Тұлғаның рухани дамуындағы эмоция мен еріктің психологиялық маңыздылығын зеттеу
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс:61бет,5 сурет, 11 кесте, 69 әдебиет, 5 қосымша
Кілттік сөздер:тұлға, рухани даму, эмоция, ерік
Зерттеудің мақсаты: Тұлғаның рухани дамуындағы эмоция мен еріктің психологиялық маңыздылығын зеттеу.
Зерттеу объектісі: Психолог-студенттердің эмоция мен ерік сферасы.
Зерттеу пәні: Жоғары оқу орны студенттерінің эмоция мен ерік сферасы өзін-өзі маңыздандыруының шарты.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Тұлғаның рухани дамуындағы эмоция мен еріктің психологиялық маңыздылығына теориялық талдау жасау;
2. Тұлғаның рухани дамуына әсер етуші факторларды анықтау;
3. Эмоция мен тұлғаның рухани дамуының арасында теориялық және практикалық байланыс орнату;
4. Ерік пен тұлғаның рухани даму құрылымындағы байланысты анықтау;
5. Эмоция мен ерікті басқара алу қабілетін анықтау;
6. Тұлғаның өзіндік маңыздандыруына эмоция және еріктің әсерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының әдістемелері:
1. Тұлғаның өзіндік маңыздандыру диагностикасы (А. В. Лазуркин, бейімдеген Н. Ф. Калин);
2. Өзін-өзі басқару қабілеті сауалнамасы (Н. М. Пейсахов);
3. Ерік күшін бағалау әдістемесі (Р.С. Немов, бейімдеген Я. М. Маркин);
4. Тұлға бағыттылығын анықтау әдістемесі (Б. Басс);
5. Эмпатияға қабілеттілік диагностикасы сауалнамасы (А. Мехрабиэн және Н. Эпштейн).
Қорытынды: Тұлғаның рухани дамуындағы эмоция мен еріктің психологиялық маңыздылығына теориялық талдау жасалды. Тұлғаның рухани дамуына әсер етуші факторларды анықталды. Эмоция мен тұлғаның рухани дамуының арасында және ерік пен тұлғаның рухани даму құрылымындағы теориялық және практикалық байланыс анықталды. Тұлғаның өзіндік маңыздандыруына эмоция және еріктің әсерін зерттеліп статистикалық түзу корреляция алынды.
РЕФЕРАТ
Дипломнaя работа: 61стрaниц, 5 рисунков, 11 тaблиц, 69 литературы, 5 приложении.
Ключевые словa: личность, духовное развитие, эмоции, воля
Цель исследoвaния: изучить психологическую значимость эмоций и воли в духовном развитии личности.
Объект исследования: Эмоциональная и волевая сферапсихолог-студентов.
Предмет исследова: Эмоциональная и волевая сфера студентов вуза как условия для самоактуализацию.
Задачи исследования:
1. Теоретический анализ психологического значения эмоций и воли в духовном развитии человека;
2. Выявить факторы, влияющие на духовное развитие человека;
3. Установить теоретическую и практическую связь между эмоциями и духовным развитием человека;
4. Определить связь между волей и структурой духовного развития личности;
5. Определение способности контролировать эмоции и волю;
6. Изучить влияние эмоций и воли на самоактуализацию.
Методики исследования:
1. Диагностика самоактуализация личности (А. В. Лазуркин, адаптированный Н. Ф. Калиным);
2. Анкета Способность к самоуправлению (Н. М. Пейсахов);
3. Методика Оценка силы воли (Р.С. Немов, адаптированный Ю.М. Маркиным);
4. Методика определения личностный ориентации (Б. Басс);
5. Анкета Диагностика спасобность к эмпатии (А. Мехрабиэн и Н. Эпштейн).
Вывод: Проведен теоретический анализ психологической значимости эмоций и воли в духовном развитии личности. Выявлены факторы, влияющие на духовное развитие личности. Определены теоретические и практические связи между эмоциональностью и духовным развитием личности и в структуре воли и духовного развития личности. Изучено влияние эмоций и воли на самочувствие личности, получена статистическая прямая корреляция.
ABSTRACT
Diploma work:61pages, 5 figures, 11 tables, 69 references, 5 appendices
Keywords: personality, spiritual development, emotions, will
Purpose of the research: to study the psychological significance of emotions and will in the spiritual development of the individual.
Object of research: Psychology-students' sphere of emotions and will.
The subject of research: The condition of self-importance of the sphere of emotions and will of university students.
Tasks of the research:
1. Theoretical analysis of the psychological significance of emotions and will in the spiritual development of the person;
2. Identify the factors that affect the spiritual development of the person;
3. Establish a theoretical and practical connection between emotions and the spiritual development of the person;
4. To determine the relationship between the will and the structure of the spiritual development of the person;
5. Determining the ability to control emotions and will;
6. To study the effect of emotions and will on self-esteem.
The methods used in the research:
1. Diagnosis of self-identification (A.V. Lazurkin, adapted N.F. Kalin);
2. Questionnaire "Self-management ability" (N.M. Peysakhov);
3. Methods "Assessment of willpower" (R.S. Nemov, adapted by J.M. Markin);
4. Methods of determining the orientation of the person (B. Bass);
5. Questionnaire "Diagnosis of empathy" (A. Mehrabien and N. Epstein).
Conclusion: A theoretical analysis of the psychological significance of emotions and will in the spiritual development of the individual. Identified factors affecting the spiritual development of the individual. Certain theoretical and practical connections between emotionality and spiritual development of a person and the level of will and spiritual development of a person. The influence of emotions and will on the well-being of a person is studied, and a statistical direct correlation is obtained.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ ДАМУЫНДАҒЫ ЭМОЦИЯ МЕН ЕРІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Рухани даму. Қоғам бірлігі - тұлғаның саналық жаңғыруы ... ... ... ... ... ...10
1.2 Эмоциялық интеллект пен рухани дамудың қандай байланысы бар? ... ...14
1.3 Эмоция - бірінші әмбебаб тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Мықты ерік-жігер - рухани құндылықтыңпсихологиялық шарты ... ... ... 26
Бірінші бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ ДАМУЫНДАҒЫ ЭМОЦИЯ МЕН ЕРІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы және таңдау тобына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Зерттеудің әдістемелеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
2.3 Зерттеудің жүру барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.4 Зерттеу қорытындысы және талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6
2.5 Зерттеу нәтижесіне қатысты ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .54
Екінші бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..61
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Адамның рухани өмірінде эмоция мен еріктің маңыздылығын тікелей анықтау жалпы бұл мәселенің философиялық-әлеуметтік тұрғыдан аз зерттелгені назар аудартады. Эмоция мен ерік туралы адекватты түсінік адам тәрбиесімен байланысты практикалық сұрақтардың шешімін табуға ғана емес, оның табиғатын тануға жол ашады. Эмоция мен еріктің адам өміріндегі маңыздылығын зерттеу, олардың тек органикалық ағза функцияларының жұмысы үшін ғана емес, сонымен қатар адамның қоғамның толық қанды тұлғасы ретінде дамуындағы өмір сүру жағдайы, атқаратын іс-әрекеті, қарым-қатынас деңгейі тұрғысынан маңызды рөлге ие.
Алайда, эмоция мен ерікті ғылыми зерттеу тұлғаның даму мен тәрбиесіне қатысты практикалық мәселелердің шешімін табуында жеткіліксіз. Эмоция мен ерікті тереңдетілген тұрғыда зерттеу қажеттілігі бүгінгі таңда адам өмір сүретін қоғамның ақпараттық жылдамдығы, адамдар арасындағы бәсекелестік, нарықтық ережелерге бағынышты өмір сүру деңгейі адам бойындағы асыл қаситтердің дамуына тосқауыл болуда. Адамның адамгершілікті қасиеттерінсіз, ақыл-парсат пен сана-сезімнің мәні өлшенбейді, өмір сапасы рухани құлдырайды. Сондықтанда мәңгілік елдің болашағы үшін саналы ұрпақ тәрбиесін мұрат етіп, рухани жаңғыруды жүзеге асыру аса көреген саясат деп білеміз.
Тұлға дамуында эмоция мен ерікті теориялық зерттеулеріне бұған дейін С.Л. Рубинштейннің шағылыстар теориясы, П.В. Симоновтың эмоцияның ақпараттық теориясы, С. Шехтердің когнитивті-физиологиялық концепциясы, И.П. Павловтың эмоцияның реттеуші рөлін экспериметтік зерттеулері негіз болды. Ерік концепциясы Д.Н. Узнадзенің ішкі бағдарлар теориясында адамның саналы белсенділік формаласынан бейсаналық формаға дейінгі байланысын қарастырады.
Алайда эмоция мен ерік мәселесі өзектілігіне қарамастан, аз зерттелген. П.К. Анохиннің пікірінше эмоция туралы нақты, анықталған ортақ пікір жоқ. Сондықтанда адам өмірінде оның маңызы дұрыс қалыптаспаған. Әсіресе, тұлғаның рухани дамуына көңіл бөлініп жатқанда, өзін-өзі тану, анықтау мен маңыздандыру тұрғысынан жеке психологиялық зерттеулерді қажет етеді. Ғалымдар эмоция мен еріктің тұлға дамуы мен тәрбиесіндегі рөлінің анықталмағанына баса назар аударуда. Л.П. Буев: Тұлға дамуының тәрбиесіне комплексті қарау, оның интеллектуалды, эмоциялық-еріктік сферасының үйлесімділігін қажет етеді.
Зерттеудің жұмысының өзектілігі. Кемелденген қоғамның практика-сы қазіргі ғылымның алдына материалдық және рухани өмірдің қарама-қайшылығымен, ғылыми-техникалық прогресс және қазіргі заманғы жаһандық өзгерістер жағдайында жан-жақты тұлғаны тәрбиелеуді оңтайландырумен байланысты бірқатар мәселелерді қояды. Саналы адамды қалыптастыруда оның рухани дамуы негізгі буындардың бірі болып табылады.Тұлғаның рухани дамуы оның эмоциялық және ерік сферасын қамти отырып, сананы жаңғыртуға жол ашады. Бұл тақырып тек психологиялық маңыздылыққа ғана емес, қоғамның алға жылжуында, бәсекеге қабілетті, саналы, білімді ұрпақ тәрбиесі үшінде мемлекеттік және ұлттық деңгейде бүгінгі таңда өзекті болып отыр. Оған елбасы Нұрсұтан Әбішұлы Назарбаевтың Болашақа бағдар: рухани жаңғыру атты халыққа жолдамасы негіз бола алады. Бұл бағдарламада ерекше аталынып өткен тақырып, тұғаның рухани дамуын ең бірінші сананы өзгертуден, оны жаңашылдыққа икемді етуден бастау қажеттігі туралы айтылған. Біз тұлға санасын түсіндіруде психологиялық тұрғыдан, оның жеке функцияларын қарастыру арқылы зерттеп көрмекпіз. Соның ішінде, тұтас тұлғаның бөлінбес бөлшегі ретінде эмоция мен еріктің дамуын, оның адам өмірі мен рухани дүниесіне әсерін теориялық-ғылыми ақпарат көздерімен және практикалық әдістермен зерттеп көрмекпіз.
Зерттеу жұмысының тақырыбына сәйкес, тұлға, рухани даму және эмоция мен ерік түсініктеріне теориялық талдау жасалынады. Нақты қарастырылатын мәселелердің шеңберінде ғалымдардың бұған дейінгі еңбектері мен зерттеулеріне сүйене отырып, эксперименттік зерттеу әдістері арқылы психологиялық қырын ашуға мән беріледі. Тұлғаның рухани даму мәселесі бұған дейін философиялық және теологиялық тұрғыдан жеке қарастырылып келсе, психологиялық мәселе ретінде аз зерттелген. Қазақстанның саяси идеологиясы алдағы көп жылдыққа арналып жасалып, онда саналы ұрпақтың болуына бүгінгі рухани жаңғыру арқылы жол ашпақ. Рухани дамуға эмоция және еріктің психологиялық маңызы бұған дейін батыстық өркениет дамыған елдерде ғана жаңа зерттеу бағыты ретінде бөлініп шыға бастады. Ресейлік және отандық ғалымдар еңбектерінде жеке зерттеліп, жинақталған білім ретінде қорытылмаған. Қоғамның айнымас бөлшегі ретінде әрбір адам тұлғалық өсуге, рухани дамуға, өзін-өзі танып, маңыздандыруға ұмтылуы қажет. Зерттеу жұмысы болашақта тек теориялық ақпарат көзі болып қана қоймай, бүгінгі таңда өзекті болып жатқан жалпы ұлттық рухани даму стратегиясына мақсатты қосылған үлес болмақ. Адам санасын өзгерту, тану, дамыту өзіндік бағалау, маңыздылыққа ие болу, анықтау, тәуелсіздікке ұмтылу, өзін-өзі басқарып, бақылай алу қабілеттерінің жиынтығын құрайды. Саналы әрбір адам рухани кемелдену дәрежесіне осы қасиеттерінің арқасында қол жеткізеді.
Зерттеудің мақсаты: Тұлғаның рухани дамуындағы эмоция мен еріктің психологиялық маңыздылығын зеттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Тұлғаның рухани дамуындағы эмоция мен еріктің психологиялық маңыздылығына теориялық талдау жасау;
2. Тұлғаның рухани дамуына әсер етуші факторларды анықтау;
3. Эмоция мен тұлғаның рухани дамуының арасында теориялық және практикалық байланыс орнату;
4. Ерік пен тұлғаның рухани даму құрылымындағы байланысты анықтау;
5. Эмоция мен ерікті басқара алу қабілетін анықтау;
6. Тұлғаның өзіндік маңыздандыруына эмоция және еріктің әсерін зерттеу.
Зерттеудің пәні: Жоғары оқу орны студенттерінің эмоция мен ерік сферасы өзін-өзі маңыздандыруының шарты.
Зерттеудің объектісі: Психолог-студенттердің эмоция мен ерік сферасы.
Зерттеудіңболжамы: Тұлғаның өзіндік маңыздандыруы мен эмоция және ерік арасында байланыс бар.
Зерттеудің әдістемелері:
1. Тұлғаның өзіндік маңыздандыру диагностикасы (А. В. Лазуркин, бейімдеген Н. Ф. Калин);
2. Өзін-өзі басқару қабілеті сауалнамасы(Н. М. Пейсахов);
3. Ерік күшін бағалау әдістемесі(Р.С. Немов, бейімдеген Я. М. Маркин);
4. Тұлға бағыттылығын анықтау әдістемесі (Б. Басс);
5. Эмпатияға қабілеттілік диагностикасы сауалнамасы (А. Мехрабиэн және Н. Эпштейн).
Теориялық маңыздылығы: Жұмыстың ғылыми жаңалығы теориялық зерттеу бағытының өзіне негізделген.
Онда адамның өзін-өзі дамытудың бірыңғай процесі ретінде тұлғаның рухани дамуындағы эмоциялар мен ерік-жігердің рөлі мен орнын, сондай-ақ дүниетаным құрылымындағы эмоциялар мен ерік-жігердің орнын анықтауға талпыныс жасалды.
Психологиялық талдаудың қажеттілігі өзін-өзі тану, маңыздандыру-дағы кез-келген мәселені шешу тұлғалық рухани дамуының барлық алдыңғы кезеңінің зерттелетін проблемасын қарастырумен байланысты. Осы зерттеу шеңберінде талапты толық көлемде жүзеге асырудың практикалық мүмкіндігін ескере отырып, біз рухани құбылыстардың адам психологиясына, өмірдің рухани жағы туралы тұжырымдамасын жасауға әкелген және біздің ойымызша, қазіргі заманғы өмір жағдайында тұлғаның эмоциялық және ерік қасиеттерін тәрбиелеудің оңтайлы теориясын құруға ықпал ететін мақсатқа негізделді.
Практикалық маңыздылығы: Зерттеудің практикалық маңыздылығы біздің қоғамымыздың адамды рухани тәрбиелеуде пайдалану үшін ұсынуға болатын тұлғаның эмоциялық және ерік-жігерлік қасиеттерін тәрбиелеу әдістерін әзірлеумен анықталады. Зерттеудің негізгі ережелері мен нәтижелері осы проблеманың әдіснамалық және теориялық аспектілерін одан әрі әзірлеуде қолданылуы мүмкін. Жүргізілген әдістердің нәтижелері, жинақталған материалдары рухани даму туралы білім жинақтауда жеке тұлға үшін де, тұтас әлеумет үшін депайдалы болмақ. Әрбір өсіп келе жатқан ұрпақ тәрбиесінде эмоция мен еріктің маңызын түсіндіруде, өзін-өзі басқару, тану, маңыздандыру жұмыстары үшін бағдар ретінде ата-ана, ұстаздар, тәрлімгерлер қолдана алады.
Таңдау тобы: Сыналушылар журналистика және психология мамандығының студенттері. Зерттеу жұмысының эксперименттік тобы болып - психология мамандығының 1-2 курс студенттері. Бақылау тобы - журналистика мамандығының студенттері.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе, 2 бөлімнен (теориялық және эксперименттік), зерттеу қорытындысы, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады. Теориялық бөлім төрт тақырыптан және қорытындыдан тұрады. Теориялық бірінші тақырып жеке төрт тақырыпшаға бөлінген. Эксперименттік бөлімде зерттеудің мақсаты пен болжамы, әдістері туралы ақпарат қамтылған және эксперименттік нәтижелер өңдеуі мен қорытындысынан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер саны - 69, оның ішінде соңғы онжылдықтағы әдебиеттер саны - 24, шет тілінде - 1, орыс тілінде - 60, қазақ тілінде - 8. Зерттеудің эксперименті үшін 5 әдістеме қолданылды.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
1) Дайындық кезеңі - мәселе бойынша ғылыми әдебиетті зерделеуді; зерттеудің тұжырымдамалық мақсатын анықтауды, міндеттері мен гипотезаны тұжырымдауды; зерттеудің әдістерін таңдауды қамтыды;
2) Тұрақтандыру кезеңі - алғашқы тәрбие сағаты негізінде журналистика мамандығының студенттеріне рухани даму туралы лекция және тренинг өткізіліп, қорытындыланды;
3) Эксперименттік диагностика кезеңі - эксперименттік топ - психология мамандығының 1-2 курс студенттеріне тәжірибелік-эксперименттік жұмысты ұйымдастыру мен жүзеге асыруды қамтыды;
4) Қорытындылау кезеңі - эксперименттікнәтижелерді өңдеу мен талдауды және әзірленген зерттеу жұмысының теориялық және практикалық тиімділігін бағалауды, қолжазбасын рәсімдеуді қамтыды.
Зерттеу базасы: Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті. Журналистика факультеті, журналистика мамандығының студенттері және Философия және саясаттану факультеті, психология мамандығының студенттері.
1.ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ ДАМУЫНДАҒЫ ЭМОЦИЯ МЕН ЕРІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Рухани даму. Қоғам бірлігі - тұлғаның саналық жаңғыруы
Институциалданған дін аясында немесе одан тыс салада рухани даму дегеніміз - трансценденттілікпен байланысты терең түсіну процесін және түпкі мағынаны іздестіру, сонымен қатар рухани тәжірибеге қатысуды білдіреді. Ғылым-білімді, әр алуан қолөнер кәсіптерінің дағдарын игеруге, үлгілі адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына қажырлы еңбек, оқыту, тәжірибе берумен қатар, өзін-өзі тәрбиелеу, күшті ерік-жігер арқылы жетуге болады [1, 8]. Руханилық адам тәжірибесінің маңызды және әмбебап аспек-тісі ретінде қарастырылады, бірақ өмір сүру ұзақтығының қалыптасқан теориялары мен модельдері аясында адамның дамуын зерттеудің нормативтік дамуының ажырамас элементі ретінде аз көңіл бөлінді. Тарихи кезеңдерде, әр түрлі мәдениеттер мен дәстүрлердегідей, руханилық адамдардың өмірінде және адамзат тәжірибесінде ажырамас маңызды рөл атқарды. Жалпыға ортақ мүмкіндікке қарамастан, рухани даму әрдайым бола бермейді және оның даму бағыты әртүрлі мәдениеттердің ішінде әртүрлі адамдар үшін жеке үлес пен түрлі мүмкіндіктер деңгейімен өмірдің әр түрлі кезеңдеріндегі қарқыны, көріністері мен маңыздылығы жағынан әр түрлі болуы мүмкін. Рухани даму физикалық, танымдық немесе эмоциялық әлем сияқты басқа даму процестерінен өзгеше. Рухани даму көбіне ерікті және белсенді таңдау әрекетін қамтиды.
Тарихи тұрғыдан, Батыс ғылымы адам өмірінің көптеген аспектілерін, оның ішінде рухани жағынан да мойындады. Алайда, XVII ғасырда ақыл-ой мен тәннің декарттық дуализмі эмпирикалық ғылым мен теология арасындағы идеологиялық бөлінуге әкелді. ХХ ғасырда Уильям Джеймс сияқты ғалымдарды қоспағанда, мінез-құлық ғылымдарындағы позитивистік және натуралистік ұстанымдар руханиятты ғылыми зерттеулерге жарамсыз деп санады [2, 3-9]. 20 ғасыр соңы мен 21 ғасырдың басындағы посмодернизм пайда болуы рухани даму үрдісін кең мәдени және интеллектуалды қозғалыстың бөлігі ретінде зерттеулер жүргізіле бастады. Бірнеше зерттеулер нәтижесі рухани даму мен әл-ауқаттың жоғарылауы, физикалық денсаулық пен келеңсіз өмірлік жағдайларға психологиялық бейімделу қорғанысы күшейгендігінің арасындағы байланысты байқада. Осы өсіп келе жатқан қызығушылыққа қарамастан, руханияттың күрделі және көп қырлы сипаты нақты тұжырымдаманың болмауына ықпал етті. Осы тұрғыда адамның мәнін рух деп танып, оның психологиялық ерекшеліктерін рухани жетілу концепциясының практикалық ұстанымдары мен моралдық ұстанымдарын адаммен және қоғамдық өмірмен тұтастықта қарастырғанын Әл-Фарабидің еңбектерінен көрсек болады. Адамның өзін-өзі дамытуы соның ішкі және қоршаған әлемінен алған тәжірибелер арқылы жүзеге асады. Демек, адамды тану үшін оны қоршаған ортасы, өткені, дүниетанымы тұтастай бірге қарастырылуы керек. Бұл тұтастық бұзылса, адамның тұтастығыда бұзылады[3, 139]. Алайда, руханият туралы пікірталастардың көп-шілігінде бірнеше жалпы өлшемдер бар: трансценденттік өлшемнің болуы, өмірдің мәні, мақсаты мен мағынасына қатысты соңғы сұрақтарды іздеу. Осы өлшемдердің әрқайсысына тәжірибелер (мысалы, дұғалар, медитация немесе ырым-тыйымдар), нанымдар (трансценденттікке, құдайға, өлімге, адамның трансцендентпен қарым-қатынасына қатысты сенімі) және тәжірибе (мистикалық) . Бұл өлшемдердің нақты мазмұны пайда болуы мүмкін. Әр түрлі рухани дәстүрлерде мәдени, экологиялық және жеке әсерге байланысты институционалды бағдарланады. Қоршаған орта әсеріне түрлі әлеуметтік контекстің, рухани іс-әрекеттер сияқты әдейі әрекеттердің, сондай-ақ рухани ұстаздармен немесе топтармен өзара әрекеттесуді қосады. Жеке деңгейлердің әсеріне құндылықтар мен сенімдердің түбегейлі өзгеруіне әкеп соқтыратын дағдарыс, бақытсыздық немесе қайғы-қасірет сияқты валенттіліктің жағымсыз оқиғалары кіретін әртүрлі өмірлік тәжірибелер жатады. Сонымен қатар, оң бағаланған оқиғалар, шыңы немесе әр түрлі тұлғааралық тәжірибелер кіруі мүмкін . Оң да, теріс те әсер ету адамның рухани өміріндегі өзгеру нүктесі ретінде қызмет етеді. Тарихта адамдар өздерінің рухани жан дүниесіне қатысты мәселелерді діннің мәдени-әлеуметтік шеңберінде түсініп, көрсетіп отырды. Сонымен, діндарлық және руханилық терминдері дәстүрлі түрде әлеуметтік ғылымдарда бір-бірін алмастыра отырып қолданылып келді. ХХІ ғасырдың басынан бастап, пост-модернизмнің әлеуметтік-мәдени тенденциялары дәстүрлі модельдерге қар-сылық білдіріп, плюрализмді, релятивизмді және ғылыми зерттеуді бастаған кезде, бұл терминдер полярлана бастады және олар өзгеше, бірақ өзара байланысты болып саналды. Руханилық әдетте трансцендентпен жеке, эксперименталды қарым-қатынас ретінде қарастырылады, ал дін трансцен-дентпен байланысты жеңілдету үшін құрылған сенімдер мен ырымдардың ұйымдастырылған жүйесі болды.
Рухани даму процестерінің модельдерін үш кең кеңістікте тұжырым-дамасын жасауға болады , олардың әрқайсысы процестің табиғатымен (яғни, біртіндеп немесе кенеттен), субстанциясымен (мысалы, рухани қайта құру, нақтылықтың өзгеруі немесе рухани дамудың өзгеруі) және әр түрлі мазмұнымен ерекшеленеді. Бірінші көрініс бойынша көбінесе сахна модельдері арқылы біртіндеп жетілу сипатталған. Рухани аспектіні зерттейтін адам дамуының кейбір бірнеше теориялары негізінен рухани дамуды ересектер дамуының ең жоғары немесе кемелденген кезеңінің бөлігі ретінде қарастырды. Бұл көзқарас, мысалы, Эрик Эриксонның психоәлеумет-тік теориясында өмірдің мағынасын құру және іздеу сияқты өзекті проблемалар бағытында эго мүдделерін кеңейту кезінде көрінеді . Өмір бойындағы рухани дамудың орталық моделі - Джеймс Фоулердің сенімді дамыту моделі , ол жеті жалпыға ортақ сатылар тізбегін бейнелейді. Адамдар ерте балалық шақтан дифференциалданбаған сенім - қауіпсіздікке деген сенімнен, жасөспірімдік кезеңде жалпы қабылданған сенімдер (формалды оперативті ойлау, нормаға сәйкес топтармен тұлғааралық байланыс орнату), жастық және ересектік кезеңдерде әмбебаптыққа бағытталған сенімдер (трансцендеттілік) өмірдің соңына дейінгі уақытты қамтиды. Үшінші модель, трансперсоналды (жеке тұлғадан тыс) психология аясында бірнеше басқа да-му модельдері рухани өзгеру процестерін біріктіреді және оларды адам дамуының жалпы теориясындағы әмбебап кезеңнің көрінісі ретінде қарасты-рады[4, 209]. Трансперсоналды психологияның негізін қалаушы Абрахам Маслоу өзін-өзі анықтауға қол жеткізген адам бұдан асып түсу үшін одан әрі дами алады деп ұсынды. Оның соңғы қажеттіліктер пирамидасы дамудың жоғары формасы ретінде трансперсоналды кезеңін қосты және адамның әмбебап дамуының үш кезеңін ұсынады: жетіспеушіліктен туындаған саты, адамгершілікке негізделген саты және трансценденттік түрде негізделген кезең. Осы модельді негізге ала отырып Кен Уилбер адамның рухани дамуының интегративті моделіне ерекше назар аударады, оның құрамына он кезең кіреді, олар дамудың үш фазасына бөлінеді:
1-фаза: тұлғаға дейінгі сипаттама - бейсаналықтың функциясы, ол инстинктер мен биологиялық қажеттіліктерге бағынышты.
2-фаза: тұлғалық - саналы психикалық процестер эгоның қызығушы-лықтарына негізделген.
3-фаза: трансперсоналды - эгодан тыс саналану деңгейі.
Трансперсоналды даму моделі адам өзін-өзі саналауда рухани даму бағытына өтіп отырады деп қортындылайды. Жеке адамның әрекеттік белсенділік жүйесі өзара материалды және рухани мәдениет объектілерін мақсатқа сәйкес бағыттап отырады [5, 17].
Сенім - жеке сенімнің, оның ішінде діни сенімнің дамуы; адамдардың жеке және жалпы сенімдері негізінде өмір сүретініне сену; наным-сенімнің жеке басын сәйкестендіруге қалай ықпал ететіндігі туралы түсінік қалыптастыру жинтығынан тұрады[6, 104-108].
Қорқыныш, таңдану сезімі - табиғаттан, адамның жетістігінен шабыт алу.
Трансценденттілік сезімнің тәжірибесі - бұл құдайдың бар екендігі туралы сенім немесе адамның ішкі ресурстары күнделікті тәжірибеден жоғары көтерілуге мүмкіндік беретін сенім.
Мағына мен мақсатын іздеуде - қиыншылық немесе қайғы кезінде неге мен? деп сұрау; өмірдің пайда болуы мен мақсаты туралы ойлау; сұлулық, қайғы және өлім сияқты күрделі өмірлік тәжірибелерге жауап беру.
Өзін-өзі тану - ойлар, сезімдер, эмоциялар, міндеттер мен тәжірибе тұрғысынан өзін-өзі тану; жеке тұлғаны түсіну мен қабылдауды арт-тыру; өзін-өзі бағалауды дамыту.
Қарым-қатынас - әр адамның құндылығын тану және бағалау; қо-ғамдастық сезімін қалыптастыру; басқалармен қарым-қатынас құра білу.
Шығармашылық дегеніміз - ішкі ойлар мен сезімдердің көрінісі, мысалы, өнер, музыка, әдебиет және қолөнер арқылы; қиял, шабыт, түйсігі мен парасатын көрсету.
Сезімдер мен эмоциялар - сұлулық немесе мейірімділік сезімі; әді-летсіздік немесе агрессия салдарынан зардап шегу; эмоциялар мен сезімдерді бақылаудың қаншалықты маңызды екенін және осындай сезімдерді даму көзі ретінде пайдалануды үйрену.
Көпшілік адамдар осы нәрселерге қатысты, өздерінің оларға берген жеке түсіндірмесі мен өмірінде алатын маңыздылығына қарай ерекшелейді. Кейбірі осы сезімдер мен эмоцияларды физикалық, әлеуметтік немесе психологиялық себептерге жатқызса, ал басқалары оның себебін дін жолынан іздейді.
Рухани даму - бала тәрбиесінің маңызды элементі және оқытудың басқа бағыттары үшін негіз болып саналады. Қызығушылықсыз, күмәндануға бейімділіксіз, қиялсыз, түсінушілік пен түйсіксіз, жастарда оқуға деген ынта болмайды, олардың интеллектуалды дамуы бұзылады[7, 13-19]. Өзін-өзі түсінуден және басқаларды түсіну қабілетінен айырылған олар адамдармен бірге өмір сүруде қиындықтарға тап болуы мүмкін. Бұл олардың әлеуметтік дамуының бұзылуына әкеледі. Егер олар біз өмір сүріп жатқан әлемнің сұлулығына немесе суретшілердің, музыканттар мен жазушылардың кеңістікті, дыбысты және тілді басқара алу қабілетіне деген қастерлілік пен таңдануды сезіне алмаса , олар ішкі рухани және мәдени шөлде өмір сүреді.
Дамудың сызықтық моделінсіз, рухани дамуға қадамдар мыналарды қамтиды:
1. басқалардың бар болуын өзінен тәуелсіз деп тану;
2. тәжірибе туралы білу және рефлексия;
3. тәжірибенің құндылығын сынап көру;
4. мүмкін жауаптар мен анықтамалардың ауқымын түсіну және бағалау;
5. жеке көзқарастар мен идеяларды дамыту;
6. алған білімдерін өз өміріне қабылдау деңгейінің жоғарылауымен қолдану[8, 20-22].
Жинақталған тәжірибенің дамуы, балалық шақта пайда болатын үлкен сұрақтардан бастап, жасөспірімдік кезеңіндегі өзіндік интеграцияны қолдау арқылы жасөспірімнің жеке басының қалыптасуына қосқан үлесіне дейінгі өмірдің барлық кезеңдеріндегі рухани өлшемнің маңыздылығы мен өзектілігін растайды, кешірек ересек адам тереңірек экзистенциалды өмірді зерттей бастайды[9, 45-47]. Зерттеулер балалық шақтағы әртүрлі рухани тәжірибелерді, мәселелер мен қабілеттерді, соның ішінде таңдану және үрей сезімін, өмірдің үлкен сұрақтарының мағынасы, мақсаты немесе өлім туралы ойлану қабілетін, сондай-ақ терең өзара байланысты және басқаларға деген жанашырлық сезімін анықтайды. Алайда бұл кезеңдердегі ойлау интуитивті болғандықтан, мұндай тәжірибелер жетілген рационалды ойлаудың әдеттегі стандарттарын елемеуі мүмкін.
Жастық шақ кезеңіндегі рухани даму, құндылықтарға, азаматтық белсенділікке, мақсат пен бірегейлік сезімдеріне ықпал етеді. Ересектердің қалыптасу кезеңінде рухани ізденіс пен тәжірибенің жаңа формаларына қызығушылық - өзін-өзі көрсету, мұны студенттердің рухани іздеудегі іс-әрекеті, мақсаты, мағынасы, орындалуы, тереңдігі, тұтастығы мен түпнұсқалығын анықтауға талпынуынан көреміз. Ересек деп когнитивтік және әлеуметтік-эмоциялық жетілудің арқасында рухани даму үшін қалыптасқан даму кезеңі саналады, сонымен қатар жеке басының дамуы, отбасының қалыптасуы және еңбек әлеміне белсенді қатысу сияқты маңызды даму мәселелерінен кейін мағынасы мен өзін-өзі өзгертуге ұмтылыстың күшеюі қарастырылады[10, 123]. Өмірдің осы кезеңінде өмірдегі оқиғалар рухани даму үшін ізденіске жол ашуы мүмкін. Рухани даму көбінесе ересектіктің кейінгі кезеңдерімен байланысты, бұл кезде адамдар өз өмірлерінде көбірек мән іздей бастайды және өмірдің соңындағы экзистенциалды мәселелерге тап болады[11, 56]. Руханилық жеке, мәдени, экологиялық және контекстік фактор-лардың әсерінен болатын көп өлшемді даму процесін көрсетеді. Рухани даму потенциалы адам табиғатына тән және әр түрлі мәдениеттер үшін әмбебап болып саналады, бірақ оның мәні мен қалай көрініс табуы әр түрлі адамдарда ерекше болуы мүмкін.
1.2 Эмоциялық интеллект пен рухани дамудың қандай байланысы бар?
Адам миына жүргізілген зерттеулері эмоциялық мидың маңыздылығына назар аудартады. Эмоциялық мидың дамуы ата-ана мен баланың арасындағы дұрыс қарым-қатынаспен тығыз байланысты. Адам баласының әлеуметтік тәжірибесі сол адамның генетикалық көрінісін құрайды. Эмоциялықтың көптеген аспектісін қалыптастыруда ген шешуші рөл атқарғанымен, тәжірибие осы гендердің жұмысында орталық рөлге ие[12, 19].
Бұл тәрбие немесе табиғат емес, мәселе тәрбиенің табиғат көрінісіне қаншалықты әсер ететіндігінде. Адам миының дамуы мен жетілуі қарым-қатынасқа байланысты деп айтсақ, адамның тәжірибесі және оның өзімен және басқа адамдармен қарым-қатынасы мидың нейрондық байланыстарының түзілуіне тікелей әсер етеді. Оны пайдалану немесе жоғалту принципіне сүйене отырып, ми белгілі бір жүйке байланыстарын орнатады немесе жоғалтады. Ерте балалық шақта баланың ата-анасымен және басқа адамдармен қарым-қатынас тәжірибесі эмоциялық модуляцияға жауап беретін жүйке жолдарын жасайды. Өкінішке орай, жас ұлғайған сайын мидың үйрену қабілеті төмендейді. Нейрондардың жаңа байланыстар түзуі және жаңа білімді кодтауға бейімділігі жасөспірімдік кезден бастап төмен-дейді. Эмоциялық модуляция мен даму кейінірек баяу қарқынмен жүреді, басқа адамдармен қарым-қатынастарда, өзін-өзі ұйымдастыруда осы қалыптасқан нейрондық байланыстар тізбегі негізінде эмоциялық интеллект-тің жаңа жолдарын дамытады[13, 113-115].
Hardwired to Connect деп аталатын пәнаралық ғылыми есепте адамның миы биологиялық тұрғыдан оның негізгі құрылымы рухани шындықпен, сонымен қатар басқалармен байланысқа арналған жүйемен толтырылған деп айтылған. Руханият пен адамның эмоциялары күрделі өмірлік оқиғаларда, өзін-өзі ұстай білуге, зиянды тәбетті, сенім мен ұзақ мерзімді бақыттың қадіріне қатысты көп нәрсені зерттеуді қажет етеді. Пенсильвания уни-верситетінің психологы Мартин Селигман : Соңғы отыз-қырық жыл ішінде біз индивидуализмнің қайта өркендегенін, қоғам мен кеңейтілген отбасы тарапынан қолдаудың әлсірегенін көрдік . Бұл біздің күрделі өмірлік мәселелерден қорғай алатын ресурстарды жоғалтуымызды білдіреді.
Эмоциялық интеллект мақсаты - өзін-өзі тануды дамыту, сезімдерді тану және олар үшін сөздік қорын қалыптастыру және ойлар, сезімдер мен реакциялар арасындағы байланысты көру; ойларыңыз бен сезімдеріңіз шешім қабылдауға түрткі болатынын балама таңдаудың салдарын көру. Өзін-өзі тану сонымен қатар өзіңіздің күшті және әлсіз жақтарыңызды тану және өзіңізді позитивті, бірақ нақты шынайы тұрғыдан қабылдауға үйрену болып табылады.
Даниел Гоулманның пікірінше, эмоциялықсана өз сенімін ең дұрыс деп қарайды және оған қайшы келетіннің барлығын елемейді. Міне сондықтанда эмоциялық күйзелістегі адаммен ол туралы сөйлесу мүмкін емес. Сіздің пікіріңіз логика тұрғысынан ақылға қонымды болғанына қарамастан, ол адамның эмоционалды күйіне қарама-қайшы болса маңыздылығын жоғалтады [14, 230-233].
Эмоциялық ақыл логикасы ассоциативті болып келеді, шынайылық туралы символдар мен оны еске түсіретін элементтерді пайдала отырып сол шындықты жасауға тырысады. Сондықтанда, метафоралар мен бейнелер өнер тәрізді эмоциямен тікелей байланысқа түседі - роман, фильм, поэзия, музыка, теарт, опера т.б[15, 69]. Ал адамның рухани әлеміне осы символдардың көмегімен яғни, мәдениет құндылықтары арқасында жол ашылады.Тұлға болып қалыптасуда дамудың шарықтау шегі рухани даму өзін-өзі саналаудың деңгейіне жеткен кезде ғана мүмкін болады[16, 57].
Сана түсінігі - объективті шыңдықты бейнелейтін психиканың ең жоғарғы деңгейі, және сонымен қатар әлеуметік тіршілік иесі ретінде адамға ғана тән өзін-өзі реттеудің жоғарғы деңгейі болып табылады. Адамның күнделікті тұрмыстық өмір тұрғысынан сана оның сезімдік және ақыл-ой жұмысының кезектесуінен ішкі субъективті әлемінің көрінісін білдіреді. Сананың ерекше сипатына оның белсенділігі мен интенциалдығы жатады. Белсенділік өз алдына барлық тірі тіршілік иелеріне тән. Ал сананың белсенділігі адам үшін сыртқы объективті әлем заттарының психикадағы бейнесі бірдей маңызға ие бейтарап емес, керісінше, олардың субъект үшін маңыздылығына орай дифференсацияланады. Соның салдарынан адам санасы үнемі бір затқа, образға, объектке т.б. бағытталған яғни, интенция(бағыттылық) қасиетіне ие[17, 32-35].
Адам санасының бұл қасиеттері жоғары өзін-өзі реттеу деңгейіне сай басқада қосымша сипат беретін қасиеттердің туындауына әкеледі. Олардың қатарына өзіндік бақылау(рефлексия), сананың құндылықты-мотивациялық сипаттамасы жатады.
Рефлексияға қабілеттілік адамның өз-өзін қадағалауымен, сезімдері мен күйлерін бақылауымен анықталады. Жәй ғана бақылау емес сыни түрдегі көзқараста болуы өзіндік бағалауынан алған ақпараттарды арнайы координат жүйесіне салып қарау. Бұндай координат жүйесі адам үшін оның құндылықтары мен идеалдары[18, 54].
Жалпы бұл сипаттамалар мен қасиеттердің жиынтығы Мен-концепциясы-ның құрылуына әкеледі. Мен-концепциясы адамның өзі және қоршаған ортасы туралы жиналған түсініктердің шынайылығы. Қоршаған ортасы туралы ақпараттың барлығын адам өзі туралы түсініктерден шығара отырып бағалайды, және өзінің құндылықтар жүйесі, идеалдары мен мотивациялық ішкі бағдарларына сүйене отырып мінез-құлқын қалыптастырады. Сондықтанда Мен-концепциясын адамның өзіндік санасы деп бекерден бекер айтпайды[19, 151-152].
Сана Меннен, өзіндік санадан туындамайды, өзіндік сана тұлға санасының дамуы барысында тәуелсіз субъектіге айналу өлшемінен туындайды [20, 110]. Адам санасы - тек теориялық, танымдық, қана емес әрі, моралды сана. Олардың негізі тұлғаның қоғамдық болмысына кетеді. Өзіндік сана адамға әуелден берілген нәрсе емес, дамудың өнімі.
Адамның өзіндік санасы оның көзқарастары жүйесі тәрізді өте индивидуалды. Объективті шындықтың оқиғаларын, өзінің әрекеттерін адамдар әртүрлі бағалайды. Кейбір адамдар жеткілікті түрде объективті бағаласа, ал кейбірінің бағасы субъективті болады. Адам санасының адекваттылық деңгейі бірінші белгісі оның сыншылдығы болып табылады[21, 203].
Сыншылдылық - адамның жақсы мен жаманның, ақ пен қараның аражігін ашырата алу қабілеттілігі. Болған жағдайға сыни баға беру және алынған ақпаратты өзіндік бағдар мен құндылықтар арқылы бағамдап, соған орай өзінің мінез-құлқы мен жүріс-тұрысын, әрекеттерінің мақсатын анықтай алуы адамның жануардан ерекшелейтін айрықша белгілерінің бірі болып табылады.
Адам мен қоршаған ортаның байланысы үзіліссіз тоқтамайды, сондықтанда адамның қоршаған ортасынан алатын ақпараттар көлемді болып келеді. Барлығын бірдей қабылдау мүмкін болмайды. Сондықтанда біз алатын ақпараттың барлығын саналай бермейміз. Ақпараттың көп бөлігі санадан тыс қабылданады. Ол адам үшін маңыздылығының төмендігінен немесе ағзаның әдетті тітіркендіргішке автоматты реакциясы нәтижесінен болады[22, 76].
А.Н. Леонтьевтің сананың шығуы туралы болжамы бойынша, адамның жануарлар әлемінен ең бірінші ерекшелігі, оны қоршаған ортаға деген қарым-қатынасында. Жануарлар тірі табиғаттың бір элементі ретінде онда өмір сүруге, жағдайларға бейімделсе, ал адам қоршаған табиғи ортаға жай бейімделіп қана қоймай оны өзіне бағындыруға тырысады. Ол үшін адамдардар ежелден өмір сүруге қажетті еңбек құралдарын ойлап таба бастады. Еңбек құралдарын ойлап таба алу оның саналы еңбекке қабілеттілігінің нышаны болды. Еңбек - өз тіршілігін жүзеге асыру мақсатында қоршаған табиғатқа әсер ететін адамға тән арнайы іс-әрекет түрі. Еңбек ете білудің маңыздылығын біз көптеген тарихи-мәдени даму барысында халықтардың ежелгі үрдістерінен көрініс табатынын білеміз. Халқымызда да, адамның еңбек сүйгіштік қасиетін ерекше жоғары бағалаған. Адам қол жеткізген арман-мақсаттарының адал еңбек, маңдай терінің күшімен болғаны және оны ұрпақтарына үлгі етіп тәрбие берген. Этнопсихологияның зерттеулерінде адам санасының қалыптасуна ұлттық құндылықтардың маңызды рөлі айтылған. Баланы жастан деген мақал да соның айғағы, қазақ ұлт ретінде ұрпақ тәрбиесі мен оның саналы өсіп-жетілуіне ерекше мән берген.
Еңбек ете білу адамдардың бірігуін, ортақ іске жұмылуын талап етеді. Егер біз еңбектің жеке түрлерін алатын болсақ та, мысалы жазушы ол өз туындысын жеке орындайды. Алайда жазушы болу үшінде оқып-білім алу керек, немесе қоршаған орта адамдарымен танысып, біліп, көп көріп, көп жүруі қажет. Әрине бұның барлығы міндетті түрде адамдардың қоғамынан алшақ болмайды.
Еңбек әрекетінің арқасында адамдар арасындағы қарым-қатынас деңгейі жоғарылайды. Қоғамдағы адамдардың қарым-қатынас деңгейі қаншалықты жоғары болса, ұйымдасушылық қана емес, адамның психикалық дамуыда жоғары деңгейде болады. Қарым-қатынас құралы - тіл. Сөз арқылы басқа адамдармен қарым-қатынас жасай отырып адам өзінің жүріс-тұрысын реттеуге қажетті ақпаратпен алмасады. Сөйлеу арқылы адамның өзіндік реттеуі оның ойлау процесінің дамуымен яғни, сана жетілуімен басқарылып отырады[23, 48].
Үшіншіден, адамның қалыпты тіршілігі мен дамуына табиғи сұрыпталу оның қоғами өміріне сәйкес келмейді. Еңбектің ұжымдық сипаты мен қарым-қатынастың жоғары деңгейге шығуы адамдар қоғамы үшін заңдардың, адамгершілік принциптар мен моралдық құндылықтардың пайда болуына әкелді.
Сананың дамуына қатысты көптеген көзқарастар шығуына орай екіге бөлінеді: биологиялық және идеалды.
Идеалды концепция тұжырымдамасы бойынша философ Гегельдің еңбектерінен адам жаны - құдайлық, оның психикасын өлшеу, тану мүмкін емес.
Биологиялық тұжырымдама бойынша, адам жануарлар тәрізді тірі табиғаттың айнымас бөлшегі. Сондықтанда оның шығу тегінзерттеу арқылы анықтауға болады дейді. И.П. Павловтың жүйке жүйесінің жоғары функция-сы адамда да жануарларда да бірдей деген жаңалығы, көптеген физиолог ғалымдардың адам миы туралы ғылым үшін психологияның маңызы болмайды деген пікірге әкелді. Алайда, бұл адамға ғана тән сана жануарда да бар дегенмен бірдей еді. Сол үшінде сананы түсіндіруде жаңа зерттеулер қажет болды.
Бұл мәселені шешуде Л.С. Выготский еңбегі орасан зор. Адамға ғана тән жоғары психикалық функциялар жалпылама сананы құрады. Ол адамның әлеуметтік байланыстар негізінде құралады. Басқаша айтсақ, адамның жоғары психикалық финкциясы - сана, әлеуметтік табиғатымен ерекшеле-неді.
Адам табиғатының биологиялық негізінде оның болашақтағы психи-калық дамуының мүмкіншіліктері жинақталған. Бірақ адамзат тек қана әлеуметтік тұқымқуалаушылықтың арқасында, яғни білім, дәстүрлер, материалдық және рухани, мәдени құндылықтар, қоғамдық қатынастар жүйесінде орныққан әлеуметтік тәжірибені меңгеру барысында ғана адам болады[24, 20].
Тұлғаның өзегі оның маңызды психикалық қасиетімен - руханилықпен байланысты. Руханилық адам өмірінің жоғары көрсеткіші, оның адамзаттық, адамгершілік парыздарының ішкі құндылығы, адамның болмыстан да жоғары мәнге бағынуы болып табылады. Тұлғаның руханилығы - оның санадан да жоғарылығы, барлық опасыздықтарды тұрақты шектеуге деген қажеттілігі, өзінің адамзаттық парызына, маңызды идеалына шексіз берілу.
Адам өмірінің тұлғалық құрылымының негізгі құндылықты-нормалық жүйе. Құндылық - шындықтағы құбылыстар мен заттардың тұлғалы мәні. Жалпы негізгі әлеуметтік құндылықтар - адамгершілік, кез-келген әлеуметтік игілік, қауіпсіздік және топтық құндылықтар - сенім, дәстүр, діни нанымдар, кәсіби білімдер т.б. деп бөлінеді[25, 34].
Құндылықтар негізгі және құралдық болуы мүмкін, яғни өмірлік мәселелерді сәтті шешу құралы, тұлғаның өзін-өзі реттеу және өзін-өзі бекіту құралы.
1.3 Эмоция - бірінші әмбебаб тіл
Адам әлемді танитын және өзгертетін практикалық және теориялық іс-әрекет субъектісі ретінде оның айналасында не болып жатқанын шынайы ойлаушы да, жақсы үйлестірілген машина сияқты қандай да, бір іс-қимыл жасайтын бейтарап автомат да болып табылмайды. Іс-қимыл жасай отырып, ол қоршаған табиғатқа ғана емес, қарым-қатынас барысында өзге адамдарға және өзі де соның салдарынан елеулі өзгерістерді бастан кешіреді:өз әрекеттері үшін және өзімен болып жатқан жағдайлар үшін белгілі бір жан дүниесінде сезімдерді бастан кешіре отырып, оны қоршаған ортаға арнайы кейіпте қатынас жасайды. Адамның қоршаған ортаға деген осы қарым-қаты-насын бастан кешірген сезімдері немесе эмоциялар саласын құрайды. Адам сезімі-бұл оның әлемге деген қатынасы, ол бастан кешіреді және тікелей жан дүниесінің бөлшегі түрінде жасайды.
Эмоцияларды алдын ала таза сипатталған феноменологиялық жоспарда бірнеше ерекше белгілермен сипаттауға болады. Біріншіден, мысалы, объектінің мазмұнын көрсететін қабылдаудан айырмашылығы, эмоциялар субъектінің жағдайын және оның объектіге қатынасын білдіреді. Эмоциялар, екіншіден, әдетте полярлылық сипатымен ерекшеленеді, яғни оң немесе теріс белгісі бар: сүйсінушілік-наразылық, көңілді-қайғылы, қуаныш-өкініш және т. б.
ЭМОЦИЯ (лат. "emotion" - толқу) - бұл жеке тұлға үшін қандай да бір заттар мен жағдайлардың маңыздылығын тікелей уайымдау түрінде көрсететін және оның тіршілік әрекетін реттеудің маңызды факторы болып табылатын әртүрлі психикалық құбылыстар.
Эмоцияның психологиялық түсіндірмесін қарастыра отырып, оны зерттеген ғалымдардың әр түрлі теорияларына тоқталу арқылы, адам өмірінде оның атқаратын қызметі арқылы тұлғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс:61бет,5 сурет, 11 кесте, 69 әдебиет, 5 қосымша
Кілттік сөздер:тұлға, рухани даму, эмоция, ерік
Зерттеудің мақсаты: Тұлғаның рухани дамуындағы эмоция мен еріктің психологиялық маңыздылығын зеттеу.
Зерттеу объектісі: Психолог-студенттердің эмоция мен ерік сферасы.
Зерттеу пәні: Жоғары оқу орны студенттерінің эмоция мен ерік сферасы өзін-өзі маңыздандыруының шарты.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Тұлғаның рухани дамуындағы эмоция мен еріктің психологиялық маңыздылығына теориялық талдау жасау;
2. Тұлғаның рухани дамуына әсер етуші факторларды анықтау;
3. Эмоция мен тұлғаның рухани дамуының арасында теориялық және практикалық байланыс орнату;
4. Ерік пен тұлғаның рухани даму құрылымындағы байланысты анықтау;
5. Эмоция мен ерікті басқара алу қабілетін анықтау;
6. Тұлғаның өзіндік маңыздандыруына эмоция және еріктің әсерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының әдістемелері:
1. Тұлғаның өзіндік маңыздандыру диагностикасы (А. В. Лазуркин, бейімдеген Н. Ф. Калин);
2. Өзін-өзі басқару қабілеті сауалнамасы (Н. М. Пейсахов);
3. Ерік күшін бағалау әдістемесі (Р.С. Немов, бейімдеген Я. М. Маркин);
4. Тұлға бағыттылығын анықтау әдістемесі (Б. Басс);
5. Эмпатияға қабілеттілік диагностикасы сауалнамасы (А. Мехрабиэн және Н. Эпштейн).
Қорытынды: Тұлғаның рухани дамуындағы эмоция мен еріктің психологиялық маңыздылығына теориялық талдау жасалды. Тұлғаның рухани дамуына әсер етуші факторларды анықталды. Эмоция мен тұлғаның рухани дамуының арасында және ерік пен тұлғаның рухани даму құрылымындағы теориялық және практикалық байланыс анықталды. Тұлғаның өзіндік маңыздандыруына эмоция және еріктің әсерін зерттеліп статистикалық түзу корреляция алынды.
РЕФЕРАТ
Дипломнaя работа: 61стрaниц, 5 рисунков, 11 тaблиц, 69 литературы, 5 приложении.
Ключевые словa: личность, духовное развитие, эмоции, воля
Цель исследoвaния: изучить психологическую значимость эмоций и воли в духовном развитии личности.
Объект исследования: Эмоциональная и волевая сферапсихолог-студентов.
Предмет исследова: Эмоциональная и волевая сфера студентов вуза как условия для самоактуализацию.
Задачи исследования:
1. Теоретический анализ психологического значения эмоций и воли в духовном развитии человека;
2. Выявить факторы, влияющие на духовное развитие человека;
3. Установить теоретическую и практическую связь между эмоциями и духовным развитием человека;
4. Определить связь между волей и структурой духовного развития личности;
5. Определение способности контролировать эмоции и волю;
6. Изучить влияние эмоций и воли на самоактуализацию.
Методики исследования:
1. Диагностика самоактуализация личности (А. В. Лазуркин, адаптированный Н. Ф. Калиным);
2. Анкета Способность к самоуправлению (Н. М. Пейсахов);
3. Методика Оценка силы воли (Р.С. Немов, адаптированный Ю.М. Маркиным);
4. Методика определения личностный ориентации (Б. Басс);
5. Анкета Диагностика спасобность к эмпатии (А. Мехрабиэн и Н. Эпштейн).
Вывод: Проведен теоретический анализ психологической значимости эмоций и воли в духовном развитии личности. Выявлены факторы, влияющие на духовное развитие личности. Определены теоретические и практические связи между эмоциональностью и духовным развитием личности и в структуре воли и духовного развития личности. Изучено влияние эмоций и воли на самочувствие личности, получена статистическая прямая корреляция.
ABSTRACT
Diploma work:61pages, 5 figures, 11 tables, 69 references, 5 appendices
Keywords: personality, spiritual development, emotions, will
Purpose of the research: to study the psychological significance of emotions and will in the spiritual development of the individual.
Object of research: Psychology-students' sphere of emotions and will.
The subject of research: The condition of self-importance of the sphere of emotions and will of university students.
Tasks of the research:
1. Theoretical analysis of the psychological significance of emotions and will in the spiritual development of the person;
2. Identify the factors that affect the spiritual development of the person;
3. Establish a theoretical and practical connection between emotions and the spiritual development of the person;
4. To determine the relationship between the will and the structure of the spiritual development of the person;
5. Determining the ability to control emotions and will;
6. To study the effect of emotions and will on self-esteem.
The methods used in the research:
1. Diagnosis of self-identification (A.V. Lazurkin, adapted N.F. Kalin);
2. Questionnaire "Self-management ability" (N.M. Peysakhov);
3. Methods "Assessment of willpower" (R.S. Nemov, adapted by J.M. Markin);
4. Methods of determining the orientation of the person (B. Bass);
5. Questionnaire "Diagnosis of empathy" (A. Mehrabien and N. Epstein).
Conclusion: A theoretical analysis of the psychological significance of emotions and will in the spiritual development of the individual. Identified factors affecting the spiritual development of the individual. Certain theoretical and practical connections between emotionality and spiritual development of a person and the level of will and spiritual development of a person. The influence of emotions and will on the well-being of a person is studied, and a statistical direct correlation is obtained.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ ДАМУЫНДАҒЫ ЭМОЦИЯ МЕН ЕРІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Рухани даму. Қоғам бірлігі - тұлғаның саналық жаңғыруы ... ... ... ... ... ...10
1.2 Эмоциялық интеллект пен рухани дамудың қандай байланысы бар? ... ...14
1.3 Эмоция - бірінші әмбебаб тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Мықты ерік-жігер - рухани құндылықтыңпсихологиялық шарты ... ... ... 26
Бірінші бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ ДАМУЫНДАҒЫ ЭМОЦИЯ МЕН ЕРІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы және таңдау тобына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Зерттеудің әдістемелеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
2.3 Зерттеудің жүру барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.4 Зерттеу қорытындысы және талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6
2.5 Зерттеу нәтижесіне қатысты ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .54
Екінші бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..61
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Адамның рухани өмірінде эмоция мен еріктің маңыздылығын тікелей анықтау жалпы бұл мәселенің философиялық-әлеуметтік тұрғыдан аз зерттелгені назар аудартады. Эмоция мен ерік туралы адекватты түсінік адам тәрбиесімен байланысты практикалық сұрақтардың шешімін табуға ғана емес, оның табиғатын тануға жол ашады. Эмоция мен еріктің адам өміріндегі маңыздылығын зерттеу, олардың тек органикалық ағза функцияларының жұмысы үшін ғана емес, сонымен қатар адамның қоғамның толық қанды тұлғасы ретінде дамуындағы өмір сүру жағдайы, атқаратын іс-әрекеті, қарым-қатынас деңгейі тұрғысынан маңызды рөлге ие.
Алайда, эмоция мен ерікті ғылыми зерттеу тұлғаның даму мен тәрбиесіне қатысты практикалық мәселелердің шешімін табуында жеткіліксіз. Эмоция мен ерікті тереңдетілген тұрғыда зерттеу қажеттілігі бүгінгі таңда адам өмір сүретін қоғамның ақпараттық жылдамдығы, адамдар арасындағы бәсекелестік, нарықтық ережелерге бағынышты өмір сүру деңгейі адам бойындағы асыл қаситтердің дамуына тосқауыл болуда. Адамның адамгершілікті қасиеттерінсіз, ақыл-парсат пен сана-сезімнің мәні өлшенбейді, өмір сапасы рухани құлдырайды. Сондықтанда мәңгілік елдің болашағы үшін саналы ұрпақ тәрбиесін мұрат етіп, рухани жаңғыруды жүзеге асыру аса көреген саясат деп білеміз.
Тұлға дамуында эмоция мен ерікті теориялық зерттеулеріне бұған дейін С.Л. Рубинштейннің шағылыстар теориясы, П.В. Симоновтың эмоцияның ақпараттық теориясы, С. Шехтердің когнитивті-физиологиялық концепциясы, И.П. Павловтың эмоцияның реттеуші рөлін экспериметтік зерттеулері негіз болды. Ерік концепциясы Д.Н. Узнадзенің ішкі бағдарлар теориясында адамның саналы белсенділік формаласынан бейсаналық формаға дейінгі байланысын қарастырады.
Алайда эмоция мен ерік мәселесі өзектілігіне қарамастан, аз зерттелген. П.К. Анохиннің пікірінше эмоция туралы нақты, анықталған ортақ пікір жоқ. Сондықтанда адам өмірінде оның маңызы дұрыс қалыптаспаған. Әсіресе, тұлғаның рухани дамуына көңіл бөлініп жатқанда, өзін-өзі тану, анықтау мен маңыздандыру тұрғысынан жеке психологиялық зерттеулерді қажет етеді. Ғалымдар эмоция мен еріктің тұлға дамуы мен тәрбиесіндегі рөлінің анықталмағанына баса назар аударуда. Л.П. Буев: Тұлға дамуының тәрбиесіне комплексті қарау, оның интеллектуалды, эмоциялық-еріктік сферасының үйлесімділігін қажет етеді.
Зерттеудің жұмысының өзектілігі. Кемелденген қоғамның практика-сы қазіргі ғылымның алдына материалдық және рухани өмірдің қарама-қайшылығымен, ғылыми-техникалық прогресс және қазіргі заманғы жаһандық өзгерістер жағдайында жан-жақты тұлғаны тәрбиелеуді оңтайландырумен байланысты бірқатар мәселелерді қояды. Саналы адамды қалыптастыруда оның рухани дамуы негізгі буындардың бірі болып табылады.Тұлғаның рухани дамуы оның эмоциялық және ерік сферасын қамти отырып, сананы жаңғыртуға жол ашады. Бұл тақырып тек психологиялық маңыздылыққа ғана емес, қоғамның алға жылжуында, бәсекеге қабілетті, саналы, білімді ұрпақ тәрбиесі үшінде мемлекеттік және ұлттық деңгейде бүгінгі таңда өзекті болып отыр. Оған елбасы Нұрсұтан Әбішұлы Назарбаевтың Болашақа бағдар: рухани жаңғыру атты халыққа жолдамасы негіз бола алады. Бұл бағдарламада ерекше аталынып өткен тақырып, тұғаның рухани дамуын ең бірінші сананы өзгертуден, оны жаңашылдыққа икемді етуден бастау қажеттігі туралы айтылған. Біз тұлға санасын түсіндіруде психологиялық тұрғыдан, оның жеке функцияларын қарастыру арқылы зерттеп көрмекпіз. Соның ішінде, тұтас тұлғаның бөлінбес бөлшегі ретінде эмоция мен еріктің дамуын, оның адам өмірі мен рухани дүниесіне әсерін теориялық-ғылыми ақпарат көздерімен және практикалық әдістермен зерттеп көрмекпіз.
Зерттеу жұмысының тақырыбына сәйкес, тұлға, рухани даму және эмоция мен ерік түсініктеріне теориялық талдау жасалынады. Нақты қарастырылатын мәселелердің шеңберінде ғалымдардың бұған дейінгі еңбектері мен зерттеулеріне сүйене отырып, эксперименттік зерттеу әдістері арқылы психологиялық қырын ашуға мән беріледі. Тұлғаның рухани даму мәселесі бұған дейін философиялық және теологиялық тұрғыдан жеке қарастырылып келсе, психологиялық мәселе ретінде аз зерттелген. Қазақстанның саяси идеологиясы алдағы көп жылдыққа арналып жасалып, онда саналы ұрпақтың болуына бүгінгі рухани жаңғыру арқылы жол ашпақ. Рухани дамуға эмоция және еріктің психологиялық маңызы бұған дейін батыстық өркениет дамыған елдерде ғана жаңа зерттеу бағыты ретінде бөлініп шыға бастады. Ресейлік және отандық ғалымдар еңбектерінде жеке зерттеліп, жинақталған білім ретінде қорытылмаған. Қоғамның айнымас бөлшегі ретінде әрбір адам тұлғалық өсуге, рухани дамуға, өзін-өзі танып, маңыздандыруға ұмтылуы қажет. Зерттеу жұмысы болашақта тек теориялық ақпарат көзі болып қана қоймай, бүгінгі таңда өзекті болып жатқан жалпы ұлттық рухани даму стратегиясына мақсатты қосылған үлес болмақ. Адам санасын өзгерту, тану, дамыту өзіндік бағалау, маңыздылыққа ие болу, анықтау, тәуелсіздікке ұмтылу, өзін-өзі басқарып, бақылай алу қабілеттерінің жиынтығын құрайды. Саналы әрбір адам рухани кемелдену дәрежесіне осы қасиеттерінің арқасында қол жеткізеді.
Зерттеудің мақсаты: Тұлғаның рухани дамуындағы эмоция мен еріктің психологиялық маңыздылығын зеттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Тұлғаның рухани дамуындағы эмоция мен еріктің психологиялық маңыздылығына теориялық талдау жасау;
2. Тұлғаның рухани дамуына әсер етуші факторларды анықтау;
3. Эмоция мен тұлғаның рухани дамуының арасында теориялық және практикалық байланыс орнату;
4. Ерік пен тұлғаның рухани даму құрылымындағы байланысты анықтау;
5. Эмоция мен ерікті басқара алу қабілетін анықтау;
6. Тұлғаның өзіндік маңыздандыруына эмоция және еріктің әсерін зерттеу.
Зерттеудің пәні: Жоғары оқу орны студенттерінің эмоция мен ерік сферасы өзін-өзі маңыздандыруының шарты.
Зерттеудің объектісі: Психолог-студенттердің эмоция мен ерік сферасы.
Зерттеудіңболжамы: Тұлғаның өзіндік маңыздандыруы мен эмоция және ерік арасында байланыс бар.
Зерттеудің әдістемелері:
1. Тұлғаның өзіндік маңыздандыру диагностикасы (А. В. Лазуркин, бейімдеген Н. Ф. Калин);
2. Өзін-өзі басқару қабілеті сауалнамасы(Н. М. Пейсахов);
3. Ерік күшін бағалау әдістемесі(Р.С. Немов, бейімдеген Я. М. Маркин);
4. Тұлға бағыттылығын анықтау әдістемесі (Б. Басс);
5. Эмпатияға қабілеттілік диагностикасы сауалнамасы (А. Мехрабиэн және Н. Эпштейн).
Теориялық маңыздылығы: Жұмыстың ғылыми жаңалығы теориялық зерттеу бағытының өзіне негізделген.
Онда адамның өзін-өзі дамытудың бірыңғай процесі ретінде тұлғаның рухани дамуындағы эмоциялар мен ерік-жігердің рөлі мен орнын, сондай-ақ дүниетаным құрылымындағы эмоциялар мен ерік-жігердің орнын анықтауға талпыныс жасалды.
Психологиялық талдаудың қажеттілігі өзін-өзі тану, маңыздандыру-дағы кез-келген мәселені шешу тұлғалық рухани дамуының барлық алдыңғы кезеңінің зерттелетін проблемасын қарастырумен байланысты. Осы зерттеу шеңберінде талапты толық көлемде жүзеге асырудың практикалық мүмкіндігін ескере отырып, біз рухани құбылыстардың адам психологиясына, өмірдің рухани жағы туралы тұжырымдамасын жасауға әкелген және біздің ойымызша, қазіргі заманғы өмір жағдайында тұлғаның эмоциялық және ерік қасиеттерін тәрбиелеудің оңтайлы теориясын құруға ықпал ететін мақсатқа негізделді.
Практикалық маңыздылығы: Зерттеудің практикалық маңыздылығы біздің қоғамымыздың адамды рухани тәрбиелеуде пайдалану үшін ұсынуға болатын тұлғаның эмоциялық және ерік-жігерлік қасиеттерін тәрбиелеу әдістерін әзірлеумен анықталады. Зерттеудің негізгі ережелері мен нәтижелері осы проблеманың әдіснамалық және теориялық аспектілерін одан әрі әзірлеуде қолданылуы мүмкін. Жүргізілген әдістердің нәтижелері, жинақталған материалдары рухани даму туралы білім жинақтауда жеке тұлға үшін де, тұтас әлеумет үшін депайдалы болмақ. Әрбір өсіп келе жатқан ұрпақ тәрбиесінде эмоция мен еріктің маңызын түсіндіруде, өзін-өзі басқару, тану, маңыздандыру жұмыстары үшін бағдар ретінде ата-ана, ұстаздар, тәрлімгерлер қолдана алады.
Таңдау тобы: Сыналушылар журналистика және психология мамандығының студенттері. Зерттеу жұмысының эксперименттік тобы болып - психология мамандығының 1-2 курс студенттері. Бақылау тобы - журналистика мамандығының студенттері.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе, 2 бөлімнен (теориялық және эксперименттік), зерттеу қорытындысы, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады. Теориялық бөлім төрт тақырыптан және қорытындыдан тұрады. Теориялық бірінші тақырып жеке төрт тақырыпшаға бөлінген. Эксперименттік бөлімде зерттеудің мақсаты пен болжамы, әдістері туралы ақпарат қамтылған және эксперименттік нәтижелер өңдеуі мен қорытындысынан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер саны - 69, оның ішінде соңғы онжылдықтағы әдебиеттер саны - 24, шет тілінде - 1, орыс тілінде - 60, қазақ тілінде - 8. Зерттеудің эксперименті үшін 5 әдістеме қолданылды.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
1) Дайындық кезеңі - мәселе бойынша ғылыми әдебиетті зерделеуді; зерттеудің тұжырымдамалық мақсатын анықтауды, міндеттері мен гипотезаны тұжырымдауды; зерттеудің әдістерін таңдауды қамтыды;
2) Тұрақтандыру кезеңі - алғашқы тәрбие сағаты негізінде журналистика мамандығының студенттеріне рухани даму туралы лекция және тренинг өткізіліп, қорытындыланды;
3) Эксперименттік диагностика кезеңі - эксперименттік топ - психология мамандығының 1-2 курс студенттеріне тәжірибелік-эксперименттік жұмысты ұйымдастыру мен жүзеге асыруды қамтыды;
4) Қорытындылау кезеңі - эксперименттікнәтижелерді өңдеу мен талдауды және әзірленген зерттеу жұмысының теориялық және практикалық тиімділігін бағалауды, қолжазбасын рәсімдеуді қамтыды.
Зерттеу базасы: Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті. Журналистика факультеті, журналистика мамандығының студенттері және Философия және саясаттану факультеті, психология мамандығының студенттері.
1.ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ ДАМУЫНДАҒЫ ЭМОЦИЯ МЕН ЕРІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Рухани даму. Қоғам бірлігі - тұлғаның саналық жаңғыруы
Институциалданған дін аясында немесе одан тыс салада рухани даму дегеніміз - трансценденттілікпен байланысты терең түсіну процесін және түпкі мағынаны іздестіру, сонымен қатар рухани тәжірибеге қатысуды білдіреді. Ғылым-білімді, әр алуан қолөнер кәсіптерінің дағдарын игеруге, үлгілі адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына қажырлы еңбек, оқыту, тәжірибе берумен қатар, өзін-өзі тәрбиелеу, күшті ерік-жігер арқылы жетуге болады [1, 8]. Руханилық адам тәжірибесінің маңызды және әмбебап аспек-тісі ретінде қарастырылады, бірақ өмір сүру ұзақтығының қалыптасқан теориялары мен модельдері аясында адамның дамуын зерттеудің нормативтік дамуының ажырамас элементі ретінде аз көңіл бөлінді. Тарихи кезеңдерде, әр түрлі мәдениеттер мен дәстүрлердегідей, руханилық адамдардың өмірінде және адамзат тәжірибесінде ажырамас маңызды рөл атқарды. Жалпыға ортақ мүмкіндікке қарамастан, рухани даму әрдайым бола бермейді және оның даму бағыты әртүрлі мәдениеттердің ішінде әртүрлі адамдар үшін жеке үлес пен түрлі мүмкіндіктер деңгейімен өмірдің әр түрлі кезеңдеріндегі қарқыны, көріністері мен маңыздылығы жағынан әр түрлі болуы мүмкін. Рухани даму физикалық, танымдық немесе эмоциялық әлем сияқты басқа даму процестерінен өзгеше. Рухани даму көбіне ерікті және белсенді таңдау әрекетін қамтиды.
Тарихи тұрғыдан, Батыс ғылымы адам өмірінің көптеген аспектілерін, оның ішінде рухани жағынан да мойындады. Алайда, XVII ғасырда ақыл-ой мен тәннің декарттық дуализмі эмпирикалық ғылым мен теология арасындағы идеологиялық бөлінуге әкелді. ХХ ғасырда Уильям Джеймс сияқты ғалымдарды қоспағанда, мінез-құлық ғылымдарындағы позитивистік және натуралистік ұстанымдар руханиятты ғылыми зерттеулерге жарамсыз деп санады [2, 3-9]. 20 ғасыр соңы мен 21 ғасырдың басындағы посмодернизм пайда болуы рухани даму үрдісін кең мәдени және интеллектуалды қозғалыстың бөлігі ретінде зерттеулер жүргізіле бастады. Бірнеше зерттеулер нәтижесі рухани даму мен әл-ауқаттың жоғарылауы, физикалық денсаулық пен келеңсіз өмірлік жағдайларға психологиялық бейімделу қорғанысы күшейгендігінің арасындағы байланысты байқада. Осы өсіп келе жатқан қызығушылыққа қарамастан, руханияттың күрделі және көп қырлы сипаты нақты тұжырымдаманың болмауына ықпал етті. Осы тұрғыда адамның мәнін рух деп танып, оның психологиялық ерекшеліктерін рухани жетілу концепциясының практикалық ұстанымдары мен моралдық ұстанымдарын адаммен және қоғамдық өмірмен тұтастықта қарастырғанын Әл-Фарабидің еңбектерінен көрсек болады. Адамның өзін-өзі дамытуы соның ішкі және қоршаған әлемінен алған тәжірибелер арқылы жүзеге асады. Демек, адамды тану үшін оны қоршаған ортасы, өткені, дүниетанымы тұтастай бірге қарастырылуы керек. Бұл тұтастық бұзылса, адамның тұтастығыда бұзылады[3, 139]. Алайда, руханият туралы пікірталастардың көп-шілігінде бірнеше жалпы өлшемдер бар: трансценденттік өлшемнің болуы, өмірдің мәні, мақсаты мен мағынасына қатысты соңғы сұрақтарды іздеу. Осы өлшемдердің әрқайсысына тәжірибелер (мысалы, дұғалар, медитация немесе ырым-тыйымдар), нанымдар (трансценденттікке, құдайға, өлімге, адамның трансцендентпен қарым-қатынасына қатысты сенімі) және тәжірибе (мистикалық) . Бұл өлшемдердің нақты мазмұны пайда болуы мүмкін. Әр түрлі рухани дәстүрлерде мәдени, экологиялық және жеке әсерге байланысты институционалды бағдарланады. Қоршаған орта әсеріне түрлі әлеуметтік контекстің, рухани іс-әрекеттер сияқты әдейі әрекеттердің, сондай-ақ рухани ұстаздармен немесе топтармен өзара әрекеттесуді қосады. Жеке деңгейлердің әсеріне құндылықтар мен сенімдердің түбегейлі өзгеруіне әкеп соқтыратын дағдарыс, бақытсыздық немесе қайғы-қасірет сияқты валенттіліктің жағымсыз оқиғалары кіретін әртүрлі өмірлік тәжірибелер жатады. Сонымен қатар, оң бағаланған оқиғалар, шыңы немесе әр түрлі тұлғааралық тәжірибелер кіруі мүмкін . Оң да, теріс те әсер ету адамның рухани өміріндегі өзгеру нүктесі ретінде қызмет етеді. Тарихта адамдар өздерінің рухани жан дүниесіне қатысты мәселелерді діннің мәдени-әлеуметтік шеңберінде түсініп, көрсетіп отырды. Сонымен, діндарлық және руханилық терминдері дәстүрлі түрде әлеуметтік ғылымдарда бір-бірін алмастыра отырып қолданылып келді. ХХІ ғасырдың басынан бастап, пост-модернизмнің әлеуметтік-мәдени тенденциялары дәстүрлі модельдерге қар-сылық білдіріп, плюрализмді, релятивизмді және ғылыми зерттеуді бастаған кезде, бұл терминдер полярлана бастады және олар өзгеше, бірақ өзара байланысты болып саналды. Руханилық әдетте трансцендентпен жеке, эксперименталды қарым-қатынас ретінде қарастырылады, ал дін трансцен-дентпен байланысты жеңілдету үшін құрылған сенімдер мен ырымдардың ұйымдастырылған жүйесі болды.
Рухани даму процестерінің модельдерін үш кең кеңістікте тұжырым-дамасын жасауға болады , олардың әрқайсысы процестің табиғатымен (яғни, біртіндеп немесе кенеттен), субстанциясымен (мысалы, рухани қайта құру, нақтылықтың өзгеруі немесе рухани дамудың өзгеруі) және әр түрлі мазмұнымен ерекшеленеді. Бірінші көрініс бойынша көбінесе сахна модельдері арқылы біртіндеп жетілу сипатталған. Рухани аспектіні зерттейтін адам дамуының кейбір бірнеше теориялары негізінен рухани дамуды ересектер дамуының ең жоғары немесе кемелденген кезеңінің бөлігі ретінде қарастырды. Бұл көзқарас, мысалы, Эрик Эриксонның психоәлеумет-тік теориясында өмірдің мағынасын құру және іздеу сияқты өзекті проблемалар бағытында эго мүдделерін кеңейту кезінде көрінеді . Өмір бойындағы рухани дамудың орталық моделі - Джеймс Фоулердің сенімді дамыту моделі , ол жеті жалпыға ортақ сатылар тізбегін бейнелейді. Адамдар ерте балалық шақтан дифференциалданбаған сенім - қауіпсіздікке деген сенімнен, жасөспірімдік кезеңде жалпы қабылданған сенімдер (формалды оперативті ойлау, нормаға сәйкес топтармен тұлғааралық байланыс орнату), жастық және ересектік кезеңдерде әмбебаптыққа бағытталған сенімдер (трансцендеттілік) өмірдің соңына дейінгі уақытты қамтиды. Үшінші модель, трансперсоналды (жеке тұлғадан тыс) психология аясында бірнеше басқа да-му модельдері рухани өзгеру процестерін біріктіреді және оларды адам дамуының жалпы теориясындағы әмбебап кезеңнің көрінісі ретінде қарасты-рады[4, 209]. Трансперсоналды психологияның негізін қалаушы Абрахам Маслоу өзін-өзі анықтауға қол жеткізген адам бұдан асып түсу үшін одан әрі дами алады деп ұсынды. Оның соңғы қажеттіліктер пирамидасы дамудың жоғары формасы ретінде трансперсоналды кезеңін қосты және адамның әмбебап дамуының үш кезеңін ұсынады: жетіспеушіліктен туындаған саты, адамгершілікке негізделген саты және трансценденттік түрде негізделген кезең. Осы модельді негізге ала отырып Кен Уилбер адамның рухани дамуының интегративті моделіне ерекше назар аударады, оның құрамына он кезең кіреді, олар дамудың үш фазасына бөлінеді:
1-фаза: тұлғаға дейінгі сипаттама - бейсаналықтың функциясы, ол инстинктер мен биологиялық қажеттіліктерге бағынышты.
2-фаза: тұлғалық - саналы психикалық процестер эгоның қызығушы-лықтарына негізделген.
3-фаза: трансперсоналды - эгодан тыс саналану деңгейі.
Трансперсоналды даму моделі адам өзін-өзі саналауда рухани даму бағытына өтіп отырады деп қортындылайды. Жеке адамның әрекеттік белсенділік жүйесі өзара материалды және рухани мәдениет объектілерін мақсатқа сәйкес бағыттап отырады [5, 17].
Сенім - жеке сенімнің, оның ішінде діни сенімнің дамуы; адамдардың жеке және жалпы сенімдері негізінде өмір сүретініне сену; наным-сенімнің жеке басын сәйкестендіруге қалай ықпал ететіндігі туралы түсінік қалыптастыру жинтығынан тұрады[6, 104-108].
Қорқыныш, таңдану сезімі - табиғаттан, адамның жетістігінен шабыт алу.
Трансценденттілік сезімнің тәжірибесі - бұл құдайдың бар екендігі туралы сенім немесе адамның ішкі ресурстары күнделікті тәжірибеден жоғары көтерілуге мүмкіндік беретін сенім.
Мағына мен мақсатын іздеуде - қиыншылық немесе қайғы кезінде неге мен? деп сұрау; өмірдің пайда болуы мен мақсаты туралы ойлау; сұлулық, қайғы және өлім сияқты күрделі өмірлік тәжірибелерге жауап беру.
Өзін-өзі тану - ойлар, сезімдер, эмоциялар, міндеттер мен тәжірибе тұрғысынан өзін-өзі тану; жеке тұлғаны түсіну мен қабылдауды арт-тыру; өзін-өзі бағалауды дамыту.
Қарым-қатынас - әр адамның құндылығын тану және бағалау; қо-ғамдастық сезімін қалыптастыру; басқалармен қарым-қатынас құра білу.
Шығармашылық дегеніміз - ішкі ойлар мен сезімдердің көрінісі, мысалы, өнер, музыка, әдебиет және қолөнер арқылы; қиял, шабыт, түйсігі мен парасатын көрсету.
Сезімдер мен эмоциялар - сұлулық немесе мейірімділік сезімі; әді-летсіздік немесе агрессия салдарынан зардап шегу; эмоциялар мен сезімдерді бақылаудың қаншалықты маңызды екенін және осындай сезімдерді даму көзі ретінде пайдалануды үйрену.
Көпшілік адамдар осы нәрселерге қатысты, өздерінің оларға берген жеке түсіндірмесі мен өмірінде алатын маңыздылығына қарай ерекшелейді. Кейбірі осы сезімдер мен эмоцияларды физикалық, әлеуметтік немесе психологиялық себептерге жатқызса, ал басқалары оның себебін дін жолынан іздейді.
Рухани даму - бала тәрбиесінің маңызды элементі және оқытудың басқа бағыттары үшін негіз болып саналады. Қызығушылықсыз, күмәндануға бейімділіксіз, қиялсыз, түсінушілік пен түйсіксіз, жастарда оқуға деген ынта болмайды, олардың интеллектуалды дамуы бұзылады[7, 13-19]. Өзін-өзі түсінуден және басқаларды түсіну қабілетінен айырылған олар адамдармен бірге өмір сүруде қиындықтарға тап болуы мүмкін. Бұл олардың әлеуметтік дамуының бұзылуына әкеледі. Егер олар біз өмір сүріп жатқан әлемнің сұлулығына немесе суретшілердің, музыканттар мен жазушылардың кеңістікті, дыбысты және тілді басқара алу қабілетіне деген қастерлілік пен таңдануды сезіне алмаса , олар ішкі рухани және мәдени шөлде өмір сүреді.
Дамудың сызықтық моделінсіз, рухани дамуға қадамдар мыналарды қамтиды:
1. басқалардың бар болуын өзінен тәуелсіз деп тану;
2. тәжірибе туралы білу және рефлексия;
3. тәжірибенің құндылығын сынап көру;
4. мүмкін жауаптар мен анықтамалардың ауқымын түсіну және бағалау;
5. жеке көзқарастар мен идеяларды дамыту;
6. алған білімдерін өз өміріне қабылдау деңгейінің жоғарылауымен қолдану[8, 20-22].
Жинақталған тәжірибенің дамуы, балалық шақта пайда болатын үлкен сұрақтардан бастап, жасөспірімдік кезеңіндегі өзіндік интеграцияны қолдау арқылы жасөспірімнің жеке басының қалыптасуына қосқан үлесіне дейінгі өмірдің барлық кезеңдеріндегі рухани өлшемнің маңыздылығы мен өзектілігін растайды, кешірек ересек адам тереңірек экзистенциалды өмірді зерттей бастайды[9, 45-47]. Зерттеулер балалық шақтағы әртүрлі рухани тәжірибелерді, мәселелер мен қабілеттерді, соның ішінде таңдану және үрей сезімін, өмірдің үлкен сұрақтарының мағынасы, мақсаты немесе өлім туралы ойлану қабілетін, сондай-ақ терең өзара байланысты және басқаларға деген жанашырлық сезімін анықтайды. Алайда бұл кезеңдердегі ойлау интуитивті болғандықтан, мұндай тәжірибелер жетілген рационалды ойлаудың әдеттегі стандарттарын елемеуі мүмкін.
Жастық шақ кезеңіндегі рухани даму, құндылықтарға, азаматтық белсенділікке, мақсат пен бірегейлік сезімдеріне ықпал етеді. Ересектердің қалыптасу кезеңінде рухани ізденіс пен тәжірибенің жаңа формаларына қызығушылық - өзін-өзі көрсету, мұны студенттердің рухани іздеудегі іс-әрекеті, мақсаты, мағынасы, орындалуы, тереңдігі, тұтастығы мен түпнұсқалығын анықтауға талпынуынан көреміз. Ересек деп когнитивтік және әлеуметтік-эмоциялық жетілудің арқасында рухани даму үшін қалыптасқан даму кезеңі саналады, сонымен қатар жеке басының дамуы, отбасының қалыптасуы және еңбек әлеміне белсенді қатысу сияқты маңызды даму мәселелерінен кейін мағынасы мен өзін-өзі өзгертуге ұмтылыстың күшеюі қарастырылады[10, 123]. Өмірдің осы кезеңінде өмірдегі оқиғалар рухани даму үшін ізденіске жол ашуы мүмкін. Рухани даму көбінесе ересектіктің кейінгі кезеңдерімен байланысты, бұл кезде адамдар өз өмірлерінде көбірек мән іздей бастайды және өмірдің соңындағы экзистенциалды мәселелерге тап болады[11, 56]. Руханилық жеке, мәдени, экологиялық және контекстік фактор-лардың әсерінен болатын көп өлшемді даму процесін көрсетеді. Рухани даму потенциалы адам табиғатына тән және әр түрлі мәдениеттер үшін әмбебап болып саналады, бірақ оның мәні мен қалай көрініс табуы әр түрлі адамдарда ерекше болуы мүмкін.
1.2 Эмоциялық интеллект пен рухани дамудың қандай байланысы бар?
Адам миына жүргізілген зерттеулері эмоциялық мидың маңыздылығына назар аудартады. Эмоциялық мидың дамуы ата-ана мен баланың арасындағы дұрыс қарым-қатынаспен тығыз байланысты. Адам баласының әлеуметтік тәжірибесі сол адамның генетикалық көрінісін құрайды. Эмоциялықтың көптеген аспектісін қалыптастыруда ген шешуші рөл атқарғанымен, тәжірибие осы гендердің жұмысында орталық рөлге ие[12, 19].
Бұл тәрбие немесе табиғат емес, мәселе тәрбиенің табиғат көрінісіне қаншалықты әсер ететіндігінде. Адам миының дамуы мен жетілуі қарым-қатынасқа байланысты деп айтсақ, адамның тәжірибесі және оның өзімен және басқа адамдармен қарым-қатынасы мидың нейрондық байланыстарының түзілуіне тікелей әсер етеді. Оны пайдалану немесе жоғалту принципіне сүйене отырып, ми белгілі бір жүйке байланыстарын орнатады немесе жоғалтады. Ерте балалық шақта баланың ата-анасымен және басқа адамдармен қарым-қатынас тәжірибесі эмоциялық модуляцияға жауап беретін жүйке жолдарын жасайды. Өкінішке орай, жас ұлғайған сайын мидың үйрену қабілеті төмендейді. Нейрондардың жаңа байланыстар түзуі және жаңа білімді кодтауға бейімділігі жасөспірімдік кезден бастап төмен-дейді. Эмоциялық модуляция мен даму кейінірек баяу қарқынмен жүреді, басқа адамдармен қарым-қатынастарда, өзін-өзі ұйымдастыруда осы қалыптасқан нейрондық байланыстар тізбегі негізінде эмоциялық интеллект-тің жаңа жолдарын дамытады[13, 113-115].
Hardwired to Connect деп аталатын пәнаралық ғылыми есепте адамның миы биологиялық тұрғыдан оның негізгі құрылымы рухани шындықпен, сонымен қатар басқалармен байланысқа арналған жүйемен толтырылған деп айтылған. Руханият пен адамның эмоциялары күрделі өмірлік оқиғаларда, өзін-өзі ұстай білуге, зиянды тәбетті, сенім мен ұзақ мерзімді бақыттың қадіріне қатысты көп нәрсені зерттеуді қажет етеді. Пенсильвания уни-верситетінің психологы Мартин Селигман : Соңғы отыз-қырық жыл ішінде біз индивидуализмнің қайта өркендегенін, қоғам мен кеңейтілген отбасы тарапынан қолдаудың әлсірегенін көрдік . Бұл біздің күрделі өмірлік мәселелерден қорғай алатын ресурстарды жоғалтуымызды білдіреді.
Эмоциялық интеллект мақсаты - өзін-өзі тануды дамыту, сезімдерді тану және олар үшін сөздік қорын қалыптастыру және ойлар, сезімдер мен реакциялар арасындағы байланысты көру; ойларыңыз бен сезімдеріңіз шешім қабылдауға түрткі болатынын балама таңдаудың салдарын көру. Өзін-өзі тану сонымен қатар өзіңіздің күшті және әлсіз жақтарыңызды тану және өзіңізді позитивті, бірақ нақты шынайы тұрғыдан қабылдауға үйрену болып табылады.
Даниел Гоулманның пікірінше, эмоциялықсана өз сенімін ең дұрыс деп қарайды және оған қайшы келетіннің барлығын елемейді. Міне сондықтанда эмоциялық күйзелістегі адаммен ол туралы сөйлесу мүмкін емес. Сіздің пікіріңіз логика тұрғысынан ақылға қонымды болғанына қарамастан, ол адамның эмоционалды күйіне қарама-қайшы болса маңыздылығын жоғалтады [14, 230-233].
Эмоциялық ақыл логикасы ассоциативті болып келеді, шынайылық туралы символдар мен оны еске түсіретін элементтерді пайдала отырып сол шындықты жасауға тырысады. Сондықтанда, метафоралар мен бейнелер өнер тәрізді эмоциямен тікелей байланысқа түседі - роман, фильм, поэзия, музыка, теарт, опера т.б[15, 69]. Ал адамның рухани әлеміне осы символдардың көмегімен яғни, мәдениет құндылықтары арқасында жол ашылады.Тұлға болып қалыптасуда дамудың шарықтау шегі рухани даму өзін-өзі саналаудың деңгейіне жеткен кезде ғана мүмкін болады[16, 57].
Сана түсінігі - объективті шыңдықты бейнелейтін психиканың ең жоғарғы деңгейі, және сонымен қатар әлеуметік тіршілік иесі ретінде адамға ғана тән өзін-өзі реттеудің жоғарғы деңгейі болып табылады. Адамның күнделікті тұрмыстық өмір тұрғысынан сана оның сезімдік және ақыл-ой жұмысының кезектесуінен ішкі субъективті әлемінің көрінісін білдіреді. Сананың ерекше сипатына оның белсенділігі мен интенциалдығы жатады. Белсенділік өз алдына барлық тірі тіршілік иелеріне тән. Ал сананың белсенділігі адам үшін сыртқы объективті әлем заттарының психикадағы бейнесі бірдей маңызға ие бейтарап емес, керісінше, олардың субъект үшін маңыздылығына орай дифференсацияланады. Соның салдарынан адам санасы үнемі бір затқа, образға, объектке т.б. бағытталған яғни, интенция(бағыттылық) қасиетіне ие[17, 32-35].
Адам санасының бұл қасиеттері жоғары өзін-өзі реттеу деңгейіне сай басқада қосымша сипат беретін қасиеттердің туындауына әкеледі. Олардың қатарына өзіндік бақылау(рефлексия), сананың құндылықты-мотивациялық сипаттамасы жатады.
Рефлексияға қабілеттілік адамның өз-өзін қадағалауымен, сезімдері мен күйлерін бақылауымен анықталады. Жәй ғана бақылау емес сыни түрдегі көзқараста болуы өзіндік бағалауынан алған ақпараттарды арнайы координат жүйесіне салып қарау. Бұндай координат жүйесі адам үшін оның құндылықтары мен идеалдары[18, 54].
Жалпы бұл сипаттамалар мен қасиеттердің жиынтығы Мен-концепциясы-ның құрылуына әкеледі. Мен-концепциясы адамның өзі және қоршаған ортасы туралы жиналған түсініктердің шынайылығы. Қоршаған ортасы туралы ақпараттың барлығын адам өзі туралы түсініктерден шығара отырып бағалайды, және өзінің құндылықтар жүйесі, идеалдары мен мотивациялық ішкі бағдарларына сүйене отырып мінез-құлқын қалыптастырады. Сондықтанда Мен-концепциясын адамның өзіндік санасы деп бекерден бекер айтпайды[19, 151-152].
Сана Меннен, өзіндік санадан туындамайды, өзіндік сана тұлға санасының дамуы барысында тәуелсіз субъектіге айналу өлшемінен туындайды [20, 110]. Адам санасы - тек теориялық, танымдық, қана емес әрі, моралды сана. Олардың негізі тұлғаның қоғамдық болмысына кетеді. Өзіндік сана адамға әуелден берілген нәрсе емес, дамудың өнімі.
Адамның өзіндік санасы оның көзқарастары жүйесі тәрізді өте индивидуалды. Объективті шындықтың оқиғаларын, өзінің әрекеттерін адамдар әртүрлі бағалайды. Кейбір адамдар жеткілікті түрде объективті бағаласа, ал кейбірінің бағасы субъективті болады. Адам санасының адекваттылық деңгейі бірінші белгісі оның сыншылдығы болып табылады[21, 203].
Сыншылдылық - адамның жақсы мен жаманның, ақ пен қараның аражігін ашырата алу қабілеттілігі. Болған жағдайға сыни баға беру және алынған ақпаратты өзіндік бағдар мен құндылықтар арқылы бағамдап, соған орай өзінің мінез-құлқы мен жүріс-тұрысын, әрекеттерінің мақсатын анықтай алуы адамның жануардан ерекшелейтін айрықша белгілерінің бірі болып табылады.
Адам мен қоршаған ортаның байланысы үзіліссіз тоқтамайды, сондықтанда адамның қоршаған ортасынан алатын ақпараттар көлемді болып келеді. Барлығын бірдей қабылдау мүмкін болмайды. Сондықтанда біз алатын ақпараттың барлығын саналай бермейміз. Ақпараттың көп бөлігі санадан тыс қабылданады. Ол адам үшін маңыздылығының төмендігінен немесе ағзаның әдетті тітіркендіргішке автоматты реакциясы нәтижесінен болады[22, 76].
А.Н. Леонтьевтің сананың шығуы туралы болжамы бойынша, адамның жануарлар әлемінен ең бірінші ерекшелігі, оны қоршаған ортаға деген қарым-қатынасында. Жануарлар тірі табиғаттың бір элементі ретінде онда өмір сүруге, жағдайларға бейімделсе, ал адам қоршаған табиғи ортаға жай бейімделіп қана қоймай оны өзіне бағындыруға тырысады. Ол үшін адамдардар ежелден өмір сүруге қажетті еңбек құралдарын ойлап таба бастады. Еңбек құралдарын ойлап таба алу оның саналы еңбекке қабілеттілігінің нышаны болды. Еңбек - өз тіршілігін жүзеге асыру мақсатында қоршаған табиғатқа әсер ететін адамға тән арнайы іс-әрекет түрі. Еңбек ете білудің маңыздылығын біз көптеген тарихи-мәдени даму барысында халықтардың ежелгі үрдістерінен көрініс табатынын білеміз. Халқымызда да, адамның еңбек сүйгіштік қасиетін ерекше жоғары бағалаған. Адам қол жеткізген арман-мақсаттарының адал еңбек, маңдай терінің күшімен болғаны және оны ұрпақтарына үлгі етіп тәрбие берген. Этнопсихологияның зерттеулерінде адам санасының қалыптасуна ұлттық құндылықтардың маңызды рөлі айтылған. Баланы жастан деген мақал да соның айғағы, қазақ ұлт ретінде ұрпақ тәрбиесі мен оның саналы өсіп-жетілуіне ерекше мән берген.
Еңбек ете білу адамдардың бірігуін, ортақ іске жұмылуын талап етеді. Егер біз еңбектің жеке түрлерін алатын болсақ та, мысалы жазушы ол өз туындысын жеке орындайды. Алайда жазушы болу үшінде оқып-білім алу керек, немесе қоршаған орта адамдарымен танысып, біліп, көп көріп, көп жүруі қажет. Әрине бұның барлығы міндетті түрде адамдардың қоғамынан алшақ болмайды.
Еңбек әрекетінің арқасында адамдар арасындағы қарым-қатынас деңгейі жоғарылайды. Қоғамдағы адамдардың қарым-қатынас деңгейі қаншалықты жоғары болса, ұйымдасушылық қана емес, адамның психикалық дамуыда жоғары деңгейде болады. Қарым-қатынас құралы - тіл. Сөз арқылы басқа адамдармен қарым-қатынас жасай отырып адам өзінің жүріс-тұрысын реттеуге қажетті ақпаратпен алмасады. Сөйлеу арқылы адамның өзіндік реттеуі оның ойлау процесінің дамуымен яғни, сана жетілуімен басқарылып отырады[23, 48].
Үшіншіден, адамның қалыпты тіршілігі мен дамуына табиғи сұрыпталу оның қоғами өміріне сәйкес келмейді. Еңбектің ұжымдық сипаты мен қарым-қатынастың жоғары деңгейге шығуы адамдар қоғамы үшін заңдардың, адамгершілік принциптар мен моралдық құндылықтардың пайда болуына әкелді.
Сананың дамуына қатысты көптеген көзқарастар шығуына орай екіге бөлінеді: биологиялық және идеалды.
Идеалды концепция тұжырымдамасы бойынша философ Гегельдің еңбектерінен адам жаны - құдайлық, оның психикасын өлшеу, тану мүмкін емес.
Биологиялық тұжырымдама бойынша, адам жануарлар тәрізді тірі табиғаттың айнымас бөлшегі. Сондықтанда оның шығу тегінзерттеу арқылы анықтауға болады дейді. И.П. Павловтың жүйке жүйесінің жоғары функция-сы адамда да жануарларда да бірдей деген жаңалығы, көптеген физиолог ғалымдардың адам миы туралы ғылым үшін психологияның маңызы болмайды деген пікірге әкелді. Алайда, бұл адамға ғана тән сана жануарда да бар дегенмен бірдей еді. Сол үшінде сананы түсіндіруде жаңа зерттеулер қажет болды.
Бұл мәселені шешуде Л.С. Выготский еңбегі орасан зор. Адамға ғана тән жоғары психикалық функциялар жалпылама сананы құрады. Ол адамның әлеуметтік байланыстар негізінде құралады. Басқаша айтсақ, адамның жоғары психикалық финкциясы - сана, әлеуметтік табиғатымен ерекшеле-неді.
Адам табиғатының биологиялық негізінде оның болашақтағы психи-калық дамуының мүмкіншіліктері жинақталған. Бірақ адамзат тек қана әлеуметтік тұқымқуалаушылықтың арқасында, яғни білім, дәстүрлер, материалдық және рухани, мәдени құндылықтар, қоғамдық қатынастар жүйесінде орныққан әлеуметтік тәжірибені меңгеру барысында ғана адам болады[24, 20].
Тұлғаның өзегі оның маңызды психикалық қасиетімен - руханилықпен байланысты. Руханилық адам өмірінің жоғары көрсеткіші, оның адамзаттық, адамгершілік парыздарының ішкі құндылығы, адамның болмыстан да жоғары мәнге бағынуы болып табылады. Тұлғаның руханилығы - оның санадан да жоғарылығы, барлық опасыздықтарды тұрақты шектеуге деген қажеттілігі, өзінің адамзаттық парызына, маңызды идеалына шексіз берілу.
Адам өмірінің тұлғалық құрылымының негізгі құндылықты-нормалық жүйе. Құндылық - шындықтағы құбылыстар мен заттардың тұлғалы мәні. Жалпы негізгі әлеуметтік құндылықтар - адамгершілік, кез-келген әлеуметтік игілік, қауіпсіздік және топтық құндылықтар - сенім, дәстүр, діни нанымдар, кәсіби білімдер т.б. деп бөлінеді[25, 34].
Құндылықтар негізгі және құралдық болуы мүмкін, яғни өмірлік мәселелерді сәтті шешу құралы, тұлғаның өзін-өзі реттеу және өзін-өзі бекіту құралы.
1.3 Эмоция - бірінші әмбебаб тіл
Адам әлемді танитын және өзгертетін практикалық және теориялық іс-әрекет субъектісі ретінде оның айналасында не болып жатқанын шынайы ойлаушы да, жақсы үйлестірілген машина сияқты қандай да, бір іс-қимыл жасайтын бейтарап автомат да болып табылмайды. Іс-қимыл жасай отырып, ол қоршаған табиғатқа ғана емес, қарым-қатынас барысында өзге адамдарға және өзі де соның салдарынан елеулі өзгерістерді бастан кешіреді:өз әрекеттері үшін және өзімен болып жатқан жағдайлар үшін белгілі бір жан дүниесінде сезімдерді бастан кешіре отырып, оны қоршаған ортаға арнайы кейіпте қатынас жасайды. Адамның қоршаған ортаға деген осы қарым-қаты-насын бастан кешірген сезімдері немесе эмоциялар саласын құрайды. Адам сезімі-бұл оның әлемге деген қатынасы, ол бастан кешіреді және тікелей жан дүниесінің бөлшегі түрінде жасайды.
Эмоцияларды алдын ала таза сипатталған феноменологиялық жоспарда бірнеше ерекше белгілермен сипаттауға болады. Біріншіден, мысалы, объектінің мазмұнын көрсететін қабылдаудан айырмашылығы, эмоциялар субъектінің жағдайын және оның объектіге қатынасын білдіреді. Эмоциялар, екіншіден, әдетте полярлылық сипатымен ерекшеленеді, яғни оң немесе теріс белгісі бар: сүйсінушілік-наразылық, көңілді-қайғылы, қуаныш-өкініш және т. б.
ЭМОЦИЯ (лат. "emotion" - толқу) - бұл жеке тұлға үшін қандай да бір заттар мен жағдайлардың маңыздылығын тікелей уайымдау түрінде көрсететін және оның тіршілік әрекетін реттеудің маңызды факторы болып табылатын әртүрлі психикалық құбылыстар.
Эмоцияның психологиялық түсіндірмесін қарастыра отырып, оны зерттеген ғалымдардың әр түрлі теорияларына тоқталу арқылы, адам өмірінде оның атқаратын қызметі арқылы тұлғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz