Жалпы өндірістік шығындар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Ауыл шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктері мен жетілдіру жолдары
5В050800 - Есеп және аудит мамандығы бойынша
Алматы қаласы, 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың түсінігі мен маңызы ... ... ..
5
1.2
Калькуляциялаудың негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.3
Ауылшаруашылығында өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар түрлері және классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
2
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫНА КАЛЬКУЛЯЦИЯ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... .. ..
17
2.1
Тт ЖШС-нің технико - экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2.2
Мал шаруашылығында өзіндік құнды калькуляциялау ... ... ... ... ... . ... .
21
2.3
Өсімдік шаруашылығында өзіндік құнды калькуляциялау ... ... ... ... ...
24
3
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
3.1
Ауыл шаруашылығы өнімдерін калькуляциялаудың ерекшеліктері ...
28
3.2
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін жетілдіру жолдары..
32
3.3
Өзіндік құнды калькуляциялаудағы шетелдік тәжірибелермен өнімін өндіру және оны есептеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
43
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайында өнім өндіру шығындарының есебін және өнімдердің, орындалған қызметтер мен жұмыстардың өзіндік құнын қатесіз калькуляциялау аса өзекті мәселеге айналды.
Қазіргі таңда экономикалық көрсеткіштер жүйесінде өнімнің өзіндік құны маңызды орын алады. Оның үстіне өзіндік құнды азайту кез келген компания үшін пайданы және өнім өндірудің пайдалылығын арттырудың ең басты резерві болып саналады.
Өндірістегі шығындарды есептеу әдісінің жүйесінде өнімнің, жұмыстардың, қызметтердің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің рөлі аса маңызды.
Калькуляция әдісінің элементтері калькуляция объектілерін және калькуляция тәсілдерін анықтау болып табылады. Басқару есебінде калькуляция объектілері: негізгі, ұштасқан, жанама өнім және бірлесіп өндірілетін өнім болуы мүмкін. Калькуляция бірліктерін топтау мынадай болуы тиіс: Объектінің сапасын ескерместен нақты өлшем бірліктері, объектінің сапасын есепке ала отырып нақты өлшем бірліктері, өнімнің шартты бірліктері. Калькуляция кезінде мынадай әдістер болуы мүмкін: тікелей калькуляция, өнім түрлері арасында шығындарды алдын ала бөлу. Калькуляция тәсілдері қолдану саласымен және калькуляциялық бірліктермен өзара байланысқан.
Өнімнің өзіндік құнына, оның жоспарлау және басқару қызметтерінде алатын орнына мән бермеу, өндірістің тиімділігін төмендетумен қатар, өнімнің сапалық сипаттарын нашарлатады. Оған біздің шаруашылықтарды жүргізу тарихымыз айқын мысал бола алады.
Қаржылық есептің халықаралық стандарттарына сәйкес, өндіріс шығындарының есебі және өндірістік шығындарды басқару талаптары бойынша өнімнің өзіндік құнын ғылыми түрде негізделіп өндіріс шығындарына бақылау жүргізілуі тиіс.
Нарықтық жағдайда ауылшаруашылық өндірісіндегі шығындар есебін және өндірістік шығындарды есептеуді тиімді ұйымдастыру технологиялық процестің кез-келген кезеңінде ресурстарды пайдалануды тиімді бақылауды қамтамасыз ету тиіс. Басқарушылық мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті мәліметтерді алуға бағытталуы керек. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің технологиялары мен ұйымдастырушылық жақсаруы шығындардың құрамы мен құрылымына айтарлықтай әсер етті, бірақ ауылшаруашылығында өндірістің экономикалық тиімділігінің артуын толық қамтамасыз ете алмады. Бұл мәселені шешуде жетекші рөл кешенді ұйымдастыру және басқару шараларына, оның ішінде жинау саласында әртүрлі әдістерді қолдануға негізделген шығындар есебі мен есептеу жағдайын жақсартуға болады. Өндіріс шығындары мен өзіндік құны туралы ақпаратты құжаттамалық қамтамасыз ету, өңдеу және жалпылау қажет. Қазіргі уақытта шығындар мен шығындардың арақатынасының себептерін анықтауға, өндірістік резервтерді іздеуге, ауылшаруашылық ұйымдардың сапа көрсеткіштерін жақсартуға, нәтижесінде өндірістің артық шығыны мен дайын өнімнің жоғалуына әкеледі. Өндірістік процестің объективті сипаттамасы ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне өндірістік қызметтің нәтижелерін оңтайландыруға мүмкіндік беретін нақты шығындар есебін және өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру, жүргізу арқылы қамтамасыз етіледі. Нарық жағдайында шығындар мен шығындар туралы ақпараттың жеткіліктілігі мен сенімділігі бұл бизнесті басқару және басқару тәжірибесінде қолданылатын коммерциялық ұйымның бәсекелестік артықшылықтарын алудың бір әдісі. Нарықтық жағдайда өндірістік қызметті жүргізу саласына олардың сәйкестігін арттыруға бағытталған және басқару шешімдерін қабылдау кезінде шығындарға әсер етудің әртүрлі тәсілдерін ашатын ережелермен толықтырылған. Ұйымға қолданылатын бухгалтерлік есеп әдісі жүйесінде шығындар есебі мен өзіндік құнын есептеу әдістерін әзірлеу ерекше маңызды болып табылады.
Кәсіпорындарда өнімдердің өзіндік құнын есептеудегі әдістерді ХҚЕС негізінде тиімді пайдалана білу және кәсіпорындарда тәжірибеде қолдануға бейімделу.
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген кызметтердің бір өлішемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады. Ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау деп - белгілі бір өндіріс шығындар есебінің көрсеткіштеріне сүйене отырып, өнім бірлігінің құнын шығару болып табылады.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен, қорытыңды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және 4 қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде ауылшаруашылығы өнімдеріні өзіндік құнын калькуляциялаудың мәні, өзіндік құнынды калькуляциялаудың түсінігі мен маңызы, калькуляциялаудың негіздері, ауылшаруашылығында өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар және классификациясы қарастырылған.
Екінші бөлімде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктері және оның жетілдіру жолдары және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын тапсырыстық және процесстік әдістері қарастырылған.
Жұмыстың мақсаты - нарықтық экономикасы дамыған елдерде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін еліміздегі кәсіпорындарда қолданудың ерекшеліктері мен жетілдіру жолдарын ашып көрсету. Мақсатты орындау үшін келесдідей міндеттер қойылды:
Калькуляциялаудың бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілуін бақылау;
Өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын есептеудің жолдары;
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктерін жіктеу;
Ауылшаруашылығы өнімнің өзіндік құнын жетілдіру жолдары.
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
Ауылшаруашылығындағы өзіндік құнның түсінігі мен маңызы
Халық шаруашылығы кешенінің қызмет ету тиімділігін арттыру үшін, өнімнің өзіндік құнының тигізетін ықпалы зор, әрі оның қырлары да саналуан. Өндірістік шығындардың мөлшері көтерме бағалардың деңгейін ғана анықтап қоймайды, сонымен қатар елдегі баға механизмінің тиімділігін де анықтайды. Сол арқылы экономиканың тұрақтылығын, табыстың өсу көлемі мен ауқымын да қамтамасыз етеді [1].
Толпаков Ж.С., Өндірістің өзіндік құны табиғи ресурстарды, шикізатты, материалдарды, еңбек ресурстарын және өнімді өндіру процесінде қолданылатын оны өндіруге және сатуға жұмсалған басқа шығындардың өзіндік құны. Ол кәсіпорында қарапайым көбею процесін қамтамасыз ететін шығындар мөлшерін көрсетеді.
Экономикалық категория ретінде өнімнің өзіндік құны бірнеше маңызды функцияларды орындайды:
Өнімді өндіруге және сатуға жұмсалған барлық шығындарды есепке алуды және бақылауды қамтамасыз етеді;
Бұл өнімге баға деңгейін қалыптастыруға, кірісті, кірістілік пен салық салуды анықтауға негіз болады;
Қолданыстағы кәсіпорынды қайта құруға, техникалық қайта жарақтандыруға және кеңейтуге, өндірісті дамыту мен жақсартуға арналған агротехникалық, технологиялық, ұйымдастырушылық және экономикалық шараларды жүзеге асыруда қызмет етеді.
Баймуханова С.Б Өнімнің өзіндік құны бұл экономикалық тиімділіктің маңызды көрсеткіштерінің бірі. Ол кәсіпорынның өндірісіне немесе өнімнің басқа түріне қанша шығын түсетінін анықтай отырып, оның нақты экономикалық жағдайда қаншалықты тиімді екенін объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді. Онда өндіріс шарттары мен кәсіпорынның нәтижелері көрсетіледі. Техникалық құрал-жабдықтар, ұйымдастыру және еңбек өнімділігі, қолданылатын технологияның прогрессивтілігі, негізгі және айналым капиталын пайдалану деңгейі, экономикаға сәйкестік, басқару сапасы және т.б [2].
Кәсіпорынның өнім шығаруға жұмсалған барлық шығындарының сомасы жалпы өнімнің өзіндік құнын білдіреді.
Үлестірілген кезеңде ол одан келетін кірістердің өсуін тоқтатуға, содан кейін оны төмендетуге әкеледі. Сонымен қатар, заң өндірістің технологиялық деңгейінің өзгермеуін қарастырады. Неғұрлым жетілдірілген технологияға көшу тұрақты және өзгермелі факторлардың арақатынасына қарамастан қайтарымды арттыра алады.
Қайтарымның азаю заңы барлық салаларда өзгермелі факторлардың барлық түрлеріне қолданылады.
Қосымша өнім шығарумен байланысты шығындардың көбеюі, яғни ауыспалы шығындардың өсуінің нәтижесінде пайда болған өндірістің өсуіне қатынасы кәсіпорынның шекті құны деп аталады.
Белгіленген, өзгермелі, шекті және орташа шығындар туралы ақпарат ала отырып, сіз өндіріс көлеміне байланысты олардың өзгеру кестесін құра аласыз. Бұл кәсіпорын шығындардың бір бөлігі тұрақты болғанда қысқа мерзімді кезеңге өнім көлемін таңдаған кезде қажет.
Өзіндік құн мен құн өзара байланысты категориялар болып табылады, өйткені олар өнім өндіруге кететін жұмыс күшіне негізделеді.
Өзіндік құн мен құн өзара байланысты болғанымен, олар біркелкі емес. Шығын өндірістің әлеуметтік шығындарымен анықталады, ал өзіндік құны жеке, кәсіпорынның экономикалық категориясы [4].
Экономикалық мағынада өзіндік құн дегеніміз кәсіпорынның өнім өндіруге және сатуға жұмсайтын шығындарының ақшалай көрінісі.
Өнім (жұмыс, қызмет) құнының негізін өткен және қазіргі орындалған жұмыс құны құрайды. Бұрынғы жұмыс нақты сатып алу бағасымен бағаланатын өндіріс құралдарында, ал өз өндіріс материалдары (тұқым, жем және т.б.) өзіндік құны бойынша. Тірі жұмыс оның нақты төленуі, соның ішінде жұмыс күшін көбейту құнының бір бөлігін ескереді [5].
Өнімнің өзіндік құны тиісті типтегі жалпы өнімнің өзіндік құнын нақты көлемде оның көлеміне бөлу арқылы есептеледі.
Өнімнің өзіндік құнынан басқа, сіз жұмыс бірлігінің құнын анықтай аласыз 1 га өсірілген дақылдың, бір бас ірі қараны өсірудің өзіндік құнын.
Ауылшаруашылық өндірісінде жеке және орташа өндірістік шығындар бөлінеді. Әрбір кәсіпорында өнімнің жеке түрлері үшін өзіндік құны анықталады.
Өнеркәсіптің орташа құны тұтастай алғанда елдегі әрбір өнім үшін орташа алынған салмақ ретінде есептеледі. Көрсеткіш сала бойынша шығарылатын өнім бірлігіне шаққандағы орташа құнын сипаттайды, демек ол әлеуметтік қажетті еңбек шығындарына жақын. Маусымның ортасы, шоғырландырылған құн сияқты формалар бар. Жалпы құны қолданыстағы админге сәйкес есептеледі
Өзіндік құнды басқара білу үшін екі мәселені білу қажет: біріншіден, өнім өндіруге жатқызылатын шығындарды тарату қағидаларын.
Өзіндік құнды жіктеуде есеп нысандарының шығындарын калькуляциясын есептеуде тікелей жатқызу тәсілі неғұрлым кеңірек қолданылса, сoғұрлым жекеленген өнім түрлерінің өзіндік құны да дәлірек анықталады. Шығындарды жанама тарату тәсілі шектеулі түрде қолданылатын болса, онда қателіктердің жол алуы ықтимал [6].
Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнына, жоспарлық және есептік калькуляциясына келесі шығындарды қосуға болмайды:
компания қызметкерлерінің тұрмыстық қажеттеріне жұмсалған шығындарды;
табиғи апаттан келген зияндьқ өнім алынбаған өндіріске жұмсалған шығындарды;
мәдени-ағарту, сауықтыру мен спорттық жұмыстар үшін өндіріс есебінен берілген өздерінің меншігіндегі және жалға алған ғимараттарды, жайларды, құрылымдарды және басқа да құралдарды ұстауға жұмсалған шығындарды;
қолданыстағы заңға сәйкес, арнайы көздердің есебінен өтемақы төленетін, компанияның қатысуымен жергілікті автокөлік жолдарын салу мен жөндеуге жұмсалған шығындар;
талап ету мерзімі өтіп кеткен, үмітсіз қарыздарды есептен шығарудан келген зияндарды;
өткен жылдардағы операциялар бойынша есепті жылда анықталған зиянды;
арнайы көздердің есебінен жасалған шығыстарды (экономикалық ынталандыру қорлары, мақсатты қаржыландыру және т.б.);
бюджеттен қаржыландырылатын операциялық шығыстар (мал дәрігерлік-санитарлық шаралар, топыраққа әк және гипс шашу және т.б.);
зиянға жатқызылатын өсімпұлдар, айыппұлдар және тұрақсыздық айыптары;
есепті жылы өндіріске жұмсалған, келесі жылғы қорлардың өзіндік құнына қосылатын нақты өзіндік құнның сомасы, зиянға жатқызылатын малдардың өткізу құнынан артық шыққан өзіндік құнының сомасы.
Өнімнің жоспарлық өзіндік құнына компания мойнына алған кем шыққан және бұлінген өнімдер бойынша шығындарды және басқа да өнімсіз шығындарды жатқызуға болмайды. Екінші және аса маңызды мәселе өнімнің, жұмыстың және қызметгің өзіндік құнын жіктеу.
Өзіндік құнның түрлері бойынша.
Шығындар құрамын бөлу арқылы.
Ақпараттарды жинақтау деңгейі бойынша.
Есептеу мерзімі бойынша.
Өзіндік құнды есептеу тәсілдеріне қарай жоспарлық, нақты, провизорлық, нормативтік және сметалық деп бірнеше түрге бөледі.
Жоспарлық өзіндік құнды жоспарлы мерзімге жасайды және ол өндірістің экономикалық дамуының негізі болып саналады. Жоспарлық өзіндік құнды нормалық материалдық шығындардың, өнімділік нормаларының, еңбек ақы төлеудің сметалық таривтік ставкаларының және өнім өндірудің жоспарлық ақпаратының негізінде есептеп шығарады.
Нақты өзіндік құнды есепті кезеңнің соңында өндірістік шығындардың және өндірілген өнімдердің есебін ескере отырып өндірістік бухгалтерия анықтайды. Кез келген өндірістегі өнімнің өзіндік құнын есептеудің негізгі мақсаты өнім өндірудегі шығындар деңгейін дәлме-дәл, қатесіз анықтау болып табылады. Өндіріске жұмсалатын шығындардың есебі жолға қойылмаса кез келген өндірісті тиімді бақсару мүмкін емес. Шығындардың есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жүргізу табыс табу мен шығындарды азайтуды бақылаудың ең басты құралы.
Сурет 1 - Өзіндік құнды жіктеу
Ескерту: дереккөз [6]
Өндіріске жұмсалатын барлық шығындардың есебін дәлме дәл және уақытында жүргізіп отыру үнемдеу режімін, өзіндік құнды азайтуды қаматамасыз етеді, кез келген компания қызметінің пайдалылық деңгейін арттырады. Нақты өзіндік құнның мөлшері өнімдердің өндірісіне, жұмыстарға және қызметтерге жұмсалған нақты шығындарды көрсететіндіктен, жоспарлық өзіндік құнның мөлшерінен өзгеше болуы мүмкін. Олардың айырмашылығының көлемі қорларды, шикізаттарды және басқа да қаржыларды тиімді пайдалануға, сондай-ақ сыртқы тараптар көрсететін қызмет тарифтері бағасының өзгерісіне байланысты. Нақты өзіндік құн кей кездері көлемі мен мазмұны бойынша жоспарлық өзіндік құнға сәйкес келмеуі мүмкін, себебі оған жоспарлық өзіндік құнның құрамына кірмеген шығындар да қосылады. Олардың қатарына ақаулы өнімдерді шығаруға, табиғи жойылу нормасынан тыс кемшін шыққан қорларға, жұмыссыз тұруға өндірістің есебінен жұмсалған шығындар кіреді [6].
Провизорлық болжамды өзіндік құн тоғыз айдың ішінде өнім өндіруге жұмсалған нақты шығындар мен өндірілген өнімнің көлеміне сәйкес. Олардың төртінші тоқсанда өндірілетін көлемі мен жұмсалатын шығындарын алдын ала есептей отырып анықталады. Бұл көрсеткіш шығындарды, өзіндік құн ды және өндірісті басқару кезінде кеңінен қолданылады. Провизорлық өзіндік құнның көрсеткіштерін пайдалана отырып өндірістегі менеджерлер мен мамандар еңбек өнімділігін арттыру арқылы, өнімнің өзіндік құнын төмендетуді және өндірістің пайдалылық деңгейін арттыруды қамтамасыз етеді. Өзіндік құнның болжамдық есебін жасау кез келген өндірістің, шаруашылықтың негізгі даму бағыттарының ең маңызды құрамдас бөлігіне айналды.
Нормативтік өзіндік құн қорларды жұмсаудың нормасына, сонымен қатар тиісті мерзімге сай әрекет ететін еңбек шығындарының нормасы мен еңбек ақы төлеудің ставкаларына сәйкес есептеледі. Өндірісте тұтынылатын қорлар белгіленген нормативтер бойынша босатылады, ал белгіленген ставкалар бойынша еңбек ақы есептеледі. Нормативтік өзіндік құн нақты шығындардың нормадан қаншалықты ауытқығанын жедел бақылап отыру үшін қолданылады.
Әдетте күрделі жөндеу жұмыстарына немесе жекеленген нысандардың құрылысын салуға сметалық өзіндік құн жасалады.
Сметалық өзіндік құн әрбір жендеу жұмыстары мен құрылысқа жеке-жеке жасалады. Шығындардың құрамы компания қабылдаған есеп саясатына сәйкес анықталады. Өнімнің, орындалған жұмыстың немесе атқарылған қызметтің өзіндік құнын қалыптастыратын шығындарға байланысты, цехтық, өндірістік және толық өзіндік құн анықталады.
Цехтық өзіндік құн өнім өндіруші немесе жұмыс пен қызметтерді орындаушы тиісті бөлімшенің, цехтың, бригаданың жұмсаған шығындарын сипаттайды. Оның құрамына аталған өнімді өндіретін тиісті цех жұмсаған барлық шығындар, оның ішінде аталған цехты басқаруға жұмсалған шығындар да кіреді. Нарықтық жағдайда өзіндік құнның аталған корсеткіші өзіндік құнды әрбір цех, бригада бойынша жеке-жеке анықтау үшін қажет.
Цехтық өзіндік құнды бағалау (кейбір шыі ындар бойынша) тікелей шығындарды жабуға бағытталған. Цехтың шығындары дайын өнімнің өзіндік құнына қосылады, ал жанама шығындар пайда болған кезінде түгелдей жалпы қаржылық нәтижелерге жатқызылады, яғни өнімді сатқаннан кейін шығыстарды кірістен шегереді.
Өндірістік өзіндік құн өнім өндіруге, жұмыстар мен қызметтерді орындауға жұмсалған шығындардың көлемін сипаттайды. Оның құрамына цехтық өзіндік құнмен қоса компанияны және өзіндік құнды басқаруға жұмсалған шығындар қосылады [7].
Толық өзіндік құнның құрамына өнім өндірумен және өнімді сатумен байланысты барлық шығындар қосылады. Ол өндірістік өзіндік құннан және өнімді сатуға жұмсалған шығыстардан куралады. Өзіндік құнның көрсеткіші пайдамен тығыз байланысты. Негізінен олардың динамикасы мен пайданың өсу қарқыны өзіндік құнды арзандатумен тікелей байланысты болады. Аталған заңдылық, әсіресе, сатылатын өнім құнында өзіндік құнның үлесі басым болса, мысалы, қара металлургия, орман және ағаш өңдеу өнеркәсіптерін де айқын байқалады. Толық өзіндік құнның құрамына барлық шығындар, олардың ішінде қорларға, еңбек ақыға, амортизацияға, жүкқұжат шығыстарына, өндіріске жұмсалған шығындар түгел кіреді. Ол жұмсалған шығындар есептелетін нысанның тікелей шығындарының сомасынан және нысанға жатқызылатын жанама шығындардың пропорционалдық үлесінен құралады. Жанама шығындарды жауапкершілік орталықтары мен дайын өнімдер және таңдап алынған базалар мен тарату қағидалары бойынша екі кезеңге бөледі.
Егер басқару жүйесі жауапкершілік орталығы шығарған өнімнің өзіндік құнының көлемін есептемей, шығындарды есептеумен ғана шектелетін болса, ондай орталық шығындар орталығы дегі аталады. Шығындар орталығының өз шығыстарын стандарттық өзіндік құн көлемінде бағалауы жиі кездеседі және ондай кезде нәтиже нақты және стандарттық өзіндік құнның айырмасы ретінде өлшенеді.
Шығындардың жауапкершілік орталықтары бойынша өзіндік құн бюджеттік бағдарламаны жасау мен құруға негізделген. Бағдарламаларды жасау процесіне жоспарларды қалыптастыру да кіреді. Бюджетті жасау процесі келесі кезеңге, әдетте, айға, тоқсанға, жылға жұмыс жоспарын жасау.
Түйіндей келе, өндірістік шығындардың есебі өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын қалыптастырады деп атап өтуге болады. Өндірістік шығындарды бақылау, оларды қалыптастыру бұл өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнын баскару.
Өзіндік құнды есептеу үшін пайдаланылатын ақпараттарды жинақтау деңгейіне және технологиялық үрдістердің ерекшеліктеріне байланысты оларды жеке және салалық деп бөледі. Жеке өзіндік құн жекеленген өндірістік өнімге жұмсалған шығындарды сипаттайды.
Салалық өзіндік құн салада өндірілетін жекеленген барлық өнімдерді өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың жиынтығынан құралады. Ондай өзіндік құн мемлекеттік құрылымдар мен республиканың, облыстың, ауданның ұжымдық шаруашылықтары бойынша есептеліп шығарылады [8].
Өндірістің технологиясы шығындар есебін жүргізумен тығыз байланысты болғандықтан, өзіндік құн да сәйкесінше технологиялық үрдістерге сай есептеледі. Сүт өңдеу техноло - гиясы ет өңдеу технологиясымен сәйкес келмейді, себебі өндірілген өнімді есепке алудың өз ерекшеліктері бар және ол қалдықтардың шығысы бойынша технологиялық анықтамаларға тікелей тәуелді.
Мерзіміне қарай өзіндік құнды есептеу жолдары айлық, тоқсандық, жылдық және жедел деп бөлінеді. Аграрлық салада өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының өнімдері бойынша жылдық өзіндік құн анықталады. Өнеркәсіпте өнімнің өзіндік құнын әрбір айдың соңында анықтайды.
Нарықтық заманауи жағдайда өзіндік құнды және шығындарды басқарып отыру үшін, аусым немесе әр тәуліктің соңында жедел өзіндік құнды есептеп отырудың жаңа тәсілдері пайда болды. Әрі оны цех бойынша ғана емес, әрбір бригада бойынша жүргізуге болатындықтан, бұл цехтың өндірістік үрдісін толық басқарып отыру үшін қажет.
Калькуляциялаудың негіздері
Өндірістік - шаруашылықты қызметін тек қана фирма бойынша басқару және бағаны негізді түрде анықтау үшін ғана емес. Шығындарды бөлімшелер, өнімдердің түрі және әрбір өнімнің бірлігі бойынша да анықтау, яғни өнімнің өзіндік құнын есептей білу керек.
Калькуляциялау бухгалтерлік есеп тәсілінің негізгі элементі болып табылады.
Калькуляциялау өндіріске жұмсалатын шығындардың есебін және өнімді сагуга жұмсалатын шығындардың есебін жүргізумен, шығындар элементтері мен жекеленген калькуляциялық баптардың шығындарын топтастырумен тығыз байланысты.
Өндірістік өнімдердің шығыны, шығындарды топтау және жоспарлау мен есеп жүргізу кезінде бағалау. Сондай-ақ өнім, жұмыс, қызмет бірлігінің және аяқталмаған өндірістің өзіндік құнын есептеу кезінде, калькуляциялаудың мәні арнайы экономикалық пән ретінде қарастырылады.
Калькуляция ұғымы өнім, жұмыс, қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу бойынша жалпы экономикалық есептер жүйесінің бөлінбейтін құрамдас бөлігі.
Өнім немесе жартылай фабрикат бірлігінің, нысан бойын - ша барлық өндірістік өнімдердің шығындарының есебін немесе жекеленген бұйым түрлерінің өзіндік құнын анықтау жөніндегі есептерді жүргізу калькуляциялау болып табылады.
Калькуляциялау жіктеледі
жасау мерзімі бойынша;
шығындардың құрамы бойынша;
қамтылатын компаниялар бойынша.
Жасалу мерзіміне қарай калькуляциялау алдын ала және соңғы деп екіге бөлінеді.
Алдын ала калькуляциялау өнім өндіру басталмай тұрып жасалады және ол өндіруге қажетті шығындардың ең төменгі мөлшерін сипаттайды. Олардың қатарына жоспарлық, сметалық (жобалық), провизорлық және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлық калькуляция өнім (жұмыс, қызмет) бірлігіне жұмсалатын шығындардың рұқсат етілген шекті мөлшерін көрсетеді. Оны жоспарлы кезеңде материалдарды, еңбек ақыны және басқа да шығындарды, өндірісті заманауи тұрғыдан ұйымдастыра отырып, ең соңғы жаңа технологияларды енгізу кезіндегі прогрессивтік нормаларға сай анықтайды.
Жобалық сметалық өзіндік құн жоспарлық калькуляцияның бір түрі және оны негізінен жаңадан өндірілетін өнімдер, жаңадан жобаланған жұмыстар мен қызмет түрлері бойынша жасайды [9].
Нормативтік калькуляция ағымдағы жоспарлық калькуляциялаудың бір түрі болып саналады. ІІІығындардың есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда фирмалар нормативтік тәсілдерді қолданады. Негізінен шығындар бойынша қол жеткізілген деңгей белгіленген ағымдық норма болып табылады.
Соңғы калькуляция өнім шығарылғаннан кейін өндірістік шығындар есебінің мәліметтері бойынша жасалады. Ол нақты жұмсалған шығындарды көрсетеді. Ондай калькуляцияның қатарына нақты (есептік калькуляция) және провизорлық калькуляция жатады. Өнімнің өзіндік құнының есептік калькуляциясы әртүрлі себептерге, айталық өндіріске қатысты. Мысалы өнім өндіру жоспарын артығымен орындау, шығындардың жекеленген түрлері бойынша үнемдеу немесе артық жұмсалуына байланысты нақты жұмсалған шығындардың негізінде жасалады.
Сурет 2 - Калькуляция түрлері
Ескерту: дереккөз [9]
Неме - се оған материалдардың, амортизациялық нормалардың, электр қуатының, жылудың, газдың, судың және т.б. бағаларының өзгеруі әсер етеді. Калькуляция нақты шығындар туралы есептік мәліметтердің неігізінде есептеледі.
Провизорлық болжамды өзіндік құн тоғыз айдың ішінде өнім өндіруге жұмсалған нақты шығындар мен өндірілген өнімнің көлеміне сәйкес. Олардың төртінші тоқсанда өндірілетін көлемі мен жұмсалатын шығындарын алдын ала есептей отырып анықгалады. Аталған калькуляция іуралы мэлімет есепті жылы өнім өндірудің алдын ала нәтижелерін анықтау үшін пайдаланылады.
Цехтық өзіндік құнныц калькуляциясы өнім өндіру бірлігінің жекеленген цехтық шығындарын есептеп қалыптастыруға мүмкіндік жасайды. Цехтық калькуляцияга тек қана цехтың қызметіне байланысты шығындар ғана қосылады.
Өндірістік өзіндік құнның калькуляциясы өнім өндіруге жұмсалған барлық шығындарды көрсетеді. Ол өндіріс бойынша тұтастай алғанда жекеленген нақты өнім түрінің өзіндік құнын есепітеу үшін жасалады.
Толық өзіндік құнның калькуляциясына өнім өндіруге жұмсалған шығындардан басқа, сатуға жұмсалған шығындар да кіреді. Ол өнімді сату кезіндегі қаржылық нәтиже мен өндірістіц найдалылық деңгейін есептеу үшін қолданылады. [10].
Қамтитын өндірістік көлеміне қарай калькуляция жекеленген, фирмалық және салалық деп үшке бөлінеді. Жекеленген калькуляция жеке, нақты өндірістік өнімнің өзіндік құнын есептеу үшін жасалады.
Бірлестік, комбинат, фирма, холдингке кіретін өндіріс шығындарына сәйкес өнімнің жеке түрлері бойынша өзіндік құнды есептеу үшін фирмалық калькуляция жасалады.
Салалық калькуляция бұл өндіріске және өнімдердің жеке түрлеріне сатуға жұмсалған жиынтық шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын есептеу. Оны республиканың және облыстың мемлекеттік, ұжымдық өндірістері бойынша жеке-жеке жасайды.
Калькуляция жасау кезінде шығындар есебінің нысандары мен өнімнің өзіндік құны есептелетін нысандарды дұрыс белгілеу маңызды болып саналады. Фирма өндірістік шығындардың аналиткалық есебін жүргізетін нысандар, шығындар есебінің нысандары болып табылады. Ал фирма калькуляция жасайтын өнімдердің, жұмыстардың және қызметтердің түрлері калькуляциялау нысандары болып саналады.
1.3 Ауылшаруашылығында өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар түрлері және классификациясы
Бухгалтерлік есепте шығындарды әр түрлі жіктеу белгілі, олар бухгалтерлік есеп, есептеу, есеп беру және басқа мақсаттарда қолданылады.
Технологиялық процеске байланысты негізгі және үстеме шығыстар бөлінеді. Біріншісі процеске тікелей қатысы бар нәрсені, мысалы, материалдардың құнын қамтиды. Жалпы өндіріске және жалпы шаруашылық қажеттіліктерге қолданылатын материалдар негізгі емес және шот-фактуралар ретінде танылады.
Дайын өнімді өндіру көлеміне байланысты шығындар өзгермелі және тұрақты болып бөлінеді. Біріншісінің мөлшері өндіріс көлеміне тікелей пропорционал, бірақ шығарылатын өнім бірлігіне олар тұрақты болып келеді. Екіншілері өндіріс көлемінің өзгеруімен тұрақты, бірақ шығарылатын өнім бірлігімен оған кері пропорционал. Мысалы, амортизация өндіріс көлеміне байланысты өзгермейді, сондықтан дайын өнім шығару қаншалықты көп болса, өзіндік құн құрылымындағы негізгі шығындардың үлесі азаяды [11].
Өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнына қосу әдісіне сәйкес тікелей және жанама шығындар бөлінеді. Тікелей өнімнің белгілі бір түріне тікелей жатқызылуы мүмкін, өйткені ол тек оны өндірумен байланысты. Жанама өнімдер бірнеше түрін шығарумен байланысты, сондықтан олар есеп саясаты туралы бұйрыққа сәйкес таңдалған кез келген базаға пропорционалды түрде бөлінеді. Мысалы, негізгі материалдар әр жеке өнімнің бөлігі болып табылады, сондықтан оларды тұтыну тікелей деп танылады, осы өнімді өндірген жұмысшының жалақысы тікелей деп саналады. Көптеген кәсіпорынның өнімдері жанама шығындар болып саналады. Өйткені бұл шығындарды өнімнің әрбір жеке түрімен тек жанама түрде осындай шығындарды дайын өнім түрлері арасында шартты түрде бөлу арқылы байланыстыруға болады.
Олардың құрамындағы тікелей шығындар негізгі және ауыспалыларға өте жақын, бірақ олармен бірдей емес, өйткені жанама шығындар көбінесе үстеме және тұрақты болып келеді. Қазақстан Республикасының Салық кодексінің 25-ші бөлімі Пайдаға салынатын салық, оларды өндіруге және сатуға тікелей және жанама деп бөлуді қарастырады. Алайда, бұл бухгалтерлік есеп әдісі емес (шығындарды өнімнің белгілі бір түрлерінің өзіндік құнына қосу әдісіне байланысты), бірақ шығындарды шығын элементтері бойынша бөлу болып табылады [11].
Өндірістік процесстегі функциялар бойынша: белгілі бір функцияларды орындаумен байланысты өндірістік процестерді басқару (өндіріс, басқару, коммерциялық). Алайда оларды саралау әлдеқайда көп болуы мүмкін, мысалы, жеткізу, маркетинг функциялары және т.б. Шығындарды есепке алудың заманауи бағыттарының бірі ABС әдісі функцияны (жұмыс, жұмыс) шығындар объектісі ретінде қарастырады.
Жоспарлау мүмкін болған кезде олар жоспарланған шығыстарды, яғни алдын-ала қарастырылуы мүмкін және жоспарланбаған, күтпеген, мүмкін емес себептерден туындаған шығындарды бөледі. Соңғылары шығындарға емес, шығындарға қатысты. Мүмкін болса, нормативті шығындар стандартталған және стандартталмаған болып бөлінеді. Бұл жағдайда, өндіріс басталғанға дейін, барлық болашақ шығындар алдын-ала жоспарланған нормалар негізінде есепке алынады. Экономикалық процестің өзінде тек пайда болатын ауытқулар жазылады. Жіктеуге мұндай тәсіл стандартты шығынның (нормативтік есепке алудың) негізі болып табылады. Бұл материалдық ресурстар қорын оңтайландыруға мүмкіндік береді; жасырын резервтерді анықтайды; экономикалық циклдердегі үрдістерді талдауда салыстырмалылықты қамтамасыз етеді. Көрсетілген стандарттардан ауытқу себебін тез ашуға және басқарушылық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді; кәсіпорын қызметкерлерінің жұмысын ынталандырады.
Бір элементті және күрделі шығындардың құрамы. Біріншісі шығындардың біртектес түрі (бір элемент) материалдар, жалақы, соңғысы бірнеше элементтерден тұрады (жалпы өндіріс, жалпы шығындар).
Шығу орындарында шығындар шеберханалармен, учаскелермен, шығындар орталықтарымен ерекшеленеді. Соңғы жылдары бұл классификация жауапкершілік орталықтары, яғни шығындарға жауапты адамдар үшін шығындарды есепке алу түрінде күшті дамуға ие болды [12].
Есепті кезеңге қатысты ағымдағы есепті кезеңге және болашақ кезеңдерге байланысты шығыстар бөлінеді.
Өнімнің өзіндік құнының шығындары өзінің құрамы жағынан және экономикалық қатынасы, өнімдерді өндіру мен іске асыруы сан алуан түрде болып келеді. Мұның өзі оларды классификациялау қажеттілігін сұрайды.
Шығындарды классикациялау арқылы ең дұрыс жоспарлауды, есептеуді және оларды талдауды ұйымдастыруға мүмкіндік жасайды және осының негізінде өнімнің өзіндік құнын азайтудың резервін табуға көмектеседі.
Шығындардың негізгі топтастырылуы экономикалық элементтер мен шығын баптары бойынша болады. Бұлай болатын себебі осы топтастру негізінде маңызды құжаттар жасалады: өндіріске кеткен шығын сметасы және жеке өнімдер бойынша өзіндік құн калькуляциялары.
Өнімдердің өзіндік құнының (жұмыс, қызмет) шығындары, олардың экономикалық мазмұнына сәйкес (ненің және оның өзіндік құнға қандай көлемде енуі) мынадай экономикалық элементтер бойынша топталады:
материалдық шығындар (қайтып келген қалдықтар құнын шығарғаннан кейінгі);
еңбек ақыға төлеу шығыны;
әлеуметтік қажеттіліктерге аудару;
негізгі қорлардың амортизациясы;
басқадай шығындар.
Материалдық шығындар элементінде құндар көрсетіледі:
өнімге тікелей кететін, сатып алынған шикізат және материалдар;
өнімді өндіру процесі кезінде пайдаланылған (жұмыс, қызмет), технологиялық процесті қамтамасыз ету үшін және өнімді орау үшін сатып алынған материалдар;
сатылып алынған жартылай өнімдер мен қосалқы заттар;
сырттан сатып алынған отынның барлық түрлері, технологиялық мақсатта шығынға кеткен;
энергияның барлық түрлері (жылу, қысылған ауа, суық, электрлік).
Материалдық ресурстар шығындарынан, енімнің өзіндік құнына енгізілген - қайтып келген қалдықтар құны шығарылып тасталады.
Қайтып келген қалдықтар бұл шикі заттардың, материалдардың, жартылай фабрикаттардың және басқадай материалдық ресурстардың түрлерінің қалдықтары. Бұлар өнімді өндіру процесінде жартылай және толықтай өзінің тұтынушылық қасиетін - бастапқы ресурс ретінде жоғалтқандар. Қайтып келген қалдықтар толық бағамен бағалануы, егер оны басқа жаққа толыққанды шикізат ретінде пайдалану үшін сатқан жағдайда. Қалдықты арзан бағамен бағалау егер осы кәсіпорны оны негізгі өндіріске пайдаланған жағдайда. Бірақ оған тағы да шығындарды көп жұмсаған болса, егер қалдықты тұрмысқа кем түрде пайдаланатын және шаруашылыққа қажетті болған заттарды дайындағанда немесе басқа жаққа сатқанда [13].
Еңбекке ақы төлеу шығындары элементінде, кәсіпорны жұмыскерлерінің нақты істеген (орындаған) жұмыстарына шығарылған өніміне қарай, тарифтік төлеммен, лауазымдық ақыларын төлеуге кеткен шығындар көрсетіледі. Мұнда сонымен бірге, жұмысшы мен қызметкерлерге істеген еңбегінің жемістілігіне төленетін сыйлық ақылар, орнын өтеуге төленетіндер және басқалар есептеледі.
Ауылшаруашылық өнімнің (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) өндірісі мен сатылуына байланысты шығындар өндіріс (жұмыс, қызмет) құнын жоспарлау, есепке алу және есептеу кезінде келесі шығындар бойынша топтастырылады:
Кесте 1 - Аулшаруашылқ өнімдерін өзіндік құнына кіретін шығындардың классификациясы
№
Классификации белгілері
Классификациялау элеменнтері
1
Экономикалық элемент
Материалдық шығындар:
Еңбекке ақы төлеу шығындары
Әлеуметтік сақтандыру жарналары
Амортизация
Басқа шығындар
2
Калькуляциалық
статья
өндірісте қолданылатын материалдық ресурстар:
тұқым және отырғызу материалы; тыңайтқыштар;
өсімдіктерді қорғау құралдары және жануарлар;
жем; өңдеуге арналған шикізат; мұнай өнімдері; Технологиялық мақсаттар үшін отын мен энергия;
үшінші тараптардың жұмысы мен қызметтері
Әлеуметтік төлемдер; Амортизация; Басқа шығындар; Жалпы өндірістік шығындар
3
Өндіріс процесіне қатынасы
Еңбек шығындары; еңбек құны;
тірі жұмыс күшінің құны
4
Өзіндік құнға қосылу әдісі
тікелей, өнімнің өзіндік құнына қатысты
өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнына жатқызылған жанама (белгіленген базаға сәйкес)
5
Шығындардың құрамы
қарапайым (синглтон), шығындардың бір элементінен тұрады
бірнеше шығын элементтерінен тұратын біріктірілген (кешенді)
6
Техникалық-экономикалық мазмұны
Негізгі; үстеме шығындар (өндірісті ұстау және басқару шығындары)
7
Өнім көлеміне тәуелділік
Айнымалылар; Шартты тұрақты
8
Айналым заттары
Айналым көлемінің логистикалық және өндіріс шығындары сату шығындары айналым аясындағы шығындар
9
Пайда болу жиілігі
Бір реттік; Ағымдағы; Мерзімді
10
Жоспарлау
Жоспарланған; жоспарланбаған
11
Нормативтік қамту
Қалыпқа келтірілген; Стандартты емес
Ескерту: дереккөз [13]
Шығындарды статья бойынша топтастыру белгілі бір өнім түріне (жұмыс, қызмет) шығындардың өндірістік элементтерін анықтауға, іске асыруға мүмкіндік береді. Ресурстарды пайдалануды бақылау, жоспарлау, процестің әртүрлі компоненттерін қосу процесін үйлестіру. Өндірісте өнімнің (орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің) түрлері бойынша өнімнің өзіндік құнын есептеуді қамтамасыз ету үшін өндіріс шығындарының сандық және сапалық сипаттамалары туралы толық ақпарат береді.
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫНА КАЛЬКУЛЯЦИЯ ЖАСАУ
2.1 Тт ЖШС-нің технико - экономикалықкөрсеткіштерін талдау
Тт ЖШС 2015 жылы құрылған. Ұыйм заманауй аграрлық-өнеркәсіптік кәсіпорын қатарына жатады. Ұйым ауыл шаруашылық өнімдерін өсірумен айналысыады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік 2015 жылдың 12 мамырында Алматы обылысының Басқару юстициясында тіркелген. Серіктестіктің Жарғылық капиталы 110 600 000 теңгені құрайды. Тіркелген уақытта 30 600 000 теңге құйылды. Ұйымда 30 қызыметкер жұмыс атқарады.
Тт ЖШС-нің негізгі қызметтеріне:
Жабық топырақта көкөніс өсіру;
Ашық танапта мал азығын өндіру;
Мал шаруашылығы;
Мал шаруашылығы өнімдерін өңдеу;
Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өңдеу;
Ұйымның қаржылық есебін қарайтын болсақ, Өткізілген өнімнен түскен түсім 2017 жылы 210,5 млн.теңге, 2018 жылы 257,79 млн. теңге, ал 2019 жылы 352,985 млн. теңгені құрады. Демек 95,195 млн. теңгеге өскенін көріп отырмыз. Мұның себептері ретінде ұйым 2019 жылы нарыққа өнімнің жаңа түрлерінің пайда болуы, өзіндік құнның төмендеуі, сонымен қатар өнім сапасы жақсарып, сату көлемінің көбею.
Сурет 3 - Тт ЖШС Ауыл шаруашылығы өнімдерінен түскен пайда
Ескерту:автормен құрастырылған
Ұйымның бухгалтерлік есептілік негізінде актив пен оның құрылу көздерін талдау жасау төмендегі кестеде көрсетілген.
Кесте 2 - Тт ЖШС-нің бухгалтерлік балансына талдау, мың тенге
Көрсеткіштер
Жылдар
20192018
20192017
2017
2018
2019
+-
%
+-
%
Қысқа мерзімді активтер
60797,6
118548
138287
19738,9
14,2
77489,3
127,4
қорлар
13029
54322
52611,4
-1710,6
-3,2
39582,4
303,8
дебиторлық берешек
45864
59921
80625,5
20704,5
25,6
34761,5
75,7
ақша
54,3
2047
3486
1439
41,2
3431,7
6319,8
өзге активтер
1850,4
2258
1564
-694
-44,3
-286,4
-15,4
Ұзақ мерзімді активтер
28677,3
29387
32465,5
3078,5
9,4
3788,2
13,2
негізгі құралдар
28614,3
29324
31250
1926
6,1
2635,7
9,2
материалды емес активтер
63
63
1215,5
1152,5
94,8
1152,5
1829,3
Актив, барлығы
92516,5
159523
165962
6439
3,87
73445,5
79,3
Қысқа мерзімді міндеттемелер
41654
38725,5
62085,2
23359,7
37,6
20431,2
49
кредиторлық берешек
41654
38725,5
62085,2
23359,7
37,6
20431,2
49
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
6000
44153
17816,5
-26336,5
-147,8
11816,5
196,9
Капитал
55354,5
99017,5
110239
11221,5
10,1
54884,5
99,1
жарғы капитал
36200
36200
36200
0
0
0
0
резервтер
615,5
41365,5
35426
-5939,5
-16,7
34810,5
5655,6
өткен жылдағы бөлінбеген пайда
18539
21452
38613
17161
44,4
20074
108,2
Пассив, барлығы
9216,5
214564
184615
4786
4.3
68052,5
76,4
Ескерту: автормен құрастырылған
2017-2019 жылдар аралығында ұйымның активтері 79,3%-ға артқанын көруге болады, оның жалпы құны 165962 мың теңгеге жетті. Ал алдыңғы жылмен салыстырғанды 3,87%-ға артқан. Бұдан ұйымның жұмысының өңтайланғанын және алға дамуын байқауға болады. Яғыны өндірілген өнімнің өзіндік құнын азайту арқылы пайданы ұлғайтып отыр. 2017 жылы өндіріс көлемі 2018 жылмен салыстырғанда 142000 тоннаға өскен 5% артық, 2018 жылмен салыстырғанда 2019 жылы өндірілген өнім 265000 тоннаға артты. Бұндай жоғары көрсеткіштер сапалы өніммен өндірістік шығындарды азйтудың нәтижесі. Арттырылған өнім ақша қаражаттарын 54,3 мың тенгеде 3486 мың тенгеге дейін өсіруге мүмкіндік берді. Ұйымның айналым капиталы 2017-2019 жылдар аралығында 127%-ға артып, 138287 мың теңгені құрады.
2019 жылы ұзақмерзімді активтер баланысы 32465,5 мың теңгеге жетті, алдыңғы 2018 жылмен салыстырғанда 9,5%-ға артты, өйткені жаңа өндірісті бастауға қаржаттар жұмсалды. 2019 жылы қысқа мерзімді міндеттемелер мөлшері (кридиторлық берешектер) 37,6%-ға артты. Қысқа мерзімді міндеттемелер 49%-ға өскендігін көрсетіп отыр. Ұйымның ұзақ мерзімді міндеттемелерінің көрсеткіші 2019 жылы 147%-ға төмендеді.
Сурет 4 - Тт ЖШС бухгалтерлік баланс активі мен пассивтің құрылымы, %
Ескерту: автормен құрастырылған
Активті жұмылдыру коэффициентін соңғы екі жылмен салыстыратын болсақ, оның көлемі 2019 жылы 68,9%-ды көрсетіп 2017 және 2018 жылғы ауытқу 12,5%-ға өсті. 2018 жыл мен 2019 жылы ауытқу 0,3%-ға азайғандығын көрсетті. Ағымдағы және ұзақмерзімді активтер ара-қатынасының коэффициенті 0,032 пайызға төмендеді.
Кесте 3 - Актив жағдайы мен тиімді орналасуын сипаттайтын салыстырмалы көрсеткіштер деңгейі, мың тенге
Көрсеткіштер
Мерзім аяғында
Ауытқу 2018-2017
Ауытқу 2019-2018
2017 ж.
2018 ж.
2019 ж.
1) Активті жұмылдыру коэффициенті
56,7
69,2
68,9
12,5
-0,3
2. Ағымдағы және ұзақмерзімді активтер ара-қатынасының коэффициенті, %
1,948
5,368
5,336
3,42
-0,032
3) Нақты актив құнының коэффициенті
48,9
53,9
46,8
4
-6,2
4) Дебиторлық берешек коэффициенті:
а) жалпы актив құнында, %
б) ағымдағы активте
38,2
74,1
32,2
57,8
40,3
65,1
-6
-16,3
8,1
7,3
Ескерту: [19] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Нақты актив құнының коэффициентін соңғы екі жылдың яғыни 2017-2018 жылдар көрсеткішімен салыстыратын болсақ бұл көрсеткіш 4%-ға артып, 2018 және 2019-жылдарда 6,2%-ға азайған. 2018-2019 жылғы ауытқу дебиторлық берешек коэффициентің жалпы актив құны бойынша 8,1 %-ға, ағымдағы актив бойынша 7,3%-ға жоғарлады. Ал 2019 жылы бұл көрсеткіш 6%-ға, сәйкесінше 16,3%-ға азайды. Дебиторлық берешектің бұлай ауытқуы ұйымның активтеріне оң әсер береді.
Активті жұмылдыру коэффициентін есептептеу аутқу себебі, кидиторлық берешектермен есеп айырсу болып табылады.
Ағымдағы актив үлесінің ұлғайуы ұйымның активтерінде оң көрініс табады, демек айналым капиталы көбейеді.
2018 жылы ұйымның активтерінің артуы 74254,6 мың теңгені құрады, 2019 жылы - 4678 мың теңгеге артты. Жеке капиталдың артуымен түсіндіріледі. Ұйымның есебіне талдау жасаған кезде негізігі қаражат есбіндегі ұзақ мерзімді активтердің тиімді пайдаланылуын қадағалау қажет.
Бухгалтерлік баланыста критдиторлық міндеттемелердің көлемі 2017 жылы - 37,4%-ды, 2018 жылы 36,3%-ды көрсетті, 2019 жылы жалпы қарыз 33%-ға дейін төмендеді. Ұзақмерзімді міндеттеменің көлемі 16376,5 мың теңгеге азайды.
Кесте 4 - Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері
Атауы
Жылдар
Құрылым өзгерісі
2017
2018
2019
20182017
20192018
Тәуелсіздік коэффициенті
0,469
0,474
0,495
0,005
0,021
Қаржыландыру коэффициенті
1,118
1,125
1,254
0,007
0,129
Меншікті және заемдық қаражаты ара қатынасының коэффициенті
0,780
0,776
0,713
-0,004
-0,063
Инвестиция коэффициенті
1,661
2,938
3,171
1,277
1,894
Тәуелділік коэффициенті
0,41
0,403
0,379
-0,007
-0,024
Ескерту: [19] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Тәуелсіздік коэффициенті 2018 жылы бұл көрсеткіш -0,474-ке тең болса, 2019 жылы 0,021-ға өсіп 0,495 құрады. Осыдан меншікті капиталдың кәсіпорын активтерін қалыптастыру көзінің жалпы көлеміндегі үлесі аз мөлшерде, дегенмен өсу тенденциясы бар. Тәуелділік коэффициенті 2018 жылы 0,403 болса, 2019 жылы 0,024-ке кеміп, 0,379 құрады. 2018 жылы кәсіпорын қарыз қаражаттарының жиынтық капиталдағы үлесі жоғары деңгейде болса, ал 2019 жылы кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржыландырудың сыртқы көздеріне тәуелділігі 30 пайызға азайған.
Ұйымның қаржылық жағдайы оң көрсеткіштерге ие, ол қаржылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тақырыбы: Ауыл шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктері мен жетілдіру жолдары
5В050800 - Есеп және аудит мамандығы бойынша
Алматы қаласы, 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың түсінігі мен маңызы ... ... ..
5
1.2
Калькуляциялаудың негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.3
Ауылшаруашылығында өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар түрлері және классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
2
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫНА КАЛЬКУЛЯЦИЯ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... .. ..
17
2.1
Тт ЖШС-нің технико - экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2.2
Мал шаруашылығында өзіндік құнды калькуляциялау ... ... ... ... ... . ... .
21
2.3
Өсімдік шаруашылығында өзіндік құнды калькуляциялау ... ... ... ... ...
24
3
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
3.1
Ауыл шаруашылығы өнімдерін калькуляциялаудың ерекшеліктері ...
28
3.2
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін жетілдіру жолдары..
32
3.3
Өзіндік құнды калькуляциялаудағы шетелдік тәжірибелермен өнімін өндіру және оны есептеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
43
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайында өнім өндіру шығындарының есебін және өнімдердің, орындалған қызметтер мен жұмыстардың өзіндік құнын қатесіз калькуляциялау аса өзекті мәселеге айналды.
Қазіргі таңда экономикалық көрсеткіштер жүйесінде өнімнің өзіндік құны маңызды орын алады. Оның үстіне өзіндік құнды азайту кез келген компания үшін пайданы және өнім өндірудің пайдалылығын арттырудың ең басты резерві болып саналады.
Өндірістегі шығындарды есептеу әдісінің жүйесінде өнімнің, жұмыстардың, қызметтердің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің рөлі аса маңызды.
Калькуляция әдісінің элементтері калькуляция объектілерін және калькуляция тәсілдерін анықтау болып табылады. Басқару есебінде калькуляция объектілері: негізгі, ұштасқан, жанама өнім және бірлесіп өндірілетін өнім болуы мүмкін. Калькуляция бірліктерін топтау мынадай болуы тиіс: Объектінің сапасын ескерместен нақты өлшем бірліктері, объектінің сапасын есепке ала отырып нақты өлшем бірліктері, өнімнің шартты бірліктері. Калькуляция кезінде мынадай әдістер болуы мүмкін: тікелей калькуляция, өнім түрлері арасында шығындарды алдын ала бөлу. Калькуляция тәсілдері қолдану саласымен және калькуляциялық бірліктермен өзара байланысқан.
Өнімнің өзіндік құнына, оның жоспарлау және басқару қызметтерінде алатын орнына мән бермеу, өндірістің тиімділігін төмендетумен қатар, өнімнің сапалық сипаттарын нашарлатады. Оған біздің шаруашылықтарды жүргізу тарихымыз айқын мысал бола алады.
Қаржылық есептің халықаралық стандарттарына сәйкес, өндіріс шығындарының есебі және өндірістік шығындарды басқару талаптары бойынша өнімнің өзіндік құнын ғылыми түрде негізделіп өндіріс шығындарына бақылау жүргізілуі тиіс.
Нарықтық жағдайда ауылшаруашылық өндірісіндегі шығындар есебін және өндірістік шығындарды есептеуді тиімді ұйымдастыру технологиялық процестің кез-келген кезеңінде ресурстарды пайдалануды тиімді бақылауды қамтамасыз ету тиіс. Басқарушылық мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті мәліметтерді алуға бағытталуы керек. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің технологиялары мен ұйымдастырушылық жақсаруы шығындардың құрамы мен құрылымына айтарлықтай әсер етті, бірақ ауылшаруашылығында өндірістің экономикалық тиімділігінің артуын толық қамтамасыз ете алмады. Бұл мәселені шешуде жетекші рөл кешенді ұйымдастыру және басқару шараларына, оның ішінде жинау саласында әртүрлі әдістерді қолдануға негізделген шығындар есебі мен есептеу жағдайын жақсартуға болады. Өндіріс шығындары мен өзіндік құны туралы ақпаратты құжаттамалық қамтамасыз ету, өңдеу және жалпылау қажет. Қазіргі уақытта шығындар мен шығындардың арақатынасының себептерін анықтауға, өндірістік резервтерді іздеуге, ауылшаруашылық ұйымдардың сапа көрсеткіштерін жақсартуға, нәтижесінде өндірістің артық шығыны мен дайын өнімнің жоғалуына әкеледі. Өндірістік процестің объективті сипаттамасы ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне өндірістік қызметтің нәтижелерін оңтайландыруға мүмкіндік беретін нақты шығындар есебін және өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру, жүргізу арқылы қамтамасыз етіледі. Нарық жағдайында шығындар мен шығындар туралы ақпараттың жеткіліктілігі мен сенімділігі бұл бизнесті басқару және басқару тәжірибесінде қолданылатын коммерциялық ұйымның бәсекелестік артықшылықтарын алудың бір әдісі. Нарықтық жағдайда өндірістік қызметті жүргізу саласына олардың сәйкестігін арттыруға бағытталған және басқару шешімдерін қабылдау кезінде шығындарға әсер етудің әртүрлі тәсілдерін ашатын ережелермен толықтырылған. Ұйымға қолданылатын бухгалтерлік есеп әдісі жүйесінде шығындар есебі мен өзіндік құнын есептеу әдістерін әзірлеу ерекше маңызды болып табылады.
Кәсіпорындарда өнімдердің өзіндік құнын есептеудегі әдістерді ХҚЕС негізінде тиімді пайдалана білу және кәсіпорындарда тәжірибеде қолдануға бейімделу.
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген кызметтердің бір өлішемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады. Ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау деп - белгілі бір өндіріс шығындар есебінің көрсеткіштеріне сүйене отырып, өнім бірлігінің құнын шығару болып табылады.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен, қорытыңды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және 4 қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде ауылшаруашылығы өнімдеріні өзіндік құнын калькуляциялаудың мәні, өзіндік құнынды калькуляциялаудың түсінігі мен маңызы, калькуляциялаудың негіздері, ауылшаруашылығында өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар және классификациясы қарастырылған.
Екінші бөлімде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктері және оның жетілдіру жолдары және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын тапсырыстық және процесстік әдістері қарастырылған.
Жұмыстың мақсаты - нарықтық экономикасы дамыған елдерде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін еліміздегі кәсіпорындарда қолданудың ерекшеліктері мен жетілдіру жолдарын ашып көрсету. Мақсатты орындау үшін келесдідей міндеттер қойылды:
Калькуляциялаудың бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілуін бақылау;
Өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын есептеудің жолдары;
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктерін жіктеу;
Ауылшаруашылығы өнімнің өзіндік құнын жетілдіру жолдары.
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
Ауылшаруашылығындағы өзіндік құнның түсінігі мен маңызы
Халық шаруашылығы кешенінің қызмет ету тиімділігін арттыру үшін, өнімнің өзіндік құнының тигізетін ықпалы зор, әрі оның қырлары да саналуан. Өндірістік шығындардың мөлшері көтерме бағалардың деңгейін ғана анықтап қоймайды, сонымен қатар елдегі баға механизмінің тиімділігін де анықтайды. Сол арқылы экономиканың тұрақтылығын, табыстың өсу көлемі мен ауқымын да қамтамасыз етеді [1].
Толпаков Ж.С., Өндірістің өзіндік құны табиғи ресурстарды, шикізатты, материалдарды, еңбек ресурстарын және өнімді өндіру процесінде қолданылатын оны өндіруге және сатуға жұмсалған басқа шығындардың өзіндік құны. Ол кәсіпорында қарапайым көбею процесін қамтамасыз ететін шығындар мөлшерін көрсетеді.
Экономикалық категория ретінде өнімнің өзіндік құны бірнеше маңызды функцияларды орындайды:
Өнімді өндіруге және сатуға жұмсалған барлық шығындарды есепке алуды және бақылауды қамтамасыз етеді;
Бұл өнімге баға деңгейін қалыптастыруға, кірісті, кірістілік пен салық салуды анықтауға негіз болады;
Қолданыстағы кәсіпорынды қайта құруға, техникалық қайта жарақтандыруға және кеңейтуге, өндірісті дамыту мен жақсартуға арналған агротехникалық, технологиялық, ұйымдастырушылық және экономикалық шараларды жүзеге асыруда қызмет етеді.
Баймуханова С.Б Өнімнің өзіндік құны бұл экономикалық тиімділіктің маңызды көрсеткіштерінің бірі. Ол кәсіпорынның өндірісіне немесе өнімнің басқа түріне қанша шығын түсетінін анықтай отырып, оның нақты экономикалық жағдайда қаншалықты тиімді екенін объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді. Онда өндіріс шарттары мен кәсіпорынның нәтижелері көрсетіледі. Техникалық құрал-жабдықтар, ұйымдастыру және еңбек өнімділігі, қолданылатын технологияның прогрессивтілігі, негізгі және айналым капиталын пайдалану деңгейі, экономикаға сәйкестік, басқару сапасы және т.б [2].
Кәсіпорынның өнім шығаруға жұмсалған барлық шығындарының сомасы жалпы өнімнің өзіндік құнын білдіреді.
Үлестірілген кезеңде ол одан келетін кірістердің өсуін тоқтатуға, содан кейін оны төмендетуге әкеледі. Сонымен қатар, заң өндірістің технологиялық деңгейінің өзгермеуін қарастырады. Неғұрлым жетілдірілген технологияға көшу тұрақты және өзгермелі факторлардың арақатынасына қарамастан қайтарымды арттыра алады.
Қайтарымның азаю заңы барлық салаларда өзгермелі факторлардың барлық түрлеріне қолданылады.
Қосымша өнім шығарумен байланысты шығындардың көбеюі, яғни ауыспалы шығындардың өсуінің нәтижесінде пайда болған өндірістің өсуіне қатынасы кәсіпорынның шекті құны деп аталады.
Белгіленген, өзгермелі, шекті және орташа шығындар туралы ақпарат ала отырып, сіз өндіріс көлеміне байланысты олардың өзгеру кестесін құра аласыз. Бұл кәсіпорын шығындардың бір бөлігі тұрақты болғанда қысқа мерзімді кезеңге өнім көлемін таңдаған кезде қажет.
Өзіндік құн мен құн өзара байланысты категориялар болып табылады, өйткені олар өнім өндіруге кететін жұмыс күшіне негізделеді.
Өзіндік құн мен құн өзара байланысты болғанымен, олар біркелкі емес. Шығын өндірістің әлеуметтік шығындарымен анықталады, ал өзіндік құны жеке, кәсіпорынның экономикалық категориясы [4].
Экономикалық мағынада өзіндік құн дегеніміз кәсіпорынның өнім өндіруге және сатуға жұмсайтын шығындарының ақшалай көрінісі.
Өнім (жұмыс, қызмет) құнының негізін өткен және қазіргі орындалған жұмыс құны құрайды. Бұрынғы жұмыс нақты сатып алу бағасымен бағаланатын өндіріс құралдарында, ал өз өндіріс материалдары (тұқым, жем және т.б.) өзіндік құны бойынша. Тірі жұмыс оның нақты төленуі, соның ішінде жұмыс күшін көбейту құнының бір бөлігін ескереді [5].
Өнімнің өзіндік құны тиісті типтегі жалпы өнімнің өзіндік құнын нақты көлемде оның көлеміне бөлу арқылы есептеледі.
Өнімнің өзіндік құнынан басқа, сіз жұмыс бірлігінің құнын анықтай аласыз 1 га өсірілген дақылдың, бір бас ірі қараны өсірудің өзіндік құнын.
Ауылшаруашылық өндірісінде жеке және орташа өндірістік шығындар бөлінеді. Әрбір кәсіпорында өнімнің жеке түрлері үшін өзіндік құны анықталады.
Өнеркәсіптің орташа құны тұтастай алғанда елдегі әрбір өнім үшін орташа алынған салмақ ретінде есептеледі. Көрсеткіш сала бойынша шығарылатын өнім бірлігіне шаққандағы орташа құнын сипаттайды, демек ол әлеуметтік қажетті еңбек шығындарына жақын. Маусымның ортасы, шоғырландырылған құн сияқты формалар бар. Жалпы құны қолданыстағы админге сәйкес есептеледі
Өзіндік құнды басқара білу үшін екі мәселені білу қажет: біріншіден, өнім өндіруге жатқызылатын шығындарды тарату қағидаларын.
Өзіндік құнды жіктеуде есеп нысандарының шығындарын калькуляциясын есептеуде тікелей жатқызу тәсілі неғұрлым кеңірек қолданылса, сoғұрлым жекеленген өнім түрлерінің өзіндік құны да дәлірек анықталады. Шығындарды жанама тарату тәсілі шектеулі түрде қолданылатын болса, онда қателіктердің жол алуы ықтимал [6].
Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнына, жоспарлық және есептік калькуляциясына келесі шығындарды қосуға болмайды:
компания қызметкерлерінің тұрмыстық қажеттеріне жұмсалған шығындарды;
табиғи апаттан келген зияндьқ өнім алынбаған өндіріске жұмсалған шығындарды;
мәдени-ағарту, сауықтыру мен спорттық жұмыстар үшін өндіріс есебінен берілген өздерінің меншігіндегі және жалға алған ғимараттарды, жайларды, құрылымдарды және басқа да құралдарды ұстауға жұмсалған шығындарды;
қолданыстағы заңға сәйкес, арнайы көздердің есебінен өтемақы төленетін, компанияның қатысуымен жергілікті автокөлік жолдарын салу мен жөндеуге жұмсалған шығындар;
талап ету мерзімі өтіп кеткен, үмітсіз қарыздарды есептен шығарудан келген зияндарды;
өткен жылдардағы операциялар бойынша есепті жылда анықталған зиянды;
арнайы көздердің есебінен жасалған шығыстарды (экономикалық ынталандыру қорлары, мақсатты қаржыландыру және т.б.);
бюджеттен қаржыландырылатын операциялық шығыстар (мал дәрігерлік-санитарлық шаралар, топыраққа әк және гипс шашу және т.б.);
зиянға жатқызылатын өсімпұлдар, айыппұлдар және тұрақсыздық айыптары;
есепті жылы өндіріске жұмсалған, келесі жылғы қорлардың өзіндік құнына қосылатын нақты өзіндік құнның сомасы, зиянға жатқызылатын малдардың өткізу құнынан артық шыққан өзіндік құнының сомасы.
Өнімнің жоспарлық өзіндік құнына компания мойнына алған кем шыққан және бұлінген өнімдер бойынша шығындарды және басқа да өнімсіз шығындарды жатқызуға болмайды. Екінші және аса маңызды мәселе өнімнің, жұмыстың және қызметгің өзіндік құнын жіктеу.
Өзіндік құнның түрлері бойынша.
Шығындар құрамын бөлу арқылы.
Ақпараттарды жинақтау деңгейі бойынша.
Есептеу мерзімі бойынша.
Өзіндік құнды есептеу тәсілдеріне қарай жоспарлық, нақты, провизорлық, нормативтік және сметалық деп бірнеше түрге бөледі.
Жоспарлық өзіндік құнды жоспарлы мерзімге жасайды және ол өндірістің экономикалық дамуының негізі болып саналады. Жоспарлық өзіндік құнды нормалық материалдық шығындардың, өнімділік нормаларының, еңбек ақы төлеудің сметалық таривтік ставкаларының және өнім өндірудің жоспарлық ақпаратының негізінде есептеп шығарады.
Нақты өзіндік құнды есепті кезеңнің соңында өндірістік шығындардың және өндірілген өнімдердің есебін ескере отырып өндірістік бухгалтерия анықтайды. Кез келген өндірістегі өнімнің өзіндік құнын есептеудің негізгі мақсаты өнім өндірудегі шығындар деңгейін дәлме-дәл, қатесіз анықтау болып табылады. Өндіріске жұмсалатын шығындардың есебі жолға қойылмаса кез келген өндірісті тиімді бақсару мүмкін емес. Шығындардың есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жүргізу табыс табу мен шығындарды азайтуды бақылаудың ең басты құралы.
Сурет 1 - Өзіндік құнды жіктеу
Ескерту: дереккөз [6]
Өндіріске жұмсалатын барлық шығындардың есебін дәлме дәл және уақытында жүргізіп отыру үнемдеу режімін, өзіндік құнды азайтуды қаматамасыз етеді, кез келген компания қызметінің пайдалылық деңгейін арттырады. Нақты өзіндік құнның мөлшері өнімдердің өндірісіне, жұмыстарға және қызметтерге жұмсалған нақты шығындарды көрсететіндіктен, жоспарлық өзіндік құнның мөлшерінен өзгеше болуы мүмкін. Олардың айырмашылығының көлемі қорларды, шикізаттарды және басқа да қаржыларды тиімді пайдалануға, сондай-ақ сыртқы тараптар көрсететін қызмет тарифтері бағасының өзгерісіне байланысты. Нақты өзіндік құн кей кездері көлемі мен мазмұны бойынша жоспарлық өзіндік құнға сәйкес келмеуі мүмкін, себебі оған жоспарлық өзіндік құнның құрамына кірмеген шығындар да қосылады. Олардың қатарына ақаулы өнімдерді шығаруға, табиғи жойылу нормасынан тыс кемшін шыққан қорларға, жұмыссыз тұруға өндірістің есебінен жұмсалған шығындар кіреді [6].
Провизорлық болжамды өзіндік құн тоғыз айдың ішінде өнім өндіруге жұмсалған нақты шығындар мен өндірілген өнімнің көлеміне сәйкес. Олардың төртінші тоқсанда өндірілетін көлемі мен жұмсалатын шығындарын алдын ала есептей отырып анықталады. Бұл көрсеткіш шығындарды, өзіндік құн ды және өндірісті басқару кезінде кеңінен қолданылады. Провизорлық өзіндік құнның көрсеткіштерін пайдалана отырып өндірістегі менеджерлер мен мамандар еңбек өнімділігін арттыру арқылы, өнімнің өзіндік құнын төмендетуді және өндірістің пайдалылық деңгейін арттыруды қамтамасыз етеді. Өзіндік құнның болжамдық есебін жасау кез келген өндірістің, шаруашылықтың негізгі даму бағыттарының ең маңызды құрамдас бөлігіне айналды.
Нормативтік өзіндік құн қорларды жұмсаудың нормасына, сонымен қатар тиісті мерзімге сай әрекет ететін еңбек шығындарының нормасы мен еңбек ақы төлеудің ставкаларына сәйкес есептеледі. Өндірісте тұтынылатын қорлар белгіленген нормативтер бойынша босатылады, ал белгіленген ставкалар бойынша еңбек ақы есептеледі. Нормативтік өзіндік құн нақты шығындардың нормадан қаншалықты ауытқығанын жедел бақылап отыру үшін қолданылады.
Әдетте күрделі жөндеу жұмыстарына немесе жекеленген нысандардың құрылысын салуға сметалық өзіндік құн жасалады.
Сметалық өзіндік құн әрбір жендеу жұмыстары мен құрылысқа жеке-жеке жасалады. Шығындардың құрамы компания қабылдаған есеп саясатына сәйкес анықталады. Өнімнің, орындалған жұмыстың немесе атқарылған қызметтің өзіндік құнын қалыптастыратын шығындарға байланысты, цехтық, өндірістік және толық өзіндік құн анықталады.
Цехтық өзіндік құн өнім өндіруші немесе жұмыс пен қызметтерді орындаушы тиісті бөлімшенің, цехтың, бригаданың жұмсаған шығындарын сипаттайды. Оның құрамына аталған өнімді өндіретін тиісті цех жұмсаған барлық шығындар, оның ішінде аталған цехты басқаруға жұмсалған шығындар да кіреді. Нарықтық жағдайда өзіндік құнның аталған корсеткіші өзіндік құнды әрбір цех, бригада бойынша жеке-жеке анықтау үшін қажет.
Цехтық өзіндік құнды бағалау (кейбір шыі ындар бойынша) тікелей шығындарды жабуға бағытталған. Цехтың шығындары дайын өнімнің өзіндік құнына қосылады, ал жанама шығындар пайда болған кезінде түгелдей жалпы қаржылық нәтижелерге жатқызылады, яғни өнімді сатқаннан кейін шығыстарды кірістен шегереді.
Өндірістік өзіндік құн өнім өндіруге, жұмыстар мен қызметтерді орындауға жұмсалған шығындардың көлемін сипаттайды. Оның құрамына цехтық өзіндік құнмен қоса компанияны және өзіндік құнды басқаруға жұмсалған шығындар қосылады [7].
Толық өзіндік құнның құрамына өнім өндірумен және өнімді сатумен байланысты барлық шығындар қосылады. Ол өндірістік өзіндік құннан және өнімді сатуға жұмсалған шығыстардан куралады. Өзіндік құнның көрсеткіші пайдамен тығыз байланысты. Негізінен олардың динамикасы мен пайданың өсу қарқыны өзіндік құнды арзандатумен тікелей байланысты болады. Аталған заңдылық, әсіресе, сатылатын өнім құнында өзіндік құнның үлесі басым болса, мысалы, қара металлургия, орман және ағаш өңдеу өнеркәсіптерін де айқын байқалады. Толық өзіндік құнның құрамына барлық шығындар, олардың ішінде қорларға, еңбек ақыға, амортизацияға, жүкқұжат шығыстарына, өндіріске жұмсалған шығындар түгел кіреді. Ол жұмсалған шығындар есептелетін нысанның тікелей шығындарының сомасынан және нысанға жатқызылатын жанама шығындардың пропорционалдық үлесінен құралады. Жанама шығындарды жауапкершілік орталықтары мен дайын өнімдер және таңдап алынған базалар мен тарату қағидалары бойынша екі кезеңге бөледі.
Егер басқару жүйесі жауапкершілік орталығы шығарған өнімнің өзіндік құнының көлемін есептемей, шығындарды есептеумен ғана шектелетін болса, ондай орталық шығындар орталығы дегі аталады. Шығындар орталығының өз шығыстарын стандарттық өзіндік құн көлемінде бағалауы жиі кездеседі және ондай кезде нәтиже нақты және стандарттық өзіндік құнның айырмасы ретінде өлшенеді.
Шығындардың жауапкершілік орталықтары бойынша өзіндік құн бюджеттік бағдарламаны жасау мен құруға негізделген. Бағдарламаларды жасау процесіне жоспарларды қалыптастыру да кіреді. Бюджетті жасау процесі келесі кезеңге, әдетте, айға, тоқсанға, жылға жұмыс жоспарын жасау.
Түйіндей келе, өндірістік шығындардың есебі өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын қалыптастырады деп атап өтуге болады. Өндірістік шығындарды бақылау, оларды қалыптастыру бұл өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнын баскару.
Өзіндік құнды есептеу үшін пайдаланылатын ақпараттарды жинақтау деңгейіне және технологиялық үрдістердің ерекшеліктеріне байланысты оларды жеке және салалық деп бөледі. Жеке өзіндік құн жекеленген өндірістік өнімге жұмсалған шығындарды сипаттайды.
Салалық өзіндік құн салада өндірілетін жекеленген барлық өнімдерді өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың жиынтығынан құралады. Ондай өзіндік құн мемлекеттік құрылымдар мен республиканың, облыстың, ауданның ұжымдық шаруашылықтары бойынша есептеліп шығарылады [8].
Өндірістің технологиясы шығындар есебін жүргізумен тығыз байланысты болғандықтан, өзіндік құн да сәйкесінше технологиялық үрдістерге сай есептеледі. Сүт өңдеу техноло - гиясы ет өңдеу технологиясымен сәйкес келмейді, себебі өндірілген өнімді есепке алудың өз ерекшеліктері бар және ол қалдықтардың шығысы бойынша технологиялық анықтамаларға тікелей тәуелді.
Мерзіміне қарай өзіндік құнды есептеу жолдары айлық, тоқсандық, жылдық және жедел деп бөлінеді. Аграрлық салада өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының өнімдері бойынша жылдық өзіндік құн анықталады. Өнеркәсіпте өнімнің өзіндік құнын әрбір айдың соңында анықтайды.
Нарықтық заманауи жағдайда өзіндік құнды және шығындарды басқарып отыру үшін, аусым немесе әр тәуліктің соңында жедел өзіндік құнды есептеп отырудың жаңа тәсілдері пайда болды. Әрі оны цех бойынша ғана емес, әрбір бригада бойынша жүргізуге болатындықтан, бұл цехтың өндірістік үрдісін толық басқарып отыру үшін қажет.
Калькуляциялаудың негіздері
Өндірістік - шаруашылықты қызметін тек қана фирма бойынша басқару және бағаны негізді түрде анықтау үшін ғана емес. Шығындарды бөлімшелер, өнімдердің түрі және әрбір өнімнің бірлігі бойынша да анықтау, яғни өнімнің өзіндік құнын есептей білу керек.
Калькуляциялау бухгалтерлік есеп тәсілінің негізгі элементі болып табылады.
Калькуляциялау өндіріске жұмсалатын шығындардың есебін және өнімді сагуга жұмсалатын шығындардың есебін жүргізумен, шығындар элементтері мен жекеленген калькуляциялық баптардың шығындарын топтастырумен тығыз байланысты.
Өндірістік өнімдердің шығыны, шығындарды топтау және жоспарлау мен есеп жүргізу кезінде бағалау. Сондай-ақ өнім, жұмыс, қызмет бірлігінің және аяқталмаған өндірістің өзіндік құнын есептеу кезінде, калькуляциялаудың мәні арнайы экономикалық пән ретінде қарастырылады.
Калькуляция ұғымы өнім, жұмыс, қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу бойынша жалпы экономикалық есептер жүйесінің бөлінбейтін құрамдас бөлігі.
Өнім немесе жартылай фабрикат бірлігінің, нысан бойын - ша барлық өндірістік өнімдердің шығындарының есебін немесе жекеленген бұйым түрлерінің өзіндік құнын анықтау жөніндегі есептерді жүргізу калькуляциялау болып табылады.
Калькуляциялау жіктеледі
жасау мерзімі бойынша;
шығындардың құрамы бойынша;
қамтылатын компаниялар бойынша.
Жасалу мерзіміне қарай калькуляциялау алдын ала және соңғы деп екіге бөлінеді.
Алдын ала калькуляциялау өнім өндіру басталмай тұрып жасалады және ол өндіруге қажетті шығындардың ең төменгі мөлшерін сипаттайды. Олардың қатарына жоспарлық, сметалық (жобалық), провизорлық және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлық калькуляция өнім (жұмыс, қызмет) бірлігіне жұмсалатын шығындардың рұқсат етілген шекті мөлшерін көрсетеді. Оны жоспарлы кезеңде материалдарды, еңбек ақыны және басқа да шығындарды, өндірісті заманауи тұрғыдан ұйымдастыра отырып, ең соңғы жаңа технологияларды енгізу кезіндегі прогрессивтік нормаларға сай анықтайды.
Жобалық сметалық өзіндік құн жоспарлық калькуляцияның бір түрі және оны негізінен жаңадан өндірілетін өнімдер, жаңадан жобаланған жұмыстар мен қызмет түрлері бойынша жасайды [9].
Нормативтік калькуляция ағымдағы жоспарлық калькуляциялаудың бір түрі болып саналады. ІІІығындардың есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда фирмалар нормативтік тәсілдерді қолданады. Негізінен шығындар бойынша қол жеткізілген деңгей белгіленген ағымдық норма болып табылады.
Соңғы калькуляция өнім шығарылғаннан кейін өндірістік шығындар есебінің мәліметтері бойынша жасалады. Ол нақты жұмсалған шығындарды көрсетеді. Ондай калькуляцияның қатарына нақты (есептік калькуляция) және провизорлық калькуляция жатады. Өнімнің өзіндік құнының есептік калькуляциясы әртүрлі себептерге, айталық өндіріске қатысты. Мысалы өнім өндіру жоспарын артығымен орындау, шығындардың жекеленген түрлері бойынша үнемдеу немесе артық жұмсалуына байланысты нақты жұмсалған шығындардың негізінде жасалады.
Сурет 2 - Калькуляция түрлері
Ескерту: дереккөз [9]
Неме - се оған материалдардың, амортизациялық нормалардың, электр қуатының, жылудың, газдың, судың және т.б. бағаларының өзгеруі әсер етеді. Калькуляция нақты шығындар туралы есептік мәліметтердің неігізінде есептеледі.
Провизорлық болжамды өзіндік құн тоғыз айдың ішінде өнім өндіруге жұмсалған нақты шығындар мен өндірілген өнімнің көлеміне сәйкес. Олардың төртінші тоқсанда өндірілетін көлемі мен жұмсалатын шығындарын алдын ала есептей отырып анықгалады. Аталған калькуляция іуралы мэлімет есепті жылы өнім өндірудің алдын ала нәтижелерін анықтау үшін пайдаланылады.
Цехтық өзіндік құнныц калькуляциясы өнім өндіру бірлігінің жекеленген цехтық шығындарын есептеп қалыптастыруға мүмкіндік жасайды. Цехтық калькуляцияга тек қана цехтың қызметіне байланысты шығындар ғана қосылады.
Өндірістік өзіндік құнның калькуляциясы өнім өндіруге жұмсалған барлық шығындарды көрсетеді. Ол өндіріс бойынша тұтастай алғанда жекеленген нақты өнім түрінің өзіндік құнын есепітеу үшін жасалады.
Толық өзіндік құнның калькуляциясына өнім өндіруге жұмсалған шығындардан басқа, сатуға жұмсалған шығындар да кіреді. Ол өнімді сату кезіндегі қаржылық нәтиже мен өндірістіц найдалылық деңгейін есептеу үшін қолданылады. [10].
Қамтитын өндірістік көлеміне қарай калькуляция жекеленген, фирмалық және салалық деп үшке бөлінеді. Жекеленген калькуляция жеке, нақты өндірістік өнімнің өзіндік құнын есептеу үшін жасалады.
Бірлестік, комбинат, фирма, холдингке кіретін өндіріс шығындарына сәйкес өнімнің жеке түрлері бойынша өзіндік құнды есептеу үшін фирмалық калькуляция жасалады.
Салалық калькуляция бұл өндіріске және өнімдердің жеке түрлеріне сатуға жұмсалған жиынтық шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын есептеу. Оны республиканың және облыстың мемлекеттік, ұжымдық өндірістері бойынша жеке-жеке жасайды.
Калькуляция жасау кезінде шығындар есебінің нысандары мен өнімнің өзіндік құны есептелетін нысандарды дұрыс белгілеу маңызды болып саналады. Фирма өндірістік шығындардың аналиткалық есебін жүргізетін нысандар, шығындар есебінің нысандары болып табылады. Ал фирма калькуляция жасайтын өнімдердің, жұмыстардың және қызметтердің түрлері калькуляциялау нысандары болып саналады.
1.3 Ауылшаруашылығында өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар түрлері және классификациясы
Бухгалтерлік есепте шығындарды әр түрлі жіктеу белгілі, олар бухгалтерлік есеп, есептеу, есеп беру және басқа мақсаттарда қолданылады.
Технологиялық процеске байланысты негізгі және үстеме шығыстар бөлінеді. Біріншісі процеске тікелей қатысы бар нәрсені, мысалы, материалдардың құнын қамтиды. Жалпы өндіріске және жалпы шаруашылық қажеттіліктерге қолданылатын материалдар негізгі емес және шот-фактуралар ретінде танылады.
Дайын өнімді өндіру көлеміне байланысты шығындар өзгермелі және тұрақты болып бөлінеді. Біріншісінің мөлшері өндіріс көлеміне тікелей пропорционал, бірақ шығарылатын өнім бірлігіне олар тұрақты болып келеді. Екіншілері өндіріс көлемінің өзгеруімен тұрақты, бірақ шығарылатын өнім бірлігімен оған кері пропорционал. Мысалы, амортизация өндіріс көлеміне байланысты өзгермейді, сондықтан дайын өнім шығару қаншалықты көп болса, өзіндік құн құрылымындағы негізгі шығындардың үлесі азаяды [11].
Өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнына қосу әдісіне сәйкес тікелей және жанама шығындар бөлінеді. Тікелей өнімнің белгілі бір түріне тікелей жатқызылуы мүмкін, өйткені ол тек оны өндірумен байланысты. Жанама өнімдер бірнеше түрін шығарумен байланысты, сондықтан олар есеп саясаты туралы бұйрыққа сәйкес таңдалған кез келген базаға пропорционалды түрде бөлінеді. Мысалы, негізгі материалдар әр жеке өнімнің бөлігі болып табылады, сондықтан оларды тұтыну тікелей деп танылады, осы өнімді өндірген жұмысшының жалақысы тікелей деп саналады. Көптеген кәсіпорынның өнімдері жанама шығындар болып саналады. Өйткені бұл шығындарды өнімнің әрбір жеке түрімен тек жанама түрде осындай шығындарды дайын өнім түрлері арасында шартты түрде бөлу арқылы байланыстыруға болады.
Олардың құрамындағы тікелей шығындар негізгі және ауыспалыларға өте жақын, бірақ олармен бірдей емес, өйткені жанама шығындар көбінесе үстеме және тұрақты болып келеді. Қазақстан Республикасының Салық кодексінің 25-ші бөлімі Пайдаға салынатын салық, оларды өндіруге және сатуға тікелей және жанама деп бөлуді қарастырады. Алайда, бұл бухгалтерлік есеп әдісі емес (шығындарды өнімнің белгілі бір түрлерінің өзіндік құнына қосу әдісіне байланысты), бірақ шығындарды шығын элементтері бойынша бөлу болып табылады [11].
Өндірістік процесстегі функциялар бойынша: белгілі бір функцияларды орындаумен байланысты өндірістік процестерді басқару (өндіріс, басқару, коммерциялық). Алайда оларды саралау әлдеқайда көп болуы мүмкін, мысалы, жеткізу, маркетинг функциялары және т.б. Шығындарды есепке алудың заманауи бағыттарының бірі ABС әдісі функцияны (жұмыс, жұмыс) шығындар объектісі ретінде қарастырады.
Жоспарлау мүмкін болған кезде олар жоспарланған шығыстарды, яғни алдын-ала қарастырылуы мүмкін және жоспарланбаған, күтпеген, мүмкін емес себептерден туындаған шығындарды бөледі. Соңғылары шығындарға емес, шығындарға қатысты. Мүмкін болса, нормативті шығындар стандартталған және стандартталмаған болып бөлінеді. Бұл жағдайда, өндіріс басталғанға дейін, барлық болашақ шығындар алдын-ала жоспарланған нормалар негізінде есепке алынады. Экономикалық процестің өзінде тек пайда болатын ауытқулар жазылады. Жіктеуге мұндай тәсіл стандартты шығынның (нормативтік есепке алудың) негізі болып табылады. Бұл материалдық ресурстар қорын оңтайландыруға мүмкіндік береді; жасырын резервтерді анықтайды; экономикалық циклдердегі үрдістерді талдауда салыстырмалылықты қамтамасыз етеді. Көрсетілген стандарттардан ауытқу себебін тез ашуға және басқарушылық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді; кәсіпорын қызметкерлерінің жұмысын ынталандырады.
Бір элементті және күрделі шығындардың құрамы. Біріншісі шығындардың біртектес түрі (бір элемент) материалдар, жалақы, соңғысы бірнеше элементтерден тұрады (жалпы өндіріс, жалпы шығындар).
Шығу орындарында шығындар шеберханалармен, учаскелермен, шығындар орталықтарымен ерекшеленеді. Соңғы жылдары бұл классификация жауапкершілік орталықтары, яғни шығындарға жауапты адамдар үшін шығындарды есепке алу түрінде күшті дамуға ие болды [12].
Есепті кезеңге қатысты ағымдағы есепті кезеңге және болашақ кезеңдерге байланысты шығыстар бөлінеді.
Өнімнің өзіндік құнының шығындары өзінің құрамы жағынан және экономикалық қатынасы, өнімдерді өндіру мен іске асыруы сан алуан түрде болып келеді. Мұның өзі оларды классификациялау қажеттілігін сұрайды.
Шығындарды классикациялау арқылы ең дұрыс жоспарлауды, есептеуді және оларды талдауды ұйымдастыруға мүмкіндік жасайды және осының негізінде өнімнің өзіндік құнын азайтудың резервін табуға көмектеседі.
Шығындардың негізгі топтастырылуы экономикалық элементтер мен шығын баптары бойынша болады. Бұлай болатын себебі осы топтастру негізінде маңызды құжаттар жасалады: өндіріске кеткен шығын сметасы және жеке өнімдер бойынша өзіндік құн калькуляциялары.
Өнімдердің өзіндік құнының (жұмыс, қызмет) шығындары, олардың экономикалық мазмұнына сәйкес (ненің және оның өзіндік құнға қандай көлемде енуі) мынадай экономикалық элементтер бойынша топталады:
материалдық шығындар (қайтып келген қалдықтар құнын шығарғаннан кейінгі);
еңбек ақыға төлеу шығыны;
әлеуметтік қажеттіліктерге аудару;
негізгі қорлардың амортизациясы;
басқадай шығындар.
Материалдық шығындар элементінде құндар көрсетіледі:
өнімге тікелей кететін, сатып алынған шикізат және материалдар;
өнімді өндіру процесі кезінде пайдаланылған (жұмыс, қызмет), технологиялық процесті қамтамасыз ету үшін және өнімді орау үшін сатып алынған материалдар;
сатылып алынған жартылай өнімдер мен қосалқы заттар;
сырттан сатып алынған отынның барлық түрлері, технологиялық мақсатта шығынға кеткен;
энергияның барлық түрлері (жылу, қысылған ауа, суық, электрлік).
Материалдық ресурстар шығындарынан, енімнің өзіндік құнына енгізілген - қайтып келген қалдықтар құны шығарылып тасталады.
Қайтып келген қалдықтар бұл шикі заттардың, материалдардың, жартылай фабрикаттардың және басқадай материалдық ресурстардың түрлерінің қалдықтары. Бұлар өнімді өндіру процесінде жартылай және толықтай өзінің тұтынушылық қасиетін - бастапқы ресурс ретінде жоғалтқандар. Қайтып келген қалдықтар толық бағамен бағалануы, егер оны басқа жаққа толыққанды шикізат ретінде пайдалану үшін сатқан жағдайда. Қалдықты арзан бағамен бағалау егер осы кәсіпорны оны негізгі өндіріске пайдаланған жағдайда. Бірақ оған тағы да шығындарды көп жұмсаған болса, егер қалдықты тұрмысқа кем түрде пайдаланатын және шаруашылыққа қажетті болған заттарды дайындағанда немесе басқа жаққа сатқанда [13].
Еңбекке ақы төлеу шығындары элементінде, кәсіпорны жұмыскерлерінің нақты істеген (орындаған) жұмыстарына шығарылған өніміне қарай, тарифтік төлеммен, лауазымдық ақыларын төлеуге кеткен шығындар көрсетіледі. Мұнда сонымен бірге, жұмысшы мен қызметкерлерге істеген еңбегінің жемістілігіне төленетін сыйлық ақылар, орнын өтеуге төленетіндер және басқалар есептеледі.
Ауылшаруашылық өнімнің (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) өндірісі мен сатылуына байланысты шығындар өндіріс (жұмыс, қызмет) құнын жоспарлау, есепке алу және есептеу кезінде келесі шығындар бойынша топтастырылады:
Кесте 1 - Аулшаруашылқ өнімдерін өзіндік құнына кіретін шығындардың классификациясы
№
Классификации белгілері
Классификациялау элеменнтері
1
Экономикалық элемент
Материалдық шығындар:
Еңбекке ақы төлеу шығындары
Әлеуметтік сақтандыру жарналары
Амортизация
Басқа шығындар
2
Калькуляциалық
статья
өндірісте қолданылатын материалдық ресурстар:
тұқым және отырғызу материалы; тыңайтқыштар;
өсімдіктерді қорғау құралдары және жануарлар;
жем; өңдеуге арналған шикізат; мұнай өнімдері; Технологиялық мақсаттар үшін отын мен энергия;
үшінші тараптардың жұмысы мен қызметтері
Әлеуметтік төлемдер; Амортизация; Басқа шығындар; Жалпы өндірістік шығындар
3
Өндіріс процесіне қатынасы
Еңбек шығындары; еңбек құны;
тірі жұмыс күшінің құны
4
Өзіндік құнға қосылу әдісі
тікелей, өнімнің өзіндік құнына қатысты
өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнына жатқызылған жанама (белгіленген базаға сәйкес)
5
Шығындардың құрамы
қарапайым (синглтон), шығындардың бір элементінен тұрады
бірнеше шығын элементтерінен тұратын біріктірілген (кешенді)
6
Техникалық-экономикалық мазмұны
Негізгі; үстеме шығындар (өндірісті ұстау және басқару шығындары)
7
Өнім көлеміне тәуелділік
Айнымалылар; Шартты тұрақты
8
Айналым заттары
Айналым көлемінің логистикалық және өндіріс шығындары сату шығындары айналым аясындағы шығындар
9
Пайда болу жиілігі
Бір реттік; Ағымдағы; Мерзімді
10
Жоспарлау
Жоспарланған; жоспарланбаған
11
Нормативтік қамту
Қалыпқа келтірілген; Стандартты емес
Ескерту: дереккөз [13]
Шығындарды статья бойынша топтастыру белгілі бір өнім түріне (жұмыс, қызмет) шығындардың өндірістік элементтерін анықтауға, іске асыруға мүмкіндік береді. Ресурстарды пайдалануды бақылау, жоспарлау, процестің әртүрлі компоненттерін қосу процесін үйлестіру. Өндірісте өнімнің (орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің) түрлері бойынша өнімнің өзіндік құнын есептеуді қамтамасыз ету үшін өндіріс шығындарының сандық және сапалық сипаттамалары туралы толық ақпарат береді.
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫНА КАЛЬКУЛЯЦИЯ ЖАСАУ
2.1 Тт ЖШС-нің технико - экономикалықкөрсеткіштерін талдау
Тт ЖШС 2015 жылы құрылған. Ұыйм заманауй аграрлық-өнеркәсіптік кәсіпорын қатарына жатады. Ұйым ауыл шаруашылық өнімдерін өсірумен айналысыады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік 2015 жылдың 12 мамырында Алматы обылысының Басқару юстициясында тіркелген. Серіктестіктің Жарғылық капиталы 110 600 000 теңгені құрайды. Тіркелген уақытта 30 600 000 теңге құйылды. Ұйымда 30 қызыметкер жұмыс атқарады.
Тт ЖШС-нің негізгі қызметтеріне:
Жабық топырақта көкөніс өсіру;
Ашық танапта мал азығын өндіру;
Мал шаруашылығы;
Мал шаруашылығы өнімдерін өңдеу;
Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өңдеу;
Ұйымның қаржылық есебін қарайтын болсақ, Өткізілген өнімнен түскен түсім 2017 жылы 210,5 млн.теңге, 2018 жылы 257,79 млн. теңге, ал 2019 жылы 352,985 млн. теңгені құрады. Демек 95,195 млн. теңгеге өскенін көріп отырмыз. Мұның себептері ретінде ұйым 2019 жылы нарыққа өнімнің жаңа түрлерінің пайда болуы, өзіндік құнның төмендеуі, сонымен қатар өнім сапасы жақсарып, сату көлемінің көбею.
Сурет 3 - Тт ЖШС Ауыл шаруашылығы өнімдерінен түскен пайда
Ескерту:автормен құрастырылған
Ұйымның бухгалтерлік есептілік негізінде актив пен оның құрылу көздерін талдау жасау төмендегі кестеде көрсетілген.
Кесте 2 - Тт ЖШС-нің бухгалтерлік балансына талдау, мың тенге
Көрсеткіштер
Жылдар
20192018
20192017
2017
2018
2019
+-
%
+-
%
Қысқа мерзімді активтер
60797,6
118548
138287
19738,9
14,2
77489,3
127,4
қорлар
13029
54322
52611,4
-1710,6
-3,2
39582,4
303,8
дебиторлық берешек
45864
59921
80625,5
20704,5
25,6
34761,5
75,7
ақша
54,3
2047
3486
1439
41,2
3431,7
6319,8
өзге активтер
1850,4
2258
1564
-694
-44,3
-286,4
-15,4
Ұзақ мерзімді активтер
28677,3
29387
32465,5
3078,5
9,4
3788,2
13,2
негізгі құралдар
28614,3
29324
31250
1926
6,1
2635,7
9,2
материалды емес активтер
63
63
1215,5
1152,5
94,8
1152,5
1829,3
Актив, барлығы
92516,5
159523
165962
6439
3,87
73445,5
79,3
Қысқа мерзімді міндеттемелер
41654
38725,5
62085,2
23359,7
37,6
20431,2
49
кредиторлық берешек
41654
38725,5
62085,2
23359,7
37,6
20431,2
49
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
6000
44153
17816,5
-26336,5
-147,8
11816,5
196,9
Капитал
55354,5
99017,5
110239
11221,5
10,1
54884,5
99,1
жарғы капитал
36200
36200
36200
0
0
0
0
резервтер
615,5
41365,5
35426
-5939,5
-16,7
34810,5
5655,6
өткен жылдағы бөлінбеген пайда
18539
21452
38613
17161
44,4
20074
108,2
Пассив, барлығы
9216,5
214564
184615
4786
4.3
68052,5
76,4
Ескерту: автормен құрастырылған
2017-2019 жылдар аралығында ұйымның активтері 79,3%-ға артқанын көруге болады, оның жалпы құны 165962 мың теңгеге жетті. Ал алдыңғы жылмен салыстырғанды 3,87%-ға артқан. Бұдан ұйымның жұмысының өңтайланғанын және алға дамуын байқауға болады. Яғыны өндірілген өнімнің өзіндік құнын азайту арқылы пайданы ұлғайтып отыр. 2017 жылы өндіріс көлемі 2018 жылмен салыстырғанда 142000 тоннаға өскен 5% артық, 2018 жылмен салыстырғанда 2019 жылы өндірілген өнім 265000 тоннаға артты. Бұндай жоғары көрсеткіштер сапалы өніммен өндірістік шығындарды азйтудың нәтижесі. Арттырылған өнім ақша қаражаттарын 54,3 мың тенгеде 3486 мың тенгеге дейін өсіруге мүмкіндік берді. Ұйымның айналым капиталы 2017-2019 жылдар аралығында 127%-ға артып, 138287 мың теңгені құрады.
2019 жылы ұзақмерзімді активтер баланысы 32465,5 мың теңгеге жетті, алдыңғы 2018 жылмен салыстырғанда 9,5%-ға артты, өйткені жаңа өндірісті бастауға қаржаттар жұмсалды. 2019 жылы қысқа мерзімді міндеттемелер мөлшері (кридиторлық берешектер) 37,6%-ға артты. Қысқа мерзімді міндеттемелер 49%-ға өскендігін көрсетіп отыр. Ұйымның ұзақ мерзімді міндеттемелерінің көрсеткіші 2019 жылы 147%-ға төмендеді.
Сурет 4 - Тт ЖШС бухгалтерлік баланс активі мен пассивтің құрылымы, %
Ескерту: автормен құрастырылған
Активті жұмылдыру коэффициентін соңғы екі жылмен салыстыратын болсақ, оның көлемі 2019 жылы 68,9%-ды көрсетіп 2017 және 2018 жылғы ауытқу 12,5%-ға өсті. 2018 жыл мен 2019 жылы ауытқу 0,3%-ға азайғандығын көрсетті. Ағымдағы және ұзақмерзімді активтер ара-қатынасының коэффициенті 0,032 пайызға төмендеді.
Кесте 3 - Актив жағдайы мен тиімді орналасуын сипаттайтын салыстырмалы көрсеткіштер деңгейі, мың тенге
Көрсеткіштер
Мерзім аяғында
Ауытқу 2018-2017
Ауытқу 2019-2018
2017 ж.
2018 ж.
2019 ж.
1) Активті жұмылдыру коэффициенті
56,7
69,2
68,9
12,5
-0,3
2. Ағымдағы және ұзақмерзімді активтер ара-қатынасының коэффициенті, %
1,948
5,368
5,336
3,42
-0,032
3) Нақты актив құнының коэффициенті
48,9
53,9
46,8
4
-6,2
4) Дебиторлық берешек коэффициенті:
а) жалпы актив құнында, %
б) ағымдағы активте
38,2
74,1
32,2
57,8
40,3
65,1
-6
-16,3
8,1
7,3
Ескерту: [19] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Нақты актив құнының коэффициентін соңғы екі жылдың яғыни 2017-2018 жылдар көрсеткішімен салыстыратын болсақ бұл көрсеткіш 4%-ға артып, 2018 және 2019-жылдарда 6,2%-ға азайған. 2018-2019 жылғы ауытқу дебиторлық берешек коэффициентің жалпы актив құны бойынша 8,1 %-ға, ағымдағы актив бойынша 7,3%-ға жоғарлады. Ал 2019 жылы бұл көрсеткіш 6%-ға, сәйкесінше 16,3%-ға азайды. Дебиторлық берешектің бұлай ауытқуы ұйымның активтеріне оң әсер береді.
Активті жұмылдыру коэффициентін есептептеу аутқу себебі, кидиторлық берешектермен есеп айырсу болып табылады.
Ағымдағы актив үлесінің ұлғайуы ұйымның активтерінде оң көрініс табады, демек айналым капиталы көбейеді.
2018 жылы ұйымның активтерінің артуы 74254,6 мың теңгені құрады, 2019 жылы - 4678 мың теңгеге артты. Жеке капиталдың артуымен түсіндіріледі. Ұйымның есебіне талдау жасаған кезде негізігі қаражат есбіндегі ұзақ мерзімді активтердің тиімді пайдаланылуын қадағалау қажет.
Бухгалтерлік баланыста критдиторлық міндеттемелердің көлемі 2017 жылы - 37,4%-ды, 2018 жылы 36,3%-ды көрсетті, 2019 жылы жалпы қарыз 33%-ға дейін төмендеді. Ұзақмерзімді міндеттеменің көлемі 16376,5 мың теңгеге азайды.
Кесте 4 - Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері
Атауы
Жылдар
Құрылым өзгерісі
2017
2018
2019
20182017
20192018
Тәуелсіздік коэффициенті
0,469
0,474
0,495
0,005
0,021
Қаржыландыру коэффициенті
1,118
1,125
1,254
0,007
0,129
Меншікті және заемдық қаражаты ара қатынасының коэффициенті
0,780
0,776
0,713
-0,004
-0,063
Инвестиция коэффициенті
1,661
2,938
3,171
1,277
1,894
Тәуелділік коэффициенті
0,41
0,403
0,379
-0,007
-0,024
Ескерту: [19] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Тәуелсіздік коэффициенті 2018 жылы бұл көрсеткіш -0,474-ке тең болса, 2019 жылы 0,021-ға өсіп 0,495 құрады. Осыдан меншікті капиталдың кәсіпорын активтерін қалыптастыру көзінің жалпы көлеміндегі үлесі аз мөлшерде, дегенмен өсу тенденциясы бар. Тәуелділік коэффициенті 2018 жылы 0,403 болса, 2019 жылы 0,024-ке кеміп, 0,379 құрады. 2018 жылы кәсіпорын қарыз қаражаттарының жиынтық капиталдағы үлесі жоғары деңгейде болса, ал 2019 жылы кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржыландырудың сыртқы көздеріне тәуелділігі 30 пайызға азайған.
Ұйымның қаржылық жағдайы оң көрсеткіштерге ие, ол қаржылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz