Эмоцияның шығу тегі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.ТҰЛҒАҒА МУЗЫКАНЫҢ ӘСЕР ЕТУ ТЕОРИЯЛАРЫНА ҒЫЛЫМИ ШОЛУ
1.1. Тұлғаның эмоционалдық аймағын зерттеу теорияларына шолу ... ... ... ... ...7
1.2. Тұлға қалыптасуының кезеңдері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
1.3. Музыка даму тарихы және музыкатерапия түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
1.4. Тұлғаның эмоционалдық сферасының дамуына музыканың әсері ... ... ... .26
2. ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Зерттеу барысы және мәліметтерінің сандық өңдеуі ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.4 Зерттеу нәтижелерінің сапалық талдауы мен тұжырымдары ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс:52 бет, 2 сурет, 11 кесте, 52 әдебиет, қосымшадан тұрады.
Кілттік сөздер: музыка, эмоция, көңіл-күй, мазасыздық.
Зерттеу жұмысының мақсаты:адам көңіл-күйінің, эмоциясының қандай әуенге байланысты құбылатындығын айқындау. Тұлғаның ойы жақсы, позитивті парадигмаға қарай ауысуына сеп болатын музыка түрлерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеті:
Психоэмоциялыққұндылықтардың дамуы мен оған әсер етуші күштерді анықтау.
Зерттеу нысаны:18-25 жас аралығындағы студенттер.
Зерттеу жұмысының әдістемелері:
1. Мазасыздану шкаласы (Спилбергер-Ханин)
2. Өзіндік бағалау, белсенділік, көңіл-күй әдістемесі (САН)
Зерттеудің нәтижесі:Зерттеу мәліметтерінің сандық өңдеу мен статистикалық талдау нәтижесінде біздің музыканың адамның эмоциялық қалпы мен көңіл-күйін өзгертуге ықпал ететіні туралы жасаған зерттеу болжамымыз толығымен дәлелденді. Зерттеу мақсат-міндеттеріне сай іріктелініп алынған музыка түрлерінің тұлға көңіліне жағымды әсері болғандығы тест нәтижелерінен расталды.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа: состоит из 52 страниц, 8 рисунков, 10 таблиц, 52источников литературы, приложений.
Ключевые слова:музыка, эмоция, настроение, тревожность.
Цель исследования:определить, в какой мелодии проявляется человеческое настроение, эмоции. Изучение различных видов музыки, которые способствуют переключению личности в позитивную парадигму.
Задача исследования: определение сил, влияющих на развитие психоэмоциональных ценностей.
Объект исследования: студенты в возрасте от 18 до 25 лет.
Методы исследовательской работы:
1. Шкала тревожности (Спилбергер-Ханин)
2. " Методика самооценки, активности, настроения (САН)
Результаты исследования: в результате количественной обработки и статистического анализа данных исследования было полностью доказано, что наша музыка способствует изменению эмоционального состояния и настроения человека. Результаты тестирования подтверждены тем, что отобранные в соответствии с целями и задачами исследования виды музыки имели положительное влияние на настроение личности.
ABSTRACT
Diploma work: consists of 52 pages, 2pictures, 11 tables, 52 literature, applications.
Key words:music, emotion, mood, anxiety.
The purpose of the study: to determine which melody manifests human mood and emotions. The study of various types of music that contribute to switching the personality to a positive paradigm.
Research objective: to determine the forces that influence the development of psychoemotional values.
Object of research: students aged 18 to 25 years.
Methods of research:
1. Scale of anxiety (Spielberger-Hanin)
2. "Methods of self-assessment, activity, mood" (SAN)
Research results: as a result of quantitative processing and statistical analysis of research data, it was fully proved that our music contributes to changing the emotional state and mood of a person. The test results are confirmed by the fact that the types of music selected in accordance with the goals and objectives of the study had a positive impact on the mood of the individual.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Адам,әлемді өзі қалай көретін болса, соған сай қабылдап үйренеді. Бұған күнделікті көріп, естіп жүрген ақпарат пен қоғамы әсер етпек. Мінекей, тұлғаның кез келген жетістікке жетуге деген талпынысы, мақсатқа, болашаққа деген сенімнің бастауы позитивті ойда, эмоционалдық сферасының қалыпты дамуында жатыр. Онсыз адам өмірден түңіліп, жалығар еді. Ал руханияттың кеніші, адамның жақсы ой қалыптастырып, рухани тазаруына сеп болар мәдениет саласының гаухары саналатын - музыка өнері, атам заманнан бері бірге келе жатқан эстетикалық қажеттілік әрі үгіт-насихат. Музыканы қолдану арқылы адамдарды сауықтыру мақсатында түрлі әдістер кеңінен өріс алған. Жағымды әуен тұлғаның ішіндегі травманы, эмоционалдық күйін катарсистік эффектпен сезім бұлағын тереңірек қазып, ой кірпішінің дұрыс қалануына үлкен мән береді.
Мемлекеттің күйреп құлдырауы, тұрпайы музыка тыңдаудан болады - деген Платон сөзі әңгімемізге өзек, тақырыбымызға тұздық болмақ. Біздің қоғамда тұлғаның эмоционалдық қыры қаншалықты дамып жатыр? Эстетикалық қажеттілікті өтеу дегеніміз қандай музыка? Осы тұрғыда адамдардың талғамы мен эмоционалдық қажеттілігі өзекті болып отыр.
Мақсаты:адам көңіл-күйінің, эмоциясының қандай әуенге байланысты құбылатындығын айқындау. Тұлғаның ойы жақсы, позитивті парадигмаға қарай ауысуына сеп болатын музыка түрлерін зерттеу.
Зерттеу болжамы: зерттеу нәтижесі расталатын болса, адамның тығырықтан шығып, бос, қажетсіз қайғы шетпенінен босатыларына жағымды әуен сөзсіз ықпал етеді.
Зерттеудің міндеті: Психоэмоциялыққұндылықтардың дамуы мен оған әсер етуші күштерді анықтау.
Зерттеу нысаны:18-25 жас аралығындағы студенттер.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді теориялық талдау, салыстыру, қорытындылау.
1.ТҰЛҒАҒА МУЗЫКАНЫҢ ӘСЕР ЕТУ ТЕОРИЯЛАРЫНА ҒЫЛЫМИ ШОЛУ
1.1. Тұлғаның эмоционалдық аймағын зерттеу теорияларына шолу
Жалпы бүгінгі таңда эмоциялар теориясына байланысты басты сұрақ қойылады: эмоциялар қалай пайда болады? Эмоциялардың бағалау функциясының орталық рөлі туралы жалпы тезисін бөле отырып, авторлар осы бағалаудың объектісі болып табылатыны туралы пікірлермен бөліседі. Эмоцияны - ағзаның физиологиялық жағдайын немесе оның қоршаған жағдайын не бағалайды? Немесе басқа да бағалауға ұшырайды ма?
Эмоция cөзін тәржімаласақ (лат. emovere-қозу, толқындау) - адамның өміріне, іс-әрекетіне, және мінез-құлқына әсер ететін психиканың өзіндік жағдайы деген түсінік береді. Дегенмен, эмоциялар негізінен біздің мінез-құлығымыздың сыртқы жағын анықтайды, ал уайымның мазмұны мен ішкі мәні үшін сезімге жауап береді. Эмоционалдық жағдайларға түрлі көңіл-күй, аффект, стресстер, фрустрация және құмарлық жатады.
Эмоциялар мен сезімдер субъективті болса да, олардың барлығы белгілі бір сыртқы көріністерге ие (әр түрлі қозғалыс, қимыл, мимика, интонация және дауыс тембрі түрінде). Сонымен қатар," жан қозғалысы " айқын физикалық өзгерістер тудырады: адамның өзіне тән кейбір жағдаяттарда қызарады, бозарады, жүрек және тыныс алу ырғағы жылдамдайды (немесе баяулайды). Қан айналымы, тыныс алу, ас қорыту, ішкі және сыртқы секреция бездерінің қызметі өзгеруі мүмкін. [1]
Адам аралық қатынастардың ерекшелiгi олардың эмоционалды болуында. Адам өзi тектеспен араласа отырып, бiр-бiрiне болған айрықша сезiмдер мен ықластарға кезiгедi. Жеке аралық қатынастар, əдетте, субъектив сипатта болып, əр адамның шын мəнiндегi тұлғалық оң не терiс қасиеттерiне сай келе бермейдi. Олар əрқашан адамның көңiл-күйiне байланысты, бiр адамның екiншiсiне деген сезiм толғанысының ауысуымен өзгерiске келiп тұрады. Көңiл-күйдiң бiр сəттiк болуынан, жеке қатынастар құбылмалы келедi: бүгiнгi тəп-тəуiр сыйлы қатынас күн өтпей-ақ керi сипатқа енуi баршаға аян құбылыс. [ 1]
"Менің тезисім дене өзгерістерін толғандырған фактіні қабылдағаннан кейін және осы өзгерістер, біздің уайымымызға айналғаннан соң эмоция есебіне жатады. Әдетте біз: ренжісіп жылаймыз, алдымыздан оқыстан аю жолықса жүгіруге бетбұрамыз, бізді қарсыласымыз қорлаған болса - соққы жасаймыз - деген пікірлер заңды болып қалған. Бұл жердегі қорғалған гипотеза тұжырымы бойынша оқиғалардың айтылу тәртібі дұрыс емес екендігін растайды, бір психикалық жағдай бірден басқаға тумайды, олардың арасында дене көріністерін қою керек және: біз не үшін жылаймыз, өйткені ренжісіп қалғандықтан, неге аюдан қашамыз, қорыққандықтан, бізді қарсыласымыз қорлағаннан соң ашу, ыза кернегендіктен соққы жасаймыз", - деп айтқан дұрысырақ болады дейді Джеймс - эмоциялар теориясының авторларының бірі. Бір жылдан кейін басылымда Даттық ғалым К. Ланге осындай позицияны алады, осыған байланысты теория екі рет атау алған.
Джеймс - Ланге теорияларына сәйкес қос ғалым эмоциялық жағдайлардың пайда болу механизмін айқын бейнелеген. Джеймс - Ланге теориясы Ч. Дарвиннің эволюциялық көзқарастарын тікелей қолдайтынын көруге болады. Шынында да, жануарлардың санасы жоқ, алайда дене экспрессиясы арқылы өз жағдайын білдіреді. Демек, эмоционалдық процестің негізгі, "бастапқы" бөлігі сананың қатысуынсыз қозғалуы мүмкін. Адамда эмоцияны сезіну физиологиялық көріністерге бағынады, тікелей дене реакциясын толықтырып, оны бақылауға мүмкіндік береді. Сонымен, жануар жауды көрсе тітіркену арқылы сезеді, ал адам "қаз терісіне" жамылып, қорқынышты сезінеді.
В.Джеймс өзінің гипотезасын келесі дәлелдермен бекітеді.
1. Белгілі бір уайымдау эмоциялары мен оларға тән дене реакциялары арасында бірегей сәйкестік бар: "физикалық қозғалыстарды біріктіре алатын көптеген түрлі үйлесімдер, әр адамға, тіпті әлсіз көрінген эмоцияның реңіне, егер оны тұтастай алғанда, денедегі өзгерістер кешенін қарайтын болса, өзінің бірегей түріне сәйкес келеді".
2. Дене өрнегінен айырылған эмоция уайымдамайды: "жассыз қайғы-қасірет не болар еді, жүректің ауыруы және кеудедегі ұялу не еді? Сезімге сай кейбір мән - жайлар өкінуге тұрарлық. Дене өрнегінен айырылған эмоциялар - мәнсіз".
3. Бір эмоцияға сәйкес келетін қимылдарды орындау және екіншісін бір мезгілде бастан кешіру мүмкін емес.
Джеймстің соңғы пунктінен эмоцияларды басқарудың тұтас философиясы дамиды. "Құмарлықтың сыртқы көріністерін бәсеңдету арқылы ол өледі... Маңдайдағы әжімдерді түзеп, от жағып, корпусыңызды түзеңіз, мажорлық тонда сөйлеп, жүрек жарды бір зат айтып көріңіз, егер ол бірте - бірте еріп кетпесе, жүрегіңіз шынында мұзға айналған". Керісінше, эмоциялардың сыртқы сипаттамаларының белсенді көрінісі олардың күйзелісін күшейтеді.
Джеймс - Ланге пікірлері бойынша эмоциялардың перифериялық концепциясының өнімді құбылыстарының бірі - танымал музыканттардың концерттеріндегі экстатикалық жағдайларды жаппай бастан кешіру. Көптеген шығармалардың ритмикалық негізі жүректің жиілеген ырғағын шығарады. Осылайша, оның әсерімен симпатикалық жүйке жүйесі белсенді бола түседі: тыңдаушылардың ағзаларында экстаздың табиғи жағдайына ұқсас соматикалық өзгерістер болады. Музыкамен индукцияланған дене өзгерістері өте қарқынды көңіл-күйді бастан кешіреді.
Эмоцияның шығу тегі. Аштық немесе жыныстық қажеттіліктер сияқты драйверлер бізге тән, себебі олар аман қалу үшін қажет. Бірақ эмоциялар не үшін қажет? Шынымен олар да ықпал етеді ме? Егер біз эволюция барысында рефлекстер мен инстинкттер пайда болғанын өзімізден сұрасақ, онда жауап табу қиынға соқпас. Рефлекс - белгілі бір ынталандыруға ерекше реакция. Инстинктер мінез-құлықтың күрделі үлгілерінің орындалуын қамтамасыз етеді. Біз адам өте шектеулі рефлекстер жиынтығымен дүниеге келетінін білеміз және кейбіреулері, морганий рефлексі сияқты мәңгі қалады. Ригиднаның рефлекстері мен инстинктері, олар стимулға қатты байланысты, дегенмен таңдау барысында немесе мінез-құлықтың икемділігі талап етілгенде шешім қабылдау қағидаты қиынға соғады. Алайда рефлекстер мен инстинкттер индивидтің бейімделуін қамтамасыз етеді, ол қоршаған орта құбылыстарна ден қояды. Сол сияқты аштық, шөлдеу, жыныстық сауығу, ауырсынудан аулақ болу және ағзадан азық-түліктерді шығару қажеттілігі бәрі-бәрі тіршілік заңдылығы. Бұл мотивациялық жүйелер, адамның өмір сүруі үшін қажет. Олар кейде өмір сүру қажеттілігі деп те аталады өйткені олар, реттеуіш химиялық, немесе гомеостатикалық жүйемен бірге біздің физикалық әл-ауқатты қамтамасыз етеді. [2]
Бірақ эмоциялар не үшін пайда болды? Біздің ата-бабаларымыздың эволюциясына қарай жастық кезеңінде өсіп-жетілу және оқыту жүйесі ұзақ болды -- оларға ас дайындау, өзіне қамқорлық жасауды үйрену үшін көп уақыт қажет болды. Бала аман қалу үшін, оған қамқорлық жасаған адам екеуініңарасында өзара тығыз байланыс болуы керек. Біз эволюция барысында оның пайда болғанын және қалай өзгергенін білмейміз, бірақ қазіргі заманғы зерттеулерге негізделе отырып, ана мен баланы өзара байланыстырған цементтеуші фактор - эмоциялар деп сеніммен айтуға болады.[2]
Қарапайым тәжірибе келтірейік. Бір жасар сәбиді бірнеше минут анасыз және бейтаныс бөлмеде қалдырып көріңіз. Егер ана мен бала арасындағы байланыс ұзақ уақытқа бұзылса, біз жағымсыз эмоциялардың мәнерлі шоғын байқай аламыз, олар депрессияның ауыр түрлеріне айналады да тіпті ағзаның жалпы құлдырауына әкеп соғады. [3]
Чарлзуорт жеке эмоцияларды және олардың мимикалық өрнектерін зерттеу арқылы адамның перцептивті-когнитивті даму процесін терең түсінуге болады деген болжам айтты.[4]
Сананың қалыпты жағдайында адам үнемі қандай да бір эмоцияны бастан кешіреді және оның перцептивті әрі когнитивті қызметі, мінез-құлықтың қызығушылық сезімімен бағытталады деп есептейміз.
Нейрондық деңгейде эмоция, нейрондық белсенділіктің жоғарылауымен байланысты . [5] Сана деңгейінде қызығушылықтың басты активаторлары, ынталандырудағы өзгерістер мен ынталандырудың жаңашылдығы болып табылады. Жаңашылдық факторы сыртқы стимуляциямен, сондай -ақ ішкі қиял, жады және ойлау процестерімен байланысты болуы мүмкін.
Белгілі ғалым В. К. Вилюнас эмоциялық жауап беруге екі негізгі тәсілді бөліп көрсетуге болатынын атап өтті. Бір жағдайда ол ерекше болмайды және кез-келген психикалық процесті сүйемелдеуімен әмбебап рөл атқарады.[6]
Эмоционалдық реакция - бұл адам мен жануарлардың мүдделерін (қажеттіліктерді) қозғайтын түрлі жағдайларға берер жауабы. Бірақ өздігінен эмоциогенді саналатын тітіркендіргіштер, объектілер, жағдайлар эмоция тудыра алады ма?
П. Фресс айтады: эмоциогендік жағдай болмайды, ол адамның мотивациясы мен мүмкіндіктері арасындағы қарым-қатынасқа байланысты.
Демек, бұл жай ғана объективті қалыптасқан мән-жайлар жиынтығы емес, сондай-ақ адамның бағалауы, оның қажеттіліктеріне, мақсаттарына өзіндік көзқарасы тікелей байланысты. Мән-жайлар тек эмоциогендік жағдайдың пайда болуының алғышарты болып табылады, ал эмоциогендік жәйт тек адам маңызды деп бағалайтын, қажеттілікті қанағаттандырудағы (мақсаттарға жету) барысында табысты немесе сәтсіз немесе қауіп ретінде бағалайтын жағдайлар ғана болады.
Эмоциялық әсер, виртуалды жағдайды бағалау кезінде де болуы мүмкін - мысалы, кинода немесе қайғылы спектакльден әсер алып жылайтын көрермендерді әңгіме қылса болады. Осы тұрғыда маңыздысы ситуацияны емес, эмоционалдық реакцияның өзін айтуға болады.
Кез-келген жағдайды бағалау тек саналы түрде ғана емес, бейсаналы деңгейде де болады. Шартсыз рефлекстің механизмі бойынша пайда болатын эмоциялық реакция-бұл генетикалық жадыда бекітілген маңызды жағдайға реакция, инстинкт пайда болуының септігінен. [7]
П. Фресс эмоциогендік жағдайлардың келесі жіктемесін ұсынады:
1) Бейімделу мүмкіндіктерінің жеткіліксіз болуы. Адам жағдайдың әдеттен тыс және кенеттен болуы кезінде жауап бере алмайды;
2) фрустрация кезінде, басқа адамдардың қатысуымен және қақтығыстар кезінде қолданылмайтын артық мотивацияның болуы. [ 8,124]
Бұл жіктеме, тек жағымсыз эмоциялардың пайда болуына қатысты.
Жалпы адам бойында туа біткен эмоция мәселесін анықтау үшін, біз адам мен жануарлар эмоциясының ұқсастығын, айырмашылығын зерттеуіміз қажет. Кейбір "негізгі" эмоциялардың оқыстан пайда болуы туралы Д. Уотсон жазған. [ 7, 26 бет]
Кішкентай бала мен шимпанзенің мимикада ұқсастығы бар - дейді Н. Ладыгина және нашар және зағип балалардың эмоцияларды білдірулері ұқсас - деген пікір бар .
Екінші жағынан, адамның эмоциялары басқа сипатқа ие, өйткені оларға әлеуметтік өмір салты әсер етеді. Бұл туралы А. Шопенгауэр былай деп жазды: "Жануарлардың өмірі азды-көпті азап шегумен өтеді, сондай-ақ кем қуанышпен жалғасады және бұл ең алдымен, олардың азаппен бірге қамқорлық пен қауіптен еркін, ал екінші жағынан-шынайы үмітсіз келетіндігінде және оларда болашақ жайлы жоспарлар болмайды. Демек, сана-сезімі ойластырылғандықтан қазіргі кезбен ғана шектеледі.[7, 640 бет]
"Ақылмен салыстырғанда эмоцияны мидың салыстырмалы қарапайым, биологиялық белсенділігі ретінде ұғыну дұрыс емес. Адамның эмоциясы жануарлар эмоциясынан еш айырмашылығы жоқ. Ол тек әлеуметтік ойлау қабілетіне ие болған, шартты рефлекторлымаймыл.[9, 34 бет]
Осының салдарынан эмоциялардың сипаты да, оларды білдіру формалары да өзгерді. Адамдар ерекше тереңдікке ие, көптеген үйлесімдерге бай.
Дәлел ретінде адамның қарны ашқанда не сусағанда, мінез-құлықтың мәдени нормаларын сақтай отырып, өз қажеттіліктерін қанағаттандыратын фактілер бар - деген екен Виноградова. Осы пікірмен яғни эмоциялар сипатының өзгеруі туралы айтылғанда дауласуға болады. Біріншіден, қажеттілікті қанағаттандыру барысында адамның эмоциялық мінез-құлқы, сезімдер сипаты өзгермейді. Екіншіден, қорқу сипаты мен ашу сипаты адам мен жануар арасында бірдей көрініс табады, физиологиялық тұрғысында және мінез-құлық тұрғысында.[7,78 бет]
Чарльз Дарвин айтуынша: эмоциялар эволюция процесінде тірі тіршілік өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қандай да бір жағдайлардың маңыздылығын анықтайтын құрал ретінде пайда болды. Эмоциялар - жоғары тәртіптегі инстинкттер - деген пікір айтты. Эмоциялардың пайда болу жылдамдығы оларды екінші деңгейде басқару процесін айтарлықтай қиындатады. Бұл ретте, дамыған мета-назар бізге барынша қарқындылық пен қуат алған сәтке дейін эмоцияны бақылауға алуға мүмкіндік береді.
Мета-назар (метавнимание) - эмоцияның әуелгі пайда болған сәтін табу, импульс пен эмоциялық реакция арасындағы уақытша қашықтықты арттыру, яғни әр түрлі симптомдар бойынша эмоцияның пайда болуын болжау. Бұны Америкалық психолог Аллан Уоллес термин жүзінде алғаш қолданған. [ 10 ]
Дер кезінде пайда болған эмоцияның арқасында организм қоршаған жағдайларға өте тиімді бейімделуге мүмкіндігі бар. Біздің эмоциялар соншалықты тез пайда болатындығынан, іштегі "мен" біздің психикамызды қалыптастыруға қатыспай қоюы ықтимал. Тіпті бұл импульстің көзін түсінбеуі де мүмкін. [11, 65 бет ]
Америкалық психолог К. Изард 10 ірі эмоцияны бөліп қарастырды:
1. қызығушылық;
2. қуаныш;
3. таңдану;
4. қайғы;
5. ашу;
6. жек көру;
7. өкіну;
8. қорқыныш;
9. ұят;
10. кінә
Эмоциялар адам өмірінде өте маңызды рөл атқарады. Олар көптеген пайдалы функцияларды орындайды. [ 12, 12 бет] Осы орайда Пол Экман: негізгі эмоциялардыңтүсіндірмесін талдайды:
Қызығушылық - қоршаған әлемді тануға, белсенді болып әрі өмірден рахат іздеп арман қуатын қасиетке ие.
Қуаныш - тамақ пен суды қабылдауда, сауықты (соның ішінде сексуалдық) қанағаттандырумен байланысты рахат алу реакциясы.
Қайғы - рахатәкелетін объектіні жоғалту реакциясы
Ашулану - рахат алу (қанағаттандыру) жолындағы кедергілерді жоюға көмектесетін зат.
Қорқыныш - қорғану, жүгіру, ауырсыну немесе қауіптің алдын алу реакциясы
Жеркену - бас тарту реакциясы.
Таңдану - таныс емес, ерекше нәрсемен байланысуға сициминутты реакция.[ 11,76 бет]
Сезімдер - бұл жоғары тәртіптегі эмоциялар. Эмоциялар мен ойлардың әртүрлі комбинациясы кең алуан және сезімтал палитраның ауқымын тудырады. Сезімдерге: алғыс, таңдану, дұшпандылық, ашулану, өкініш, махаббат, жеккөрушілік, қабылдамау, қызығушылық, елемеушілік, бауырмалдық, тітіркену, симпатия, қайғы, құмарлық, ұялу, түңілу және т. б. жатады.
Эмоциялық жағдай (көңіл - күй) - эмоциялық фон жасайтын сезімнің ұзақ уақыт бойы уайымдауы. Адамның белгілі бір эмоцияға немесе сезімге күшті бекітілуімен суреттеледі. Күй бірнеше сағаттан бірнеше айға дейін созылуы мүмкін. Олар: жалығу, уайым, сенімділік, ынта, алаңдаушылық, тыныштық, оптимизм, басымдылық, үміт.
Аффект, әдетте, тез пайда болады және біздің психикада қарқынды көрінеді. Олардың энергетикалық әлеуеті соншалықты үлкен, бұл бізге қауіп-қатерді еңсеру не тірі немесе жансыз объектілерді бұзу үшін орасан зор ресурстарды жұмылдыра алады.
Аффектілерге: үрей, зобалаң, залал, эйфория, экстаз, ашу жатады.
Енді сіз эмоцияларды басқару жолымен жылжытатын психикалық процестердің әрбір айырмашылығы неде екенін анықтай аласыз. [13, 87 бет]
Эмоционалдыққа негізделген жаңа зерттеулер, қақтығыстарды шешудің екінші тәсілін ұсынады. Біз тек ақылмен ғана шешім қабылдамаймыз: бізде ұтымды санамен ойлауға және әрекет етуге итермелейтін сезім аумағы жатыр. Басқаша айтқанда, хомо эротикус немесе эмоционалды адамдеп атауға болады. Осы теорияға сәйкес, эмоциялар қақтығыстан шығу жолын таба алады. Сондай-ақ қарын ашқанда дабыл береді әрі олар бізді қандай да бір психологиялық қажеттіліктеріміздің қанағаттандырылмағаны туралы ескертеді. Мысалы, кінә сезімі әрекетті түзетуге итермелейді. Эмоциялар жағдайдың сіздің пайдаңызға немесе керісінше дамығанын хабарлайды. Бәрі де тек сізге байланысты. Сіз бұл сигналдарды еске ала аласыз және жағдайларға сәйкес мінез-құлқыңызды түзете аласыз. Бірақ эмоциялар да қақтығысты жою кезінде кедергі болуы мүмкін. Давоста көшбасшылар басқаларды өз класына тарту үшін сөз сөйледі, бірақ бұл құрдымға кеткен. Ашу-ыза және көреалмаушылық арасында келіспеушіліктер тұйыққа түскен дәрежеге дейін күшейді. Мен топқа сұрақ қойдым:
- Дұрыс әрекет жасамаған кім деп санайсыздар?
Барлығы дерлік қолын көтерді. Бір мемлекеттің Вице-президенті барлық көшбасшылар күтпеген жауап қатты.
-Біз жекелеген клас тобына жатамыз. Сондықтан эмоцияны орынды пайдалана алмасақ, әрбір тіршілік құрдымға кетпек. [13, 40-44 бет]
Эмоцияның негізгі компоненттерін А. Татрова айтады:
Адамдар арасындағы кез келген өзара іс-қимыл әрқашан эмоционалдық көріністермен сүйемелденеді; мимикалық, пантомимикалық қозғалыстар адамға өзінің басқа адамдарға, құбылыстарға, оқиғаларға, өзінің жай-күйі туралы ақпаратты беруге мүмкіндік береді. Осылайша, эмоциялар коммуникативтік функцияны орындайды.
Эмоциялар-үш негізгі компонентті қамтитын күрделі психикалық процесс.
1. Физиологиялық-эмоциялар кезінде пайда болатын физиологиялық жүйелердің өзгеруін білдіреді(жүрек жиілігінің өзгеруі, тыныс алу жиілігінің, алмасу үрдістеріндегі жылжулар, гормональды және т. б.).
2. Психологиялық - жекелеген күй, уайым (қуаныш, қайғы, қорқыныш және т.б.).
3. Мінез-құлықтық - экспрессия (мимика, қимыл) және әр түрлі әрекеттер (жүгіру, күрес және т.б.).
Эмоцияның алғашқы екі компоненті-ағзаның ішкі көріністері. Шамадан тыс эмоционалдық энергияны шығару және бәсеңдету үшінші компоненттің - мінез-құлықтың арқасында жүзеге асырылады. Қазіргі қоғамның мәдени нормалары, әдетте ұстамдылықты талап ететіндіктен, адамның физикалық және жан саулығы үшін уақыт талабына сай кейінге қалдырылған артық энергияны шығару қажет. Ол адамның өзіне және қоғам үшін қолайлы қозғалыстар мен іс-қимылдар түрінде болуы мүмкін: қозғалмалы ойындар, жүру, жүгіру, би, тұрмыстық әрекеттер (жуу, жинау және т.б.). Осыған байланысты сыртқы және ішкі әсерлердің жай-күйі мен мінез-құлық актілерінің оң, теріс немесе бейтарап энергиясына түрлендіру формуласы сияқты ұғымды Бойко енгізеді. Ол эмоционалдық мінез-құлықтың тұрақты жеке стереотиптерін бөледі:
* эйфориялық белсенділік;
* рефрактерлік ішкі белсенділік;
* дисфориялық сыртқы белсенділік.
"Эйфориялық белсенділік" эмоционалдық энергетика айналасындағыларға бағытталған оң психикалық жағдайлар мен іс-әрекеттерге айналатынымен сипатталады. "Рефрактерлік ішкі белсенділік " - энергетикалық әлеует, бұл индивидтің өзіне жүгінеді және оның мінез-құлқын немесе кейбір психикалық көріністерін тежейді. "Дисфориялық сыртқы белсенділік", сыртқы энергетика қоршаған ортаға, басқа адамдарға, теріс мінез-құлық актілері мен психикалық жағдайларға бағытталады. Стереотиптердің әрқайсысына белгілі бір мінез-құлық көріністері көрініс таппақ. Осылайша, "эйфориялық белсенділік" жасампаздық белсенділікте, әріптестікте, достық өзара әрекеттестікте, оң эмоциялардың ашықтығында, қуанып, көңіл көтеру кезінде айқын көрінеді. "Рефрактерлік ішкі белсенділік" өмір сүрудің өлшемдік түріне, контактілердің таңдауына, аффектілік жағдайларда ашуланудан, сенімсіздіктен, уайымдарын көрсетпеу ниетінен көрінеді. "Дисфориялық белсенділік" қоршаған ортамен қарым-қатынаста теріс және деструктивті сезімдердің (ашулықтың, жек көрудің, дұшпандық) көрінуімен сипатталады. Мән-жайларға және жағдайды бағалауға байланысты адам эмоционалдық энергияны өзгертудің үш түрінің бірін жасай алады, сонымен қатар әркімнің басым стереотипі бар. [ 14 ]
Эмоциялар функциялары. Адамның психикалық қырларын, эмоцияларының рөлін түсіну үшін оның басты функциялары мен басқалай психикалық процестермен байланысын қарастыруымыз ләзім. Функциялар туралы мәселе эмоцияның барлық психологиясының негізгі болып табылады.
1. Экспрессивті - біз бір-бірімізді жақсы түсінеміз, бірімізге-бірімізеркін пікір айта аламыз.
2. Бағалау - миға түсетін сыртқы және ішкі әлем туралы ақпаратты бағалайтын эмоция қызметінің бір түрі. Эмоция адам мен жануарларға тәуелді ми қызметінің сәулесі.
3. Қозғаушы күш - эмоциялардытолық шеттету айтарлықтай деңгейде бағалау функциясын білдіреді.
4. Із қалдыру - олиндивидтің тәжірибесінде эмоцияның іздер қалдыру қабілетін көрсетеді,сол әсерлерді және қозғаған сәтсіз әрекеттерді бекітеді.
5. Эвристикалық болжам - оқиғалар, эмоциялар дамуынан алда жүреді, олар жағымды немесе жағымсыз нәтижені көрсетеді. Сондықтан бұл тәжірибеге сүйенеді.
6. Синтездеуші - егер қабылдау тұрғысында әңгіме өрбітетін болсақ онда білген жөн, біз тұтас дыбыстар жинағын,пейзаж бен әуенді қабылдамайды екенбіз, өз денемізді қабылдаймыз,өйткені бір мезгілде немесе тікелей бір-бірінен кейін қабылданатын сезімдердің эмоциялық үндері белгілі бір заңдар бойынша қосылады. Осылайша, эмоциялық уайымдар түрлі әсер ететін тітіркенулердің және құрылымдалған көрініс мүмкіндігінің бейнесін синтездеуші негізі болып табылады.
7. Ұйымдастыру - Эмоциялар, ең алдымен, кейбір қызметті баса назар аударумен қатар күш салып ұйымдастырады. Бұләринебасқа қызметтің қалыпты өтуіне кедергі келтіруі мүмкін. Қызметтің бұзылуы эмоциялардың жанама көрінісі болып табылады.
8. Қорғаушы - Мамандандырылған ми құрылымдары жүйесінің белсенді жағдайы бола отырып, эмоциялар мінез-құлықты реттейтін басқа церебралды жүйелерге, сыртқы сигналдарды қабылдау процестеріне, осы сигналдарды жадтан одан әрі шығаруға әсер етеді. Компенсаторлық функцияның мысалы эмоционалды еліктеу мінез-құлқы бола алады.
9. Аудару - Бұл функция туа біткен мінез-құлық түрлері саласында да, шартты-рефлекторлық қызметті жүзеге асыру кезінде де анықталады.
Қажеттілікті қанағаттандыру ықтималдығын бағалау адамда тек танылатын деңгейде ғана емес, сондай-ақ танылмайтын деңгейде де жүргізілуі мүмкін. Ұғынылмайтын болжаудың жарқын мысалы-түйсік.
10. Жағдайды (авариялық) шешу функциясы - қандағы адреналин деңгейі жоғарылаған шұғыл, қиын жағдайларда пайда болады. Мысалы, қорқыныш сезімі.
11. Ағзаны белсендіру және жұмылдыру функциясы. Қандай да бір тапсырманы табысты қамтамасыз ететін эмоциялар ағзаны қозған күйге келтіреді. Кейде істің нәтижесі үшін алаңдаушылық таныта отырып, жұмылдырушы фактор рөлін атқарады, ол жауапкершілік сезімін күшейтеді.
Барлық функциялардың өзара іс-қимылы қажет , себебі тұлғаның дамуына әсер етеді. Кешенде олар өзара байланысты және эмоцияларды көрсетеді.
Эмоциялар әлем туралы бастапқы ақпаратты осындай өңдеу функциясын орындайды, нәтижесінде біз ол туралы өз пікірімізді қалыптастыра алатын боламыз : эмоциялар заттар мен құбылыстардың құндылығын анықтайтын рөлге ие. [14]
Тұлғаның мінезі, эмоциясы кемелдікке жетуі үшін эмоционалдық интеллект қалыптасуы тиіс. ЕО - бұл өзінің және өзгелердің эмоцияларын, басқаның сезімдері мен уайымдарын тани алу қабілеті. Эмоцияларды тану-әлемді түсінудің маңызды бөлігі. Ал үйлесімде эмоциямен өмір сүре білу - бақыт кілтін табумен бірдей. Эмоцияны сезе отырып, біз интеллектуалдық және шығармашылық қырларымызды дамытамыз, ал эмоцияларды басқара білу бізге адамдармен жақсы қарым-қатынас жасауға, өзара ымыраластыққа, достасуға және қойылған мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Әрине, баланың өз эмоцияларын басқару күші жоқ,себебі ол ең алдымен бұл не екенін білуі керек. Ол неге күледі, неге қайғылы екенін түсінуі керек. Эмоциялар-бұл үлкендердің тәжірибесі мен түсіндірулері арқылы алынған білім.[15]
Менің ойымша психологияда эмоцияларды талдау кезінде пайда болатын түрлі қиындықтар, бір-бірінен мүлдем оқшауланған құбылыс ретінде қарастыруға бейімделіп кеткендіктен . Біз олардың әрқайсысын биологияда өзгермеген мәндер деп, қол сұғылмайтын рухани мән ретінде қарастырсақ, сол кезге дейін біз эмоциялардың әр түрлі ерекшеліктерінің, олардың дәрежелері мен іс-қимылдарының каталогтарын құрметпен құрай аламыз. Бірақ егер біз оларды жалпы себептердің өнімдері ретінде қарастырсақ онда айырмашылықты анықтау және жіктеу қарапайым көмекші құралдардың мәніне айналады. Егер біздің қолымызда алтын жұмыртқасы бар қаз болса, онда әрбір бұзылған жұмыртқаны жеке сипаттау - екінші маңызды мәселе-деген екен Уилям Джеймс.
Көптеген теорияларға сүйене отырып ортақ қорытынды шығарсақ.
Адам денесі түрлі қабықшалардан тұрады. Соның ең кереметі мен концепциясы. Мен маңыздылығы, өмір сүру сапасын арттыру. Тіршіліктен орын табу. Демек өмірді, әлемді қабылдауымыз үшін бірінші кезекте сезіне білуіміз керек. Себебі сезім, ойдан бірінші туындайды. Ал бұл сезіну феномені эмоциялық жүзінде көрініс таппақ. Тікелей эмоциямыздың сан-түрлі формаға боялуына әкеп соғады. Эмоция дегеніміз - психиканың өзіндік жағдайы. Дарвинге салсақ: ...жоғары тәртіптегі инстинкт түрі. Ол тұрақсыз әрі жиі қолданылатын қырлар.
1.2. Тұлға қалыптасуының кезеңдері мен ерекшеліктері
Тұлға деген не деген сұраққа барлық психологтар түрліше жауап береді. Олардың жауаптары мен ойларының әрқилы болуы тұлға феноменінің күрделі екендігін білдіреді. Осы орайда И.С.Кон былай деп жазады: Бір жағынан, ол нақты индивидті әрекет субъектісі ретінде, оның барлық жеке бас қасиеттерімен, әлеуметтік рольдерімен бірге белгілейді. Екінші жағынан, тұлға индивидтің әлеуметтік қасиеттері ретінде, осы адамның басқа адамдармен тура немесе жанама өзара әрекеттесуі нәтижесінде түзілген бойындағы әлеуметтік маңызы бар қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа түсетін адамдар оны еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісінде көреді.
Тұлға - әлеуметтік қатынастарымен саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы,
нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі кірген ересек кісі. Адам қоғамнан тыс тәуелсіз өмір сүре алмайды., өйткені оның тәні де, жаны да айналадағылармен қарым-қатынас жасау процесінде, әлеуметтік жағдай әсерінде ғана кісілік мән - мағынаға ие болады. Мысалы, жаңа туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі тұлға емес, себебі онда білім, тәжірибе, іс-әрекет, көзқарас жоқ.
Адам санасының дамып, өсіп жетілуі оның ортасымен (отбасы, мектеп, т.б.) тығыз байланысты. Сондықтан тұлға психологиясын дұрыс ұғыну үшін,ең алдымен, оның әлеуметтік жағдайын, яғни оның қандай ортаның ӛкілі екендігіне, сондай-ақ оның көзқарасы, наным-сенімі, бағыт-бағдары білімі меніс-тәжірибесі, икем-бейімділігі, нақты кәсібі, білімі бар екендігіне назар аударуымыз қажет.
Қазіргі уақытта тұлға - психологиядағы ең көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Өйткені қоғамымыздың қарқынды әлеуметтік дамуы, жан-жақтыдамыған тұлғаны қалыптастыруға жоғары талап қояды. Қоғамдық ғылымдарда және күнделікті тұрмыста адам, тұлға, индивид яғни, даралық ұғымдары қолданылады. Бұл ұғымдар бір мағынадане бір-біріне қарама-қарсы қойылады. Бұның екеуі де қате пікір. Адам бұл биологиялық тіршілік иесі, онда сана бар. Тұлға - қоғамда белгілі бір жағдайға ие және белгілі бір қоғамдық роль атқаратын, саналы индивид. Ал қоғамның қазіргі жағдайында, елдің саяси, мәдени, әлеуметтікэкономикалық жақтарын жаңарту кезінде - жас ұрпақтың болашақта ізгі ниеттіазамат болып дамуына олардың тұлғасының дұрыс қалыптасу процесі үлкен ықпалын тигізетіні сөзсіз. Сондықтан да тұлғаның теориялық зерттеулеріне,жалпы ұғымына сарапталған талдауларға зер салайық.
Психологтар арасында тұлғаға байланысты бірыңғай көзқарастардың болмағандағынан 300 астам анықтамалар жүзеге асуда. Тұлғаның анықтамасы сияқты оның құрылымдарында да біртұтас көзқарастар жоқ. Л.С. Выготский алғаш рет психикалық қызметтерді жоғары - мәдени және төменгі -табиғи деп бөлінуін ұсынды. Л.С. Выготский құрылымының негізінде, тұлғаның - өзегі оның бағыттылығы деп атады. Бұл көзқарас зерттеушілердің көпшілігіне негіз болып қаланды (С.Л. Рубинштейн, Л.И. Божович, А.Н. Леонтьев, М. 3. Неймарк, және т.б.). Алайда, кӛптеген авторлар тұлға бағыттылығының мазмұнын (мотивтер мен қажеттіліктер, қызығулар, бағдар және т.б.) түрліше қарастырады. [16]
Ғылыми әдебиетте "тұлға" ұғымының мазмұнына кейде адам ұйымдасуының генетикалық және физиологиялық деңгейлері қосылатынын айта кету керек.
Жалпы тұлға дегеніміз ол тұрақты психологиялық сипатамалар жүйесінде алынған нақты адам. Ондай сипаттамалар қоғамдық байланыс пен қатынастарда көрініс беріп, адамның өзі мен оны қоршағандар үшін маңызды орын алады, оның адамгершілік қылықтарын айқындайды және оның өзіне ортасы үшін маңызды мәнге ие.
Әуелі тұлға дамуы жайлы әңгімені Эриксоннан бастаған дұрыс болар:
1. Ерте нәрестелік шақ (туылғаннан 1 жасқа дейін)
Адамдарға деген сенім. Өзара махаббат, үйір болу, ата-ана мен баланың бірін бірі тануы, балалардың араласудағы және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Анасының баласына нашар қарауының нәтижесі ретінде баланың адамдарға сенбеуі, мән бермеушілік, немқұрай-лық, махаббаттан айыру. Баланы ана сүтінен өте ерте және күрт айыру, баланы эмоционалдық оқшаулау.
2. Кейінгі нәрестелік шақ (1 жастан 3 жасқа дейін)
Дербестік, өзіне-өзі сену. Бала өзін дербес, жеке, бірақ әлі ата-анасына тәуелді адам деп санайды.
Өз-өзіне сенбеу, өте ұялшақ болумен сипатталады. Бала өзінің бейімделмегендігін сезініп, қабілеттеріне күдіктенеді. Қарапайым қимыл әдеттерінің дамуында кемшіліктерді сезінеді, мысалы жүргенде. Оның сөйлеу қабілеті нашар дамыған, кемшіліктерін қоршағандардан өте қатты жасыруға тырысады.
3. Ерте балалық шақ (3-5 жас шамасында)
Қызығушылық және белсенділік. Қоршаған ортаны қызыға зерттеп, бейнелерді елестету, ересектерге еліктеу, түрлі рольдерге қосылу.
Пассивтілік және адамдарға мән бермеу. Салбыр болу, басқа балалардан қызғану, ұсыныстардан бас тарту, рольдерге қосылу белгісінің жоқтығы.
4. Орта балалық шақ (5 пен 11 жас аралығы)
Еңбекті сүю. Мойнына жүктелген парызды сезіну, табыстарға ұмтылу. Танымдық және коммуникативті білім мен әдеттердің дамуы. Өз алдына шынайы мақсат қойып, оған жетуге тырысу. Инструменттерде ойнауды белсенді меңгеру, шешімдер қабылдау.
Өзін өзі кемсіту. Әлсіз дамыған еңбек ету қимылдары. Күрделі тапсырманы орындаудан, басқалармен жарысудан бас тарту. "Дауыл алдындағы" немесе жыныстық жетілу кезеңі алдындағы тыныштық сезімі. Біреуге бағынушылық. Түрлі есептерді шешкенде жұмысы зая кететіндей сезіну.
5. Жыныстық жетілу, жеткіншек жасы және бозбалалық (11 мен 20 жас аралығы)
Өз болашағын анықтау. Уақытша перспективаның - болашаққа жоспардың дамуы. Қандай болу? Кім болу? деген сұрақтарға жауап іздестіру. Білім алу, үйрену. Тұлғааралық тәртіп формаларындағы жыныстық ерекшеліктер.
Дүниеге көзқарастың қалыптасуы. Құрбылар арасында лидер болу, қажет болса оларға бағыну.
Рольдердің шатасуы. Уақытша перспективалардың ығысуы және араласуы: болашақ пен осы шақ туралы ғана емес, өткен шақ туралы да ойлардың пайда болуы. Рухани күштерді өзін өзі тануға жұмсау, сыртқы әлем, қоршаған адамдармен қарым-қатынас орнатудың орнына өзін өзі түсінуге тырысу. Еңбек белсенділігін жоғалту. Жыныстық айырмашылықты көрсететін рольдердің ауысуы, лидер болуға ұмтылмау. Мораль мен дүниеге көзқарастың шатасуы.
6. Ерте ересек шақ (20 мен 45 жас аралығы)
Адамдарға жақын тарту, оларға көмектесуге тырысу. Бала сүйіп, оларды тәрбиелеу, махаббат пен жұмыс. Жеке бас өмірімен қанағаттану.
Адамдардан оқшаулану, олардан қашу, әсіресе жақындардан, олармен жыныстық қатынасқа түсуден қашу. Мінездің ауыр болуы, адамдарды таңдамай араласу, болжамға келмейтін әрекеттер жасау. Мойындамау, оқшаулану, әлем қауіптерге толы-мыс деген ойлардың әсерінен психика ауытқуының, жан дүниесі күйзелуінің алғашқы белгілері.
7. Орта ересек шақ (40-45 және 60 жас аралығы)
Шығармашылық. Өзімен өзі және басқа адамдармен өнімді және шығармашылық жұмыстар жүргізу. Толық құнды, әр қилы өмір. Отбасылық қатынастармен қанағаттану, өз балалары үшін риза болу. Жаңа ұрпақты үйрету және тәрбиелеу.
Тоқтап қалу. Эгоизм және эгоцентризм. Жұмыстың өнімсіздігі. Ерте мүгедек болу. Үнемі өзіне кешірімді болып, тек өзіне ғана күтім жасау.
8. Кеш ересек шақ (60 жастан жоғары)
Өмірдің түрлі оқиғаларға бай болуы. Үнемі өткенді ойлап, оған саналы баға беру. Өткен өмірді өз күйінде қабылдау, оның пайдасын түсіну. Тағдырдың жазғанына көну қабілеті. Өлім қорқынышты емес екендігін ұғыну.
Үміт үзу. Өмір босқа өткен деп, уақыт аз қалғандығын, ол өте тез өтуде деп ойлау. Өмір сүруді мағынасыз деп түсіну, өз күшіне, басқаға деген сенімнің жоғалуы. Қайта өмір сүруді тілеу, бұрын алғаннан да көбірек нәрсені қажет ету. Әлемде тәртіп жоқтығын, жаман, санасыз бастаманың көптігін сезіну. Жақындап келе жатқан өлімнен қорқу.
Тұлға деп, біз адамды Ананъев бойынша әлеуметтік тіршілік иесі деп сипаттаймыз. Осы ұғымның аясында тұлғаның мынадай психологиялық қасиеттері қарастырылады. Олар: мотивация, темперамент, қабілеттік және мінез.
Біріншіден адам тірі табиғат өкілі - биологиялық объект, екіншіден, саналы іс-әрекет субъектісі, үшіншіден, әлеуметтік тіршілік иесі ретінде қарастырыла алады. Яғни адам - саналы және қызметке қабілетті биоәлеуметтік тіршілік иесі. Осы үш деңгейдің бір бүтінге бірігуі адамның интегралды сипаттамасы - оның жеке тұлғалылығын қалыптастырады.
Жеке тұлғалылық - бұл нақты адамның өзгешелігі және қайталанбастығы көзқарасынан психикалық, физиологиялық және әлеуметтік ерекшеліктерінің жиынтығы болып табылады. Адамның жеке тұлғасының қалыптасуындағы алғышарттарына қоғамдық сипаты бар тәрбие процесінде өзгеретін анатомия-физиологиялық бастамалар жатады. Тәрбиелеу жағдайлары мен туа біткен мінездердің әр түрлілігінен жеке тұлғалылықтың көп түрлілігі пайда болады.
Сондықтан, адам - нақты өмірдің ең күрделі объектісінің бірі деп қортынды шығаруға болады. Адамның құрылымдық ұйымдасуы көп деңгейлі сипаты мен оның табиғи, әлеуметтік мәнінен көрінеді.Сол үшін де адам және оның іс-әрекетін зерттейтін көптеген ғылымдардың болуы ғажап емес.
Біздің болмысымыз қайталана беретін әрекеттерімізден анық көрінеді. Бұдан шығатын пайым: кемелдік - әрекет емес, әдет қана. Әлем ұстазы, абыз Аристотель сөзі.
Мінезіміздің түпнегізінде әдеттеріміз жатыр. Ой ексең - әрекет орасың, әрекет ексең - әдет орасың, әдет ексең - мінез табасың, мінез ексең - тағдырыңды табасың дейтін нақыл сөз бар.
Әдет - өміріміздің маңызды факторы. Әдет мінез-құлқымыздың тұрақты түрде әрі бейсана жасалатын шаблоны сияқты, ол күн сайын біздің мінезімізді айқындап, тиімділігімізді немесе тиімді емес екенімізді көрсетіп отырады.
Ұлы ағартушы Хорейс Манн былай деген екен: әдет арқан секілді. Күн сайын ширатып, өре береміз, өре береміз бір күні ешқашан үзілместей болады. Өз басым бұл сөздің соңғы жағымен келіспеймін. Арқанды үзуге болады. Сол сияқты әдетті жұқтырсаң, одан арылуға да болады. Әдеттен тез құтылу мүмкін емес екенін білеміз. Бұл - өз-өзіне қатаң талап қоюды қажет ететін, өте созылмалы процесс. Сондықтан да әдеттің тартылыс күші орасан, сіз ойлағаннан әлдеқайда зор. Адамның тиімділігін арттыратын, негізгі принцптеріне қайшы келетін кейінге қалдыру, төзімсіздік, міншілдік, өзімшілдік сияқты, теріс әдет-қылықтармен күресу үшін, өмірімізді өзгерту үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.ТҰЛҒАҒА МУЗЫКАНЫҢ ӘСЕР ЕТУ ТЕОРИЯЛАРЫНА ҒЫЛЫМИ ШОЛУ
1.1. Тұлғаның эмоционалдық аймағын зерттеу теорияларына шолу ... ... ... ... ...7
1.2. Тұлға қалыптасуының кезеңдері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
1.3. Музыка даму тарихы және музыкатерапия түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
1.4. Тұлғаның эмоционалдық сферасының дамуына музыканың әсері ... ... ... .26
2. ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Зерттеу барысы және мәліметтерінің сандық өңдеуі ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.4 Зерттеу нәтижелерінің сапалық талдауы мен тұжырымдары ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс:52 бет, 2 сурет, 11 кесте, 52 әдебиет, қосымшадан тұрады.
Кілттік сөздер: музыка, эмоция, көңіл-күй, мазасыздық.
Зерттеу жұмысының мақсаты:адам көңіл-күйінің, эмоциясының қандай әуенге байланысты құбылатындығын айқындау. Тұлғаның ойы жақсы, позитивті парадигмаға қарай ауысуына сеп болатын музыка түрлерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеті:
Психоэмоциялыққұндылықтардың дамуы мен оған әсер етуші күштерді анықтау.
Зерттеу нысаны:18-25 жас аралығындағы студенттер.
Зерттеу жұмысының әдістемелері:
1. Мазасыздану шкаласы (Спилбергер-Ханин)
2. Өзіндік бағалау, белсенділік, көңіл-күй әдістемесі (САН)
Зерттеудің нәтижесі:Зерттеу мәліметтерінің сандық өңдеу мен статистикалық талдау нәтижесінде біздің музыканың адамның эмоциялық қалпы мен көңіл-күйін өзгертуге ықпал ететіні туралы жасаған зерттеу болжамымыз толығымен дәлелденді. Зерттеу мақсат-міндеттеріне сай іріктелініп алынған музыка түрлерінің тұлға көңіліне жағымды әсері болғандығы тест нәтижелерінен расталды.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа: состоит из 52 страниц, 8 рисунков, 10 таблиц, 52источников литературы, приложений.
Ключевые слова:музыка, эмоция, настроение, тревожность.
Цель исследования:определить, в какой мелодии проявляется человеческое настроение, эмоции. Изучение различных видов музыки, которые способствуют переключению личности в позитивную парадигму.
Задача исследования: определение сил, влияющих на развитие психоэмоциональных ценностей.
Объект исследования: студенты в возрасте от 18 до 25 лет.
Методы исследовательской работы:
1. Шкала тревожности (Спилбергер-Ханин)
2. " Методика самооценки, активности, настроения (САН)
Результаты исследования: в результате количественной обработки и статистического анализа данных исследования было полностью доказано, что наша музыка способствует изменению эмоционального состояния и настроения человека. Результаты тестирования подтверждены тем, что отобранные в соответствии с целями и задачами исследования виды музыки имели положительное влияние на настроение личности.
ABSTRACT
Diploma work: consists of 52 pages, 2pictures, 11 tables, 52 literature, applications.
Key words:music, emotion, mood, anxiety.
The purpose of the study: to determine which melody manifests human mood and emotions. The study of various types of music that contribute to switching the personality to a positive paradigm.
Research objective: to determine the forces that influence the development of psychoemotional values.
Object of research: students aged 18 to 25 years.
Methods of research:
1. Scale of anxiety (Spielberger-Hanin)
2. "Methods of self-assessment, activity, mood" (SAN)
Research results: as a result of quantitative processing and statistical analysis of research data, it was fully proved that our music contributes to changing the emotional state and mood of a person. The test results are confirmed by the fact that the types of music selected in accordance with the goals and objectives of the study had a positive impact on the mood of the individual.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Адам,әлемді өзі қалай көретін болса, соған сай қабылдап үйренеді. Бұған күнделікті көріп, естіп жүрген ақпарат пен қоғамы әсер етпек. Мінекей, тұлғаның кез келген жетістікке жетуге деген талпынысы, мақсатқа, болашаққа деген сенімнің бастауы позитивті ойда, эмоционалдық сферасының қалыпты дамуында жатыр. Онсыз адам өмірден түңіліп, жалығар еді. Ал руханияттың кеніші, адамның жақсы ой қалыптастырып, рухани тазаруына сеп болар мәдениет саласының гаухары саналатын - музыка өнері, атам заманнан бері бірге келе жатқан эстетикалық қажеттілік әрі үгіт-насихат. Музыканы қолдану арқылы адамдарды сауықтыру мақсатында түрлі әдістер кеңінен өріс алған. Жағымды әуен тұлғаның ішіндегі травманы, эмоционалдық күйін катарсистік эффектпен сезім бұлағын тереңірек қазып, ой кірпішінің дұрыс қалануына үлкен мән береді.
Мемлекеттің күйреп құлдырауы, тұрпайы музыка тыңдаудан болады - деген Платон сөзі әңгімемізге өзек, тақырыбымызға тұздық болмақ. Біздің қоғамда тұлғаның эмоционалдық қыры қаншалықты дамып жатыр? Эстетикалық қажеттілікті өтеу дегеніміз қандай музыка? Осы тұрғыда адамдардың талғамы мен эмоционалдық қажеттілігі өзекті болып отыр.
Мақсаты:адам көңіл-күйінің, эмоциясының қандай әуенге байланысты құбылатындығын айқындау. Тұлғаның ойы жақсы, позитивті парадигмаға қарай ауысуына сеп болатын музыка түрлерін зерттеу.
Зерттеу болжамы: зерттеу нәтижесі расталатын болса, адамның тығырықтан шығып, бос, қажетсіз қайғы шетпенінен босатыларына жағымды әуен сөзсіз ықпал етеді.
Зерттеудің міндеті: Психоэмоциялыққұндылықтардың дамуы мен оған әсер етуші күштерді анықтау.
Зерттеу нысаны:18-25 жас аралығындағы студенттер.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді теориялық талдау, салыстыру, қорытындылау.
1.ТҰЛҒАҒА МУЗЫКАНЫҢ ӘСЕР ЕТУ ТЕОРИЯЛАРЫНА ҒЫЛЫМИ ШОЛУ
1.1. Тұлғаның эмоционалдық аймағын зерттеу теорияларына шолу
Жалпы бүгінгі таңда эмоциялар теориясына байланысты басты сұрақ қойылады: эмоциялар қалай пайда болады? Эмоциялардың бағалау функциясының орталық рөлі туралы жалпы тезисін бөле отырып, авторлар осы бағалаудың объектісі болып табылатыны туралы пікірлермен бөліседі. Эмоцияны - ағзаның физиологиялық жағдайын немесе оның қоршаған жағдайын не бағалайды? Немесе басқа да бағалауға ұшырайды ма?
Эмоция cөзін тәржімаласақ (лат. emovere-қозу, толқындау) - адамның өміріне, іс-әрекетіне, және мінез-құлқына әсер ететін психиканың өзіндік жағдайы деген түсінік береді. Дегенмен, эмоциялар негізінен біздің мінез-құлығымыздың сыртқы жағын анықтайды, ал уайымның мазмұны мен ішкі мәні үшін сезімге жауап береді. Эмоционалдық жағдайларға түрлі көңіл-күй, аффект, стресстер, фрустрация және құмарлық жатады.
Эмоциялар мен сезімдер субъективті болса да, олардың барлығы белгілі бір сыртқы көріністерге ие (әр түрлі қозғалыс, қимыл, мимика, интонация және дауыс тембрі түрінде). Сонымен қатар," жан қозғалысы " айқын физикалық өзгерістер тудырады: адамның өзіне тән кейбір жағдаяттарда қызарады, бозарады, жүрек және тыныс алу ырғағы жылдамдайды (немесе баяулайды). Қан айналымы, тыныс алу, ас қорыту, ішкі және сыртқы секреция бездерінің қызметі өзгеруі мүмкін. [1]
Адам аралық қатынастардың ерекшелiгi олардың эмоционалды болуында. Адам өзi тектеспен араласа отырып, бiр-бiрiне болған айрықша сезiмдер мен ықластарға кезiгедi. Жеке аралық қатынастар, əдетте, субъектив сипатта болып, əр адамның шын мəнiндегi тұлғалық оң не терiс қасиеттерiне сай келе бермейдi. Олар əрқашан адамның көңiл-күйiне байланысты, бiр адамның екiншiсiне деген сезiм толғанысының ауысуымен өзгерiске келiп тұрады. Көңiл-күйдiң бiр сəттiк болуынан, жеке қатынастар құбылмалы келедi: бүгiнгi тəп-тəуiр сыйлы қатынас күн өтпей-ақ керi сипатқа енуi баршаға аян құбылыс. [ 1]
"Менің тезисім дене өзгерістерін толғандырған фактіні қабылдағаннан кейін және осы өзгерістер, біздің уайымымызға айналғаннан соң эмоция есебіне жатады. Әдетте біз: ренжісіп жылаймыз, алдымыздан оқыстан аю жолықса жүгіруге бетбұрамыз, бізді қарсыласымыз қорлаған болса - соққы жасаймыз - деген пікірлер заңды болып қалған. Бұл жердегі қорғалған гипотеза тұжырымы бойынша оқиғалардың айтылу тәртібі дұрыс емес екендігін растайды, бір психикалық жағдай бірден басқаға тумайды, олардың арасында дене көріністерін қою керек және: біз не үшін жылаймыз, өйткені ренжісіп қалғандықтан, неге аюдан қашамыз, қорыққандықтан, бізді қарсыласымыз қорлағаннан соң ашу, ыза кернегендіктен соққы жасаймыз", - деп айтқан дұрысырақ болады дейді Джеймс - эмоциялар теориясының авторларының бірі. Бір жылдан кейін басылымда Даттық ғалым К. Ланге осындай позицияны алады, осыған байланысты теория екі рет атау алған.
Джеймс - Ланге теорияларына сәйкес қос ғалым эмоциялық жағдайлардың пайда болу механизмін айқын бейнелеген. Джеймс - Ланге теориясы Ч. Дарвиннің эволюциялық көзқарастарын тікелей қолдайтынын көруге болады. Шынында да, жануарлардың санасы жоқ, алайда дене экспрессиясы арқылы өз жағдайын білдіреді. Демек, эмоционалдық процестің негізгі, "бастапқы" бөлігі сананың қатысуынсыз қозғалуы мүмкін. Адамда эмоцияны сезіну физиологиялық көріністерге бағынады, тікелей дене реакциясын толықтырып, оны бақылауға мүмкіндік береді. Сонымен, жануар жауды көрсе тітіркену арқылы сезеді, ал адам "қаз терісіне" жамылып, қорқынышты сезінеді.
В.Джеймс өзінің гипотезасын келесі дәлелдермен бекітеді.
1. Белгілі бір уайымдау эмоциялары мен оларға тән дене реакциялары арасында бірегей сәйкестік бар: "физикалық қозғалыстарды біріктіре алатын көптеген түрлі үйлесімдер, әр адамға, тіпті әлсіз көрінген эмоцияның реңіне, егер оны тұтастай алғанда, денедегі өзгерістер кешенін қарайтын болса, өзінің бірегей түріне сәйкес келеді".
2. Дене өрнегінен айырылған эмоция уайымдамайды: "жассыз қайғы-қасірет не болар еді, жүректің ауыруы және кеудедегі ұялу не еді? Сезімге сай кейбір мән - жайлар өкінуге тұрарлық. Дене өрнегінен айырылған эмоциялар - мәнсіз".
3. Бір эмоцияға сәйкес келетін қимылдарды орындау және екіншісін бір мезгілде бастан кешіру мүмкін емес.
Джеймстің соңғы пунктінен эмоцияларды басқарудың тұтас философиясы дамиды. "Құмарлықтың сыртқы көріністерін бәсеңдету арқылы ол өледі... Маңдайдағы әжімдерді түзеп, от жағып, корпусыңызды түзеңіз, мажорлық тонда сөйлеп, жүрек жарды бір зат айтып көріңіз, егер ол бірте - бірте еріп кетпесе, жүрегіңіз шынында мұзға айналған". Керісінше, эмоциялардың сыртқы сипаттамаларының белсенді көрінісі олардың күйзелісін күшейтеді.
Джеймс - Ланге пікірлері бойынша эмоциялардың перифериялық концепциясының өнімді құбылыстарының бірі - танымал музыканттардың концерттеріндегі экстатикалық жағдайларды жаппай бастан кешіру. Көптеген шығармалардың ритмикалық негізі жүректің жиілеген ырғағын шығарады. Осылайша, оның әсерімен симпатикалық жүйке жүйесі белсенді бола түседі: тыңдаушылардың ағзаларында экстаздың табиғи жағдайына ұқсас соматикалық өзгерістер болады. Музыкамен индукцияланған дене өзгерістері өте қарқынды көңіл-күйді бастан кешіреді.
Эмоцияның шығу тегі. Аштық немесе жыныстық қажеттіліктер сияқты драйверлер бізге тән, себебі олар аман қалу үшін қажет. Бірақ эмоциялар не үшін қажет? Шынымен олар да ықпал етеді ме? Егер біз эволюция барысында рефлекстер мен инстинкттер пайда болғанын өзімізден сұрасақ, онда жауап табу қиынға соқпас. Рефлекс - белгілі бір ынталандыруға ерекше реакция. Инстинктер мінез-құлықтың күрделі үлгілерінің орындалуын қамтамасыз етеді. Біз адам өте шектеулі рефлекстер жиынтығымен дүниеге келетінін білеміз және кейбіреулері, морганий рефлексі сияқты мәңгі қалады. Ригиднаның рефлекстері мен инстинктері, олар стимулға қатты байланысты, дегенмен таңдау барысында немесе мінез-құлықтың икемділігі талап етілгенде шешім қабылдау қағидаты қиынға соғады. Алайда рефлекстер мен инстинкттер индивидтің бейімделуін қамтамасыз етеді, ол қоршаған орта құбылыстарна ден қояды. Сол сияқты аштық, шөлдеу, жыныстық сауығу, ауырсынудан аулақ болу және ағзадан азық-түліктерді шығару қажеттілігі бәрі-бәрі тіршілік заңдылығы. Бұл мотивациялық жүйелер, адамның өмір сүруі үшін қажет. Олар кейде өмір сүру қажеттілігі деп те аталады өйткені олар, реттеуіш химиялық, немесе гомеостатикалық жүйемен бірге біздің физикалық әл-ауқатты қамтамасыз етеді. [2]
Бірақ эмоциялар не үшін пайда болды? Біздің ата-бабаларымыздың эволюциясына қарай жастық кезеңінде өсіп-жетілу және оқыту жүйесі ұзақ болды -- оларға ас дайындау, өзіне қамқорлық жасауды үйрену үшін көп уақыт қажет болды. Бала аман қалу үшін, оған қамқорлық жасаған адам екеуініңарасында өзара тығыз байланыс болуы керек. Біз эволюция барысында оның пайда болғанын және қалай өзгергенін білмейміз, бірақ қазіргі заманғы зерттеулерге негізделе отырып, ана мен баланы өзара байланыстырған цементтеуші фактор - эмоциялар деп сеніммен айтуға болады.[2]
Қарапайым тәжірибе келтірейік. Бір жасар сәбиді бірнеше минут анасыз және бейтаныс бөлмеде қалдырып көріңіз. Егер ана мен бала арасындағы байланыс ұзақ уақытқа бұзылса, біз жағымсыз эмоциялардың мәнерлі шоғын байқай аламыз, олар депрессияның ауыр түрлеріне айналады да тіпті ағзаның жалпы құлдырауына әкеп соғады. [3]
Чарлзуорт жеке эмоцияларды және олардың мимикалық өрнектерін зерттеу арқылы адамның перцептивті-когнитивті даму процесін терең түсінуге болады деген болжам айтты.[4]
Сананың қалыпты жағдайында адам үнемі қандай да бір эмоцияны бастан кешіреді және оның перцептивті әрі когнитивті қызметі, мінез-құлықтың қызығушылық сезімімен бағытталады деп есептейміз.
Нейрондық деңгейде эмоция, нейрондық белсенділіктің жоғарылауымен байланысты . [5] Сана деңгейінде қызығушылықтың басты активаторлары, ынталандырудағы өзгерістер мен ынталандырудың жаңашылдығы болып табылады. Жаңашылдық факторы сыртқы стимуляциямен, сондай -ақ ішкі қиял, жады және ойлау процестерімен байланысты болуы мүмкін.
Белгілі ғалым В. К. Вилюнас эмоциялық жауап беруге екі негізгі тәсілді бөліп көрсетуге болатынын атап өтті. Бір жағдайда ол ерекше болмайды және кез-келген психикалық процесті сүйемелдеуімен әмбебап рөл атқарады.[6]
Эмоционалдық реакция - бұл адам мен жануарлардың мүдделерін (қажеттіліктерді) қозғайтын түрлі жағдайларға берер жауабы. Бірақ өздігінен эмоциогенді саналатын тітіркендіргіштер, объектілер, жағдайлар эмоция тудыра алады ма?
П. Фресс айтады: эмоциогендік жағдай болмайды, ол адамның мотивациясы мен мүмкіндіктері арасындағы қарым-қатынасқа байланысты.
Демек, бұл жай ғана объективті қалыптасқан мән-жайлар жиынтығы емес, сондай-ақ адамның бағалауы, оның қажеттіліктеріне, мақсаттарына өзіндік көзқарасы тікелей байланысты. Мән-жайлар тек эмоциогендік жағдайдың пайда болуының алғышарты болып табылады, ал эмоциогендік жәйт тек адам маңызды деп бағалайтын, қажеттілікті қанағаттандырудағы (мақсаттарға жету) барысында табысты немесе сәтсіз немесе қауіп ретінде бағалайтын жағдайлар ғана болады.
Эмоциялық әсер, виртуалды жағдайды бағалау кезінде де болуы мүмкін - мысалы, кинода немесе қайғылы спектакльден әсер алып жылайтын көрермендерді әңгіме қылса болады. Осы тұрғыда маңыздысы ситуацияны емес, эмоционалдық реакцияның өзін айтуға болады.
Кез-келген жағдайды бағалау тек саналы түрде ғана емес, бейсаналы деңгейде де болады. Шартсыз рефлекстің механизмі бойынша пайда болатын эмоциялық реакция-бұл генетикалық жадыда бекітілген маңызды жағдайға реакция, инстинкт пайда болуының септігінен. [7]
П. Фресс эмоциогендік жағдайлардың келесі жіктемесін ұсынады:
1) Бейімделу мүмкіндіктерінің жеткіліксіз болуы. Адам жағдайдың әдеттен тыс және кенеттен болуы кезінде жауап бере алмайды;
2) фрустрация кезінде, басқа адамдардың қатысуымен және қақтығыстар кезінде қолданылмайтын артық мотивацияның болуы. [ 8,124]
Бұл жіктеме, тек жағымсыз эмоциялардың пайда болуына қатысты.
Жалпы адам бойында туа біткен эмоция мәселесін анықтау үшін, біз адам мен жануарлар эмоциясының ұқсастығын, айырмашылығын зерттеуіміз қажет. Кейбір "негізгі" эмоциялардың оқыстан пайда болуы туралы Д. Уотсон жазған. [ 7, 26 бет]
Кішкентай бала мен шимпанзенің мимикада ұқсастығы бар - дейді Н. Ладыгина және нашар және зағип балалардың эмоцияларды білдірулері ұқсас - деген пікір бар .
Екінші жағынан, адамның эмоциялары басқа сипатқа ие, өйткені оларға әлеуметтік өмір салты әсер етеді. Бұл туралы А. Шопенгауэр былай деп жазды: "Жануарлардың өмірі азды-көпті азап шегумен өтеді, сондай-ақ кем қуанышпен жалғасады және бұл ең алдымен, олардың азаппен бірге қамқорлық пен қауіптен еркін, ал екінші жағынан-шынайы үмітсіз келетіндігінде және оларда болашақ жайлы жоспарлар болмайды. Демек, сана-сезімі ойластырылғандықтан қазіргі кезбен ғана шектеледі.[7, 640 бет]
"Ақылмен салыстырғанда эмоцияны мидың салыстырмалы қарапайым, биологиялық белсенділігі ретінде ұғыну дұрыс емес. Адамның эмоциясы жануарлар эмоциясынан еш айырмашылығы жоқ. Ол тек әлеуметтік ойлау қабілетіне ие болған, шартты рефлекторлымаймыл.[9, 34 бет]
Осының салдарынан эмоциялардың сипаты да, оларды білдіру формалары да өзгерді. Адамдар ерекше тереңдікке ие, көптеген үйлесімдерге бай.
Дәлел ретінде адамның қарны ашқанда не сусағанда, мінез-құлықтың мәдени нормаларын сақтай отырып, өз қажеттіліктерін қанағаттандыратын фактілер бар - деген екен Виноградова. Осы пікірмен яғни эмоциялар сипатының өзгеруі туралы айтылғанда дауласуға болады. Біріншіден, қажеттілікті қанағаттандыру барысында адамның эмоциялық мінез-құлқы, сезімдер сипаты өзгермейді. Екіншіден, қорқу сипаты мен ашу сипаты адам мен жануар арасында бірдей көрініс табады, физиологиялық тұрғысында және мінез-құлық тұрғысында.[7,78 бет]
Чарльз Дарвин айтуынша: эмоциялар эволюция процесінде тірі тіршілік өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қандай да бір жағдайлардың маңыздылығын анықтайтын құрал ретінде пайда болды. Эмоциялар - жоғары тәртіптегі инстинкттер - деген пікір айтты. Эмоциялардың пайда болу жылдамдығы оларды екінші деңгейде басқару процесін айтарлықтай қиындатады. Бұл ретте, дамыған мета-назар бізге барынша қарқындылық пен қуат алған сәтке дейін эмоцияны бақылауға алуға мүмкіндік береді.
Мета-назар (метавнимание) - эмоцияның әуелгі пайда болған сәтін табу, импульс пен эмоциялық реакция арасындағы уақытша қашықтықты арттыру, яғни әр түрлі симптомдар бойынша эмоцияның пайда болуын болжау. Бұны Америкалық психолог Аллан Уоллес термин жүзінде алғаш қолданған. [ 10 ]
Дер кезінде пайда болған эмоцияның арқасында организм қоршаған жағдайларға өте тиімді бейімделуге мүмкіндігі бар. Біздің эмоциялар соншалықты тез пайда болатындығынан, іштегі "мен" біздің психикамызды қалыптастыруға қатыспай қоюы ықтимал. Тіпті бұл импульстің көзін түсінбеуі де мүмкін. [11, 65 бет ]
Америкалық психолог К. Изард 10 ірі эмоцияны бөліп қарастырды:
1. қызығушылық;
2. қуаныш;
3. таңдану;
4. қайғы;
5. ашу;
6. жек көру;
7. өкіну;
8. қорқыныш;
9. ұят;
10. кінә
Эмоциялар адам өмірінде өте маңызды рөл атқарады. Олар көптеген пайдалы функцияларды орындайды. [ 12, 12 бет] Осы орайда Пол Экман: негізгі эмоциялардыңтүсіндірмесін талдайды:
Қызығушылық - қоршаған әлемді тануға, белсенді болып әрі өмірден рахат іздеп арман қуатын қасиетке ие.
Қуаныш - тамақ пен суды қабылдауда, сауықты (соның ішінде сексуалдық) қанағаттандырумен байланысты рахат алу реакциясы.
Қайғы - рахатәкелетін объектіні жоғалту реакциясы
Ашулану - рахат алу (қанағаттандыру) жолындағы кедергілерді жоюға көмектесетін зат.
Қорқыныш - қорғану, жүгіру, ауырсыну немесе қауіптің алдын алу реакциясы
Жеркену - бас тарту реакциясы.
Таңдану - таныс емес, ерекше нәрсемен байланысуға сициминутты реакция.[ 11,76 бет]
Сезімдер - бұл жоғары тәртіптегі эмоциялар. Эмоциялар мен ойлардың әртүрлі комбинациясы кең алуан және сезімтал палитраның ауқымын тудырады. Сезімдерге: алғыс, таңдану, дұшпандылық, ашулану, өкініш, махаббат, жеккөрушілік, қабылдамау, қызығушылық, елемеушілік, бауырмалдық, тітіркену, симпатия, қайғы, құмарлық, ұялу, түңілу және т. б. жатады.
Эмоциялық жағдай (көңіл - күй) - эмоциялық фон жасайтын сезімнің ұзақ уақыт бойы уайымдауы. Адамның белгілі бір эмоцияға немесе сезімге күшті бекітілуімен суреттеледі. Күй бірнеше сағаттан бірнеше айға дейін созылуы мүмкін. Олар: жалығу, уайым, сенімділік, ынта, алаңдаушылық, тыныштық, оптимизм, басымдылық, үміт.
Аффект, әдетте, тез пайда болады және біздің психикада қарқынды көрінеді. Олардың энергетикалық әлеуеті соншалықты үлкен, бұл бізге қауіп-қатерді еңсеру не тірі немесе жансыз объектілерді бұзу үшін орасан зор ресурстарды жұмылдыра алады.
Аффектілерге: үрей, зобалаң, залал, эйфория, экстаз, ашу жатады.
Енді сіз эмоцияларды басқару жолымен жылжытатын психикалық процестердің әрбір айырмашылығы неде екенін анықтай аласыз. [13, 87 бет]
Эмоционалдыққа негізделген жаңа зерттеулер, қақтығыстарды шешудің екінші тәсілін ұсынады. Біз тек ақылмен ғана шешім қабылдамаймыз: бізде ұтымды санамен ойлауға және әрекет етуге итермелейтін сезім аумағы жатыр. Басқаша айтқанда, хомо эротикус немесе эмоционалды адамдеп атауға болады. Осы теорияға сәйкес, эмоциялар қақтығыстан шығу жолын таба алады. Сондай-ақ қарын ашқанда дабыл береді әрі олар бізді қандай да бір психологиялық қажеттіліктеріміздің қанағаттандырылмағаны туралы ескертеді. Мысалы, кінә сезімі әрекетті түзетуге итермелейді. Эмоциялар жағдайдың сіздің пайдаңызға немесе керісінше дамығанын хабарлайды. Бәрі де тек сізге байланысты. Сіз бұл сигналдарды еске ала аласыз және жағдайларға сәйкес мінез-құлқыңызды түзете аласыз. Бірақ эмоциялар да қақтығысты жою кезінде кедергі болуы мүмкін. Давоста көшбасшылар басқаларды өз класына тарту үшін сөз сөйледі, бірақ бұл құрдымға кеткен. Ашу-ыза және көреалмаушылық арасында келіспеушіліктер тұйыққа түскен дәрежеге дейін күшейді. Мен топқа сұрақ қойдым:
- Дұрыс әрекет жасамаған кім деп санайсыздар?
Барлығы дерлік қолын көтерді. Бір мемлекеттің Вице-президенті барлық көшбасшылар күтпеген жауап қатты.
-Біз жекелеген клас тобына жатамыз. Сондықтан эмоцияны орынды пайдалана алмасақ, әрбір тіршілік құрдымға кетпек. [13, 40-44 бет]
Эмоцияның негізгі компоненттерін А. Татрова айтады:
Адамдар арасындағы кез келген өзара іс-қимыл әрқашан эмоционалдық көріністермен сүйемелденеді; мимикалық, пантомимикалық қозғалыстар адамға өзінің басқа адамдарға, құбылыстарға, оқиғаларға, өзінің жай-күйі туралы ақпаратты беруге мүмкіндік береді. Осылайша, эмоциялар коммуникативтік функцияны орындайды.
Эмоциялар-үш негізгі компонентті қамтитын күрделі психикалық процесс.
1. Физиологиялық-эмоциялар кезінде пайда болатын физиологиялық жүйелердің өзгеруін білдіреді(жүрек жиілігінің өзгеруі, тыныс алу жиілігінің, алмасу үрдістеріндегі жылжулар, гормональды және т. б.).
2. Психологиялық - жекелеген күй, уайым (қуаныш, қайғы, қорқыныш және т.б.).
3. Мінез-құлықтық - экспрессия (мимика, қимыл) және әр түрлі әрекеттер (жүгіру, күрес және т.б.).
Эмоцияның алғашқы екі компоненті-ағзаның ішкі көріністері. Шамадан тыс эмоционалдық энергияны шығару және бәсеңдету үшінші компоненттің - мінез-құлықтың арқасында жүзеге асырылады. Қазіргі қоғамның мәдени нормалары, әдетте ұстамдылықты талап ететіндіктен, адамның физикалық және жан саулығы үшін уақыт талабына сай кейінге қалдырылған артық энергияны шығару қажет. Ол адамның өзіне және қоғам үшін қолайлы қозғалыстар мен іс-қимылдар түрінде болуы мүмкін: қозғалмалы ойындар, жүру, жүгіру, би, тұрмыстық әрекеттер (жуу, жинау және т.б.). Осыған байланысты сыртқы және ішкі әсерлердің жай-күйі мен мінез-құлық актілерінің оң, теріс немесе бейтарап энергиясына түрлендіру формуласы сияқты ұғымды Бойко енгізеді. Ол эмоционалдық мінез-құлықтың тұрақты жеке стереотиптерін бөледі:
* эйфориялық белсенділік;
* рефрактерлік ішкі белсенділік;
* дисфориялық сыртқы белсенділік.
"Эйфориялық белсенділік" эмоционалдық энергетика айналасындағыларға бағытталған оң психикалық жағдайлар мен іс-әрекеттерге айналатынымен сипатталады. "Рефрактерлік ішкі белсенділік " - энергетикалық әлеует, бұл индивидтің өзіне жүгінеді және оның мінез-құлқын немесе кейбір психикалық көріністерін тежейді. "Дисфориялық сыртқы белсенділік", сыртқы энергетика қоршаған ортаға, басқа адамдарға, теріс мінез-құлық актілері мен психикалық жағдайларға бағытталады. Стереотиптердің әрқайсысына белгілі бір мінез-құлық көріністері көрініс таппақ. Осылайша, "эйфориялық белсенділік" жасампаздық белсенділікте, әріптестікте, достық өзара әрекеттестікте, оң эмоциялардың ашықтығында, қуанып, көңіл көтеру кезінде айқын көрінеді. "Рефрактерлік ішкі белсенділік" өмір сүрудің өлшемдік түріне, контактілердің таңдауына, аффектілік жағдайларда ашуланудан, сенімсіздіктен, уайымдарын көрсетпеу ниетінен көрінеді. "Дисфориялық белсенділік" қоршаған ортамен қарым-қатынаста теріс және деструктивті сезімдердің (ашулықтың, жек көрудің, дұшпандық) көрінуімен сипатталады. Мән-жайларға және жағдайды бағалауға байланысты адам эмоционалдық энергияны өзгертудің үш түрінің бірін жасай алады, сонымен қатар әркімнің басым стереотипі бар. [ 14 ]
Эмоциялар функциялары. Адамның психикалық қырларын, эмоцияларының рөлін түсіну үшін оның басты функциялары мен басқалай психикалық процестермен байланысын қарастыруымыз ләзім. Функциялар туралы мәселе эмоцияның барлық психологиясының негізгі болып табылады.
1. Экспрессивті - біз бір-бірімізді жақсы түсінеміз, бірімізге-бірімізеркін пікір айта аламыз.
2. Бағалау - миға түсетін сыртқы және ішкі әлем туралы ақпаратты бағалайтын эмоция қызметінің бір түрі. Эмоция адам мен жануарларға тәуелді ми қызметінің сәулесі.
3. Қозғаушы күш - эмоциялардытолық шеттету айтарлықтай деңгейде бағалау функциясын білдіреді.
4. Із қалдыру - олиндивидтің тәжірибесінде эмоцияның іздер қалдыру қабілетін көрсетеді,сол әсерлерді және қозғаған сәтсіз әрекеттерді бекітеді.
5. Эвристикалық болжам - оқиғалар, эмоциялар дамуынан алда жүреді, олар жағымды немесе жағымсыз нәтижені көрсетеді. Сондықтан бұл тәжірибеге сүйенеді.
6. Синтездеуші - егер қабылдау тұрғысында әңгіме өрбітетін болсақ онда білген жөн, біз тұтас дыбыстар жинағын,пейзаж бен әуенді қабылдамайды екенбіз, өз денемізді қабылдаймыз,өйткені бір мезгілде немесе тікелей бір-бірінен кейін қабылданатын сезімдердің эмоциялық үндері белгілі бір заңдар бойынша қосылады. Осылайша, эмоциялық уайымдар түрлі әсер ететін тітіркенулердің және құрылымдалған көрініс мүмкіндігінің бейнесін синтездеуші негізі болып табылады.
7. Ұйымдастыру - Эмоциялар, ең алдымен, кейбір қызметті баса назар аударумен қатар күш салып ұйымдастырады. Бұләринебасқа қызметтің қалыпты өтуіне кедергі келтіруі мүмкін. Қызметтің бұзылуы эмоциялардың жанама көрінісі болып табылады.
8. Қорғаушы - Мамандандырылған ми құрылымдары жүйесінің белсенді жағдайы бола отырып, эмоциялар мінез-құлықты реттейтін басқа церебралды жүйелерге, сыртқы сигналдарды қабылдау процестеріне, осы сигналдарды жадтан одан әрі шығаруға әсер етеді. Компенсаторлық функцияның мысалы эмоционалды еліктеу мінез-құлқы бола алады.
9. Аудару - Бұл функция туа біткен мінез-құлық түрлері саласында да, шартты-рефлекторлық қызметті жүзеге асыру кезінде де анықталады.
Қажеттілікті қанағаттандыру ықтималдығын бағалау адамда тек танылатын деңгейде ғана емес, сондай-ақ танылмайтын деңгейде де жүргізілуі мүмкін. Ұғынылмайтын болжаудың жарқын мысалы-түйсік.
10. Жағдайды (авариялық) шешу функциясы - қандағы адреналин деңгейі жоғарылаған шұғыл, қиын жағдайларда пайда болады. Мысалы, қорқыныш сезімі.
11. Ағзаны белсендіру және жұмылдыру функциясы. Қандай да бір тапсырманы табысты қамтамасыз ететін эмоциялар ағзаны қозған күйге келтіреді. Кейде істің нәтижесі үшін алаңдаушылық таныта отырып, жұмылдырушы фактор рөлін атқарады, ол жауапкершілік сезімін күшейтеді.
Барлық функциялардың өзара іс-қимылы қажет , себебі тұлғаның дамуына әсер етеді. Кешенде олар өзара байланысты және эмоцияларды көрсетеді.
Эмоциялар әлем туралы бастапқы ақпаратты осындай өңдеу функциясын орындайды, нәтижесінде біз ол туралы өз пікірімізді қалыптастыра алатын боламыз : эмоциялар заттар мен құбылыстардың құндылығын анықтайтын рөлге ие. [14]
Тұлғаның мінезі, эмоциясы кемелдікке жетуі үшін эмоционалдық интеллект қалыптасуы тиіс. ЕО - бұл өзінің және өзгелердің эмоцияларын, басқаның сезімдері мен уайымдарын тани алу қабілеті. Эмоцияларды тану-әлемді түсінудің маңызды бөлігі. Ал үйлесімде эмоциямен өмір сүре білу - бақыт кілтін табумен бірдей. Эмоцияны сезе отырып, біз интеллектуалдық және шығармашылық қырларымызды дамытамыз, ал эмоцияларды басқара білу бізге адамдармен жақсы қарым-қатынас жасауға, өзара ымыраластыққа, достасуға және қойылған мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Әрине, баланың өз эмоцияларын басқару күші жоқ,себебі ол ең алдымен бұл не екенін білуі керек. Ол неге күледі, неге қайғылы екенін түсінуі керек. Эмоциялар-бұл үлкендердің тәжірибесі мен түсіндірулері арқылы алынған білім.[15]
Менің ойымша психологияда эмоцияларды талдау кезінде пайда болатын түрлі қиындықтар, бір-бірінен мүлдем оқшауланған құбылыс ретінде қарастыруға бейімделіп кеткендіктен . Біз олардың әрқайсысын биологияда өзгермеген мәндер деп, қол сұғылмайтын рухани мән ретінде қарастырсақ, сол кезге дейін біз эмоциялардың әр түрлі ерекшеліктерінің, олардың дәрежелері мен іс-қимылдарының каталогтарын құрметпен құрай аламыз. Бірақ егер біз оларды жалпы себептердің өнімдері ретінде қарастырсақ онда айырмашылықты анықтау және жіктеу қарапайым көмекші құралдардың мәніне айналады. Егер біздің қолымызда алтын жұмыртқасы бар қаз болса, онда әрбір бұзылған жұмыртқаны жеке сипаттау - екінші маңызды мәселе-деген екен Уилям Джеймс.
Көптеген теорияларға сүйене отырып ортақ қорытынды шығарсақ.
Адам денесі түрлі қабықшалардан тұрады. Соның ең кереметі мен концепциясы. Мен маңыздылығы, өмір сүру сапасын арттыру. Тіршіліктен орын табу. Демек өмірді, әлемді қабылдауымыз үшін бірінші кезекте сезіне білуіміз керек. Себебі сезім, ойдан бірінші туындайды. Ал бұл сезіну феномені эмоциялық жүзінде көрініс таппақ. Тікелей эмоциямыздың сан-түрлі формаға боялуына әкеп соғады. Эмоция дегеніміз - психиканың өзіндік жағдайы. Дарвинге салсақ: ...жоғары тәртіптегі инстинкт түрі. Ол тұрақсыз әрі жиі қолданылатын қырлар.
1.2. Тұлға қалыптасуының кезеңдері мен ерекшеліктері
Тұлға деген не деген сұраққа барлық психологтар түрліше жауап береді. Олардың жауаптары мен ойларының әрқилы болуы тұлға феноменінің күрделі екендігін білдіреді. Осы орайда И.С.Кон былай деп жазады: Бір жағынан, ол нақты индивидті әрекет субъектісі ретінде, оның барлық жеке бас қасиеттерімен, әлеуметтік рольдерімен бірге белгілейді. Екінші жағынан, тұлға индивидтің әлеуметтік қасиеттері ретінде, осы адамның басқа адамдармен тура немесе жанама өзара әрекеттесуі нәтижесінде түзілген бойындағы әлеуметтік маңызы бар қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа түсетін адамдар оны еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісінде көреді.
Тұлға - әлеуметтік қатынастарымен саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы,
нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі кірген ересек кісі. Адам қоғамнан тыс тәуелсіз өмір сүре алмайды., өйткені оның тәні де, жаны да айналадағылармен қарым-қатынас жасау процесінде, әлеуметтік жағдай әсерінде ғана кісілік мән - мағынаға ие болады. Мысалы, жаңа туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі тұлға емес, себебі онда білім, тәжірибе, іс-әрекет, көзқарас жоқ.
Адам санасының дамып, өсіп жетілуі оның ортасымен (отбасы, мектеп, т.б.) тығыз байланысты. Сондықтан тұлға психологиясын дұрыс ұғыну үшін,ең алдымен, оның әлеуметтік жағдайын, яғни оның қандай ортаның ӛкілі екендігіне, сондай-ақ оның көзқарасы, наным-сенімі, бағыт-бағдары білімі меніс-тәжірибесі, икем-бейімділігі, нақты кәсібі, білімі бар екендігіне назар аударуымыз қажет.
Қазіргі уақытта тұлға - психологиядағы ең көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Өйткені қоғамымыздың қарқынды әлеуметтік дамуы, жан-жақтыдамыған тұлғаны қалыптастыруға жоғары талап қояды. Қоғамдық ғылымдарда және күнделікті тұрмыста адам, тұлға, индивид яғни, даралық ұғымдары қолданылады. Бұл ұғымдар бір мағынадане бір-біріне қарама-қарсы қойылады. Бұның екеуі де қате пікір. Адам бұл биологиялық тіршілік иесі, онда сана бар. Тұлға - қоғамда белгілі бір жағдайға ие және белгілі бір қоғамдық роль атқаратын, саналы индивид. Ал қоғамның қазіргі жағдайында, елдің саяси, мәдени, әлеуметтікэкономикалық жақтарын жаңарту кезінде - жас ұрпақтың болашақта ізгі ниеттіазамат болып дамуына олардың тұлғасының дұрыс қалыптасу процесі үлкен ықпалын тигізетіні сөзсіз. Сондықтан да тұлғаның теориялық зерттеулеріне,жалпы ұғымына сарапталған талдауларға зер салайық.
Психологтар арасында тұлғаға байланысты бірыңғай көзқарастардың болмағандағынан 300 астам анықтамалар жүзеге асуда. Тұлғаның анықтамасы сияқты оның құрылымдарында да біртұтас көзқарастар жоқ. Л.С. Выготский алғаш рет психикалық қызметтерді жоғары - мәдени және төменгі -табиғи деп бөлінуін ұсынды. Л.С. Выготский құрылымының негізінде, тұлғаның - өзегі оның бағыттылығы деп атады. Бұл көзқарас зерттеушілердің көпшілігіне негіз болып қаланды (С.Л. Рубинштейн, Л.И. Божович, А.Н. Леонтьев, М. 3. Неймарк, және т.б.). Алайда, кӛптеген авторлар тұлға бағыттылығының мазмұнын (мотивтер мен қажеттіліктер, қызығулар, бағдар және т.б.) түрліше қарастырады. [16]
Ғылыми әдебиетте "тұлға" ұғымының мазмұнына кейде адам ұйымдасуының генетикалық және физиологиялық деңгейлері қосылатынын айта кету керек.
Жалпы тұлға дегеніміз ол тұрақты психологиялық сипатамалар жүйесінде алынған нақты адам. Ондай сипаттамалар қоғамдық байланыс пен қатынастарда көрініс беріп, адамның өзі мен оны қоршағандар үшін маңызды орын алады, оның адамгершілік қылықтарын айқындайды және оның өзіне ортасы үшін маңызды мәнге ие.
Әуелі тұлға дамуы жайлы әңгімені Эриксоннан бастаған дұрыс болар:
1. Ерте нәрестелік шақ (туылғаннан 1 жасқа дейін)
Адамдарға деген сенім. Өзара махаббат, үйір болу, ата-ана мен баланың бірін бірі тануы, балалардың араласудағы және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Анасының баласына нашар қарауының нәтижесі ретінде баланың адамдарға сенбеуі, мән бермеушілік, немқұрай-лық, махаббаттан айыру. Баланы ана сүтінен өте ерте және күрт айыру, баланы эмоционалдық оқшаулау.
2. Кейінгі нәрестелік шақ (1 жастан 3 жасқа дейін)
Дербестік, өзіне-өзі сену. Бала өзін дербес, жеке, бірақ әлі ата-анасына тәуелді адам деп санайды.
Өз-өзіне сенбеу, өте ұялшақ болумен сипатталады. Бала өзінің бейімделмегендігін сезініп, қабілеттеріне күдіктенеді. Қарапайым қимыл әдеттерінің дамуында кемшіліктерді сезінеді, мысалы жүргенде. Оның сөйлеу қабілеті нашар дамыған, кемшіліктерін қоршағандардан өте қатты жасыруға тырысады.
3. Ерте балалық шақ (3-5 жас шамасында)
Қызығушылық және белсенділік. Қоршаған ортаны қызыға зерттеп, бейнелерді елестету, ересектерге еліктеу, түрлі рольдерге қосылу.
Пассивтілік және адамдарға мән бермеу. Салбыр болу, басқа балалардан қызғану, ұсыныстардан бас тарту, рольдерге қосылу белгісінің жоқтығы.
4. Орта балалық шақ (5 пен 11 жас аралығы)
Еңбекті сүю. Мойнына жүктелген парызды сезіну, табыстарға ұмтылу. Танымдық және коммуникативті білім мен әдеттердің дамуы. Өз алдына шынайы мақсат қойып, оған жетуге тырысу. Инструменттерде ойнауды белсенді меңгеру, шешімдер қабылдау.
Өзін өзі кемсіту. Әлсіз дамыған еңбек ету қимылдары. Күрделі тапсырманы орындаудан, басқалармен жарысудан бас тарту. "Дауыл алдындағы" немесе жыныстық жетілу кезеңі алдындағы тыныштық сезімі. Біреуге бағынушылық. Түрлі есептерді шешкенде жұмысы зая кететіндей сезіну.
5. Жыныстық жетілу, жеткіншек жасы және бозбалалық (11 мен 20 жас аралығы)
Өз болашағын анықтау. Уақытша перспективаның - болашаққа жоспардың дамуы. Қандай болу? Кім болу? деген сұрақтарға жауап іздестіру. Білім алу, үйрену. Тұлғааралық тәртіп формаларындағы жыныстық ерекшеліктер.
Дүниеге көзқарастың қалыптасуы. Құрбылар арасында лидер болу, қажет болса оларға бағыну.
Рольдердің шатасуы. Уақытша перспективалардың ығысуы және араласуы: болашақ пен осы шақ туралы ғана емес, өткен шақ туралы да ойлардың пайда болуы. Рухани күштерді өзін өзі тануға жұмсау, сыртқы әлем, қоршаған адамдармен қарым-қатынас орнатудың орнына өзін өзі түсінуге тырысу. Еңбек белсенділігін жоғалту. Жыныстық айырмашылықты көрсететін рольдердің ауысуы, лидер болуға ұмтылмау. Мораль мен дүниеге көзқарастың шатасуы.
6. Ерте ересек шақ (20 мен 45 жас аралығы)
Адамдарға жақын тарту, оларға көмектесуге тырысу. Бала сүйіп, оларды тәрбиелеу, махаббат пен жұмыс. Жеке бас өмірімен қанағаттану.
Адамдардан оқшаулану, олардан қашу, әсіресе жақындардан, олармен жыныстық қатынасқа түсуден қашу. Мінездің ауыр болуы, адамдарды таңдамай араласу, болжамға келмейтін әрекеттер жасау. Мойындамау, оқшаулану, әлем қауіптерге толы-мыс деген ойлардың әсерінен психика ауытқуының, жан дүниесі күйзелуінің алғашқы белгілері.
7. Орта ересек шақ (40-45 және 60 жас аралығы)
Шығармашылық. Өзімен өзі және басқа адамдармен өнімді және шығармашылық жұмыстар жүргізу. Толық құнды, әр қилы өмір. Отбасылық қатынастармен қанағаттану, өз балалары үшін риза болу. Жаңа ұрпақты үйрету және тәрбиелеу.
Тоқтап қалу. Эгоизм және эгоцентризм. Жұмыстың өнімсіздігі. Ерте мүгедек болу. Үнемі өзіне кешірімді болып, тек өзіне ғана күтім жасау.
8. Кеш ересек шақ (60 жастан жоғары)
Өмірдің түрлі оқиғаларға бай болуы. Үнемі өткенді ойлап, оған саналы баға беру. Өткен өмірді өз күйінде қабылдау, оның пайдасын түсіну. Тағдырдың жазғанына көну қабілеті. Өлім қорқынышты емес екендігін ұғыну.
Үміт үзу. Өмір босқа өткен деп, уақыт аз қалғандығын, ол өте тез өтуде деп ойлау. Өмір сүруді мағынасыз деп түсіну, өз күшіне, басқаға деген сенімнің жоғалуы. Қайта өмір сүруді тілеу, бұрын алғаннан да көбірек нәрсені қажет ету. Әлемде тәртіп жоқтығын, жаман, санасыз бастаманың көптігін сезіну. Жақындап келе жатқан өлімнен қорқу.
Тұлға деп, біз адамды Ананъев бойынша әлеуметтік тіршілік иесі деп сипаттаймыз. Осы ұғымның аясында тұлғаның мынадай психологиялық қасиеттері қарастырылады. Олар: мотивация, темперамент, қабілеттік және мінез.
Біріншіден адам тірі табиғат өкілі - биологиялық объект, екіншіден, саналы іс-әрекет субъектісі, үшіншіден, әлеуметтік тіршілік иесі ретінде қарастырыла алады. Яғни адам - саналы және қызметке қабілетті биоәлеуметтік тіршілік иесі. Осы үш деңгейдің бір бүтінге бірігуі адамның интегралды сипаттамасы - оның жеке тұлғалылығын қалыптастырады.
Жеке тұлғалылық - бұл нақты адамның өзгешелігі және қайталанбастығы көзқарасынан психикалық, физиологиялық және әлеуметтік ерекшеліктерінің жиынтығы болып табылады. Адамның жеке тұлғасының қалыптасуындағы алғышарттарына қоғамдық сипаты бар тәрбие процесінде өзгеретін анатомия-физиологиялық бастамалар жатады. Тәрбиелеу жағдайлары мен туа біткен мінездердің әр түрлілігінен жеке тұлғалылықтың көп түрлілігі пайда болады.
Сондықтан, адам - нақты өмірдің ең күрделі объектісінің бірі деп қортынды шығаруға болады. Адамның құрылымдық ұйымдасуы көп деңгейлі сипаты мен оның табиғи, әлеуметтік мәнінен көрінеді.Сол үшін де адам және оның іс-әрекетін зерттейтін көптеген ғылымдардың болуы ғажап емес.
Біздің болмысымыз қайталана беретін әрекеттерімізден анық көрінеді. Бұдан шығатын пайым: кемелдік - әрекет емес, әдет қана. Әлем ұстазы, абыз Аристотель сөзі.
Мінезіміздің түпнегізінде әдеттеріміз жатыр. Ой ексең - әрекет орасың, әрекет ексең - әдет орасың, әдет ексең - мінез табасың, мінез ексең - тағдырыңды табасың дейтін нақыл сөз бар.
Әдет - өміріміздің маңызды факторы. Әдет мінез-құлқымыздың тұрақты түрде әрі бейсана жасалатын шаблоны сияқты, ол күн сайын біздің мінезімізді айқындап, тиімділігімізді немесе тиімді емес екенімізді көрсетіп отырады.
Ұлы ағартушы Хорейс Манн былай деген екен: әдет арқан секілді. Күн сайын ширатып, өре береміз, өре береміз бір күні ешқашан үзілместей болады. Өз басым бұл сөздің соңғы жағымен келіспеймін. Арқанды үзуге болады. Сол сияқты әдетті жұқтырсаң, одан арылуға да болады. Әдеттен тез құтылу мүмкін емес екенін білеміз. Бұл - өз-өзіне қатаң талап қоюды қажет ететін, өте созылмалы процесс. Сондықтан да әдеттің тартылыс күші орасан, сіз ойлағаннан әлдеқайда зор. Адамның тиімділігін арттыратын, негізгі принцптеріне қайшы келетін кейінге қалдыру, төзімсіздік, міншілдік, өзімшілдік сияқты, теріс әдет-қылықтармен күресу үшін, өмірімізді өзгерту үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz