін талдау ... ... ... .44
1.3.1 Зерттеуден алынған нәтижелерді статистикалық өңдеу ... ... ... ... .46
1.4 Эксперименттік зерттеу нәтижелерін қорытындылау ... ... ... ... ... 60
2-тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҰСЫНЫС ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...67
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Бүгінгі жaстар - келе жатқан болaшақтың айнасы. Қaзіргі басшылықта отырған aға буынның орнын бaсар, ізін жaлғастырушы aртында өсіп келе жатқан жас тұлғалар екені даусыз мәлім.Еліміздің және бүткіл әлемнің дaмуы мен болашағы жaстарға тікелей бaйланысты екенін де түсініп отырмыз.
Сондықтан да ,қазіргі таңда заманауи жастардың біліміне, жұмыспен қамтамасыз етілуіне баса назар аударылу үстінде екені де бізге мәлім.Біздің тұңғыш Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы 2019 жылын Жастар жылы деп жариялады. Жастарды жұмыспен қамту еліміздегі басты назар аударатын мәселе екені белгілі. Осы мәселеге байланысты елімізде Дипломмен ауылға, Бизнестің жол картасы , Жұмыспен қамту және т.б. бағдарламалары қолға алынып, еліміздің барлық жерінде жүзеге асырылып жатыр. [1]
Жастарды барлық мемлекет бәсекеге қабілетті және кәсіби шеберлігі жоғары мамандар ретінде көргісі келеді. Осыған байланысты қазіргі таңда бәсекелістік артуда, бірақ әр құбылыстың оңы мен терісі болатындай, бұл құбылыс жастардың күнделікті өмірінде стрессті арттыруда.
Қазіргі заман талабы күннен күнге арту үстінде,көптеген мекемелер жаңа қызметкерлерді жұмысқа алу кезінде тәжіриебені талап етеді. Яғни қазіргі жас буын жақсы ақылы қызметкер болуы үшін, университет қабырғасынан бастап қызмет етіп, тәжіриебе жинап бастауы керек. Ал бұл өз кезегінде стрессті, сонымен қоса жұмыссыздық деңгейін арттыруда деп айтуға келеді.
Технология дами келе интернет өмірдің басты объектісіне айналды. Әр секундта интернет жаңа ақпаратпен қамтылады, соған орай жастар өз ортамынан қалмау үшін ақпараттармен күнде танысып отыру керек. Интернет және технология жұмыс жасау механизмін жеңілдеткенімен, жаңа ақпартты білу талабы өсті. Бұл заманауи жастарда стресс деңгейін арттырып отыр. Күнделікті жаңа нәрселерге бейімделу стрессті туындатып жатқандықтан, шет ел ғалымдары стресс менеджментке баса назар аударған болатын.Біздің Қазақстан мемлекетіне стресс менеджмент мәселесі әлі күнге дейін толық таныс емес екені бізге мәлім. Сондықтан да біздің жұмыс Қазақстан жастарының стресс деңгейін өлшеп,оны басқаруды үйрету арқылы өзекті деп санаймыз. Стресс қызметкердің эмоционалдық, физикалық және зияткерлік жағдайына әсер ете отырып, жұмыс тиімділігін едәуір төмендетеді. Тұрақты шамадан тыс жүктемелер созылмалы шаршау жағдайын тудырады, ол жұмысқа деген қызығушылықты жоғалтуға алып келуі мүмкін.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі жастардың стресс- менеджментінің этнопсихологиялық ерекшеліктерін теориялық және эксперименттік зерттеу.
Зертеудің міндеттері:
1. Психологиядағы заманауи стрессті теориялық зерттеу.
2. Қазіргі жаңа психологиядағы стресс-менеджменті зерттеу.
3. Қазіргі жастар дамуындағы этнопсихологиялық ерекшеліктерді теориялық зерттеу.
4. Ерекше әлеуметтік статусқа ие медперсоналдардың стресстік деңгейін төмендететін стресс-менеджмент бағдарламасын жасап, психологиялық көмек беру.
5. Зерттеу нәтижелерін қорытындылау және интерпретациялау.
Зерттеу жұмысының объектісі: заманауи жастардың стресс менеджментінің ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні: стресс-менеджменттің этнопсихологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының гипотезасы:
Негізгі гипотеза: Қазіргі күрделі ортада қызмет ететін жас медперсоналдардың стресстік күйлерін азайтатын арнайы ұйымдастырылған стресс-менеджменті олардың этнопсихологиялық ерекшеліктерімен байланысты.
Жеке гипотезалар:
1. Арнайы ауруханада (онкология) жұмыс істейтін жас медперсоналдардың стресстік күйлері поликлиникада, реабилитациялық орталықта қызмет ететін медперсоналдардың стрессіне қарағанда жоғары болады.
2. Арнайы ауруханадағы жұмыс істейтін жас медперсоналдарға стресс-менеджмент өз деңгейінде ұйымдастырылса,онда олардың стресстік күйлері төмендейді.
3. Жас медперсоналдарға ұйымдастырылған стресс-менеджмент олардың этностық стереотиптерімен, этностық саналарымен тікелей байланысты.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
1. Нил Хоу мен Уильям Страусс ұрпақтарының теориясы, Дон Тэпскоттың желілік ұрпақ теориясы, Марк Пренскийдің цифрлық тумалар мен цифрлық мигранттар теориясы талқыланды.
2. Г.Селе енгізген стресс теориясы, В. Франкльдің жұмыссыздықтың неврозы, Л. Пельцманның жұмыссыздық психологиялық жағдай 4 фазасы қаралды.
3. Ф.З. Мейерсон, А.В. Валдман, Р.Лазарус, Т.Сох, П. Д. Горизонтова және Б. М. Федоровтың стресске теориялық зерттеулері қарастырылды.
4. Стресс-менеджменттің қиындықтары талқыланып, заманауи стресс- менеджменттінің ерекшеліктері мен техникалары көрсетілді.
5. Стресс-менеджмент пен психотерапияда қолданылатын релаксация әдісі,оның ішінде Джейкобсон ұсынған әдісі теорияда талқыланды.
6. Тұлғаның дамуындағы этностық ерекшеліктер қаралды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Мен жүргізген эксперименттік зерттеу жұмысын, тренингтік бағдарламаны болашақта еліміздегі медперсоналдарға және басқа да саладағы жас мамандарға, олардың стресс деңгейін зерттегенде және стресс-менеджмент жүргізерде этнопсихологиялық ерекшеліктердің әсерін анықтап, дәлелдеуде пайдалануға болады.Стресс-менеджменттің этнопсихологиялық ерекшеліктерін теориялық-эксперименттік зерттеулер нәтижелерін жоғарғы оқу орындарында практикалық курстарда пайдалануға және басқа да осы тақырыптағы ғылыми зерттеулерде әдебиет ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақстандағы жастардың,оның ішінде медперсоналдардың стресс-менеджменттің этнопсихологиялық әсерін зерттеп, олардың ерекшеліктерін талдау елімізде бірінші рет зерттелді. Бұған дейін еліміздегі ғылыми жұмыстарда бұндай тақырыптар талқыланбаған, зерттеу жұмыстары жасалмаған еді.Қазіргі таңда стрессті басқару мәселесі өзекті болуда,онымен қоса Қазақстанның көпұлтты мемлекет екенін ескере отыра, жұмыста этнопсихологиялық аспект те қамтылды.Этностар арасында өзбек пен қазақ халқын стресс бойынша салыстыру да бұл жұмысқа ден жүргізілмеген.
1 ҚАЗІРГІ ЖАСТАРДЫҢ СТРЕСС-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1.Қазіргі заманауи жастардың психологиялық ерекшеліктері
Жастардың әлеуметтік-психологиялық зерттеулері көптеген зерттеушілердің проблемалық алаңы болып табылады. Өйткені белсенді әлеуметтік топ қоғамның негізгі қарама-қайшылықтары мен даму бағыттарын көрсетеді.Интернеттің дамуы техникалық және технологиялық инновацияларды белсенді қолданушы жастарға деген қызығушылықты арттырды. Әлеуметтік қатынастардағы, психикадағы, әсіресе әр түрлі жастағы адамдардың өзара әрекеттесуіндегі өзгерістерді түсіндіретін теориялар пайда болды. Ең қызықты еңбектерге Нил Хоу мен Уильям Страусс ұрпақтарының теориясы, Дон Тапкоттың желілік ұрпақ теориясы, Марк Пренскийдің цифрлық тумалар мен цифрлық мигранттар теориясын жатқызамыз.Толығырақ қарастыратын болсақ,ұрпақ теориясын 1991 жылы американдық ғалымдар Нил Хов және Уильям Страусс [2] жасаған болатын.Зерттеушілердің пікірінше "ұрпақ" және "ұрпақтар қақтығысы" ұғымдары жас ерекшеліктерімен байланысты емес, ол әрбір буынның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерімен байланысты тікелей орталық болып табылады.
Теория авторлары ХХ ғасырға назар аудара отырып, бүкіл Америка Құрама Штаттарының тарихын талдап, адамдардың көпшілігі белгілі бір кезеңдер арқылы бөлінетінін анықтады. Мұндай кезеңдерді әлеуметтік буындар деп атады.[3] Әлеуметтік буын - бұл бір туылған адамдардың жиынтығы бар жиырма жылдық кезең және үш жалпы критерий арқылы тұрады: жас ерекшелігі сол тарихи оқиғалардың тәжірибесін білдіретін тарих, жалпыға ортақ жалпы сенім мен мінез-құлық, сезім үлгілері осы буынға қатысты болу.[3]
Саяси және экономикалық дағдарыстардың әсері мәдени және қоғамдық дағдарыстар тудырды десек те болады, яғни ата-аналардың "миллениумдарды" ("миллениум" - қазіргі ұрпақты сипаттайтын термин) қандай да бір қауіптерден қорғау ниетін күшейте түсті.Бұл қазіргі жастардың кешігіп өсуіне және ата-ана бақылауынан бас тартуға дайын еместігіне алып келді.Ал осындай жағдайлар жаңа өмір бастауда үлкен стресспен қауыштырады. [4]
Қазіргі заманауи жастар құндылықтары жүйесіндегі орталық құндылықтарға мыналарды жатқызамыз: еркіндік, шығармашылық, ойын-сауық және т.б.. "Миллениумдарда" әр әрекеттінде сыйақы болу керек деген түсінік қалыптасқан. Айта кету керек, қазіргі әлемде өзін-өзі көрсетудің көптеген мүмкіндіктері, әрбір миллениумдардың өзін ерекше сезіне бастауына алып келді.[5] Осы себепке байланысты, олар басқалармен, соның ішінде жұмыс берушілермен, қарым-қатынаста ымыраға келуге қиналады. Мысалы, аз жалақы төленетін жұмысқа қанағаттанғысы келмейді және одан да көп нәрсеге лайықпын деп санайды. "Миллениумдар" психикалық дамудың жоғары деңгейі мен қарқынын көрсетеді, бірақ бейімделудің төмен қабілеттерімен ерекшеленеді. Олардың әлеуметтік интеллектінің сипаттамалары бұрынғы ұрпақтарынан айтарлықтай ерекшеленеді.[6] "Миллениумдардың" компьютерлік ойындарға тәуелділігін да атап өткен жөн. Әдетте, мұндай ойындар желілік құрылымға ие, әр іс-әрекеттері сыйақыға немесе жазалауға әкеледі. Олар ойын механизмдерін нақты өмірге ауыстырады, сондықтан олардың мінез-құлқында нақты нұсқауларсыз және бақылаусыз әрекет ете алмау, айқын пайдасыз бірдеңе істеуді қаламау, нақты нәтижеге емес, іс - әрекет процесіне, егер бірдеңе алынбаса шегінуге бейімділік сияқты үрдістер байқалуы мүмкін. Қазіргі жастар компьютерлік технологиялардың пайда болуы, қалыптасуы мен дамуы, оларды қазіргі заманғы техникаға тәуелді етті. Қол жетімді және құрылымдалған ақпараттың көп санына тұрақты қол жеткізу "миллениумға" өз кезегінде ойламауға және талдамауға мүмкіндік береді, ол күрделі ақпаратты үлкен көлемде қабылдауға қабілетсіздікке әкелуі мүмкін. "Миллениум" үшін қарапайым арналар: суреттер, фильмдер, аудиофайлдар арқылы ақпарат алу ықыласы тән.[15] Технологиялардың дамуы интернет пен интернет- ортаның дамуына алып келді дей аламыз. "Миллениумдардың" көптеген әлеуметтік байланыстары виртуалды өмірге көшті [6]. Интернет- қарым-қатынасы қол жетімді болып табылады, қосымша күш-жігерді талап етпейді, сондықтан қазіргі таңда шынайы қарым-қатынастан көрі жиі қолданыста. Әлеуметтік желілердегі өзара іс-қимылдың белгілі бір тетіктеріне, ұстанымдарына үйренген жастар, бейсаналы түрде оларды шын өмірдегі қатынасқа көшіре алады, бұл, әрине, әлеуметтік өзара қарым-қатынас сапасына әсер етеді. Кейіннен "миллениумда" жеке шынайы көзбе-көз қарым-қатынастан қорқу, нақты адамдармен қарым-қатынас жасау қиындықтары дами түсті. Мұндай жағдай дихотомиялық қайшылыққа әкеледі: "миллениумдар" тұрақты қарым-қатынасты қажет етеді, бірақ қарым-қатынас жасай алмайды, өз ойын жеткізуге, нақты өмірде адамдармен қарым-қатынас жасаудан қиналады. Бұл кейбір психикалық функциялардың бұзылуына, психикалық көңіл-күйінің нашарлауына және басқалармен өзара іс-қимылдағы қиындықтарға себеп болуы мүмкін.
Жастарды желілік ақпараттық-коммуникативтік қоғам контексінде зерттеу - бұл әлеуметтік психологиядағы салыстырмалы ең өзекті бағыт. 2001 жылы Марк Пренскийдің мақаласы жарық көрді, онда ол мыңжылдық ұрпағының технологиямен - цифрлық тумалар - Digital Natives - пен өзара әрекеттесуі арқылы тағы бір анықтама береді. [7]
Интернеттің жастардың психикасына әсері туралы сөз еткен алғашқы ғалымдар Дон Тэпскотт пен бағана айтып кеткен Марк Пренски болды. Дон Тэпскотт әлеуметтік ғылымдарға "желілік ұрпақ" - "NЕТ - Generation" немесе "N-Generation"деген ұғымды енгізді.[8] 1990-ші жылдардың аяғында оның "Сандық дәуірдегі өсу: желілік ұрпақтың пайда болуы" еңбегі пайда болды. Еңбегінде сол кезде 20 жасқа дейінгі АҚШ халқының 30%- ға жуығын құрайтын желілік буынның негізгі әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері негізделген. Осы буын өкілдері, N-Geners, бейне ойындар мен жаңа бағдарламалық жасақтаманы интуитивті түрде түсінеді, интернет желісіне оңай бағдарланады. 1993 жылы 7-10 жастағы өз балаларын бақылап, олар электрондық поштаны оңай түсінетіндеріне және желіден қажетті ақпаратты таба алатындығына таң қалды. Кейін Тэпскотт балаларының құрдастары да дәл солай істейтінін білді және бұл парадигмалардың ауысуы деп атаған әлеуметтік-психологиялық өзгерістердің белгісі екенін түсінді[2]. Сандық дәуірдегі өсу: желілік ұрпақтың пайда болуы кітабы жаңа технологияларды қолданатын жастардың ең жағымды бейнесін ұсынды. Кітаптың кейбір тақырыптары бұған дейін желідегі көптеген форумдарда және арнайы құрылған сайтта талқыланған болатын, оны 1990 жылдардың аяғында гуманитарлық және технологиялық инновация деп санауға болады. Зерттеу аясы Тэпскоттқа ғылыми және қолданбалы әдебиеттерде әлі сипатталмаған желі буынының белгілі бір сипаттамаларын анықтауға мүмкіндік берді[11].
Ол жастарды тек техникалық жағынан емес, шығармашылық жағынан да дарынды деп сипаттайды, өйткені осы білім мен дағдылардың үйлесімі оларға өздерінің өзіндік бірегей интернет-өнімдерін жасауға мүмкіндік береді. Олар ақпараттың үлкен көлеміне де, оны алу жылдамдығына да үйренген деп санады. Жаңа ұрпақ алаяқтықты тез түсінеді, сұхбаттасып отырған адамнан адалдық пен әдептілікті күтеді, цензураға өте жағымсыз қарайды,әзілдерді жақсы көреді, жаңашылдық пен ынтымақтастықты қалайды. Сонымен қатар, Тэпскотт алдынғы буындарға қарағанда жастардың сауатты және жаңа технологияларды қолдануда тәжірибесі мол екенін айтады.
Алайда, жағымды өзгерістерді сипаттауға бағытталған позитивті жұмыстардан басқа, көптеген зерттеушілер желі өмірінің жағымсыз салдарын да жазады. Оны Ең мылқау буын: электронды ғасыр қалай ақылсыз американдықтардың ұрпағын жасайды және біздің болашағымызға қауіп төндіреді кітабында анық көре аламыз [9].Бауэрлейн - бұл тез дамып келе жатқан технологиялардың жастарға теріс әсері туралы айтатын жалғыз адам емес. Сонымен, 2008 жылы Дарвин психиатрлары Гари Скайл және Гиги Ворган технологияның әсерінен жоғары жүйке қызметінің физиологиясындағы өзгерістерді қарастыратын Электрондық ми: қазіргі кездегі технологиялық өзгерісті сезіну [10] кітабын шығарды. Олардың пайымдауынша, мәселе ғылыми-техникалық прогрестің дамуында емес, бірақ оның жылдамдығында екенін айтқан. Смол мен Ворган мыңжылдықтар мен басқа да ұрпақтардың ойлау тәсілдеріндегі айырмашылықты ғана емес, сонымен қатар, технологияның жастардың миына әсерінің екітектес екендігін көрсететін фактілерді тіркеді [11]. Бейне ойындар перифериялық көру қабілетін, экрандағы визуалды бейнелерді тануды, жүйелі ойлауды, басқару қабілеттерін дамытады, сонымен бірге мидың маңдай бөліктерінде орналасқан есте сақтау және эмоциялар орталықтарының қызметін төмендетеді деген факт айтқан болатын.
Әлеуметтік сипаттың құрылымына қазіргі әлеуметтік-тарихи жағдайларға байланысты жеке адамдар арасында қалыптасатын психологиялық және әлеуметтік белгілер кіреді. Қазіргі жастардың әлеуметтік және мәдени өмірін, олардың атрибуттарын - ойын-сауық индустриясы, бос уақыт мәселесі, жарнама, тұтынушылардың мінез-құлқы, заманауи БАҚ, интернет, теледидар мәселелерін қарастырамыз. Құрылымдарды басқару үшін планетаның барлық тұрғындарына тән біртұтас өмір салтын қалыптастыру қажет деп білеміз. Жаңа қоғамның қалыптасуының негізгі факторларын қарастырсақ:
1. Жастардың жасанды қажеттіліктерін жасаумен тұтынуға бағдарлау, тұтынушылардың сезімдері мен эмоцияларына әсер ету.
2. Кеңістік пен уақыт шекарасын кеңейту үшін жаңа сандық технологияларды қолдану.
3. Адамның мінез-құлқына, сезімдеріне, адамдардың талғамына, манипуляциясына және ілтипатына әсер ету.
Қазіргі жастардың психологиялық ерекшеліктерін қарастырайық:
1.Жастардың қоршаған ортаға көзқарасы. Қазіргі тұлға үшін қоршаған әлем кеңістіктік және уақыт шекаралары жоқ. Яғни,әлем тұлғаның жеке сценарийі бойынша ғана жүреді. Қазіргі тұлға кез келген тыйым салуларды, шектеулер мен тәртіп ережелерін жоққа шығарады.[12]
2.Жастардың басқа адамдарға деген қатынасы. Көптеген жас адамдар үшін адамдармен байланыс виртуалды сипатта болады және интернет, басқа да мультимедиялық технологиялар арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі тұлға өзара қамқорлық пен ілтипатқа негізделген жақын және терең қарым-қатынасты болдырмайды. Көптеген жастарда инфантилизм қалыптасқан.[13]
3.Жастардың өзіне деген көзқарасы. Қазіргі жастар интернет, теледидар, БАҚ, кино ықпалымен танымал адамдардың мінез-құлқының стилін қайталауға тырысады. Мұндай адамдар топтық ұжымдасуға ұмтылады, әртүрлі фанаттар болып қалыптасады. Олар нарықтық бағдар арқылы бағаланып, сол бойынша жүреді. Осы күйінде тұтынушыларға айналады. .[14]
4.Жастардың жұмысқа және бос уақытқа көзқарасы. Қазіргі жас адам өмірде ләззаттану үшін көп жұмыс істейді. Адамдардың басқа санаты бос уақытын және тұтыну тәртібін көбірек бағалайды. Олар үшін ұжымдағы жақсы атмосфера мансап пен жалақыдан көрі артық болып келеді. Қазіргі тұлға гедонистік мінез-құлыққа бағытталған.[13]
5.Жастардың білім алуға және өзін-өзі дамытуға деген қатынасы. Қазіргі адам үшін коммуникациялар мен заманауи сандық технологияларға негізделген аспаптық білім жоғары құндылыққа ие. Тұлға білім алудың және оларды практикада қолданудың заманауи әдістерімен бірге жүруге тырысады. Әр түрлі курстарда, тренингтерде өздігінен білім алуға және біліктілігін арттыруға көп уақыт бөледі, заманауи мамандықтарды алуға ұмтылады.
Қортынды:
1. Қазіргі жастарды бұрынғы жастармен салыстыра келе психологиялық тұлға дамуында айтарлықтай өзгерістерге ие. Соған байланысты бірнеше ғалымдар теория ұсынып, кітаптар жазып шыққан.
2. Қазіргі жастардың психологиясына интернет пен технология әсер етуде.Миллениумдарда қарым-қатынас барысында, жұмысқа тұру, ер жету мәселесінде айтарлықтай айырмашылықтар бар.
3. Жастардың бойында тек негативті өзгерістер ғана емес,сонымен қоса позитивті көптеген өзгерістерге ие.Олар әлеуметтік ортада өтірікті тез түсініп қояды, яғни логикалық тұрғыда дами түскен.Олар технологиямен тез тіл табысып кетеді.
1.1.1.Нарық жағдайындағы қазіргі жастардың стресстік күйлері
Қазіргі әлемде стресс құбылысы өзекті болып келеді. Біздің әрқайсымыз өмірімізде белгілі бір стресстік жағдайларды бастан өткереміз. Қазір бұл ғылыми термин бірнеше ондаған жылдарға қарағанда жиі естіледі. Шынында да, стресс - бұл ағзадағы ең күшті шиеленіс, сонымен қатар соматикалық және психологиялық сияқты көптеген аурулардың себебі болып келеді. Ғылымда алғаш рет стресс терминін канадалық дәрігер Г.Селе енгізген. Оның стресс теориясына сәйкес, стресс - адамның психикасындағы жүйке жүйесінің оған деген реакциясына үлкен немесе аз сәйкессіздіктен туындаған тұрақты шиеленіс күйі ретінде қарастырылады [16]. Стресс мәселесін зерттеуді Д.Майерс, Р.Лазарус, Л.Леви, Р.Ланиер, В. И. Медведева, Ю. В. Щербатых сияқты шетелдік ғалымдар жүргізді. Айта кету керек, стресс жағымсыз ғана емес, жағымды көріністерге де ие болады. Г.Селе стресстің екі түрін ажыратады: эустресс және дистресс. Позитивті стресс эустресс, эвстресс (грекше eu - жақсы) немесе эйфориялық стресс деп аталады. Теріс стресс дистресс деген сөзбен көрсетіледі (грекше - жаман). Бұл түрге сіз өзіңізді қанағаттанарлықсыз сезінетін, өзіңізге қауіп төндіретін немесе қорқытатын барлық жедел немесе созылмалы туындаған жағдайларды жатқызасыз [17]. Ағзаға стресстің әсер ету дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін: жеңіл тітіркенуден ауыр психологиялық немесе соматикалық бұзылуларға дейін әкелуі мүмкін. Бірақ стрессті жаман деп айтуға болмайды,ол сондай-ақ өте қажетті және маңызды бейімделу механизмі болып табылады. Стресс бізге өз психикасын жаттықтыруға және шынықтыруға, үнемі өзгеріп тұратын өмір жағдайларына бейімделуге көмектеседі. Көптеген адамдарға тән стресстің бірнеше белгілерін анықтауға болады:
- жоғары қозу;
- өте айқын емес бас ауруы;
- тітіркену;
- мазасыздық;
- шаршау күйі;
- тәбеттің жоғалуы.
Стресске көп ұшырайтын топтардың бірі-жастар.Жастар көптеген өтпелі кезеңмен,өмірдегі айқын өзгерістермен көп кездеседі.
Жастар-еңбек нарығындағы халықтың неғұрлым осал әлеуметтік-демографиялық тобы.Өйткені жеткілікті кәсіби дайындығы мен еңбек дағдысы айтарлықтай жоқ. Осыған байланысты жастардың әлеуметтік-экономикалық жағдайының сипаттамасы- ортада жұмыссыздар санының өсуі болып табылады. Еңбек нарығындағы жастар арасындағы жұмыспен қамтылмауы қазіргі қоғамдағы нарықтағы басты әлеуметтік-экономикалық мәселелердің бірі болып табылады. Тек әлеуметтік-экономикалық қана емес,сонымен қатар психологиялық мәселелерге алып келуі ықтимал.Яғни білім алған жас маман, университет қабырғасынан қадам басқаннан кейін, жоғары жалақы алуға тырысады.Бірақ кәсіби біліктілігі жеткіліксіз болғандығы,жұмыс табу қиындығы сияқты алдарынан кезіктіретін мәселелер олардың өзін-өзі бағалауындағы кері әсерге және стресске алып келуі мүмкін. Жастар арасындағы жұмыссыздық елдің еңбекке қабілетті халқының 40% - ын құрайтынын ескерсек, ұлттық проблема болып табылады.[18]
Еңбек нарығында жұмыспен қамтылмаған жастар үшін әдетте мынандай сипаттар тән:
- өмірмен қанағаттану сезімін төмендеуі;
- жалғыздық пен әлеуметтік оқшаулау сезімін күшейту;
- өмір сезімін жоғалту;
‒ жалпы өмірге қатысты пессимизм мен фатализм көңіл-күйінің басым болуы;
- өмірдің мәнін жоғалту;
- қоздырғыштықты пен агрессивтіліктін арттуы.[19]
Көптеген жастар жұмыс таба алмайды, өйткені мекемелер мен ұйымдарда тәжірибені қажет етеді. Сондықтан көбінесе жастар мамандық бойынша жұмыс істемейді. Жастар жұмысының болмауы келесі келеңсіз салдарға әкеп соғады:
- жеке басының дамуында бұзылу;
- некенің бұзылуы, бұл бала туудың, балалардың қадағалаусыз қалуына әкеледі;
- құқық бұзушылық санының өсуі;
- нашақорлықтың таралуы;
- маскүнемдік.
Жұмыстың жоғалуы фрустрация сезімінің пайда болуына, өзінің пайдасыздық, өзінің тұтас қалыптаспаған деген сезімдерге әкеледі. Егер жас адам ұзақ уақыт бойы жұмысқа орналаса алмаса, бұл сезім күшейе түседі. Жұмыссыздардың депрессиялық жағдайы отбасылық қатынастардың нашарлауына, жанжалдарға, кейде ажырасуларға әкеледі. Демек, жұмыссыздық елеулі психологиялық және әлеуметтік проблемаларға алып келеді[20]. Жұмыссыздар өздерін әр түрлі ұстайды. Біреу қоршаған өмірге деген қызығушылығын жоғалтып, өздігінен жабылады, ал біреу, керісінше, тым көп сөйлейтін болады. Өмірді мүлдем сәтсіз деп санайтындар бар және онымен есеп айырысуды шешетіндер бар, сол күйдің көрінісі - жұмыссыздықтың неврозы. Жұмыссыздықтың неврозы түсінігін австриялық психолог В. Франкль енгізді, оның симптомы апатия болды. [21] Бұл жағдай өмірдегі күйзеліске, өз болашағына деген сенімсіздікке ықпал етеді және жағымсыз сезімдердің жоғарылауына әкеледі.
Австриялық маман Л. Пельцман еңбек нарығында жұмыспен қамтылмаған жастардың психологиялық жағдайын зерттей отырып, оларды қиын эмоционалды деп сипаттайды және жұмысынан айрылуына байланысты стресстік жағдайдың келесі төрт фазасын әкеледі. Әрбір фазаның өз ерекшеліктері бар:
Бірінші кезең - бұл жұмыссыздар арасында қорқыныш сезімі пайда болуына әкелетін жұмыс іздеудің сәтсіз жүргізілетін кезеңі. Осы кезеңде әртүрлі аурулардың пайда болуына, созылмалы аурулардың өршуіне, отбасылық қатынастардың күрделенуіне әкеледі және Л.Пельцман сыртқы жағдайларға байланысты мен бейнесінің өзгеруінің басталуын атап өтті[20]. Ауыр психикалық күй мазасыздықты жоғарылатады.
Екінші кезең - бұл жағдайға конструктивті бейімделу кезеңі, ол жұмысынан айрылғаннан кейін 3-4 айға дейінгі мерзімге ие .[20] Бұл кезеңде екі қарама-қарсы тенденция бөлінеді:
- бос уақыттың болуына, белсенді жұмыс іздеуге көшуге байланысты субъективті жеңілдік;
- ауыр психикалық жағдайы және тұрақты жұмыссыз қалудан қорқу сезімі.
Үшінші кезең - бұл жағдайдың нашарлауы, ол психикалық жағдайдың нашарлауымен сипатталады.[20] Бұл кезеңде деструктивті сипаттағы тұлғалық өзгерістердің келесі көріністері атап өтіледі:
- өмір салтын, құндылықтарды, мақсаттарды, мүдделерді жою;
- белсенді жұмыс іздеуді тоқтату.
Осы кезеңде жас тұлғаға психологиялық қолдау көрсету, өз күшіне сенуге көмектесу, қатты күйзелісті азайту, жұмыс табуға көмектесу сияқты қызметтер қажет.
Психологиялық көңіл-күйдің прогрессивті нашарлауы келесі төртінші кезеңде де орын алады, оның барысында дәрменсіздік пен қалыптасқан ауыр жағдайға бой алдыру дамиды. Жас тұлға өз жағдайын өзгертуге талпыныстарды тоқтатады және қалыптасқан жағдайға үйреніп кетеді [22].
Сондықтан да жастардың еңбек нарығына бейімделуіне баса назар аударған жөн.Өйткені жастар мемлекеттің экономикалық түрде дамуынын ең басты себепкерлері.Яғни олардың стресстік күйлеріне зейін салып, оларға оны басқаруды үйретуді басты мақсат ету керек.Стрессті жеңе отыра біз психологиялық тұрғыда дені сау тұлғаны өсіріп шығарамыз.
Қорытынды:
1. Қазіргі таңда нарық сұранысы өскенге байланысты жастарға еңбек нарығында стресс дәрежесі өсуде.
2. Жастарда жұмыссыздық мәселесі жиі кездеседі.Ол психологиялық тұлға дамуындағы өзін жоғары бағалауға байланысты немесе мекеме сұранысынын тым жоғары екеніне байланысты болып келеді.
3. Жұмыссыздық, стресс тым көп мекемеде қызмет ету сияқты факторлар жастарға үлкен стресс тудырады.Олар психо-соматикалық ауруларға, отбасылық мәселелерге алып келеді.
1.2.Психологиядағы заманауи стрессті теориялық зерттеулер
Стресс термині алғаш рет Психологиялық рефераттар журналында 1944 жылы пайда болды (Lazarus & Folkman, 1984). Стресс түсінігінің көпке танымал болуы Ханс Сельеге атты ғалымға байланысты, ол биолог ретінде стресс ұғымын физиологиялық түрде дененің оған деген кез-келген керек қажеттілікке бейспецификалық реакциясы деп санайды [31]. Осыған байланысты ол әртүрлі стресстерге тән реакция бар екенін түсінді және ол реакциялардың жиынтығын жалпы бейімделу синдромы деп атады. Осы нақты емес термин әдеттегі реакция жаңа ситуациялар сияқты оң факторларды қоса алғанда, әсер мен стресстің кең спектрін тудыратындығын білдіреді.
Стрессті қандайда жағдайда организмнен ерекше ынталандырулар пайда болған кезде пайда болатын және организмнің арнайы емес бейімделу механизмдерінің кернеуіне әкелетін күйі деп түсініледі. Сондықтан стрессті организмнің қоршаған ортаға тұрақты бейімделу процесінің байланысының бірі ретінде қарастыру қажет [32]. Заманауи стресске қазірге таңда да анық бір анықтама берілмеген,сондықтан қазіргі ғылыми әдебиеттерде стресстің сипаты мен механизмдерін түсінудегі айырмашылықтарды көрсететін көптеген анықтамалар бар.
Ф.З. Мейерсон стрессті ағзаның кез-келген жаңа экологиялық факторға стандартты реакциясы ретінде анықтайды, ол организмнің гипофиз-адренальды және адренергиялық жүйелерінің активтенуімен көрінеді және бейімделу процесінің күрделі буыны болып табылады деп түсіндірсе, А.В. Валдман стрессті тек психологиялық және бейімделу процестерімен сипатталатын реакцияларды айтады. [33]
Р.Лазарус болашақта адамға қауіп төндіретін және қатерлі жағдайды жеңуге, қауіптен құтылуға ұмтылатын жағдайлардан пайда болатын бейспецификалық стресс пен психологиялық стресс ұғымдарын ажыратады. Ол стрессті реттеуші, екі бағытты қарым-қатынас ретінде түсінеді: қоршаған орта адамға әсер етеді, ал адам өз кезегінде қоршаған ортаға әсер етеді.Бұл жағдай көбінесе когнитивтік процестердің өнімі, ой бейнесі мен жағдайды бағалау, өзіндік мүмкіндіктерді (ресурстарын) білу, экстремалды жағдайларда басқару тәсілдері мен мінез-құлық стратегиясын оқыту дәрежесі, оларды барабар таңдау. [33]
Т. Сох адамның қойылған талаптарды орындау қиындығын немесе олардың қолда бар мүмкіндіктерге сәйкес еместігін түсінуі кезінде адамның қоршаған ортамен өзара әрекеттесуінің динамикалық жүйесінің бір бөлігі ретінде стрессті қарастыруды ұсынады. Бұл ретте негізгі физиологиялық реакциялар стрессордың жеке тұлғаға психологиялық әсерімен анықталады, ал жағдайды қабылдау процестеріне әсер ету стрессорлық жағдайларда адамның реакциясын басқарудың қуатты құралы болып табылады. [33]
П. Д. Горизонтова стрессті төтенше тітіркендіргіштің әсеріне ағзаның ерекше реакциясы ретінде (ағзаға әсер ету күші бойынша), бейімделудің жүйке және гормоналды буындарының қосылуын тудырады деген анықтау береді. [33]
Б. М. Федоров стрессті ағзаның әл-ауқатына қауіп төндіретін немесе күнделікті тербелістер ауқымын айтарлықтай асыра отырып, оның бейімделу мүмкіндіктерін қарқынды жұмылдыруды талап ететін факторлардың әсеріне байланысты туындайтын генерализацияланған кернеу реакциясы ретінде қарастырады. [33]
Бұл ретте стрессорлық әсердің сипатына, күші мен ұзақтығына, нақты стрессорлық жағдайға, ағзаның бастапқы жағдайына және оның функционалдық резервтеріне байланысты генерализацияланған реакцияның ағымы, әсіресе тұтас ағзаның жүйеаралық байланыстарының процесіне тартылуына қатысты өзгереді. Жалпы мағынада психологиядағы стресс деп қазір жалпы қозудың психикалық жағдайы, қиын, ерекше, экстремалды жағдайларда әрекет ету кезіндегі психикалық стресс деп түсініледі. Бейімделу мәні ағзаны сақтауды, оның дамуын және қалыпты тіршілік әрекетін қамтамасыз ететін ортаның жаңа жағдайында ағзаның функцияларын қайта құруға әкеледі.
Стресс кезінде бейімделудің физиологиялық процесі бірнеше фазаны қамтиды[34]:
Бейімделудің бастапқы фазасы. Бұл фаза физиологиялық және патогенді факторлардың ең басында дамиды. Көбінесе ол екі түрлі бағыттағы реакция кешенінен тұрады. Бірінші рефлекспен байланысты, ол осы уақытқа дейін жүзеге асырылатын қызметтің көптеген түрлерін тежеумен сүйемелденеді. Реакциялардың екінші түрі-ағзаны болашақта қажетті шығындарды" алдын ала болжайтын" сияқты қажетті энергиямен қамтамасыз ететін жүйке-трофикалық әсерлерді белсендіретін түрі.Тұтас алғанда барлық фаза ағзаның ағзалық және жүйелік қосалқы механизмдердің бытыраңқы жұмылдыру есебінен бейімделуге талпынысы ретінде көрінеді. Бастапқы фаза, әдетте, механизмдері негізінен тұқым қуалайтын физиологиялық жылжуларды өрістету жылдамдығымен сипатталады. Бейімделудің бастапқы фазасы тітіркендіргіш факторлардың күштеріне байланысты (олар күштірек болған сайын, осы фаза неғұрлым айқын көрінеді) әр түрлі болуы мүмкін. Тиісінше, ол қатты немесе әлсіз көрінген эмоционалдық компонентпен қатар жүреді, ол өз кезегінде вегетативтік механизмдердің "іске қосылуына" байланысты[34].
Бастапқы бейімделуден тұрақты бейімделуге ауысатын фаза. Осы фаза барысында ағзаның бейімделу механизмдері біртіндеп терең деңгейге ауысады. Бұл жылжулар жаңа гомеостаздың жаңа деңгейін қамтамасыз етеді. Бұл кезеңде ағзаның спецификалық емес резистенттілігі жоғарылайды және сонымен қатар спецификалық бейімделудің әртүрлі механизмдері дамиды. Ұзақ мерзімді сипатқа ие тұрақты бейімделуді қалыптастыру үшін ОЖЖ-да ес механизмдері негіз болатын алғышарттар бар. Осы фазаның басқару механизмдері үйлестірілген. Тұрақты бейімделу фазасындағы тіршілік әрекетінің сипатты сипаты оны ұстап тұру үшін энергия шығындарының салыстырмалы үнемділігі ("артық реакцияларды өшіру") болып табылады. Тұрақты бейімделуге функционалдық қозғалыстарда түрлі комбинациялармен қол жеткізіледі. Ағзаның реактивтілігін жаңа деңгейге ауыстыру бірқатар реакцияларды жұмылдырумен қатар, қосалқы жүйелердің белсенділігін бастапқы көрсеткіштерге қайтару арқылы да жүреді[34].
Дезадаптация фазасы. Бұл жағдай физиологиялық резервтердің сарқылуы және бейімделудің реттеуші және метаболикалық механизмдерінің өзара іс-қимылының бұзылуы нәтижесінде туындауы мүмкін. Нәтижесінде ағзада ұлпалардың қалпына келтіру теңгерімі, сондай-ақ физиологиялық жүйелер жұмысындағы өзара байланыс бұзылады. Бұл жағдайдың белгілері-ағза қызметінің гомеостазданатын көрсеткіштерінің жылжуы, бастапқы бейімделу кезеңінде байқалатын жылжуларды еске түсіреді. Жоғары белсенділік жағдайына қосалқы жүйелер -- тыныс алу және қанайналым келеді. Дезадаптация көбінесе жаңа жағдайларда функционалдық белсенділік шамадан тыс немесе ағзадағы бейімделу өзгерістерінің негізгі стимуляторлары болып табылатын факторлардың әсері күшейгенде, олар экстремалды күшке жақындағанда пайда болады. Бейімделуден айырылу. Организм қайтадан бастапқы жағдайларға оралып, ортадан, ол үшін ерекше, ортаға, оның барлық функциялары үшін адекватты болып келеді. Бұл жағдайда бейімделуге себепші болатын барлық алынған жаңа қасиеттер көп жағдайда ақталмаған және энергетикалық шығындар асып кеткен болып табылады[34].
Стресс ұғымына қазіргі таңда нақты анықтама берілмегенімен, оны жан-жақты зерттеп әртүрлі тұрғы түсіндірме беру арқылы оның көрінісін анықтай түсті. Стресске деген ғылымда қызығушылық күннен-күнге арта түсті.
Қорытынды:
1. Стресс термині алғаш кездері физиологиялық тұрғыдан дененің оған деген кез-келген қажеттілікке бейспецификалық реакциясы деп түсінілген болатын.
2. Стресске қазіргі таңда нақты анықтама жоқ.Бірақ бірнеше ғалым оны өз қызмет ету аясына қарай анықтама арқылы түсіндіруге тырысқын.
3. Стресс кезінде адамда беімделу жүреді. Оның физиологиялық процесі бірнеше фазаны қамтиды.Фазаларға сәйкес алғашқы фаза физиологиялық және патогенді факторлардың ең басында орын алса,екінші фаза тұрақты бейімделуге айналады.
1.2.1.Қазіргі жаңа психологиядағы стресс менеджменті
Қазіргі әлемнің жоғары өзгергіштігі мен күрделілігі стресстерді адамның тұрақты "серіктері" болуына алып келеді. Адамдардың көпшілігінің стресстің орташа деңгейі олардың психофизиологиялық мүмкіндіктерінен асып түседі,бұл олардың өмір сүру тиімділігінің төмендеуіне, денсаулығы мен көңіл-күйінің нашарлауына әкеледі.
Көбінесе стресс күрделі немесе жаңа жағдайда, белгілі қауіп-қатер, уақыт қысымы, мүмкін немесе өршіп тұрған қақтығыс жағдайында пайда болады - яғни, қазіргі заманғы белсенді адамның өмірімен үнемі бірге жүретін жағдайларда кездеседі десек болады. Сонымен қатар, соңғы уақытта адамдар саналы түрде өзін-өзі тануға және өзін-өзі дамытуға ұмтылуда, ал бұл іс өзінің табиғатында стресстік болып табылады.
Осылайша, қазіргі адам үшін стрессті басқару технологияларын игеру оның тиімді қызметінің, әсіресе ол үшін жаңа салалардағы қызметінің қажетті шарты болып табылады. Бір жағынан, стрессті басқару технологиясы адамзатпен жеткілікті мөлшерде жинақталған - қазіргі уақытта оларға, әсіресе менеджерлер, бизнесмендер, экстремалды мамандық адамдары арасында жоғары қызығушылық танытуда. Қазіргі заманғы менеджмент шеңберінде тіпті жеке бағыт - "стресс-менеджмент" бөлінген. Көптеген психологтар мен бизнес-жаттықтырушылар осы бағыт бойынша үлкен сұранысқа ие тренингтер мен семинарлар өткізіп тұрады. Алайда, жиі ұсынылатын стрессті басқару әдістерінің көпшілігі ғылыми негізделген емес, сондай-ақ өзара тығыз байланысты екені анық. Бұл осы мәселені қарастырып отырғанымыздың өзектілігіне себепші болатын бірінші фактор болып табылады.
Екінші фактор қолданыстағы технологиялардың көпшілігінің тым үлкен, игеру мен қолдануы күрделі болуына байланысты, оларды өмірде тұрақты стресстермен (оқушылар, студенттер, әскери қызметшілер және т.б.) ілесе жүретін әлеуметтік топтар,оның ішінде жас топтарының адамдарына табысты пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Бұл жұмыстың өзектілігін негіздейтін үшінші фактор-стрессті басқарудың барлық техникаларын пайдалану, әдетте, стресс жағдайында болу керек. Және осы техникаларды табысты қолдану стресс жағдайына түскен жағдайда ғана мүмкін болады, адам мақсатты рефлексивті іс-әрекетке қабілетін жоғалтпауға кем дегенде біраз уақыт қабілетті болады. Тек осы ғана оған болған жағдайды талдап, бағалауға, жағдайды және өзінің мінез-құлқын түзетудің тиімді тәсілін таңдауға, осы әдісті қолдануға мүмкіндік береді. Осыдан, стрессті басқару дағдыларын игерумен бірге бір уақытта орта деңгейдегі күйзеліске қарсы тұру қабілетін дамыту қажет екені айқын. Осылайша, стрессті басқару әдістерін үйретумен бір мезгілде стресске төзімділікті дамыту қажет, ал бұл біздің ойымыз бойынша өте сирек кездеседі - қазіргі технологиялар субъектінің стресске төзімділігі жеткілікті дәрежеде дамығандығынан туындайды, ал бұл әрдайым олай емес екені де бізге мәлім.
Осыдан, стрессті табысты басқару үшін адамға қажет:
А) стресстің пайда болуы мен дамуының негізгі заңдылықтары туралы және әрбір нақты жағдайда стресс деңгейін басқарудың ең тиімді техникасын таңдауға немесе жасауға мүмкіндік беретін оларды басқару тәсілдері туралы анық және жеткілікті кеңірек түсінікке ие болу[23].
Ә) стресс деңгейін ағымдағы немесе болжамды жағдайда бағалауға және осы деңгейді өзінің ерекшеліктеріне, ағымдағы психофизикалық жай-күйіне және жүзеге асырылатын немесе жоспарланып отырған қызметтің сипатына сәйкес түзетуге мүмкіндік беретін әртүрлі өзара алмастырылатын техникаларды меңгеру[23].
Б) осы техниканы дамушы стресс жағдайында табысты қолдануға мүмкіндік беретін стресске төзімділікке ие болу[23].
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz