Өмірдің мағынасы тұлғаның жеке әрекеттерінің жемісі
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс: 78бет, 5 сурет, 11 кесте, 73 әдебиет, 4 қосымша
Кілттік сөздер: Өмірлік-мағыналық бағдар, студент, құндылық, құндылықтық бағдар, зкзистенция.
Зерттеудің мақсаты: Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні: Өмірлік-мағыналық бағдарлардың психологиялық ерекшелігі.
Зерттеу обьектісі: Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің 4 курс студенттері.
Зерттеудің міндеттері:
1) Психология ғылымында өмірлік мағына және өмірлік мағыналық бағдарларды зерттеген теориялық зерттеулерді талдау;
2) Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшелігін эксперименттік зерттеу;
3) Эксперименттік зерттеу нәтижелерін математикалық - статистикалық талдау;
4) Зерттеу нәтижесін қорытындылау, ұсыныстар беру.
Зерттеу әдістемелері:
1) Д.А. Леонтьев өмірлік мағыналық бағдарлар тесті;
2) В.Ю. Котляков өмірлік мағыналар жүйесін зерттеу әдістемесі;
3) А. Лэнгле, К.Орглер экзистенция шкаласы;
4) М.Рокич әдістемесі Құндылықтық бағдар;
Зерттеудің нәтижесі:
Студенттің өмірлік-мағыналық бағдарларының ерекшелігін қарастырған зерттеу жұмысы психология ғылымындағы теориялық - эксперименттік зерттеулердің қатарын толықтырады. Мазмұны бойынша психологиялық - педагогикалық, мәнділігі бойынша әлеуметтік - психологиялық болып табылатын. Зерттеуде студенттердің өмірлік-мағыналық бағдарларымен қатар құндылықтық бағдарлары қарастырылды. Гуманитарлық және жаратылыстану бағытында оқитын студенттердің өмірлік-мағыналық бағдарларында ерекшелік бар деген болжам толықтай дәлелденді.
РЕФЕРАТ
Дипломнaя работа: 78 стрaниц, 5 рисунков, 11 тaблиц, 73 литературы, 4 приложении.
Ключевые словa: смысложизненные ориентации, студент, ценность, ценностные ориентации, зкзистенция.
Цель исследoвaния: изучение психологических особенностей смысложизненных ориентаций студентов.
Предмет исследования: психологические особенности смысложизненных ориентаций
Объект исследования: студенты 4 курса Казахского национального университета им.Аль-Фараби.
Задачи исследования:
Анализ теоретических исследований, изучающих жизненный смысл и смысложизненных ориентаций в психологической науке;
Экспериментальное исследование психологических особенностей смысложизненных ориентаций студентов;
Математический и статистический анализ результатов экспериментальных исследований;
Aнaлизирoвать рeзультaт эксперимента, дать рекoмендaцию.
Методики исследования:
1) Тест смысложизненных ориентаций Д.А.Леонтьева;
2) Методика Система жизненных смыслов В.Ю.Котлякова;
3) Шкала экзистенции А. Лэнгле, К. Орглер;
4) Методика Ценностные ориентации М.Рокич.
Результаты исследования:
Исследовательская работа, предусматривающая особенности смысложизненных ориентиров студента, дополняет ряд теоретико-экспериментальных исследований в психологии. По содержанию, по значимости, является психолого-педагогической, социально-психологической. В ходе исследования наряду с жизненно-смысловыми ориентирами студентов были рассмотрены ценностные ориентиры. Было доказано, что студенты гуманитарного и естественно научного направлений имеют отличительные черт смысложизненный направленности.
ABSTRACT
Diploma work:78 pages, 5 figures, 11 tables, 73 literature, 4 Appendix
Key words: meaning-life orientations, student, value, value orientations, existence.
The purpose of the research: to study the psychological features of students ' life orientations.
Subject of the research: psychological features of life orientations
Object of the research: 4th year students of al-Farabi Kazakh national University.
Research objectives:
1. Analysis of theoretical research that studies the meaning of life and life orientations in psychological science;
2. Experimental study of psychological features of students ' life orientations;
3. Mathematical and statistical analysis of experimental research results;
4. Analyze the results of the experiment and make a recommendation.
Research methods:
1. Test of life orientations of D. A. Leontiev;
2. Methodology "System of life meanings" V. Kotlyakov;
3. 3. The scale of existence A. Langle, K. Orgler;
4. The method "Value orientations" by M. Rokich.
Research results:
The research work, which provides for the features of the student's vital and semantic orientations, complements a number of theoretical and experimental studies in psychology. In terms of content and significance, it is psychological, pedagogical, and socio-psychological. In the course of the research, along with the students ' vital and semantic orientations, the value orientations were considered. It was proved that students of the Humanities and natural Sciences have distinctive features of life-meaning orientation.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРЛІК МАҒЫНАЛЫҚ БАҒДАРЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Өмірлік мағына және құндылықтар түсінігі психологиялық феномен ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Психология ғылымындағы өмірлік мағыналық бағдарлардың теориялық зерттеулерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3 Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
1.4 Бірінші бөліп бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРЛІК МАҒЫНАЛЫҚ БАҒДАРЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІН ПРАКТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Психодиагностикалық зерттеу әдістемелерін және таңдау көлемін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.2 Зерттеудің нәтижелерін талдау және интерпретациялау ... ... ... ... ... ... .54
2.3 Зерттеу мәселесіне қатысты психологиялық ұсыныстар ... ... ... ... ... ... 73
2.4 Екінші бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Пайдаланылған әдебиеттертізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қосымшалар.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмыста алға қойылған мақсатпен міндеттерге байланысты мәселелер теориялық және эксперименттік тұрғыдан зерттелінді. Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктері тақырыбын толықтай ашу үшін ең алдымен өмірлік мағына түсінігімен таныстық. Келесіқарастырылатын - өмірлік-мағыналық бағдарлану. Өмірлік-мағыналық бағдарларды қарастырған психология ғылымындағы теорияларды талқыладық. Келесі қарастырылған тақырыпша бойынша студенттердің өмірлік мағыналық бағдарлануын зерттеген зерттеулерге сүйеніп қарастырдық. Сонымен қатар, студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктері зерттеліп, өмірлік мағыналық бағдарлары қалыптасуы үшін ұсыныстар беріліп теориялық бөліп қорытыланды.
Оқу процесінде студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларын ашатын стратегия университетте ерекше орын алуы керек. Сонымен бірге, өмірдің мәні адамның пайда болуына ықпал ететін, оның пайда болуының өзіндік ерекшелігі, қалыптасу кезеңдері бар ерекше психикалық форма деп түсіндіріледі. Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарлануы өмір сүру жағдайларына, қоршаған ортасына айтарлықтай әсер етеді.
Өмірдің мағынасы адам үшін ең маңызды мақсат, оның өмірлік белсенділігін, мінез-құлқын, әсіресе қиын жағдайда, өмірінің бұрылу нүктесінде нақты анықтайтын маңызды идея ретінде сипатталады. Зерттеулерде көрсеткендей, қазіргі адамдардың негізгі өмірлік мағынасы мазмұны жағынан өте маңызды болғанымен, оқшауланған және әлеуметтік құнды ұмтылыстардан оқшауланған және материалдық қолдау, ақша алу, үй сатып алу және т.б. құндылықтарға бұрмаланған. Біздің ойымызша, өмірдің мұндай мәні жасөспірім кезеңінде жеке тұлғаны қалыптастырудың оң факторы бола алмайды. Тәжірибеде көрсеткендей, өзін-өзі танудың, өмірден қанағат алудың ең жоғары құндылықтары жалпы әлеммен, адамзатпен, қоғаммен және басқалардың әл-ауқатымен байланысты жоғары деңгейлі рухани құндылықтар болып табылады.
Психологиялық құбылыс ретінде өмірдің мағынасы белгілі бір үлкен және кіші мағыналар иерархиясын қамтиды (В.Е. Чудновский). Бұлжүйе өзгеріс тапса, өмірдің мағынасы да өзгереді. Өмірлік - мағыналық бағдарлар жүйесі өмір кезеңдерінде пайда болатын өзгерістерден тұрады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Студенттік уақыттұлға өміріндегі маңызды уақыт болып табылады, бұл кезеңде адам өзінің болашақтағы мамандық таңдауымен анықталады. Студенттің өзіне және өзгеге деген сенімділігі, өнімді іс-әрекетке қабілеттілігі.Сонымен қатар студенттік кезеңде студент жастардың өмірге деген көзқарасы, өмірлік құндылықтары дамып одан әрі күшейіп қалыптасады. Өмірдің әр кезеңінде болған жағдаяттарға сәйкес өмірлік тәжірбиелерімен өмір арнасы толасады. Өмірдің мәні көбінесе адамдардың жеке типологиялық қасиеттеріне, жасына, жынысына, білім деңгейіне және кәсіби оқу мүдделеріне байланысты. Оқу үрдісінің көптеген аспектілері оқиғалардан көрініс табатын студенттердің тағдыры, оқу жағдайындағы, курстан курсқа ауысудың әр түрлі сатылары студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларын көрсетеді. Оқу, оқу процессі, кейбіреулер үшін жұмыс іздеу, емтихан тапсыру және т.б. өмірдің процестері өмірлік мағыналық бағдарларына түзетулер мен түсіндірулер жасайды. Құндылықтардың, көзқарастардың қалыптасуы студент жастардың өмірлік мағыналық бағдарларының қалыптасуына әкеледі. Өмірлік мағыналық бағдарлау жүйесі адамның маңызды белгілерінің бірі, әлеуметтік шындыққа мағыналы қатынасты білдіретін, жетілген тұлғаға тән қасиет. Бұл жүйе көбінесе адамның мінез-құлқының уәжін анықтайды, оның қызметінің барлық аспектілеріне айтарлықтай әсер етеді. Өмірлік мағыналық бағдарлары қажеттіліктер мен қызығушылықтарды қанағаттандыруға байланысты қандай да бір қызметті жүзеге асыруға ішкі дайындығын сипаттайды, тұлғаның мінез-құлқының бағытын көрсетеді. Қазіргі таңда өмірлік мағыналық бағдарлардың дұрыс қалыптаспауының есебінен студент жастардан деструктивті әрекеттерді байқаймыз. Психологтардың пікірі бойынша, егер адамның мақсаты болса, онда деструктивті топтар оны тұзақтай алмайды, нашақорлық пен алкоголизмге қосылмайды. Сол себепті, студент жастардың өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктерін теориялық және эксперименттік зерттеу бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1) Психология ғылымында өмірлік мағына және өмірлік-мағыналық бағдарларды зерттеген теориялық зерттеулерді талдау;
2) Студенттердің өмірлік-мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшелігін эксперименттік зерттеу;
3) Эксперименттік зерттеу нәтижелерін математикалық - статистикалық талдау;
4) Зерттеу нәтижесін қорытындылау, ұсыныстар беру.
Зерттеу пәні: Өмірлік-мағыналық бағдарлардың психологиялық ерекшелігі.
Зерттеу обьектісі: Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің 3-4 курс студенттері.
Зерттеудің мақсатына негізделе отырып, келесі болжамдар ұсынылды: Студенттердің өмірлік-мағыналық бағдарларына оқу бағыты әсер етеді.
Жеке болжам: Гуманитария және жаратылыстану бағытында оқитын студенттердің өмірлік-мағыналық бағдарларында ерекшелік бар.
Зерттеу әдістемелері:
1) Д.А. Леонтьев өмірлік мағыналық бағдарлар тесті;
2) В.Ю. Котляков өмірлік мағыналар жүйесін зерттеу әдістемесі;
3) А. Лэнгле, К.Орглер экзистенция шкаласы;
4) М.Рокич әдістемесі Құндылықтық бағдар;
Зерттеу жұмысының теориялық әдіснамалық негізі:
Психикалық дамудың мәдени-тарихи теориясы (Л.С. Выготский), психологиядағы іс-әрекет (А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн), В. Франкльдің мағынасына ұмтылу теориясы, Дж. Крамбо мен Л. Молиха өмірдегі бағдар түсінігі, жеке тұлғаның мағыналық қатынасы Е. Трубецкой, А.Г. Асмолов, мағына психологиясы Д.А. Леонтьев, өмірлік мағыналық бағдарлар В.Е. Чудновский, тұлғаның эволюциялық тұжырымдамасы және руханияттың дамуы В.Д. Шадрикова, өмірлік мағына түсінігі В. Франкл, В.С. Братусь, Ф.С. Ташимова, құндылықтардың теориялық тұжырымдамалары А. Мейнонг, X. Эренфельс, И. Крейбиг, К. Марбе, Г. Олпорт, Э.К. Қалымбетова.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасу мәселенінің теориялық негіздерін қарастыру;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшелігін зерттеу барысында алынған нәтижелер мен қорытындыларды студенттерге бағыт - бағдар беретін психологиялық қызмет жүйесінде, мен концепциясын диагностикалау мен коррекциялауда, сонымен қатар, құндылық, өмірлік мағыналық бағдар дәрежесін көтеру мақсатында сол анықталған нәтижелерге сүйене отырып психология мамандығы бойынша керек нақты пәндерді анықтауда қолдануға болады.
Таңдау тобы: Зерттеу жұмысы екі топ таңдалынып алынды. Зерттеудің мақсатына жету үшін Қазақ ұлттық университеті, механика-математика факультетінде және тарих, археология және этнология факультетінде білім алатын 3-4 курс студенттері таңдалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымша тіркелген материалдардан тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - бет, қолданылған деректер тізімі - әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу жұмысының кезеңдері :
1) Зерттеу жұмысының бірінші кезеңінде студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларына байланысты теориялық зерттеу қарастырылды.
2) Зерттеудің екінші кезеңінде зерттеудің негізгі эксперименттік бөлімі жасалды.
3) Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысының нәтижелері алынып, ұсыныстар беріліп, негізгі қорытындылар алынды.
Зерттеу базасы: Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің 3-4 курс студенттері.
1. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРЛІК - МАҒЫНАЛЫҚ БАҒДАРЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
3.1 Өмірлік мағына және құндылықтар түсінігі психологиялық феномен ретінде
Қазіргі таңдаөмірлік мағына түсінігіне байланысты көптеген әртүрлі анықтамалар бар. Ағылшын тіліндегі әдебиеттерде осы түсінікке қатысты мынадай терминдер қолданылады: өмірдің мағынасы (meaning of life), өмірдегі мағына (meaning in life) және өмірдегі мақсат (purpose in life). Өмірдің мағынасын анықтайтын бір анықтаманың болмауына қарамастан, бұл тұжырымдаманың ғылыми анықтамаларының көпшілігінде бірнеше маңызды белгілер бар. Сонымен, белгілі ғылыми анықтамалардың бірі өмір маңызды емес немесе кішігірім мақсаттардан тыс маңызды, хаос шеңберінен шығатын мақсат немесе үйлесімділік бар деген сезім болған кезде мағыналы болып қабылдануы мүмкін деп болжайды. Осы анықтамада және тақырып бойынша ағылшын әдебиеттерінде өмірлік мағынаның үш негізгі компоненті белгіленген: (1) мақсат және, (2) мағына и (3) жүйелілік. Мақсат (purpose) міндеттердің болуын (goals) және өмірдегі бағыттар болжайды. Мағына (significance) адамның өмірінің мәні мен маңызы бар деп санайтын дәрежені білдіреді . Жүйелілік (coherence) белгілі бір болжамды және өмір сүретін адамға өмір мағынасын түсінуге мүмкіндік береді. Бұл анықтаманың соңғы негізгі аспектісі өмірдің мағынасы - бұл субьективті күй: өмірдің нақты мағынасы жоқ; ол субъективті түрде мағыналы немесе мағынасыз ретінде көрініс береді [1,180б].
Жалпы түсіндірмеде, философиялық және лингвистикалық сөздіктердің көпшілігінде мағына мазмұнның синонимі ретінде анықталады. Бұл тек орыс тіліне ғана емес, оның "Sinn" неміс аналогына да қатысты. Ағылшын тілінде жағдай қиындау: тілде этимологиялық жақын sense (мағынасы) ұғымы бар, атап айтқанда, common sense (дұрыс мағына), "to make sense" (мағынаның болуы) сөз тіркестерінде, дегенмен көптеген жағдайларда ғылыми дискуссияда, әдеттегі тілде де орыс ұғымдары мәні және мағынасы бір сөзбен "meaning". аударылады. Француздық sens, керісінше, signification академиялық терминінен әлдеқайда кең таралған. Бұл ұғымның этимологиясы да әртүрлі тілдерге сәйкес келмейді. Орыс тілінде мағына оймен дегенді білдіреді. Неміс тілінде Sinn, М. Босс атап өткендей, cunnan ежелгі грек әдеби етістігінен шыққан, мақсатқа жету жолында болу дегенді білдіреді[2,115б].
Өмір мағынасы өмірді қалай демеу қажет? немесе қалай қолдау көрсету қажет? деген сұрақтармен сипатталмайды, Мен не үшін өмір сүруім қажет? сұрағымен байланысты сипатталады. Адамның саналы, ойшыл жан ретінде өз өміріне және өзіне деген көзқарасы оның өмірінің мағынасы мен мақсатынан көрініс береді. Өмірдің мағынасы - адам өз өмірін бағындыратын, өмірлік мақсаттарды жүзеге асыруға ұмтылатын құндылықтардың бірегейі.
Өмір мағынасы қандай аспектілерден құралады? Бұл сұрақ әрқашан философтардың меншігінде болды. Жауабы екі позицияда қарастырылады: жеке тұлға ретінде және тұлға адамзатың өкілі ретінде.
Өмір мағынасы туралы бастапқы ұғым - индивидтің рухани өмірінің бастапқы элементі, ол қоғамдағы үстемдігі жоғары қоғамдық құндылықтар жүйесіне қарамастан өзін - өзі қалыптастырады. Осы ұстанымдардан өмірдің мағынасы барлық адамзатқа бірегей деп айтуға болмайды. Әрбір адам оны өз ой-пікірлерінде ашады және өз тәжірибесіне сүйене отырып, өзінің құндылықтар иерархиясын қалыптастырады.
Өмірдегі мaғынa түсінігі aдaмзaттың сaнaсының фенoмeні рeтіндe дe сипатталады. Адамзаттың iздeнiстерi aдaмзаттыңэвoлюцияcындағы ұзaқ прoцeспен, oйлay қaбiлeтiндегі рeфлeксивтiлік дaмуы, сaнaсындағы қaлыптacқан дамумен дaйындaлады.
Өмiр мaғынaсы aдaмзаттың өмiрдегі тұжыpымдaмaсындағы, өмiрiндегі сaнaлылық жәнe жaлпылық принциптерін, өмiрлiк мaқсaттарын көрсeтeдi. Пcихoлoгия ғылымында мaғынa түсiнiгi бeлгiлi бiр iс-әрeкет, әрeкeт, oқиғa субъектісі үшін ішкі дәлелді, жеке мағына деп аталады. Адам қандай да бір әрекет жасаса, ол оны неге істеп жатқанын түсінеді және ол үшін мазмұнды болады. Неғұрлым кең аспектіде мағына -- бұл құндылық және бір мезгілде адамның оны өндіру, иелену немесе жүзеге асыру процесінде осы құндылықты бастан кешіруі.
Өмірдің мағынасы әртүрлі өмірлік қажеттіліктерге қатысты анықтауға болады, бірақ олардың арасында өзін-өзі іске асыру қажеттілігін атап көрсетуге болады. Мұндай қажеттілік өзін-өзі көрсетуге, өзін-өзі іске асыруға, өз "мен" танытуға деген қажеттілік деп аталады. Әрине, өмір сүру жағдайы - бұл, ең алдымен, басқа адамдар оны түсінуі мойындауымен сипатталады. Өмір мазмұны - қызмет, еңбек, қажеттілігінің жетекшісі болып табылады. Адам өз өмірінде осы қажеттіліктерді белгілі бір арнада ұштастырады және өзінің тәсілдері арқылы оларды қанағаттандыру шараларын анықтайды. Осылайша өмір мағынасы қалыптасады.
К.А. Абульханова-Славская бойынша, өмірдіңмaғынa түсінігі- бiр дүниегe нe мaқсaтқa жетуі eмec, мoтивтердi iскe aсырy барыcындa пaйдa бoлaтын уaйымның өзi дe өмiрдiң мaғынaсын құpaйды. психoлoгиялық уaйымдaудың тәсiлдері өмiрдің мaғынacының қaлыптacуынa әкeлeдi [3,39б].
A.Х. Мaслoу теoриясыдa өмiр мaғынaсыұғымына қoл жeткiзугe тыpысaды. А.Х. Маслау пирамидасы бойынша, қажеттіліктер жоғарғы және төменгі деп жіктеледі, жоғарғы қажеттіліктер қанағаттану үшін алдымен, төменгі қажеттіліктер өтелуі тиіс. Ең жоғарғы қажеттіліктің өзі өмір мағынасына талпыныс жасайды. Мaғынaғa ұмтылу өзіндік мотивациясы құрайды.
Орыс ойшылдарының ішінде Ф.М. Достоевский, өмірінің барлық кезеңдерінде адамның құпиялары мен сырларын шешеді. Адам жеке тұлға болуы керек. Әр адам қоғамда өзінің жеке басының ізін қалдыруы керек. Өмір мағынасының мәні - адам үшін адамгершілік іспеттес деп айтқан болатын.
Белгілі аспектіде іс-әрекеттік тәсілдің маңызды көрінісі тұлғалық мағына. Тұлғалық мағына анықтамасы адам жасайтын ұғымдарды, іс-қимылдарын және іс-әрекеттерін қамтитын, субъекті әлем туралы жеке білімдерді игерген "мағына-мен үшін" деп ұғынуы, оның қызметі өрістетілетін объектілерге жеке тұлғаның нақты қарым-қатынасының дараландырылған көрінісі[4,192б].Жеке мағынаны адамды белгілі бір әрекетке итермелейтін мағынаны жарыққа шығарушы себептер ретінде де сипаттауға болады
Бұл тәсілдер адамзат өміріндегі нәтижесінде зейін ретінде өмір мағынасын түсіндіреді,адамзат өздерінің өмірлерін және өзін жасаушылардай әрекет етеді, ал өмір мағынасы адамзаттың өзін-өзі тану процесіндегі өмір бойы иемденуі болып табылады. Бұл тұрғыда өмір мағынасы адамзаттың мотивациялық тенденциясы, ол адамзатты өзі мен мағынасын түсіндіругесипатталады, адамзат өміріндегі орнында, өзінің өмірлік мақсатын және дәл өмір мағынасының негізінде таңдайды және оның өмір жолын қалыптастырады [5,145б].
Адам өмірдің мәні туралы мәселені өзі шешпейінше, ол қалыптаспаған дүниетанымның иесі болып табылады [6,36б].
Е. Трубецкой "өмірдің мағынасы" ұғымының өзі кең және тар мағынаға ие екенін айтты. Кең мағынада бұл категорияда ол "бір нәрсе туралы жалпы мағыналы ой, және бұл мағынада құнды және мақсатсыз айырмашылықсыз ойда көрініс табуы мүмкін барлық мағынаға ие"дегенді білдіреді. Тар мағынада-"өмір сүру тұр ма, өмір оң құндылыққа, жалпыға бірдей және сөзсіз құндылыққа ие ма, әркім үшін міндетті құндылық [7,7б].
Өмір мағынасының құрылымы Л.Н. Коган бойынша, ол өмірдің шешуші мақсаты бірқатар жеке мақсаттарға, ал өз кезегінде ахуалдық мақсаттарға бөлінеді деп пайымдайды. Бұл өмірдің мағынасы тек мақсаттардың жиынтығы емес, олардың иерархиясы. Өмір мағынасы қандайда бір мақсаттарға қатысуында, ол арқылы ашылуы тиіс, бірақта кейбіреуінде нақтырақ жағдаяттарда мақсаттардың қайшы келуі мүмкін. Алайда, философтардың пікірінше, жағдаяттардың мақсаттардан өмірдің мағынасының қалыптасуындаәсерін көрсетеді және жүзеге асыруға көмектеседі[8, 229б].
А.А. Мелик-Пашаев өмірдің мағынасы өмірді толтыратын ретінде түсіндіріледі; күшті, тұрақты қызығушылық, сіз өмір сүргіңіз келетін бір нәрсе үшін ынта жігеріңіз. Адам өмірінің мағынасы бар болуы өмірлік жағдай шегінен тыс тұрақты мақсатқа ұмтылуда көрінеді, бірақ тұтастай алғанда нақты болмыс емес[9,112б]
Енді З. Фрейд өзінің алғашқы еңбектерінде мағына ұғымын енгізген мазмұнға тоқталайық. Оның тиісті мәліметтері біржақты қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді. З. Фрейд еңбектеріндегі мағыналық ұғымдарды талдауға арналған арнайы зерттеуде Р. Шоп әртүрлі контекстегі мағынаның төрт түрлі түсіндірмесін анықтады. Алғашқы мағына түсінігінде түс көру мағынасы немесе символдың мағынасы - бұл ойлаудың процесі, берілген түс көру немесе символмен алмастырылатын ақыл-ой мазмұны. Екінші түсінік мағынаны берілген психикалық әрекеттің мақсатымен немесе ниетімен анықталады. Үшінші түсінікте сол актінің маңыздылығын көрсететін қосымшамен ерекшеленеді. Сонымен, төртінші түсінік әрекеттің мағынасы оның артындағы жасырын себептермен анықталады. Әдетте, бұл мотивтер іске асырылмайды, бірақ кей уақытта іске асырылуыда мүмкін[10,69б].
Индивидуалды өмір мағынасы, А. Адлер бойынша, өмірді тұтастай түсінудің кілті болып табылады. Өмірдің мағынасы тұлғаның жеке әрекеттерінің жемісі. А. Адлер өмірдің мағынасы туралы 1924 жылы арнайы мақала жазды, онда былай айтты: өмір мағынасы жекеленген қиялдардан құралмайды... мақсаттан, шарттардан сипатталып, қалыптасады.А. Адлер өмір мағынасы адамзат болмысындағы үш объективті аспектілерденқұралады үш іргелі өмірлік проблемалар туралы өз түсініктерімен байланыстырады. Адам өмірінің нақты жағдайларында: жердегі өмір фактісі еңбек пен кәсіби өзін-өзі анықтау проблемасын туғызады; қоғамдағы адам өмірінің фактісі тұлғааралық қатынастар, ынтымақтастық және достық проблемасын туғызады; екі жыныстың болуы фактісі олардың арасындағы қарым-қатынас, махаббат және неке проблемаларын тудырады. Өмірдің мағынасы, А. Адлер бойынша, осы үш проблемамен анықталады және үш өмірлік проблеманы дұрыс шешу бізге өмірдің мағынасын табуға көмектеседі[11,22б]. Өмір мағынасының А. Адлер тұжырымдамасы өмірлік мағына түсінігіне бей жай қарамайды. "Егер біз өмірдің мағынасын түсінетін болсақ, -- деп жазады ол. Бізде ортақ мақсат болар еді, және барлығымыз осы мағынаны жүзеге асыру міндетіне қызмет етуге барлық күш-жігерімізді жұмсар едік. Біздің өміріміздің мағынасы ұмтылысымыз үшін компас болар еді. Әзірше біз мұндай мағынаға ие емеспіз, біздің күнделікті мағыналарымыз әр алуандығымызға ақыл - ой ғана емес, сезіміміз тұрақсыз және өзара оңай ауысатын сияқты көрінеді.
Ешбір адам мағынадан алшақтайда, қашада алмайды. Сіз құбылыстардың дұрыстығына, ақиқаттылығына өмір мағынасы арқылы көз жеткіземіз.
Өмір мақсатын түсіну біз үшін әртүрлі бытыраңқы іс-әрекеттердің негізінде жатқан жасырын өмірлік мағынаны түсінуге үйретеді, өйткені біз олардың біртұтас бөліктерін көре бастаймыз. Керісінше, біз бөліктерді зерттеген кезде, әрине, біз оларды осы бүтін бөлік ретінде көреміз. Жанның дамуы органикалық өмірдің дамуына ұқсас. Әрбір адамда өзекті өмірлік жағдайда оған мүмкін болатын нәрсеге қол жеткізу үшін, болашақтың нақты мақсатын тұжырымдау арқылы қазіргі кездегі кемшіліктер мен қиындықтарды жеңу үшін қажетті мақсат тұжырымдамасы немесе идеалы бар. Осы нақты мақсат пен ниетке ие бола отырып, адам кез келген проблемаларды шеше алады, өйткені онда тұлғаныың болашақ табысы өмір сүреді. Мақсатсыз индивидтің қызметі ешқандай өмірлік мағынасының қалыптаспағанын сипаттайды. Бұл мақсатты бекіту -- оған нақты форманы беру - балалық шақтың қалыптасу кезеңінде ерте кезеңде болуы керек. Прототип немесе болашақ кемелденген тұлға үлгісінің сипаты дәл осы уақытта қалыптасады. Бұл процесс қалай жүретінін елестетуге болады. Әлсіз бола отырып, бала өзінің толық еместігін сезінеді де және қиын жағдайға ұшырауы мүмкін. Алайда, ол өзіне - өзі таңдаған мақсатпен анықталған бағытта дамуға деген ұмтылысы арқылы өмірдің мағына түсінігі реттеледі[12,3б].
Аналитикалық психологияның негізін қалаушы К.Г. Юнг өмір мағынасы өмірлік қиындықтарды түсінгенде және сол қиындықтарды жеңгенде қалыптасады деген тұжырымдама жасаған. Адам қиын сынақтардың мағынасын түсінсе, оған төтеп бере алады. Барлық қиындықтар осындайөмірлік мағынаны құру үшін пайда болады[13,182б]. К.Г. Юнг тұжырымдасы, өмірлік мағына адамның күнделікті нан алуы, отбасын асырауы және бала өсіруі қажеттілігінен асыра шығарып салуға болмайды деп жазады. Өмір мағынасы рухани немесе мәдени мақсаттардың болуымен реттеледі, өмірдің мағынасына ұмтылуы рухани денсаулық шарттарымен сипаталады.
Өмірлік міндет туралы түсінік В. Франклдың жеке тұлға теориясы мен психотерапиясында егжей-тегжейлі зерттелген. В. Франкл өзінің ілімінде үш негізгі бөлікті бөліп көрсетеді: мағынаға ұмтылу туралы ілім, өмірдің мәні туралы ілім және ерік бостандығы туралы ілім. Адамның өз өмірінің мағынасын іздеуге және жүзеге асыруға ұмтылысын В. Франкл барлық адамдарға тән және тұлғаның мінез-құлқы мен дамуының негізгі қозғаушы күші болып табылатын туа біткен мотивациялық үрдіс ретінде қарастырады. Бұл " Өмірлік мағына - адамзаттық феномен, себебі, жануарды ешқашан өз өмірінің мағынасын туралы түсінік алаңдатпайды[14,14б]. Өмірлік бақылаулардан, клиникалық практикадан және әртүрлі эмпирикалық мәліметтерден В. Франкл өмір сүруі және белсенді әрекет етуі үшін адамзат іс-әрекетке ие мағынаға сенуі тиіс деген тұжырымдама келтірді.
В. Франкл өмірлік-мағына болмауы адамда экзистенциалды вакуум тудырады деп тұжырымдады. Көптеген клиникалық зерттеулермен нығайтылған В. Франклдың бақылауына сәйкес экзистенциалды вакуум батыс және Шығыс Еуропа елдерінде соғыстан кейінгі кезеңде және АҚШ-та әлі де үлкен ауқымда таралған ерекше "ноогенді невроздарды" туындататын себеп болып табылады. Мағына әрқашан болмастың алдында жүруі тиіс. Мағынаның негізгі функциясы - болмыстың қарқынын дамыту болып табылады. [15,12б]. Демек, адамзат мағынаға ұмтылыс жасамаса, фрустрацияны немесе вакумды сезінеді.
Өмір мағына туралы түсініr кез келген адамды жынысына, жасына, ақыл-ойына, біліміне, сипатына, ортасына, сондай-ақ діндарлығына және діни нанымына қарамастан өмір мағынасы түсінігіне қол жеткізе алады[16,274б]
Өмір мағынасы жөніндегі мәселені қозғайтын адамзат емес - өмір өзі бұл сауалды адамзаттың алдына қояды, ал адам оған күнделікті және сағат сайын сөзбен емес, іс-қимылмен жауап беруге талпынады.
"Өмірдің мағынасы" - ол шын мәнінде бар ма, әлде жоқ па, - қандай да бір мәңгілік бастама ретінде ойлану керек. Уақыт бойынша жасалатын барлық нәрсе, пайда болатын және жойылып бара жатқан нәрсенің барлығы, тұтас өмірдің бір бөлігі және үзіндісі бола отырып, сол арқылы оның мағынасын анықтай алмайды. Адам жасаған әр жұмысы оның өмірінен, рухани табиғатынан туындайтын нәрсе. Адам өмірінің мәні, кез келген жағдайда, адам оған сенетін нәрсе болуы керек, ол оның өмір сүруінің біртұтас, өзгермейтін, берік негізі болып табылады. Адамзат өзі жүзеге асыратын барлық істерін үлкен жетістік деп санайды және сол жетістіктер арқылы адамзат өз - өзіне өмірдің мағынасын қалыптастырып отырады. Өмір мағынасы жоқ болса, егер істеген іс - әрекеттердіұқпаса, білмесе, онда бәрі босқа тұжырымдалады. Өмір мағынасы дамитын болса, адам өз әркеттерін түсінеді, және өмір мағынасы адамды шынайы ұлы істерге шабыттандыра алады. Мағына түсінігінің астарында ұтымдылық, парасатты сөздер жатыр[17,19б]. Біз салыстырмалы мағынада ұтымдылық, парасатты сөздер адамзатты белгілі бір орынды, мақсатқа жетелейтін немесе оны жүзеге асыруға көмектесетін қасиет екенін білеміз.
Қоршаған орта, объектілер мен жағдайлар тек әрекет етуші субъектіге қатысты ғана мағынаны білдіреді. Ж. Нюттеннің пікірінше, мағына - жағдай мен мотивацияның арасындағы байланыс. Сайып келгенде, ол ... белгілі бір функционалдық қасиеттері бар әлемнің белгілі бөліктері арасында болатын қатынастар және сол арқылы байланысады. Мағыналардың қайнар көздерін нақты мінез-құлық құрылымдарынан іздемеу керек. Алайда мінез-құлықтың әр түрлі формаларында инвариантты мағыналарды анықтауға болады. Нысандар мен жағдайлардың мағыналары тікелей көрінбейді. Маңызды жағдаяттарды адам ақпаратты өңдеуде және әлемнің тұжырымдамалық бейнесін құруда жасайды. Жағдайлар мен заттардың мағынасы белгілі бір мінез-құлықты қолдайды және оған бағыттайды[18,171б].
Р. Харре әлеуметтік өзара әрекеттестікте болатын бес иерархиялық өмірлік мағынаны бөлді. Төменгі деңгей әдейі әрекетпен, екіншісі -- әдейі әрекетті жүзеге асырумен, үшіншісі -- оның жанама әсерімен, төртіншісі -- әрекеттің болашақ салдарларымен және бесінші, "герменевтикалық" деңгей іс-әрекеттің практикалық әсерлерінің шегінен шығумен байланысты және іс-қимылдың экспрессивті жоспарын талдау жазықтығында ғана мағынаға ие болады. Іс жүзінде емес, экспрессивті аспект іс-әрекеттің жасырын мәнін анықтайды, Әлеуметтік мағыналар жүйесімен тұлғалық мағына жүйесі бір - бірімен байланысты[19.281б]. Тұлғалық мағына әлеуметтік мағына есебінен қалыптасады.
А.Н. Леонтьев тұжырымдамасыменмағына түсінігі: Мағына адамзаттың сана-сезімінде, өзінің өміргеқарым-қатынастарын тікелей сипаттайтын және жүзеге асыратын құндылық ретінде пайда болады[20,278б].
Біздегі мағына әрқашан бір дүниенің мағынасы болып табылады[21,96б].
Іс-әрекеттің мағынасы тұлғаның мотивтерімен өлшенеді, бірақ ол өздігінен сипатталмайды.Мағынаны таным процестерінен сыртта қалыптастыру мүмкін емес, жағдайды түсінбегеннен, іс-әрекетпен мақсаттың мотивке қатынасы іс-әрекеттің салдарын күтпеген жағдайда оболуы мүмкін[22,119-120б].
Б.С. Братусь (1988) мағынаның қалыптасуы адам тіршілігінің маңызды аспектілерінің бірі ретінде қарастырады. Ақыл-ой аппаратының құрылымында ол мағыналық бағыдардың қалыптастыруға, өмірдің жалпы мағынасы мен мақсатын, басқа адамдармен қарым-қатынасты анықтауға жауап беретін арнайы (жоғары) деңгейді анықтайды.
Б.С. Братусь тұлғаның мағына саласында бірқатар сапалық ерекшеленетін деңгейлерді анықтайды. Ең төменгі, нөлдік деңгей - бұл нақты жағдайларда мақсатқа жетудің объективті логикасымен анықталатын прагматикалық, жағдайлық мағыналар. Келесі, бірінші деңгей - жеке пайдаға, ыңғайлылыққа, беделге және т.б. анықталатын эгоцентрлік. Екінші деңгей - топтық; оған семантикалық шындыққа деген көзқарас шағын топпен, адамның жақын ортасымен анықталады. Үшінші деңгей - проциалдық; оған әлеуметтік және әмбебап, яғни моральдық-семантикалық дұрыс бағдарлау кіреді[23,100б.]. Кейінірек бұл деңгейлерге тағы бір деңгей қосылды - бұл деңгей мағыналық қарым-қатынас Құдаймен байланыс сезімінен туындайды[24,38б].
Мағына түсінігін зерттеген отандық ғалымдарды зерттеулерін 3 кезеңге бөліп қарастырсақ.
Бірінші кезең, 1930 жылдардың аяғы мен 70-жылдардың ортасы - А.Н. Леонтьевтің мағынасы (тұлғалық мағына) түсінігін түсіндірме ұғымы ретінде енгізу және оның генетикалық, құрылымдық және функционалдық тұрғыдан жан-жақты теориялық және эксперименттік дамуы.
Екінші кезең-1970 жылдардың ортасынан аяғына дейін-бұл бірқатар авторлардың (А.Г. Асмолов, Б.С. Братусь, В.К. Вилюнас, В.В. Столин, Е.В. Субботский, О.К. Тихомиров) жаңа, ұқсас ұғымдардың енгізілуі: мағына туралы оқыту, мағынаны орнықтыру, мағынаның конструктивтілігі, операционалды мағына және т.б.
Ал үшіншісі-1980ж. басында мағыналық реттілікті жіктелу пайда болуымен сипатталады Е.Е. Насиновская , "динамиканың мағыналық жүйесі" (А.Г. Асмолов), "тұлғаның мағыналық саласы" (Б.С. Братусь), мағыналық динамика тұжырымдамалары (Ф.Е. Василюк), мағыналық өзін-өзі реттеу тұжырымдамалары (Б.В. Зейгарник, В.А. Иванников) сияқты ұғымдарды интеграциялау кезеңі.
Д.Л.Леонтьев бойынша, мағына:
1) Мағынасы субъектіні объективті шындықпен байланыстыратын нақты қатынастардан туындайды.
2) Мағынада әрекет бар.
3) Мағыналық білім оқшауланбайды, біртұтас жүйені құрайды.
4) Мағына субъектінің нақты өмірлік-мағыналық бағдарлар жүзеге асыратын іс-әрекетте қалыптасып, өзгеріс табады [25,96б].
В. Франкл мағынаны уникалдылық деп сипаттайды, яғни өмірдің мағынасы не? деген сұраққа арнайы жауап жоқ. Өмірлік түсінікті экзистенциалды тұрғыда алғанда өмір мағынасы жоқ. Бұл репортердің гроссмейстерге қойған сұрағына ұқсас: Енді, маэстро, шахматтағы ең жақсы қадам қандай? Осы сұрақтардың ешқайсысына жалпы жауап беруге болмайды; біз әрқашан нақты жағдайды және нақты адамды ескеруіміз керек. Сонымен бірге автор тұтастай адамзатқа тән мағыналар туралы айтады. Мағыналардың бұл түрлері құндылық болып табылады. Осылайша, құндылықтарды қоғам немесе тіпті бүкіл адамзат тап болатын әдеттегі жағдайларда кристалданатын мағыналық әмбебап ретінде анықтауға болады. Біріншіден, өмірге біз беретін құндылықтар, екіншіден, өмірден біз алатын құндылықтар, үшіншіден, өмір мен тағдыр арсында өзгертуге келмейтін құндылықтар.
В. Франкл құндылықтардың үш тобын бөледі: (1) жасампаздық құндылықтар (шығармашылық құндылықтар); (2) тәжірибе құндылықтары және (3) қарым-қатынас құндылықтары.
Жасампаздық құндылықтар - бұл өнімді шығармашылық әрекеттерде жүзеге асырылатын құндылықтар. Құндылықтардың бұл категориясын, әдетте, адам жұмыс барысында іске асырады. Тәжірибе құндылықтары, аты айтып тұрғандай, адамның тәжірибесінде жүзеге асады, әсіресе оларды сүйіспеншілікпен іске асыруға болады. Соңғы құндылықтар тобы адамның өмірінде оның өмірін шектейтін факторлар болған кезде туындайды; адамға әсер ете алмайтын және өзгерте алмайтын нәрсе; қарым-қатынас құндылықтары осындай шектеулерге қатысты жүзеге асырылуы мүмкін. Қарым-қатынастар құндылықтарының мағынасы адамзаттың өз-өзін еріксіз жазалайтыны көрініс береді; Осылайша, қарым-қатынаста құндылықтарадамзатқа тиесілі үлес болып табылады[26,118б].
ХХ ғасырдың аяқталуы адам өмірінің құндылықтарын түсіну мәселесін ғылыми білімнің алдыңғы қатарына шығарды, сол арқылы ғылымның қазіргі, аксиологиялық, даму кезеңін белгілейді. Алайда, адами құндылықтар мен құндылық бағдарлары әрқашан білімнің жеке салалары ретінде қалыптасуы мен дамуы барлық кезеңдерінде философия, этика, әлеуметтану және психологияны зерттеудің маңызды объектілерінің бірі болып келді.
Г.П. Выжлецов философияның онтологиялық, гнесеологиялық және аксиологиялық даму кезеңдерін байланыстыра отырып, олардың әрқайсысына негізгі талданатын құндылықтар мен идеалдар - игілік, бақыт және рухани еркіндік бөледі[27,65б].
1933 жылы К. Марбе құндылықтар туралы былай жазды: "ерекше жеке құндылығы бар тұлға, осылайша ол өмірдің жеткілікті кезеңінде модификацияланған, ал жеке құндылығы жоқ болған жағдайда, жеке тұлғада басқа қондырғыға тез жол беретін өтпелі қондырғы құрылады."[28,48б].
Адам мен қоғам құндылықтары мәселесі басынан бастап өз саласының жоғары (В.В. Вундт терминінде) тақырыбына айналып, маңызды орынға ие болды. В.Дильтейдің тұжырымдамасы бойынша, сипатталуы немесе түсіністігі психологиялық талдаудың негізгі тақырыбы рухани өміргетиесілі, оған біздің идеяларымыздың негізгі байланыстары құндылықтарды үнемі анықтауға негізделеді, ерік-жігеріміздегі дағдыларды, басым мақсат идеялармен сипатталады, біз ережелерді жиі танымайтын болсақ та, біздің әрекеттеріміз ережелерге бағынады[29,336б]. Рухани өмірдің мазмұны дегеніміз - эмоциялар, сезімдер, олар құндылықтың жеке көрінісі болып табылады[29,344б]. Сонымен, рух психологиясындағы тұлғаның құндылық саласы қосарлы сипатқа ие, оның ішінде қоғамдық санада бар субъективті бағалау мен нормалар мен идеялар бар.
Австриялық психологиялық мектепте (А. Мейнонг, X. Эренфельс, И. Крейбиг) құндылықтар тек субъективті құбылыс ретінде түсініледі. Х. Эренфельстің пікірі бойынша объектінің мәні оның қалауымен анықталады, ол өз кезегінде ләззат алу мүмкіндігімен анықталады. Демек, құндылықтардың иерархиясы объектілердің ләззат немесе наразылық әкелу қабілетінің негізінде құрылады. А. Мейнонг құндылық ұғымын белгілі бір субъективті құндылық сезімін бастан өткеру мүмкіндігін төмендетеді[30].
Бихевиоризмде құндылықтар адам табиғатын ғылыми тұрғыдан зерттеу саласынан мүлдем алынып тасталады. Б. Скиннердің пікірінше, құндылық туралы пікірлер тек ғылым жолын қалдырған дұрыс жолға түседі. Біз кішкентай әлеуметтік өзара әрекеттесулерді және басқа мәдени құбылыстарды физикалық технологиядағыдай дәлдікпен жоспарлауды және өлшеуді үйренген кезде, құндылықтар мәселесі өздігінен жойылады . Бихевиоризм иелері үшін этика, мораль және құндылықтар - ассоциативті оқытудың негізгі нәтижесі[31,339б].
Дж. Роттер өзінің әлеуметтік білім беру теориясында бекіту құндылығы деген терминді қолданады, ол оны қабылдау мүмкіндігі бірдей адам бір күшті басқасынан артық көретінін түсінеді. Бекіту құндылығы қатар, адамның мінез-құлқы қажеттілік мәні арқылы да анықталады, бұл қажеттіліктердің негізгі санаттарына жататын бекітіу құндылығының жиынтығының орташа мәні болып табылады. Бекіту құндылығы күтілетін мәні сыртқы әлеуметтік жағдайдың субъективті бағасына байланысты[32,412б].
Классикалық психоанализ 3. Фрейд тұлғаның дамуындағы ішкі биологиялық факторларға назар аударады. Дж. Фейдимен және Р. Фрайгер жазғандай: З. Фрейдтің барлық ойлау қабілетінде дененің эмоционалдылық тәжірибе негізінде жалғыз-ақ көзі екендігіне сипатталған. Ол барлық психикалық құбылыстардың мидың физиологиясына тікелей және жанама түсіндіруге болатын уақыт келеді деп санады[33,75б].
Адам мінез-құлқының, психоанализдің негізі ләззат қағидатына сәйкес биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыруға импульс ретінде қызмет ететін бейсаналық инстинктивті Ид. З. Фрейдтің пікірінше, Ид құндылықтарды, жақсылық пен жамандықты, имандылықты білмейді
Э. Фроммның айтуы бойынша, классикалық психоанализдің негізгі функциясы құндылықтық пайымдаулар мен этиканың нормалары арқылы сипатталады, бұл олардың иррационалдығы - және көбінесе бейсаналық - қалаулары мен қорқыныштардың рационализациясынанегізделуі, осылайша объективтілік мәнге ие бола алмайтындығын сипаттайды[34,24б]. Э. Фромм адамның өмірдің мағынасы туралы сұраққа жауап іздеудің және ол өмір сүруге тиісті нормалар мен құндылықтарды анықтауда қажеттілікке ие екенін ескермеуге болмайды деп нақты айтады. Оның теориясы мен З. Фрейдтің теориясынан басты айырмашылығы ол мінездің негізін либидо да емес, адамның әлеммен қарым-қатынасының нақты формаларынан көрді. Э. Фроммның айтуынша, адам ассимиляция (заттарды алу және тұтыну) және әлеуметтену (басқа адамдармен қарым-қатынас орнату) процестері арқылы әлеммен байланысты болады. Бұл процестердің көрінісі мен корреляциясының ерекшеліктері жеке тұлғаның тиісті құндылық жүйесіне бағдарлануын анықтайтын әлеуметтік сипаттаманың сол немесе басқа түрін құрайды.
Сонымен, жоғарыда аталған биологиялық теорияларда тұлға туралы идеяларды дамытуда адамның жалпы мінез-құлқын әлеуметтік тұрғыдан жайластыру идеясын кезең-кезеңімен қабылдаудан және сәйкесінше құндылық бағдарлары мәселесін шешуден тұратын жалпы заңдылық анықталады. Алайда, тұлғаның маңызды құндылық бағдары гуманистік және экзистенциалды психологияда.
С. Роджерс жеке тұлға теориясының орталық тұжырымдамасы өзін құрайды, оны ұйымдасқан, қозғалмалы, бірақ дәйекті тұжырымдамалық модель ретінде мен , немесе өзім, сонымен бірге осы ұғымға қолданылатын құндылықтар жүйесі ретінде анықтайды . Оның пайымдауынша, ішкі және сыртқы құндылықтар, егер оларды физиологиялық аппарат дененің сақталуы мен нығаюына ықпал ететін болса, - осындай сәтте мәдениеттерде негізделге әлеуметтік құндылықтар игеріледі[35,46б]. Алайда, С. Роджерс құндылық идеяларының негізі ретінде пайда болған тәжірибелерден хабардар болу қажеттілігін айтады.
А. Маслоу атап өткендей, дені сау адамзат дұрыс таңдауды биологиялық және рухани мағынада да жасай алады[36,209б]. Таңдалған құндылықтар және шын мәнінде дұрыс таңдау - өзін-өзі көрсетуге әкелетін құндылық. Адамның ең жоғары құндылықты таңдауы оның табиғатымен алдын-ала анықталады. Еркін таңдауды ескере отырып, адам өтірік, өтірік емес, жақсы, жаман емес, ақиқатты таңдайды.
Г. Олпорт көптеген жеке құндылықтардың қайнар көзі - бұл қоғамның адамгершілігі деп санайды, сонымен қатар моральдық нормалардан туындамайтын бірқатар құндылық бағыт-бағдарлардысипаттады, мысал ретінде, қызығушылық, эрудиция, қарым-қатынас және т.б. Моральдық нормалармен құндылықтар сырттан келетін күшейтулер арқылы қалыптасып, сақталады. Г. Олпорт әрекетті мақсатқа алмастыру, сырттағы құндылықтарды ішкі құндылықтарға алмастыру, функционалды дербестік атайды, оны білім категорияларын маңыздылық категорияларына айналдыру процесі ретінде түсінеді. Құндылық өзіндік жеке мағына болып табылады. Бала үшін кез - келген іс-әрекеттің мағынасы маңызды болса, онда ол құндылықтар жүйесіненорын алады[37,133б].
Құндылықтармен қабілеттік дамуына әсер ететін қоғамдық нормативтер бар. Олар: лингвистика, логика - математика, қоршаған орта, музыка, кинестетика, тұлғааралық және тұлғаішілік қарым - қатынас, өзін - өзі түсіну[38,238б].
Мағыналы факторлардың бірігуі арқылы құндылықтар қалыптасты. Отбасы және махаббат, индивидуализм, жұмыс, мағына бұл құндылықтар - Өзін - өзі нақтылау Екінші фактор, қысқа және ұзақ мерзімді құндылықтар - салт - дәстүр. Үшінші фактор, қажеттіліктерді еркін қанағаттану. Төртінші фактор, индивидуалды құндылықтар өзін - өзін табу, рефлексия - жеке қасиет және өзін - өзі сақтау. Бесінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс: 78бет, 5 сурет, 11 кесте, 73 әдебиет, 4 қосымша
Кілттік сөздер: Өмірлік-мағыналық бағдар, студент, құндылық, құндылықтық бағдар, зкзистенция.
Зерттеудің мақсаты: Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні: Өмірлік-мағыналық бағдарлардың психологиялық ерекшелігі.
Зерттеу обьектісі: Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің 4 курс студенттері.
Зерттеудің міндеттері:
1) Психология ғылымында өмірлік мағына және өмірлік мағыналық бағдарларды зерттеген теориялық зерттеулерді талдау;
2) Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшелігін эксперименттік зерттеу;
3) Эксперименттік зерттеу нәтижелерін математикалық - статистикалық талдау;
4) Зерттеу нәтижесін қорытындылау, ұсыныстар беру.
Зерттеу әдістемелері:
1) Д.А. Леонтьев өмірлік мағыналық бағдарлар тесті;
2) В.Ю. Котляков өмірлік мағыналар жүйесін зерттеу әдістемесі;
3) А. Лэнгле, К.Орглер экзистенция шкаласы;
4) М.Рокич әдістемесі Құндылықтық бағдар;
Зерттеудің нәтижесі:
Студенттің өмірлік-мағыналық бағдарларының ерекшелігін қарастырған зерттеу жұмысы психология ғылымындағы теориялық - эксперименттік зерттеулердің қатарын толықтырады. Мазмұны бойынша психологиялық - педагогикалық, мәнділігі бойынша әлеуметтік - психологиялық болып табылатын. Зерттеуде студенттердің өмірлік-мағыналық бағдарларымен қатар құндылықтық бағдарлары қарастырылды. Гуманитарлық және жаратылыстану бағытында оқитын студенттердің өмірлік-мағыналық бағдарларында ерекшелік бар деген болжам толықтай дәлелденді.
РЕФЕРАТ
Дипломнaя работа: 78 стрaниц, 5 рисунков, 11 тaблиц, 73 литературы, 4 приложении.
Ключевые словa: смысложизненные ориентации, студент, ценность, ценностные ориентации, зкзистенция.
Цель исследoвaния: изучение психологических особенностей смысложизненных ориентаций студентов.
Предмет исследования: психологические особенности смысложизненных ориентаций
Объект исследования: студенты 4 курса Казахского национального университета им.Аль-Фараби.
Задачи исследования:
Анализ теоретических исследований, изучающих жизненный смысл и смысложизненных ориентаций в психологической науке;
Экспериментальное исследование психологических особенностей смысложизненных ориентаций студентов;
Математический и статистический анализ результатов экспериментальных исследований;
Aнaлизирoвать рeзультaт эксперимента, дать рекoмендaцию.
Методики исследования:
1) Тест смысложизненных ориентаций Д.А.Леонтьева;
2) Методика Система жизненных смыслов В.Ю.Котлякова;
3) Шкала экзистенции А. Лэнгле, К. Орглер;
4) Методика Ценностные ориентации М.Рокич.
Результаты исследования:
Исследовательская работа, предусматривающая особенности смысложизненных ориентиров студента, дополняет ряд теоретико-экспериментальных исследований в психологии. По содержанию, по значимости, является психолого-педагогической, социально-психологической. В ходе исследования наряду с жизненно-смысловыми ориентирами студентов были рассмотрены ценностные ориентиры. Было доказано, что студенты гуманитарного и естественно научного направлений имеют отличительные черт смысложизненный направленности.
ABSTRACT
Diploma work:78 pages, 5 figures, 11 tables, 73 literature, 4 Appendix
Key words: meaning-life orientations, student, value, value orientations, existence.
The purpose of the research: to study the psychological features of students ' life orientations.
Subject of the research: psychological features of life orientations
Object of the research: 4th year students of al-Farabi Kazakh national University.
Research objectives:
1. Analysis of theoretical research that studies the meaning of life and life orientations in psychological science;
2. Experimental study of psychological features of students ' life orientations;
3. Mathematical and statistical analysis of experimental research results;
4. Analyze the results of the experiment and make a recommendation.
Research methods:
1. Test of life orientations of D. A. Leontiev;
2. Methodology "System of life meanings" V. Kotlyakov;
3. 3. The scale of existence A. Langle, K. Orgler;
4. The method "Value orientations" by M. Rokich.
Research results:
The research work, which provides for the features of the student's vital and semantic orientations, complements a number of theoretical and experimental studies in psychology. In terms of content and significance, it is psychological, pedagogical, and socio-psychological. In the course of the research, along with the students ' vital and semantic orientations, the value orientations were considered. It was proved that students of the Humanities and natural Sciences have distinctive features of life-meaning orientation.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРЛІК МАҒЫНАЛЫҚ БАҒДАРЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Өмірлік мағына және құндылықтар түсінігі психологиялық феномен ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Психология ғылымындағы өмірлік мағыналық бағдарлардың теориялық зерттеулерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3 Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
1.4 Бірінші бөліп бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРЛІК МАҒЫНАЛЫҚ БАҒДАРЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІН ПРАКТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 Психодиагностикалық зерттеу әдістемелерін және таңдау көлемін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.2 Зерттеудің нәтижелерін талдау және интерпретациялау ... ... ... ... ... ... .54
2.3 Зерттеу мәселесіне қатысты психологиялық ұсыныстар ... ... ... ... ... ... 73
2.4 Екінші бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Пайдаланылған әдебиеттертізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қосымшалар.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмыста алға қойылған мақсатпен міндеттерге байланысты мәселелер теориялық және эксперименттік тұрғыдан зерттелінді. Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктері тақырыбын толықтай ашу үшін ең алдымен өмірлік мағына түсінігімен таныстық. Келесіқарастырылатын - өмірлік-мағыналық бағдарлану. Өмірлік-мағыналық бағдарларды қарастырған психология ғылымындағы теорияларды талқыладық. Келесі қарастырылған тақырыпша бойынша студенттердің өмірлік мағыналық бағдарлануын зерттеген зерттеулерге сүйеніп қарастырдық. Сонымен қатар, студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктері зерттеліп, өмірлік мағыналық бағдарлары қалыптасуы үшін ұсыныстар беріліп теориялық бөліп қорытыланды.
Оқу процесінде студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларын ашатын стратегия университетте ерекше орын алуы керек. Сонымен бірге, өмірдің мәні адамның пайда болуына ықпал ететін, оның пайда болуының өзіндік ерекшелігі, қалыптасу кезеңдері бар ерекше психикалық форма деп түсіндіріледі. Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарлануы өмір сүру жағдайларына, қоршаған ортасына айтарлықтай әсер етеді.
Өмірдің мағынасы адам үшін ең маңызды мақсат, оның өмірлік белсенділігін, мінез-құлқын, әсіресе қиын жағдайда, өмірінің бұрылу нүктесінде нақты анықтайтын маңызды идея ретінде сипатталады. Зерттеулерде көрсеткендей, қазіргі адамдардың негізгі өмірлік мағынасы мазмұны жағынан өте маңызды болғанымен, оқшауланған және әлеуметтік құнды ұмтылыстардан оқшауланған және материалдық қолдау, ақша алу, үй сатып алу және т.б. құндылықтарға бұрмаланған. Біздің ойымызша, өмірдің мұндай мәні жасөспірім кезеңінде жеке тұлғаны қалыптастырудың оң факторы бола алмайды. Тәжірибеде көрсеткендей, өзін-өзі танудың, өмірден қанағат алудың ең жоғары құндылықтары жалпы әлеммен, адамзатпен, қоғаммен және басқалардың әл-ауқатымен байланысты жоғары деңгейлі рухани құндылықтар болып табылады.
Психологиялық құбылыс ретінде өмірдің мағынасы белгілі бір үлкен және кіші мағыналар иерархиясын қамтиды (В.Е. Чудновский). Бұлжүйе өзгеріс тапса, өмірдің мағынасы да өзгереді. Өмірлік - мағыналық бағдарлар жүйесі өмір кезеңдерінде пайда болатын өзгерістерден тұрады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Студенттік уақыттұлға өміріндегі маңызды уақыт болып табылады, бұл кезеңде адам өзінің болашақтағы мамандық таңдауымен анықталады. Студенттің өзіне және өзгеге деген сенімділігі, өнімді іс-әрекетке қабілеттілігі.Сонымен қатар студенттік кезеңде студент жастардың өмірге деген көзқарасы, өмірлік құндылықтары дамып одан әрі күшейіп қалыптасады. Өмірдің әр кезеңінде болған жағдаяттарға сәйкес өмірлік тәжірбиелерімен өмір арнасы толасады. Өмірдің мәні көбінесе адамдардың жеке типологиялық қасиеттеріне, жасына, жынысына, білім деңгейіне және кәсіби оқу мүдделеріне байланысты. Оқу үрдісінің көптеген аспектілері оқиғалардан көрініс табатын студенттердің тағдыры, оқу жағдайындағы, курстан курсқа ауысудың әр түрлі сатылары студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларын көрсетеді. Оқу, оқу процессі, кейбіреулер үшін жұмыс іздеу, емтихан тапсыру және т.б. өмірдің процестері өмірлік мағыналық бағдарларына түзетулер мен түсіндірулер жасайды. Құндылықтардың, көзқарастардың қалыптасуы студент жастардың өмірлік мағыналық бағдарларының қалыптасуына әкеледі. Өмірлік мағыналық бағдарлау жүйесі адамның маңызды белгілерінің бірі, әлеуметтік шындыққа мағыналы қатынасты білдіретін, жетілген тұлғаға тән қасиет. Бұл жүйе көбінесе адамның мінез-құлқының уәжін анықтайды, оның қызметінің барлық аспектілеріне айтарлықтай әсер етеді. Өмірлік мағыналық бағдарлары қажеттіліктер мен қызығушылықтарды қанағаттандыруға байланысты қандай да бір қызметті жүзеге асыруға ішкі дайындығын сипаттайды, тұлғаның мінез-құлқының бағытын көрсетеді. Қазіргі таңда өмірлік мағыналық бағдарлардың дұрыс қалыптаспауының есебінен студент жастардан деструктивті әрекеттерді байқаймыз. Психологтардың пікірі бойынша, егер адамның мақсаты болса, онда деструктивті топтар оны тұзақтай алмайды, нашақорлық пен алкоголизмге қосылмайды. Сол себепті, студент жастардың өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктерін теориялық және эксперименттік зерттеу бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1) Психология ғылымында өмірлік мағына және өмірлік-мағыналық бағдарларды зерттеген теориялық зерттеулерді талдау;
2) Студенттердің өмірлік-мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшелігін эксперименттік зерттеу;
3) Эксперименттік зерттеу нәтижелерін математикалық - статистикалық талдау;
4) Зерттеу нәтижесін қорытындылау, ұсыныстар беру.
Зерттеу пәні: Өмірлік-мағыналық бағдарлардың психологиялық ерекшелігі.
Зерттеу обьектісі: Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің 3-4 курс студенттері.
Зерттеудің мақсатына негізделе отырып, келесі болжамдар ұсынылды: Студенттердің өмірлік-мағыналық бағдарларына оқу бағыты әсер етеді.
Жеке болжам: Гуманитария және жаратылыстану бағытында оқитын студенттердің өмірлік-мағыналық бағдарларында ерекшелік бар.
Зерттеу әдістемелері:
1) Д.А. Леонтьев өмірлік мағыналық бағдарлар тесті;
2) В.Ю. Котляков өмірлік мағыналар жүйесін зерттеу әдістемесі;
3) А. Лэнгле, К.Орглер экзистенция шкаласы;
4) М.Рокич әдістемесі Құндылықтық бағдар;
Зерттеу жұмысының теориялық әдіснамалық негізі:
Психикалық дамудың мәдени-тарихи теориясы (Л.С. Выготский), психологиядағы іс-әрекет (А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн), В. Франкльдің мағынасына ұмтылу теориясы, Дж. Крамбо мен Л. Молиха өмірдегі бағдар түсінігі, жеке тұлғаның мағыналық қатынасы Е. Трубецкой, А.Г. Асмолов, мағына психологиясы Д.А. Леонтьев, өмірлік мағыналық бағдарлар В.Е. Чудновский, тұлғаның эволюциялық тұжырымдамасы және руханияттың дамуы В.Д. Шадрикова, өмірлік мағына түсінігі В. Франкл, В.С. Братусь, Ф.С. Ташимова, құндылықтардың теориялық тұжырымдамалары А. Мейнонг, X. Эренфельс, И. Крейбиг, К. Марбе, Г. Олпорт, Э.К. Қалымбетова.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасу мәселенінің теориялық негіздерін қарастыру;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларының психологиялық ерекшелігін зерттеу барысында алынған нәтижелер мен қорытындыларды студенттерге бағыт - бағдар беретін психологиялық қызмет жүйесінде, мен концепциясын диагностикалау мен коррекциялауда, сонымен қатар, құндылық, өмірлік мағыналық бағдар дәрежесін көтеру мақсатында сол анықталған нәтижелерге сүйене отырып психология мамандығы бойынша керек нақты пәндерді анықтауда қолдануға болады.
Таңдау тобы: Зерттеу жұмысы екі топ таңдалынып алынды. Зерттеудің мақсатына жету үшін Қазақ ұлттық университеті, механика-математика факультетінде және тарих, археология және этнология факультетінде білім алатын 3-4 курс студенттері таңдалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымша тіркелген материалдардан тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - бет, қолданылған деректер тізімі - әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу жұмысының кезеңдері :
1) Зерттеу жұмысының бірінші кезеңінде студенттердің өмірлік мағыналық бағдарларына байланысты теориялық зерттеу қарастырылды.
2) Зерттеудің екінші кезеңінде зерттеудің негізгі эксперименттік бөлімі жасалды.
3) Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысының нәтижелері алынып, ұсыныстар беріліп, негізгі қорытындылар алынды.
Зерттеу базасы: Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің 3-4 курс студенттері.
1. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨМІРЛІК - МАҒЫНАЛЫҚ БАҒДАРЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
3.1 Өмірлік мағына және құндылықтар түсінігі психологиялық феномен ретінде
Қазіргі таңдаөмірлік мағына түсінігіне байланысты көптеген әртүрлі анықтамалар бар. Ағылшын тіліндегі әдебиеттерде осы түсінікке қатысты мынадай терминдер қолданылады: өмірдің мағынасы (meaning of life), өмірдегі мағына (meaning in life) және өмірдегі мақсат (purpose in life). Өмірдің мағынасын анықтайтын бір анықтаманың болмауына қарамастан, бұл тұжырымдаманың ғылыми анықтамаларының көпшілігінде бірнеше маңызды белгілер бар. Сонымен, белгілі ғылыми анықтамалардың бірі өмір маңызды емес немесе кішігірім мақсаттардан тыс маңызды, хаос шеңберінен шығатын мақсат немесе үйлесімділік бар деген сезім болған кезде мағыналы болып қабылдануы мүмкін деп болжайды. Осы анықтамада және тақырып бойынша ағылшын әдебиеттерінде өмірлік мағынаның үш негізгі компоненті белгіленген: (1) мақсат және, (2) мағына и (3) жүйелілік. Мақсат (purpose) міндеттердің болуын (goals) және өмірдегі бағыттар болжайды. Мағына (significance) адамның өмірінің мәні мен маңызы бар деп санайтын дәрежені білдіреді . Жүйелілік (coherence) белгілі бір болжамды және өмір сүретін адамға өмір мағынасын түсінуге мүмкіндік береді. Бұл анықтаманың соңғы негізгі аспектісі өмірдің мағынасы - бұл субьективті күй: өмірдің нақты мағынасы жоқ; ол субъективті түрде мағыналы немесе мағынасыз ретінде көрініс береді [1,180б].
Жалпы түсіндірмеде, философиялық және лингвистикалық сөздіктердің көпшілігінде мағына мазмұнның синонимі ретінде анықталады. Бұл тек орыс тіліне ғана емес, оның "Sinn" неміс аналогына да қатысты. Ағылшын тілінде жағдай қиындау: тілде этимологиялық жақын sense (мағынасы) ұғымы бар, атап айтқанда, common sense (дұрыс мағына), "to make sense" (мағынаның болуы) сөз тіркестерінде, дегенмен көптеген жағдайларда ғылыми дискуссияда, әдеттегі тілде де орыс ұғымдары мәні және мағынасы бір сөзбен "meaning". аударылады. Француздық sens, керісінше, signification академиялық терминінен әлдеқайда кең таралған. Бұл ұғымның этимологиясы да әртүрлі тілдерге сәйкес келмейді. Орыс тілінде мағына оймен дегенді білдіреді. Неміс тілінде Sinn, М. Босс атап өткендей, cunnan ежелгі грек әдеби етістігінен шыққан, мақсатқа жету жолында болу дегенді білдіреді[2,115б].
Өмір мағынасы өмірді қалай демеу қажет? немесе қалай қолдау көрсету қажет? деген сұрақтармен сипатталмайды, Мен не үшін өмір сүруім қажет? сұрағымен байланысты сипатталады. Адамның саналы, ойшыл жан ретінде өз өміріне және өзіне деген көзқарасы оның өмірінің мағынасы мен мақсатынан көрініс береді. Өмірдің мағынасы - адам өз өмірін бағындыратын, өмірлік мақсаттарды жүзеге асыруға ұмтылатын құндылықтардың бірегейі.
Өмір мағынасы қандай аспектілерден құралады? Бұл сұрақ әрқашан философтардың меншігінде болды. Жауабы екі позицияда қарастырылады: жеке тұлға ретінде және тұлға адамзатың өкілі ретінде.
Өмір мағынасы туралы бастапқы ұғым - индивидтің рухани өмірінің бастапқы элементі, ол қоғамдағы үстемдігі жоғары қоғамдық құндылықтар жүйесіне қарамастан өзін - өзі қалыптастырады. Осы ұстанымдардан өмірдің мағынасы барлық адамзатқа бірегей деп айтуға болмайды. Әрбір адам оны өз ой-пікірлерінде ашады және өз тәжірибесіне сүйене отырып, өзінің құндылықтар иерархиясын қалыптастырады.
Өмірдегі мaғынa түсінігі aдaмзaттың сaнaсының фенoмeні рeтіндe дe сипатталады. Адамзаттың iздeнiстерi aдaмзаттыңэвoлюцияcындағы ұзaқ прoцeспен, oйлay қaбiлeтiндегі рeфлeксивтiлік дaмуы, сaнaсындағы қaлыптacқан дамумен дaйындaлады.
Өмiр мaғынaсы aдaмзаттың өмiрдегі тұжыpымдaмaсындағы, өмiрiндегі сaнaлылық жәнe жaлпылық принциптерін, өмiрлiк мaқсaттарын көрсeтeдi. Пcихoлoгия ғылымында мaғынa түсiнiгi бeлгiлi бiр iс-әрeкет, әрeкeт, oқиғa субъектісі үшін ішкі дәлелді, жеке мағына деп аталады. Адам қандай да бір әрекет жасаса, ол оны неге істеп жатқанын түсінеді және ол үшін мазмұнды болады. Неғұрлым кең аспектіде мағына -- бұл құндылық және бір мезгілде адамның оны өндіру, иелену немесе жүзеге асыру процесінде осы құндылықты бастан кешіруі.
Өмірдің мағынасы әртүрлі өмірлік қажеттіліктерге қатысты анықтауға болады, бірақ олардың арасында өзін-өзі іске асыру қажеттілігін атап көрсетуге болады. Мұндай қажеттілік өзін-өзі көрсетуге, өзін-өзі іске асыруға, өз "мен" танытуға деген қажеттілік деп аталады. Әрине, өмір сүру жағдайы - бұл, ең алдымен, басқа адамдар оны түсінуі мойындауымен сипатталады. Өмір мазмұны - қызмет, еңбек, қажеттілігінің жетекшісі болып табылады. Адам өз өмірінде осы қажеттіліктерді белгілі бір арнада ұштастырады және өзінің тәсілдері арқылы оларды қанағаттандыру шараларын анықтайды. Осылайша өмір мағынасы қалыптасады.
К.А. Абульханова-Славская бойынша, өмірдіңмaғынa түсінігі- бiр дүниегe нe мaқсaтқa жетуі eмec, мoтивтердi iскe aсырy барыcындa пaйдa бoлaтын уaйымның өзi дe өмiрдiң мaғынaсын құpaйды. психoлoгиялық уaйымдaудың тәсiлдері өмiрдің мaғынacының қaлыптacуынa әкeлeдi [3,39б].
A.Х. Мaслoу теoриясыдa өмiр мaғынaсыұғымына қoл жeткiзугe тыpысaды. А.Х. Маслау пирамидасы бойынша, қажеттіліктер жоғарғы және төменгі деп жіктеледі, жоғарғы қажеттіліктер қанағаттану үшін алдымен, төменгі қажеттіліктер өтелуі тиіс. Ең жоғарғы қажеттіліктің өзі өмір мағынасына талпыныс жасайды. Мaғынaғa ұмтылу өзіндік мотивациясы құрайды.
Орыс ойшылдарының ішінде Ф.М. Достоевский, өмірінің барлық кезеңдерінде адамның құпиялары мен сырларын шешеді. Адам жеке тұлға болуы керек. Әр адам қоғамда өзінің жеке басының ізін қалдыруы керек. Өмір мағынасының мәні - адам үшін адамгершілік іспеттес деп айтқан болатын.
Белгілі аспектіде іс-әрекеттік тәсілдің маңызды көрінісі тұлғалық мағына. Тұлғалық мағына анықтамасы адам жасайтын ұғымдарды, іс-қимылдарын және іс-әрекеттерін қамтитын, субъекті әлем туралы жеке білімдерді игерген "мағына-мен үшін" деп ұғынуы, оның қызметі өрістетілетін объектілерге жеке тұлғаның нақты қарым-қатынасының дараландырылған көрінісі[4,192б].Жеке мағынаны адамды белгілі бір әрекетке итермелейтін мағынаны жарыққа шығарушы себептер ретінде де сипаттауға болады
Бұл тәсілдер адамзат өміріндегі нәтижесінде зейін ретінде өмір мағынасын түсіндіреді,адамзат өздерінің өмірлерін және өзін жасаушылардай әрекет етеді, ал өмір мағынасы адамзаттың өзін-өзі тану процесіндегі өмір бойы иемденуі болып табылады. Бұл тұрғыда өмір мағынасы адамзаттың мотивациялық тенденциясы, ол адамзатты өзі мен мағынасын түсіндіругесипатталады, адамзат өміріндегі орнында, өзінің өмірлік мақсатын және дәл өмір мағынасының негізінде таңдайды және оның өмір жолын қалыптастырады [5,145б].
Адам өмірдің мәні туралы мәселені өзі шешпейінше, ол қалыптаспаған дүниетанымның иесі болып табылады [6,36б].
Е. Трубецкой "өмірдің мағынасы" ұғымының өзі кең және тар мағынаға ие екенін айтты. Кең мағынада бұл категорияда ол "бір нәрсе туралы жалпы мағыналы ой, және бұл мағынада құнды және мақсатсыз айырмашылықсыз ойда көрініс табуы мүмкін барлық мағынаға ие"дегенді білдіреді. Тар мағынада-"өмір сүру тұр ма, өмір оң құндылыққа, жалпыға бірдей және сөзсіз құндылыққа ие ма, әркім үшін міндетті құндылық [7,7б].
Өмір мағынасының құрылымы Л.Н. Коган бойынша, ол өмірдің шешуші мақсаты бірқатар жеке мақсаттарға, ал өз кезегінде ахуалдық мақсаттарға бөлінеді деп пайымдайды. Бұл өмірдің мағынасы тек мақсаттардың жиынтығы емес, олардың иерархиясы. Өмір мағынасы қандайда бір мақсаттарға қатысуында, ол арқылы ашылуы тиіс, бірақта кейбіреуінде нақтырақ жағдаяттарда мақсаттардың қайшы келуі мүмкін. Алайда, философтардың пікірінше, жағдаяттардың мақсаттардан өмірдің мағынасының қалыптасуындаәсерін көрсетеді және жүзеге асыруға көмектеседі[8, 229б].
А.А. Мелик-Пашаев өмірдің мағынасы өмірді толтыратын ретінде түсіндіріледі; күшті, тұрақты қызығушылық, сіз өмір сүргіңіз келетін бір нәрсе үшін ынта жігеріңіз. Адам өмірінің мағынасы бар болуы өмірлік жағдай шегінен тыс тұрақты мақсатқа ұмтылуда көрінеді, бірақ тұтастай алғанда нақты болмыс емес[9,112б]
Енді З. Фрейд өзінің алғашқы еңбектерінде мағына ұғымын енгізген мазмұнға тоқталайық. Оның тиісті мәліметтері біржақты қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді. З. Фрейд еңбектеріндегі мағыналық ұғымдарды талдауға арналған арнайы зерттеуде Р. Шоп әртүрлі контекстегі мағынаның төрт түрлі түсіндірмесін анықтады. Алғашқы мағына түсінігінде түс көру мағынасы немесе символдың мағынасы - бұл ойлаудың процесі, берілген түс көру немесе символмен алмастырылатын ақыл-ой мазмұны. Екінші түсінік мағынаны берілген психикалық әрекеттің мақсатымен немесе ниетімен анықталады. Үшінші түсінікте сол актінің маңыздылығын көрсететін қосымшамен ерекшеленеді. Сонымен, төртінші түсінік әрекеттің мағынасы оның артындағы жасырын себептермен анықталады. Әдетте, бұл мотивтер іске асырылмайды, бірақ кей уақытта іске асырылуыда мүмкін[10,69б].
Индивидуалды өмір мағынасы, А. Адлер бойынша, өмірді тұтастай түсінудің кілті болып табылады. Өмірдің мағынасы тұлғаның жеке әрекеттерінің жемісі. А. Адлер өмірдің мағынасы туралы 1924 жылы арнайы мақала жазды, онда былай айтты: өмір мағынасы жекеленген қиялдардан құралмайды... мақсаттан, шарттардан сипатталып, қалыптасады.А. Адлер өмір мағынасы адамзат болмысындағы үш объективті аспектілерденқұралады үш іргелі өмірлік проблемалар туралы өз түсініктерімен байланыстырады. Адам өмірінің нақты жағдайларында: жердегі өмір фактісі еңбек пен кәсіби өзін-өзі анықтау проблемасын туғызады; қоғамдағы адам өмірінің фактісі тұлғааралық қатынастар, ынтымақтастық және достық проблемасын туғызады; екі жыныстың болуы фактісі олардың арасындағы қарым-қатынас, махаббат және неке проблемаларын тудырады. Өмірдің мағынасы, А. Адлер бойынша, осы үш проблемамен анықталады және үш өмірлік проблеманы дұрыс шешу бізге өмірдің мағынасын табуға көмектеседі[11,22б]. Өмір мағынасының А. Адлер тұжырымдамасы өмірлік мағына түсінігіне бей жай қарамайды. "Егер біз өмірдің мағынасын түсінетін болсақ, -- деп жазады ол. Бізде ортақ мақсат болар еді, және барлығымыз осы мағынаны жүзеге асыру міндетіне қызмет етуге барлық күш-жігерімізді жұмсар едік. Біздің өміріміздің мағынасы ұмтылысымыз үшін компас болар еді. Әзірше біз мұндай мағынаға ие емеспіз, біздің күнделікті мағыналарымыз әр алуандығымызға ақыл - ой ғана емес, сезіміміз тұрақсыз және өзара оңай ауысатын сияқты көрінеді.
Ешбір адам мағынадан алшақтайда, қашада алмайды. Сіз құбылыстардың дұрыстығына, ақиқаттылығына өмір мағынасы арқылы көз жеткіземіз.
Өмір мақсатын түсіну біз үшін әртүрлі бытыраңқы іс-әрекеттердің негізінде жатқан жасырын өмірлік мағынаны түсінуге үйретеді, өйткені біз олардың біртұтас бөліктерін көре бастаймыз. Керісінше, біз бөліктерді зерттеген кезде, әрине, біз оларды осы бүтін бөлік ретінде көреміз. Жанның дамуы органикалық өмірдің дамуына ұқсас. Әрбір адамда өзекті өмірлік жағдайда оған мүмкін болатын нәрсеге қол жеткізу үшін, болашақтың нақты мақсатын тұжырымдау арқылы қазіргі кездегі кемшіліктер мен қиындықтарды жеңу үшін қажетті мақсат тұжырымдамасы немесе идеалы бар. Осы нақты мақсат пен ниетке ие бола отырып, адам кез келген проблемаларды шеше алады, өйткені онда тұлғаныың болашақ табысы өмір сүреді. Мақсатсыз индивидтің қызметі ешқандай өмірлік мағынасының қалыптаспағанын сипаттайды. Бұл мақсатты бекіту -- оған нақты форманы беру - балалық шақтың қалыптасу кезеңінде ерте кезеңде болуы керек. Прототип немесе болашақ кемелденген тұлға үлгісінің сипаты дәл осы уақытта қалыптасады. Бұл процесс қалай жүретінін елестетуге болады. Әлсіз бола отырып, бала өзінің толық еместігін сезінеді де және қиын жағдайға ұшырауы мүмкін. Алайда, ол өзіне - өзі таңдаған мақсатпен анықталған бағытта дамуға деген ұмтылысы арқылы өмірдің мағына түсінігі реттеледі[12,3б].
Аналитикалық психологияның негізін қалаушы К.Г. Юнг өмір мағынасы өмірлік қиындықтарды түсінгенде және сол қиындықтарды жеңгенде қалыптасады деген тұжырымдама жасаған. Адам қиын сынақтардың мағынасын түсінсе, оған төтеп бере алады. Барлық қиындықтар осындайөмірлік мағынаны құру үшін пайда болады[13,182б]. К.Г. Юнг тұжырымдасы, өмірлік мағына адамның күнделікті нан алуы, отбасын асырауы және бала өсіруі қажеттілігінен асыра шығарып салуға болмайды деп жазады. Өмір мағынасы рухани немесе мәдени мақсаттардың болуымен реттеледі, өмірдің мағынасына ұмтылуы рухани денсаулық шарттарымен сипаталады.
Өмірлік міндет туралы түсінік В. Франклдың жеке тұлға теориясы мен психотерапиясында егжей-тегжейлі зерттелген. В. Франкл өзінің ілімінде үш негізгі бөлікті бөліп көрсетеді: мағынаға ұмтылу туралы ілім, өмірдің мәні туралы ілім және ерік бостандығы туралы ілім. Адамның өз өмірінің мағынасын іздеуге және жүзеге асыруға ұмтылысын В. Франкл барлық адамдарға тән және тұлғаның мінез-құлқы мен дамуының негізгі қозғаушы күші болып табылатын туа біткен мотивациялық үрдіс ретінде қарастырады. Бұл " Өмірлік мағына - адамзаттық феномен, себебі, жануарды ешқашан өз өмірінің мағынасын туралы түсінік алаңдатпайды[14,14б]. Өмірлік бақылаулардан, клиникалық практикадан және әртүрлі эмпирикалық мәліметтерден В. Франкл өмір сүруі және белсенді әрекет етуі үшін адамзат іс-әрекетке ие мағынаға сенуі тиіс деген тұжырымдама келтірді.
В. Франкл өмірлік-мағына болмауы адамда экзистенциалды вакуум тудырады деп тұжырымдады. Көптеген клиникалық зерттеулермен нығайтылған В. Франклдың бақылауына сәйкес экзистенциалды вакуум батыс және Шығыс Еуропа елдерінде соғыстан кейінгі кезеңде және АҚШ-та әлі де үлкен ауқымда таралған ерекше "ноогенді невроздарды" туындататын себеп болып табылады. Мағына әрқашан болмастың алдында жүруі тиіс. Мағынаның негізгі функциясы - болмыстың қарқынын дамыту болып табылады. [15,12б]. Демек, адамзат мағынаға ұмтылыс жасамаса, фрустрацияны немесе вакумды сезінеді.
Өмір мағына туралы түсініr кез келген адамды жынысына, жасына, ақыл-ойына, біліміне, сипатына, ортасына, сондай-ақ діндарлығына және діни нанымына қарамастан өмір мағынасы түсінігіне қол жеткізе алады[16,274б]
Өмір мағынасы жөніндегі мәселені қозғайтын адамзат емес - өмір өзі бұл сауалды адамзаттың алдына қояды, ал адам оған күнделікті және сағат сайын сөзбен емес, іс-қимылмен жауап беруге талпынады.
"Өмірдің мағынасы" - ол шын мәнінде бар ма, әлде жоқ па, - қандай да бір мәңгілік бастама ретінде ойлану керек. Уақыт бойынша жасалатын барлық нәрсе, пайда болатын және жойылып бара жатқан нәрсенің барлығы, тұтас өмірдің бір бөлігі және үзіндісі бола отырып, сол арқылы оның мағынасын анықтай алмайды. Адам жасаған әр жұмысы оның өмірінен, рухани табиғатынан туындайтын нәрсе. Адам өмірінің мәні, кез келген жағдайда, адам оған сенетін нәрсе болуы керек, ол оның өмір сүруінің біртұтас, өзгермейтін, берік негізі болып табылады. Адамзат өзі жүзеге асыратын барлық істерін үлкен жетістік деп санайды және сол жетістіктер арқылы адамзат өз - өзіне өмірдің мағынасын қалыптастырып отырады. Өмір мағынасы жоқ болса, егер істеген іс - әрекеттердіұқпаса, білмесе, онда бәрі босқа тұжырымдалады. Өмір мағынасы дамитын болса, адам өз әркеттерін түсінеді, және өмір мағынасы адамды шынайы ұлы істерге шабыттандыра алады. Мағына түсінігінің астарында ұтымдылық, парасатты сөздер жатыр[17,19б]. Біз салыстырмалы мағынада ұтымдылық, парасатты сөздер адамзатты белгілі бір орынды, мақсатқа жетелейтін немесе оны жүзеге асыруға көмектесетін қасиет екенін білеміз.
Қоршаған орта, объектілер мен жағдайлар тек әрекет етуші субъектіге қатысты ғана мағынаны білдіреді. Ж. Нюттеннің пікірінше, мағына - жағдай мен мотивацияның арасындағы байланыс. Сайып келгенде, ол ... белгілі бір функционалдық қасиеттері бар әлемнің белгілі бөліктері арасында болатын қатынастар және сол арқылы байланысады. Мағыналардың қайнар көздерін нақты мінез-құлық құрылымдарынан іздемеу керек. Алайда мінез-құлықтың әр түрлі формаларында инвариантты мағыналарды анықтауға болады. Нысандар мен жағдайлардың мағыналары тікелей көрінбейді. Маңызды жағдаяттарды адам ақпаратты өңдеуде және әлемнің тұжырымдамалық бейнесін құруда жасайды. Жағдайлар мен заттардың мағынасы белгілі бір мінез-құлықты қолдайды және оған бағыттайды[18,171б].
Р. Харре әлеуметтік өзара әрекеттестікте болатын бес иерархиялық өмірлік мағынаны бөлді. Төменгі деңгей әдейі әрекетпен, екіншісі -- әдейі әрекетті жүзеге асырумен, үшіншісі -- оның жанама әсерімен, төртіншісі -- әрекеттің болашақ салдарларымен және бесінші, "герменевтикалық" деңгей іс-әрекеттің практикалық әсерлерінің шегінен шығумен байланысты және іс-қимылдың экспрессивті жоспарын талдау жазықтығында ғана мағынаға ие болады. Іс жүзінде емес, экспрессивті аспект іс-әрекеттің жасырын мәнін анықтайды, Әлеуметтік мағыналар жүйесімен тұлғалық мағына жүйесі бір - бірімен байланысты[19.281б]. Тұлғалық мағына әлеуметтік мағына есебінен қалыптасады.
А.Н. Леонтьев тұжырымдамасыменмағына түсінігі: Мағына адамзаттың сана-сезімінде, өзінің өміргеқарым-қатынастарын тікелей сипаттайтын және жүзеге асыратын құндылық ретінде пайда болады[20,278б].
Біздегі мағына әрқашан бір дүниенің мағынасы болып табылады[21,96б].
Іс-әрекеттің мағынасы тұлғаның мотивтерімен өлшенеді, бірақ ол өздігінен сипатталмайды.Мағынаны таным процестерінен сыртта қалыптастыру мүмкін емес, жағдайды түсінбегеннен, іс-әрекетпен мақсаттың мотивке қатынасы іс-әрекеттің салдарын күтпеген жағдайда оболуы мүмкін[22,119-120б].
Б.С. Братусь (1988) мағынаның қалыптасуы адам тіршілігінің маңызды аспектілерінің бірі ретінде қарастырады. Ақыл-ой аппаратының құрылымында ол мағыналық бағыдардың қалыптастыруға, өмірдің жалпы мағынасы мен мақсатын, басқа адамдармен қарым-қатынасты анықтауға жауап беретін арнайы (жоғары) деңгейді анықтайды.
Б.С. Братусь тұлғаның мағына саласында бірқатар сапалық ерекшеленетін деңгейлерді анықтайды. Ең төменгі, нөлдік деңгей - бұл нақты жағдайларда мақсатқа жетудің объективті логикасымен анықталатын прагматикалық, жағдайлық мағыналар. Келесі, бірінші деңгей - жеке пайдаға, ыңғайлылыққа, беделге және т.б. анықталатын эгоцентрлік. Екінші деңгей - топтық; оған семантикалық шындыққа деген көзқарас шағын топпен, адамның жақын ортасымен анықталады. Үшінші деңгей - проциалдық; оған әлеуметтік және әмбебап, яғни моральдық-семантикалық дұрыс бағдарлау кіреді[23,100б.]. Кейінірек бұл деңгейлерге тағы бір деңгей қосылды - бұл деңгей мағыналық қарым-қатынас Құдаймен байланыс сезімінен туындайды[24,38б].
Мағына түсінігін зерттеген отандық ғалымдарды зерттеулерін 3 кезеңге бөліп қарастырсақ.
Бірінші кезең, 1930 жылдардың аяғы мен 70-жылдардың ортасы - А.Н. Леонтьевтің мағынасы (тұлғалық мағына) түсінігін түсіндірме ұғымы ретінде енгізу және оның генетикалық, құрылымдық және функционалдық тұрғыдан жан-жақты теориялық және эксперименттік дамуы.
Екінші кезең-1970 жылдардың ортасынан аяғына дейін-бұл бірқатар авторлардың (А.Г. Асмолов, Б.С. Братусь, В.К. Вилюнас, В.В. Столин, Е.В. Субботский, О.К. Тихомиров) жаңа, ұқсас ұғымдардың енгізілуі: мағына туралы оқыту, мағынаны орнықтыру, мағынаның конструктивтілігі, операционалды мағына және т.б.
Ал үшіншісі-1980ж. басында мағыналық реттілікті жіктелу пайда болуымен сипатталады Е.Е. Насиновская , "динамиканың мағыналық жүйесі" (А.Г. Асмолов), "тұлғаның мағыналық саласы" (Б.С. Братусь), мағыналық динамика тұжырымдамалары (Ф.Е. Василюк), мағыналық өзін-өзі реттеу тұжырымдамалары (Б.В. Зейгарник, В.А. Иванников) сияқты ұғымдарды интеграциялау кезеңі.
Д.Л.Леонтьев бойынша, мағына:
1) Мағынасы субъектіні объективті шындықпен байланыстыратын нақты қатынастардан туындайды.
2) Мағынада әрекет бар.
3) Мағыналық білім оқшауланбайды, біртұтас жүйені құрайды.
4) Мағына субъектінің нақты өмірлік-мағыналық бағдарлар жүзеге асыратын іс-әрекетте қалыптасып, өзгеріс табады [25,96б].
В. Франкл мағынаны уникалдылық деп сипаттайды, яғни өмірдің мағынасы не? деген сұраққа арнайы жауап жоқ. Өмірлік түсінікті экзистенциалды тұрғыда алғанда өмір мағынасы жоқ. Бұл репортердің гроссмейстерге қойған сұрағына ұқсас: Енді, маэстро, шахматтағы ең жақсы қадам қандай? Осы сұрақтардың ешқайсысына жалпы жауап беруге болмайды; біз әрқашан нақты жағдайды және нақты адамды ескеруіміз керек. Сонымен бірге автор тұтастай адамзатқа тән мағыналар туралы айтады. Мағыналардың бұл түрлері құндылық болып табылады. Осылайша, құндылықтарды қоғам немесе тіпті бүкіл адамзат тап болатын әдеттегі жағдайларда кристалданатын мағыналық әмбебап ретінде анықтауға болады. Біріншіден, өмірге біз беретін құндылықтар, екіншіден, өмірден біз алатын құндылықтар, үшіншіден, өмір мен тағдыр арсында өзгертуге келмейтін құндылықтар.
В. Франкл құндылықтардың үш тобын бөледі: (1) жасампаздық құндылықтар (шығармашылық құндылықтар); (2) тәжірибе құндылықтары және (3) қарым-қатынас құндылықтары.
Жасампаздық құндылықтар - бұл өнімді шығармашылық әрекеттерде жүзеге асырылатын құндылықтар. Құндылықтардың бұл категориясын, әдетте, адам жұмыс барысында іске асырады. Тәжірибе құндылықтары, аты айтып тұрғандай, адамның тәжірибесінде жүзеге асады, әсіресе оларды сүйіспеншілікпен іске асыруға болады. Соңғы құндылықтар тобы адамның өмірінде оның өмірін шектейтін факторлар болған кезде туындайды; адамға әсер ете алмайтын және өзгерте алмайтын нәрсе; қарым-қатынас құндылықтары осындай шектеулерге қатысты жүзеге асырылуы мүмкін. Қарым-қатынастар құндылықтарының мағынасы адамзаттың өз-өзін еріксіз жазалайтыны көрініс береді; Осылайша, қарым-қатынаста құндылықтарадамзатқа тиесілі үлес болып табылады[26,118б].
ХХ ғасырдың аяқталуы адам өмірінің құндылықтарын түсіну мәселесін ғылыми білімнің алдыңғы қатарына шығарды, сол арқылы ғылымның қазіргі, аксиологиялық, даму кезеңін белгілейді. Алайда, адами құндылықтар мен құндылық бағдарлары әрқашан білімнің жеке салалары ретінде қалыптасуы мен дамуы барлық кезеңдерінде философия, этика, әлеуметтану және психологияны зерттеудің маңызды объектілерінің бірі болып келді.
Г.П. Выжлецов философияның онтологиялық, гнесеологиялық және аксиологиялық даму кезеңдерін байланыстыра отырып, олардың әрқайсысына негізгі талданатын құндылықтар мен идеалдар - игілік, бақыт және рухани еркіндік бөледі[27,65б].
1933 жылы К. Марбе құндылықтар туралы былай жазды: "ерекше жеке құндылығы бар тұлға, осылайша ол өмірдің жеткілікті кезеңінде модификацияланған, ал жеке құндылығы жоқ болған жағдайда, жеке тұлғада басқа қондырғыға тез жол беретін өтпелі қондырғы құрылады."[28,48б].
Адам мен қоғам құндылықтары мәселесі басынан бастап өз саласының жоғары (В.В. Вундт терминінде) тақырыбына айналып, маңызды орынға ие болды. В.Дильтейдің тұжырымдамасы бойынша, сипатталуы немесе түсіністігі психологиялық талдаудың негізгі тақырыбы рухани өміргетиесілі, оған біздің идеяларымыздың негізгі байланыстары құндылықтарды үнемі анықтауға негізделеді, ерік-жігеріміздегі дағдыларды, басым мақсат идеялармен сипатталады, біз ережелерді жиі танымайтын болсақ та, біздің әрекеттеріміз ережелерге бағынады[29,336б]. Рухани өмірдің мазмұны дегеніміз - эмоциялар, сезімдер, олар құндылықтың жеке көрінісі болып табылады[29,344б]. Сонымен, рух психологиясындағы тұлғаның құндылық саласы қосарлы сипатқа ие, оның ішінде қоғамдық санада бар субъективті бағалау мен нормалар мен идеялар бар.
Австриялық психологиялық мектепте (А. Мейнонг, X. Эренфельс, И. Крейбиг) құндылықтар тек субъективті құбылыс ретінде түсініледі. Х. Эренфельстің пікірі бойынша объектінің мәні оның қалауымен анықталады, ол өз кезегінде ләззат алу мүмкіндігімен анықталады. Демек, құндылықтардың иерархиясы объектілердің ләззат немесе наразылық әкелу қабілетінің негізінде құрылады. А. Мейнонг құндылық ұғымын белгілі бір субъективті құндылық сезімін бастан өткеру мүмкіндігін төмендетеді[30].
Бихевиоризмде құндылықтар адам табиғатын ғылыми тұрғыдан зерттеу саласынан мүлдем алынып тасталады. Б. Скиннердің пікірінше, құндылық туралы пікірлер тек ғылым жолын қалдырған дұрыс жолға түседі. Біз кішкентай әлеуметтік өзара әрекеттесулерді және басқа мәдени құбылыстарды физикалық технологиядағыдай дәлдікпен жоспарлауды және өлшеуді үйренген кезде, құндылықтар мәселесі өздігінен жойылады . Бихевиоризм иелері үшін этика, мораль және құндылықтар - ассоциативті оқытудың негізгі нәтижесі[31,339б].
Дж. Роттер өзінің әлеуметтік білім беру теориясында бекіту құндылығы деген терминді қолданады, ол оны қабылдау мүмкіндігі бірдей адам бір күшті басқасынан артық көретінін түсінеді. Бекіту құндылығы қатар, адамның мінез-құлқы қажеттілік мәні арқылы да анықталады, бұл қажеттіліктердің негізгі санаттарына жататын бекітіу құндылығының жиынтығының орташа мәні болып табылады. Бекіту құндылығы күтілетін мәні сыртқы әлеуметтік жағдайдың субъективті бағасына байланысты[32,412б].
Классикалық психоанализ 3. Фрейд тұлғаның дамуындағы ішкі биологиялық факторларға назар аударады. Дж. Фейдимен және Р. Фрайгер жазғандай: З. Фрейдтің барлық ойлау қабілетінде дененің эмоционалдылық тәжірибе негізінде жалғыз-ақ көзі екендігіне сипатталған. Ол барлық психикалық құбылыстардың мидың физиологиясына тікелей және жанама түсіндіруге болатын уақыт келеді деп санады[33,75б].
Адам мінез-құлқының, психоанализдің негізі ләззат қағидатына сәйкес биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыруға импульс ретінде қызмет ететін бейсаналық инстинктивті Ид. З. Фрейдтің пікірінше, Ид құндылықтарды, жақсылық пен жамандықты, имандылықты білмейді
Э. Фроммның айтуы бойынша, классикалық психоанализдің негізгі функциясы құндылықтық пайымдаулар мен этиканың нормалары арқылы сипатталады, бұл олардың иррационалдығы - және көбінесе бейсаналық - қалаулары мен қорқыныштардың рационализациясынанегізделуі, осылайша объективтілік мәнге ие бола алмайтындығын сипаттайды[34,24б]. Э. Фромм адамның өмірдің мағынасы туралы сұраққа жауап іздеудің және ол өмір сүруге тиісті нормалар мен құндылықтарды анықтауда қажеттілікке ие екенін ескермеуге болмайды деп нақты айтады. Оның теориясы мен З. Фрейдтің теориясынан басты айырмашылығы ол мінездің негізін либидо да емес, адамның әлеммен қарым-қатынасының нақты формаларынан көрді. Э. Фроммның айтуынша, адам ассимиляция (заттарды алу және тұтыну) және әлеуметтену (басқа адамдармен қарым-қатынас орнату) процестері арқылы әлеммен байланысты болады. Бұл процестердің көрінісі мен корреляциясының ерекшеліктері жеке тұлғаның тиісті құндылық жүйесіне бағдарлануын анықтайтын әлеуметтік сипаттаманың сол немесе басқа түрін құрайды.
Сонымен, жоғарыда аталған биологиялық теорияларда тұлға туралы идеяларды дамытуда адамның жалпы мінез-құлқын әлеуметтік тұрғыдан жайластыру идеясын кезең-кезеңімен қабылдаудан және сәйкесінше құндылық бағдарлары мәселесін шешуден тұратын жалпы заңдылық анықталады. Алайда, тұлғаның маңызды құндылық бағдары гуманистік және экзистенциалды психологияда.
С. Роджерс жеке тұлға теориясының орталық тұжырымдамасы өзін құрайды, оны ұйымдасқан, қозғалмалы, бірақ дәйекті тұжырымдамалық модель ретінде мен , немесе өзім, сонымен бірге осы ұғымға қолданылатын құндылықтар жүйесі ретінде анықтайды . Оның пайымдауынша, ішкі және сыртқы құндылықтар, егер оларды физиологиялық аппарат дененің сақталуы мен нығаюына ықпал ететін болса, - осындай сәтте мәдениеттерде негізделге әлеуметтік құндылықтар игеріледі[35,46б]. Алайда, С. Роджерс құндылық идеяларының негізі ретінде пайда болған тәжірибелерден хабардар болу қажеттілігін айтады.
А. Маслоу атап өткендей, дені сау адамзат дұрыс таңдауды биологиялық және рухани мағынада да жасай алады[36,209б]. Таңдалған құндылықтар және шын мәнінде дұрыс таңдау - өзін-өзі көрсетуге әкелетін құндылық. Адамның ең жоғары құндылықты таңдауы оның табиғатымен алдын-ала анықталады. Еркін таңдауды ескере отырып, адам өтірік, өтірік емес, жақсы, жаман емес, ақиқатты таңдайды.
Г. Олпорт көптеген жеке құндылықтардың қайнар көзі - бұл қоғамның адамгершілігі деп санайды, сонымен қатар моральдық нормалардан туындамайтын бірқатар құндылық бағыт-бағдарлардысипаттады, мысал ретінде, қызығушылық, эрудиция, қарым-қатынас және т.б. Моральдық нормалармен құндылықтар сырттан келетін күшейтулер арқылы қалыптасып, сақталады. Г. Олпорт әрекетті мақсатқа алмастыру, сырттағы құндылықтарды ішкі құндылықтарға алмастыру, функционалды дербестік атайды, оны білім категорияларын маңыздылық категорияларына айналдыру процесі ретінде түсінеді. Құндылық өзіндік жеке мағына болып табылады. Бала үшін кез - келген іс-әрекеттің мағынасы маңызды болса, онда ол құндылықтар жүйесіненорын алады[37,133б].
Құндылықтармен қабілеттік дамуына әсер ететін қоғамдық нормативтер бар. Олар: лингвистика, логика - математика, қоршаған орта, музыка, кинестетика, тұлғааралық және тұлғаішілік қарым - қатынас, өзін - өзі түсіну[38,238б].
Мағыналы факторлардың бірігуі арқылы құндылықтар қалыптасты. Отбасы және махаббат, индивидуализм, жұмыс, мағына бұл құндылықтар - Өзін - өзі нақтылау Екінші фактор, қысқа және ұзақ мерзімді құндылықтар - салт - дәстүр. Үшінші фактор, қажеттіліктерді еркін қанағаттану. Төртінші фактор, индивидуалды құндылықтар өзін - өзін табу, рефлексия - жеке қасиет және өзін - өзі сақтау. Бесінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz