Сөйлем мүшелері - сөйлемнің ішкі бөліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І тарау. Сөйлем мүшелері – синтаксистің зерттеу нысаны
1.1. Синтаксис туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Сөйлем, сөйлем мүшелері туралы жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... 54
ІІ тарау. Орта мектепте сөйлем мүшелерін оқытудағы әдістеме
2.1 Орта мектепте сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі
және
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Сөйлем мүшелерін оқытуда қолданылатын тестік тапсырмалар
... ... ... .37
2.3 Сөйлем мүшелерін оқытуда көрнекі және техникалық құралдарды қолдану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .46
КІРІСПЕ
Мектеп жасында оқушылардың қарым-қатынас жасау дағдыларының, сөйлеу
мәдениетінің, сауатты жазу мен дұрыс сөйлеудің негізгі фундаменталды
білімдері қалыптасады. Синтаксис саласы қазақ тіл білімі салаларында ең
күрделі және басқа салалармен тығыз байланыста болып келетін сала. Сол
себепті диплом жұмысының Орта мектепте сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі
деген тақырыбы осы тұрғыда өзекті болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Орта мектепте сөйлем мүшесін оқыту әдістемесі
әлі өзінің жоғары сатысына жете қоймады. Жүйелі түрде қарастыруды,
талқылауды қажет ететін мәселелер көп.
Оқушы орта мектеп қабырғасында жүріп, сөйлемдердің жасалу жолын,
тәртібін, мағынасын ұғынып үлгеруі қажет. Ол ертең мектеп бітірген соң,
мүлдем қазақ тілі пәнінің грамматикасына жоламауы мүмкін. Әлбетте,
бастауыш, баяндауыш деген терминдік атауларды да ұмытуы мүмкін. Бірақ
сөйлемді дұрыс құра білуі, әр сөзіне немесе сөз тіркесіне дұрыс сұрақ
қойып, ойын жүйелі түрде жинақтап айта білуі, жеткізе білуі қазіргі уақытта
өте өзекті мәселелердің бірі.
Сөйлем мүшелері – (бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш,
пысықтауыш) синтаксистің маңызды мәселелерінің бірі. Синтаксистік анализ
жасағанда басты рөлді атқаратын – сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелері.
Сол себепті сөйлем мүшелерін үйретуде қазіргі заманда қандай әдіс-тәсілдер
пайдаланылуда? Ол әдістердің қандай ұтымды жақтары бар? деген сұрақтар
өзінен өзі пайда болмақ. Демек, ұстаздың шәкіртке үйрету әдістемесінде,
қолданатын әдіс-тәсілінде көп мән бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесінде,
сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерін үйретуде қолданылатын жаңа әдіс-
тәсілдерді белгілеу дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа
қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
а) Синтаксисті оқыту мәселесін қарастыру;
ә) Орта мектепте сөйлем мүшелерін оқытуда әдістеме мен әдістерді
саралау;
б) Сөйлем мүшелерін оқытуда, меңгертуде қолданылатын әдіс-тәсілдердің
бірі – тесттік жұмысты қарастыру;
в) Сөйлем мүшелерін оқытуда көрнекі және техникалық құралдарды
пайдалану жолдары.
Зерттеудің нысанасы мен пәні. Зерттеу жұмысының нысанына орта
мектептегі қазақ тілі пәнінің 8-сыныпқа арналған оқыту бағдарламасы алынды.
Сөйлем мүшелерінің құрылымдық және мағыналық, функционалдық түрлері туралы
сөз қозғалды. Сонымен қатар сөйлем мүшелерін оқытудағы негізгі әдіс-
тәсілдер қарастырылды.
Зерттеу материалдары. Зерттеу жұмысында орта мектеп бағдарламасы
аясындағы 8-сыныптарға арналған қызық тілі оқулықтары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау, саралау және
жалпылау тәрізді жалпы ғылыми әдістер және синтаксистік талдау, тілдік
аналогия жасау, тілдік модельдеу әдісі сияқты лингвистиканың өзіндік
әдістері мен тәсілдері қолданылады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан,
сонымен бірге пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Синтаксис туралы жалпы түсінік
Қандай да бір сөйлемдегі сөйлем мүшелері өзара байланысып, толыққанды
бір мағына беруі тікелей синтаксис саласымен байланысты. Осыдан, сөйлем
мүшелері – синтаксистің негізгі зерттеу нысаны деп нық айта аламыз.
Синтаксис грек тілінің suntaxis, Қазақ тілінде бірігу, қосақталу,
құрылым деген мағыналаоды білдіретін сөзінен шыққан. Синтаксис -
грамматиканың морфология сияқты өзекті салаларының бірі. Тіл білімінде
синтаксис ең жоғары ярус болып есептеледі. Өйткені фонетика мен
лексикология, морфология бойынша оқылған тіл туралы мәліметтердің барлығы
жинақталып, тілдің қатынас құралы ретінде қызмет етуіне тек синтаксис
арқылы ғана жүзеге асады. Синтаксистік нысандар мынадай бірліктерден
тұрады:
1) сөз және оның тұлғасы;
2) сөз тіркесі;
3) жай сөйлем;
4) құрмалас сөйлем;
5) мәтін.
Бұл бірліктер синтаксистің ең негізгі белгілері болып есептеледі, синтаксис
жүйесін осы бірліктердің жүйесі деп үйренеміз.
Синтаксистік бірліктер жүйесі бірліктер құрамындағы сөз, сөз
тұлғаларының өзара байланысу жүйесімен тікелей байланысты. Мысалы, сөз
тіркесі бірлігінің құрамына енетін сөз, сөздер мағына жағынан және форма
жағынан байланысады. Мағына жағынан дейтініміз барлық сөз қандай формаға
қойсаң да бір-бірімен байланыса береді деуге болмайды. Мысалы: шөп сөзі,
оның мағынасы шап, жина сөздерімен тіркессе, оқы, сөйле сияқты сөздермен
мағыналық үйлесімі жоқ, сондықтан тіркеспейді де. Сондай-ақ сөздердің форма
жағынан байланысуында да қалыптасқан жүйе бар. Мысалы: барыс, табыс, жатыс,
шығыс, көмектес септігі жалғауындағы сөздер салт және сабақты етістіктермен
байланысса, ілік септігіндегі сөздер тек тәуелденген зат есіммен ғана
тіркеседі. Міне, мұндай қалыптасқан жағдайлар синтаксис бірліктерінің
байланыс жүйесін көрсетеді.
Синтаксистік элементтердің арасындағы байланыс синтаксистік мағына
тудырады. Ал синтаксистік мағына синтаксистік бірліктердің басты белгісі,
өйткені ол сөйлеуші мен жазушы ойының тіл арқылы берілген көрінісі болып
табылады. Осыдан келіп ойлау мен тілдің, логика мен синтаксистің өзара
тығыз қарым-қатынасы айқындалады.
Синтаксистік қатынастардың предикативті және предикативті емес
(бейпредикативті) болып келетінін ұмытпау керек. Предикативтік қатынас -
бастауыш пен баяндауыштың тіркесі (бастауыштық-баяндауыштық), ол сөйлемнің
белгісі ретінде көзге түседі, ал предикативтік емес қатынас - сөз
тіркесіне тән белгі. Бұдан сөйлем мен сөз тіркесінің принципті айырмашылығы
көрінеді.
Сөйтіп, синтаксис грамматикалық ілім ретінде мынадай салаларды
құрайды:
1) сөз және оның тұлғасының синтаксисі;
2) сөз тіркесінің синтаксисі;
3) сөйлем синтаксисі;
4) мәтін синтаксисі.
Сөз және оның тұлғасының синтаксисі - белгілі бір тұлғадағы толық
мағыналы сөздің өзі сияқты басқа бір сөзді бағындыра алатын қасиеттерін,
олардың сөз тіркесі мен сөйлемнің сыңары не мүшесі бола алу заңдылықтарын
зерттейді.
Сөз тіркесі синтаксисі - сөздердің өзара тіркесу қабілеттілігін,
тіркесу тәсілдері мен формаларын, сөз тіркесінің құрамын, олардың түрлерін
қарастырады.
Сөйлем синтаксисі - сөйлемнің құрылу принциптерін, сөйлемнің құрамын,
олардың түрлерін қарастырады.
Мәтін синтаксисі - жеке сөйлемдерге қарағанда, өзінің тұтастығымен
ойдың өрбуін, дамуын анағұрлым тереңінен көрсете алатын, мағыналық әрі
синтаксистік жағынан байланысқан сөйлемдер тобын, олардың құрамын,
байланысу заңдылықтарын, түрлерін қарастырады.
1.2 Сөйлем, сөйлем мүшелері туралы жалпы сипаттама
Осы уақытқа дейін біз тіл білімінің фонетика, лексика, морфология
салаларынан не үйренсек, соның бәрі сөйлем үшін қажет материал болмақ,
өйткені адамзат өзінің ойын, көзқарасын тек қана сөйлем арқылы білдіреді.
Тілдің қажеттілігі де осында. Сөйлем қашанда пікір алысу, қарым-қатынас
құралы. Жеке сөздер өзара грамматикалық байланысқа түсіп, сөйлем құрайды.
Сөз, сөз тіркесі - сөйлем үшін материал.
Демек, сөйлем - ең басты тілдік бірліктердің бірі, толық, тиянақты
аяқталған ойдың көрсеткіші. Мысалы: Осыдан соң барлық үлкендер қауырт
көтеріліп, шығып кетті (М.Әуезов). Сөйлемде бірнеше адамның тез көтерілуі,
шығып кетуі туралы сөз болып, белгілі бір ой, синтаксистік бірлік
көрсетіліп отыр. Сөйлем құрылымдық үлгісі бар синтаксистік бірлік, яғни
онда бастауыштық-баяндауыштық құрылымдық үлгі болады. Бұл синтаксистік
басқа конструкцияларға емес, сөйлемге тән құрылым. Мысалы, сөйлем: Жер
жыртылды; сөз тіркесі: жер жырту (Бірінші мысалда бірдеме жайында хабар
беріледі, Екінші мысалда сөз тіркесі бірдемені атау үшін құрастырылған).
Орыс тіл білімінде сөйлемге оны ұйымдастырушы негізгі белгілеріне
орай, соның негізінде анықтамалар ұсынылып келеді. В. В. Виноградов: Сөйлем
- ойды қалыптастыратын, білдіретін және хабарлайтын бірден-біл
(Виноградов В. В. Исследования по русской грамматике. М., 1975, 74-6.).
Сонымен бірге сөйлемнің құрылымдық белгісіне назар аударатын анықтамалар да
кездеседі: Предложение – это такая синтаксическая единица, которая включает
в себе социативно-предикативную или нулевую предикативную связь (Мухин А.
М. Структура предложений и их модели. Ленинград, 1988, 21-б.). Қазақ тіл
білімінде сөйлемге мынадай анықтама
беріледі: Предикатық қатынас негізінде біршама аяқталған ойды білдіретін
тиянақты сөздер тізбегін сөйлем дейміз (М. Балақаев). Кейбір ғалымдардың
көрсетуінше, мұндай анықтамалар сөйлемнің ойдың фактісі ғана емес, тіл
фактісі екенін ашып көрсете алмайды. Сөйлемге соңғы уақытта мынадай да
анықтама ұсынылып жүр: Шындық болмыстың белгілі бір сапасы мен сол сапаға
сөйлеушінің қатысын сипаттаушы ойды білдіретін, біртұтас дербестігі бар бір
сөзді немесе сөздердің тіркесін сөйлем дейміз.
2. Сөйлемнің негізгі белгілері туралы ғалымдар арасында түрліше
пікірлер бар. Дегенмен солардың барлығы айналып
келгенде, предикативтілік, модальділік және интонация үшеуінің төңірегінде
өрбиді. Сайып келгенде, сөйлемнің негізгі белгісі ретінде предикативтілікті
де, модальділікті де (айтылған ойға субъективті көзқарасын білдіруі)
интонацияны да бірдей жатқызған орынды болмақ.
Сондай-ақ, мынаны да ескерген жөн: сөйлем бүкіл тілдік категорияларды
әз бойына. жинақтай келе, өзіндік үлкен екі қасиетімен дараланады, олар: 1)
сөйлемнің негізін құрайтын элемент - бастауыш пен баяндауыш екендігі, осы
екеуінің арқасында ғана оның модальдік қасиеті айқындалады.
Сондықтан да ең алдымен, сөйлемге тән қасиет, ол предикативтілік.
Предикативтілікке жақ, шақ категориялары негіз болады. Осы екеуі арқылы
предикативтілік жүзеге асады. Ал предикативтілік мына үш нәрсенің байланысы
болып табылады: a) субъект-предткат арасындағы байланыс (логикалық аспект);
ә) тема-рема арасындағы байланыс (коммуникативтік аспект: тема - сөйлемдегі
оқиғаның басталу шегі; рема - айтылған хабардың амал-әрекеті); б) бастауыш-
баяндауыш арасындағы байланыс (грамматикалық аспект).
Сөйлемнің бір құрамды, екі құрамды немесе мүшеленбейтін түрлері
болатыны белгілі. Бұларда предикативтілік түрлі деңгейде көрініс алады.
Айталық, екі құрамды сөйлемдерде предикативтілік нақты, бір құрамды
сөйлемдерде предикативтілік жартылай мүшеленбейтін сөйлемдерде
предикативтілік болмайды. Бұған қарағанда, предикативтілік бастауыш пен
баяндауыш арасындағы таза грамматикалық құбылыс.
Сөйлемнің модальділік белгісі сөйлем арқылы адамның қуану, шаттану,
еркелету, шошу, ашу-ыза, күдіктену, күшейту, әсерлеу, құптау, жақтырмау
және т. б. қасиеттерінің көрінуімен беріледі. Олардың негізгі көрсеткіштері
рай категориясы, модаль сөздер, демеуліктер және интонация болады.
Модальділік – сөйлем мазмұнының шындыққа қатысын (объективті модальділік:
Ол жақта қыс ерте түседі) және сөйлеушінің сөйлем мазмұнына көзқарасын
(субъективті модальділік: Ол жақта қыс ерте түсетін сияқты) білдіретін
функционалды-семантикалық категория.
Интонация да сөйлемге тән. Сөйлемнің барлық түрінде оның құрылымдық
компоненті ретінде интонация болады. Интонацияның тоны, ұзақтылығы,
интенсивтілігі, тембрі т. б. компоненттерінің қасиеттері сөйлемнің
коммуникативтік, эмоциялық мағынасына үлкен әсер етіп, оны өзгертіп және
түрлі реңкке бояп отырады.
3. Сөйлемнің құрамы дегенде оның типтерінің топтастырылуы және айтылу
мақсатына қарай бөлінетін түрлерін атауға болады. Сөйлемдер әр түрлі
аспектіде қолданылып қызмет атқарады, олар мазмұны жағынан да, тұлға,
құрамы жағынан да түрлі-түрлі болып келеді. Әрине, олар грамматикалық тип
ретінде жұмсалатындықтан, әр қилы сөйлеу мазмұнын зат, құбылыстардың
байланысына негізделген белгілі бір логикалық қатынас ыңғайында,
жалпыланған мағынада білдіреді. Сөйлем грамматикалық мағына мен құрылымы
жағынан жалпыланған категория деп айтатынымыз сондықтан.
Сөйлемдер қандай аспект тұрғысынан айтылмасын замандар бойы жалпы
құрылымы жағынан кеңейіп шындалады, қолданылу аясы мен мағынасы жағынан
саралана түседі. Уақыт озған сайын олардың белгілі бір тип ретінде
қалыптасуының амал-тәсілдері сұрыпталып отырады. Бұдан адамның ойлау
жүйесінің де тарихи үдеріс екендігі аңғарылады.
Өзге тілдердегі сияқты қазіргі қазақ тілінде де жалпыланған сөйлем
типтері бар. Қазақ тіліндегі сөйлем типтерін мынадай белгілері бойынша
жіктеп көрсетуге болады:
1) Сөйлемдегі айтылған ойдың шындық болмысқа қатынасы
тұрғысынан немесе жалпы модальдік мағынаның берілу сипатына қарай болымды
және болымсыз сөйлемдер;
2) Сөйлемдер коммуникативтік мақсатына және оған тәуелді интонациясына
қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты және лепті сөйлемдер;
3) Сөйлемдердің жалпы құрылымына қарай а) бір не бірнеше предикаттық
қатынастың негізінде құрылуына қарай жай және құрмалас сөйлемдер, ә)
қалыпты және қалыпты емес синтаксистік құрылымды болуына қарай мүшеленетін
және мүшеленбейтін сөйлемдер деп жіктеуге болады. Біріншісі
бастауыш пен баяндауыш арқылы не тек баяндауыш арқылы жасалады да, өз
ішінен екі негізді және бір негізді сөйлемдер болып бөлінеді. Бір негізді
сөйлемдер қимылдың субъектіге қатысы жағынан үш топқа жіктеледі: белгісіз
жақты сөйлемдер, жанама жақты сөйлемдер, жалпылама жақты
сөйлемдер. Екіншісі, яғни мүшеленбейтін сөйлемдер лексика-грамматикалық
жасалу ерекшелігі жағынан үш топқа жіктеледі
а) есімдерден құралған атаулы сөйлемдер, ә) модальдік сөздерден құралған
сөйлемдер, б) одағайлардан құралған сөйлемдер.
Сөйлемдер айтылу мақсатына қарай төртке бөлінетіні белгілі. Хабарлы
сөйлем - шындық болмыстың фактілерін құбылыс, оқиға не зат туралы
пікірлерді хабарлар мақсатында айтылатын сөйлемдер. Олар - кең таралған
сөйлем түрі. Мазмұны құрылымы және қызметі жағынан әр түрлі болады,
хабарлау интонациясымен айтылады. Хабарлы сөйлемнің мазмұны олардың
тұлғалық ерекшелігіне байланысты, соған қарай: болымды, болымсыз, қалаулы
(Ертең серуенге шығайықшы), болжалды (Күн жауатын шығар) т. б. болып
бөлінеді.
Сұраулы сөйлем - бірдеменің жайынан хабар алу үшін жұмсалатын сөйлем.
Жасалу жолдары: 1) сұраулық шылаулар, 2) сұрау есімдіктері, 3) -ше
демеулігі арқылы, 4) арнаулы интонация арқылы (- Бұл кісілер қай елдікі? -
Сабынкөлдікі. - Сабынкөлдікі? (Б. Майлин). Сұраулы сөйлемдер әр түрлі
мазмұнда жұмсалады: 1) ашық сұрақ; 2) Қарсы сұрақ (- Ой, мынау тамаша емес
пе? - Несі тамаша?); 3) Күмәнді сұрақ (- Сол жаққа барсам ба екен?);
Таңырқаулы сұрақ Қайран, Сәтбек-ай, тірі ме едің?!); 5) Риториҡалық сұрақ.
Ал енді лепті сөйлем интонациялық тәсіл арқылы хабрлы сөйлемнен де, сұраулы
сөйлемнен де жасалуы мүмкін. Бұл жағдайда лепті сөйлем эмоционалды-
экспрессивті қасиетке ие болады да, адамның көңіл-күйіне байланысты
жайларды, қуану, шаттану, еркелетушошу, ашу-ыза, күдіктену т. б. білдіреді.
Бұйыру мақсатында айтылатын сөйлемдерді бұйрықты сөйлем дейміз.
Бұйрықты сөйлемдер бұйрық және қалау райы арқылы жасалады. Олар сөйлемнің
баяндауышы болып жұмсалады да, сөйлем түгелімен жоғары тонмен айтылады.
Көбінесе аз сөзден құралады: - Қорқытпа! Тоқта! Тоқташы! Жогал! Көрінбе
көзіме!
Ал сөйлем мүшелері тақырыбы жеке өзіне бір зерттеуге боларлық сала
деуге болады.
Сөйлемнің өзі екі жақты қарастырылатыны белгілі:
1) сөйлемнің құрылымына, айтылу мақсатына қарай;
2) сөйлемді құрайтын элементтер немесе сөйлемге қатысты сөздердің
сөйлем мүшелері болуына қарай. Сөйлемге қатысты осы екі мәселенің
әрқайсысының өзіндік зерттеу нысандары бар.
Сөйлем мүшелері – сөйлемнің ішкі бөліктері. Сөйлем құрамындағы
сөздердің санының аз болуы немесе көп болуы ой ерекшелігімен, стиль
ерекшелігімен байланысты.
Сөйлем ішіндегі белгілі бір сөз сөйлем мүшесі болуы үшін міндетті
түрде осы сөйлем құрамындағы басқа сөзбен байланысқа, тіркеске түсе
алатындай болу керек, тіркес құрамына енбейтін сөз сөйлем мүшесі бола
алмайды. Мәселен, бастауышты баяндауышына қарап, анықтауышты анықталатын
сөзіне қарап сөйлем мүшесі деп танимыз.
Қазақ тіл білімінде сөйлем мүшесіне берілген анықтамалар түрліше
болып келеді.
М.Балақаев: Сөйлемде грамматикалық мағыналарға ие болып,
синтаксистік қызмет атқарып тұратын сөздерді сөйлем мүшесі дейміз. десе,
Р.Әміров: Сөйлем мүшесі – сөйлем құрауда қалыптасқан қатынастың
компоненті. Сөйлем мүшесі ретінде толық мағыналы сөздер қолданылады дейді.
М.Серғалиев: Сөйлем ішінде басқа сөздермен синтаксистік қатынасқа түсіп,
бір сұрауға жауап беріп, бір ұғымды білдіретін жеке сөзді немесе сөз
тіркесін сөйлем мүшесі дейміз.
Қорыта келгенде, сөйлем мүшесі – сөйлемде бір не бірнеше сөздер
тобының басқа сөздермен қатынастары арқылы арнайы бір сұраққа жауап беріп,
грамматикалық мағынаға ие болатын түрі.
Сөйлем мүшелері мынадай топтар арқылы жасалады: 1) негізгі сөз
топтарының сөйлем мүшесі болуы; 2) негізгі сөздер мен көмекші сөздердің
түйдекті арқылы сөйлем мүшесі болуы; 3) тұрақты тіркесті сөйлем мүшелері;
4) бір сөздің қайталанып келуі арқылы сөйлем мүшесі болуы; 5) сөйлемнің
де сөйлем мүшесі болуы; 6) қысқарған сөзді сөйлем мүшесі 7) жеке дыбысты
сөйлем мүшесі (Т. Сайрамбаев. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері).
Сөйлемнің де сөйлем мүшесі болуына мысал: Тірі болсам журналист
болуым керек деген ой менің басыма сонда ғана ұялаған еді (Ә. Нұршайықов)
Білімнің құдіретін, тілдің құпиясын тұңғыш рет сонда ғана түсіндім деуіне
әбден жарар (О. Бөкей).
2. Сөйлемнің ең негізгі ұйытқысы немесе белгісі предикативтілік
тіркес болса, ол тек қана бастауыш пен баяндауыштың тіркесуінен болады.
Олай болса, бастауыш пен баяндауыш сөйлемнің ұйытқысы. Бастауыш сөйлемде
айтылған ойға негіз болып, баяндауыш арқылы айтылған қимыл-қозғалыстың иесі
ретінде көрінеді. Ал баяндауыш ойды тиянақтап, аяқтауға қызмет етеді.
Сондықтан бастауыштың мағынасы баяндауыштың морфологиялық көрсеткіштері
арқылы аңғарылып тұрады. Синтаксистік талдау кезінде әуелі
баяндауышты тауып, одан кейін бастауышты табатынымыз сондықтан. Осы
айтылғандарды ескеріп, синтаксиске арналған оқулықтарда тұрлаулы мүшелерге
мынадай анықтама беріледі:
Сөйлем құрауға негіз болатын, өзара предикаттык қатынаста жұмсалатын
сөйлемүшелерін сөйлемнің тұрлаулы мүшелері дейміз.
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерінің бірі - бастауыш. Бастауыш
сөйлемде айтылған ойдың қазығы, негізі болады. Сөйлемде бастауыш екі түрлі
жағдайда кездеседі: 1) арнайы түрде; 2) түрде. Бірақ ол жасырын түрде
келгенімен, баяндауыш арқылы тауып алуға болады. Демек, бастауыш басқа
сөйлем мүшелеріне қарағанда ойдың иесі ретінде қолданылады. Бұл жағынан
бастауыш басқа сөйлем мүшелерінен ерекшеленіп тұрады.
Сөйлемде бастауыштың қолданылуына қарай грамматикалық, логикалық деп
ажыратады. Грамматикалық бастауыш сөйлемдерде ашық та, жасырын да бола
береді. Оларды айқындау қиынға түспейді. Сонымен бірге, жақсыз сөйлемнің
ішінде субъектінің қызметін атқарып, сол дәрежеде ойға қатысты сөздер де
болады. Мұндай сөйлемдерде бастауыш жоқ, бірақ басқа септіктегі сөздер сол
сөйлемде ойға қатысты айтылып тұрады. Мысалы: Маған үйге суға кету керек, -
десек, сөйлемде баяндауыш кету керек. Маған, саған, оған деп үш жаққа
ажыратуға болады. Енді осындай бастауышы жоқ сөйлемдердің де ішінде бүкіл
сөйлемге ие болатындай сөздер болуға тиіс.
Ондай сөздер грамматикалық жағынан бастауыш бола алмайды, тек логикалық,
яғни ойлау тұрғысынан ғана бастауыш қызметін атқарады. Келтірілген сөйлемде
сондай сөз маған сөзі.
Сөйлем мүшелерінің сөйлемдегі қызметтеріне сай өздеріне тән сұрақтары
болатыны белгілі. Бастауыштың сұрағы кім? не? кімі? несі? Бұлар
бастауыштардың формасына қарай көпше түрде де қолданылады. Сөйлемдегі зат
есімдердің сұрақтарына жауап беретін мүшелердің барлығы бастауыш
болады деген ой тумауы керек. Айталық, мұндай сұрақтарға жауап беретін сөз
баяндауыш та бола алады: Асан –жауынгер (Асан - кім?). Сонымен бірге табыс
септік жалғауы түсіріліп қолданылып, зат есім етістікпен меңгеріле
байланысады: Мен бір қыз көрдім? (Мен кімді көрдім?) (Бастауыш сұрақтарының
толық тізімін Т. Сайрамбаевтің "Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері" (Алматы, 1991,
66-68 бб.) кітабынан қарауға болады).
Сөйтіп, бастауыш деп сөйлемдегі ойдың иесі бола отырыш, баяндауыш
арқылы барлық қасиеті айқындалатын, белгілі тұлғада онымен тікелей
байланыста болатын және өзіндік сұрақтары бар сөйлем мүшесін айтамыз.
Бастауыш құрылысына қарай дара (Бірде Жиренше серіктерімен алыс
жолдан келе жатады) және күрделі, тілі, үйірлі болып бөлінеді. Күрделі
бастауыштар мынадай жолдар арқылы жасалады: 1) Изафеттік тіркестер арқылы
(Құс жолы күз айларында айқын көрінеді); 2) Көмекші есімдермен айтылған
сөздер арқылы (Топтың ортасындағылар - Абай мен Асылбек
еді); 3) Тәуелдеулі өздік есімдігі арқылы; 4) Күрделі жалқы есімдер арқылы
және т. б.
Үйірлі бастауыш дегеніміз құрамындағы сөздер өз ішінде мүшелік
жіктерге бөлініп, предикативтік реңкте айтылатын күрделі бастауыштар:
Білегі жуан - бірді жығады; Жиылып тұрғындардың арасында әлі де ашуы
қайтпағандары нұқыл кетіп жүр және т. т.
Бастауыш болатын негізгі сөз табы -- зат есім. Есімдік зат есімнің
орнында жүрсе, бастауыш қызметін атқарады. Бастауыш зат есімнен басқа сөз
таптарынан да жасалады, ондай жағдайда олар заттанып тұрады.
Соңғы шыққан оқу құралдарында бастауышты тұлғалық белгісіне және
қандай мағынада қолданылатынына қарап, оларды мағыналық түрлерге ажыратып
жүр. Қ.Шәукенов өзінің "Синтаксис" атты кітабында (Алматы, 1996) бастауышты
он түрге бөліп қарайды: 1) мекендік бастауыш (Көкшетаудан Телікөлге дейін
екі мың шақырымдай); 2) меншік бастауыш (Менікі жай қызулық); 3) мезгіл
бастауыш (Торуға мезгіл таңдамайды: таңертеңі, түсі, түні - бәрібір); 4)
сапалық бастауыш (Тентек күнде туады, кемеңгер мың жылда бір туады); 5)
сандық бастауыш (Олардың бірі урядниктер мен казактар тұрағы, екіншісі -
асхана, үшіншісі - атқора...); 6) амалдық бастауыш (Ана ыңырсып жатқан өлуге
жақындаған, кезегі таянған
тұтқын екен); 7) салыстырмалы бастауыш (Қару түгіл темір сайманнан да
қазаққа ештеңе берілмейтін болсын); 8) белгісіздік бастауыш (біреу,
кейбіреу, қайсыбір, әркім т. б. есімііктері арқылы жасалатын); 9)
болымсыздық бастауыш (ешкім); 10) жалпылау бастауыш (Жердің бәрі Күнікейдің
кеудесінде сайрап тұр).
3. Жалпы баяндауыш туралы көзқарастарды жинақтай келгенде, оған тән
мынадай негізгі қасиеттер барын байқаймыз:
1) баяндауыш бастауышқа бағынышты сөйлем мүшесі;
2) баяндауыш сөйлемде айтылған ойды тиянақтайды;
3) баяндауыш бастауыштың қимылын, іс-әрекетін, заттық, мекендік, сындық,
сандық қасиеттерін білдіреді;
4) баяндауыш бастауышпен жақ-жағынан жекеше, көпше түрде үйлеседі;
5) предикативтілікті білдіреді: 6) сөйлемнің бас мүшесі болып табылады.
Баяндауыш қызметін атқаратын сөздер, негізінен, етістіктен болады, ал
олардың морфологиялық белгілері жіктік жалғауын қабылдауы болып табылады.
Баяндауыштар түбір етістіктен де, негізгі етістіктен де бола береді. Түбір
етістіктің баяндауыш қызметін атқаруына П жақты көрсететін мағынасы себепші
болады.
Есім сөздер де баяндауыш қызметін атқарады, бірақ баяндауыштың
көрсеткіші жіктік жалғауын қабылдау арқылы ғана баяндауыш бола алады.
Алайда есімнен болған баяндауыштың барлығы бірдей Ш жақтың жіктік жалғауын
қабылдай бермейтіні белгілі. Мұндай жағдайда оны жіктік жалғаудың нөлдік
формасында тұр деп түсінуіміз керек.
Етістік баяндауыштар. Етістіктің барлық түрі - салт, сабақты,
болымдыболымсыз т. б. түрлерінің бәрі баяндауыш бола алады. Тек қана ойды
тиянақтай алмайтындыңтан, етістіктің көсемше түрі жай сөйлемде баяндауыш
бола алмайды. Баяндауыш болу үшін мұндай тұлғалар көмекші етістіктермен
тіркесіп келуі немесе жіктік жалғауларын қабылдары тиіс.
Етістік баяндауыштар дара және күрделі болып балінеді. Күрделі
баяндауыштардың жасалу жолдары мынадай:
1) етістіктің аналитикалық формалары немесе негізгі стістікнен көмекші
етістіктің тіркесі арқылы (Мен бара жатырмын, сөйлеп жатыр). Мұндай кезде
баяндауышка жалғанатын жіктік жалғау соңғы көм. етістікке тиісті болып
қалады. Сондай-ақ етістіктен болған күрделі баяндауыштардың шақтық,
сипаттық, модальдік мағыналарын түрлендіруге комекіші етістіктердің үлкен
әсері болады; 2) күрделі баяндауыштардың бір түрі дегендей, Ботагөз десе
Ботагөз сияқты қайталанып келетін тіркестер арқылы жасалады. Сонымен бірге
күрделі баяндауыштар араларына шылау келу арқылы да қолданылуы мүмкін.
Есім баяндауыштар. Есім баяндауыштар қазақ тілінде жиі қолданылады.
Үндіеуропа тілдерінде есім баяндауыштар бастауышпен дәнекер арқылы
байланысса, біздің тілімізде баяндауыш қызметін атқаратын есім сөздер
жіктеліп бастауышпен қиыса байланысады: Мен студентпін. Сонымен бірге қазақ
тіліндегі І, П жақтағы есім баяндауыштардың жіктік
жалғауына сүйеніп, олардың бастауыштарын түсіріп те айтуымызға болады. Ал Ш
жақтағы есім баяндауыш жіктік жалғауының нөлдік көрсеткішімен
келетіндіктен, олар I, II жақтағы баяндауышқа қарағанда түрлі
өзгешеліктермен келеді: 1) бастауышсыз айтылмайды; 2) бастауыш пен
баяндауыш ерекше интонациямен айтылады; 3) орындары тиянақты
болады, егер орындары ауысса, бастауыш баяндауышқа, баяндауыш бастауышқа
айналып кетеді.
Түркі тілдерінде жіктік жалғауының нөлдік көрсеткіші кең тараған.
Тіпті кейбір тілдерде (гагауыз, башқұрт, тува т. т.) Ш жақ жіктік
жалғауынсыз-ақ қолданыла беретін көрінеді.
Зат есімнен болған есім баяндауыштар заттың сапасын білдіріп, кім?
не? екенін айқындайды: Ізгі қасиет – адамгершілік. Баяндауышы зат есімнен
болған сөйлемдер ойды дәл, қысқа етіп жеткізудің стильдік құралының бірі.
Зат есімдер жатыс, шығыс, барыс септігінде көлемдік, күй-қалыптық,
мекендік т. б. мағыналарда жұмсалып, баяндауыш болады: Ауыл шырт ұйқыда;
Қой баласы қозыдан (мақал). Зат есімнің тәуелдік жалғауы тұлғасындағы
баяндауыштар бастауышты өзіне меншіктеп, иелік мәнде жұмсалады: Сенің
бақытың - менің бақытым; Ақмолам - астанам т. б. Есім баяндауыштар сын
есім, сан есім, есімдіктерден де жасалады: Ауа таза; Олар – алтау; Мен елу
бестемін; Бөлмем –осы; Пішеншілердің ішіндегі ең шыдамсызы - менмін т. б.
Бар, "жоқ" сөздері баяндауыш қызметінде жұмсалғанда бастауыштағы заттық
ұғымның барлығының, жоқтығының сапа көрсеткіші ретінде баяндайды: Жылқыда
өт жоқ, құста сүт жоқ.
Есімдерден болатын күрделі баяндзуыштар: 1) күрделі атаулар (Біздің
оқу орнымыз - Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті); 2)
изафеттік тіркестер (Менің көргенім – Үсеннің баласы); 3) күрделі сын есім,
сан есім (Көпшілігі ақшыл, қызғылт түсті) арқылы жасалады.
Құрама баяндауыштар. Баяндауыштар етістіктен және есім сөзден жасалып
аралас та болып келеді. Мұндай баяндауыштар өз құрамына есім баяндауыштың
да, етістік баяндауыштың да компоненттерін қамтиды: Жақып қып-қызыл болып
кетті. Құрама баяндауыштар құрамындағы есім сөздер негізгі сөздер ретінде,
етістіктер көмекші сөздеретінде жұмсалады. Көмекші етістіктер есім
сөздердің баяндауыштық қызметін тиянақтап, оларға шақтық, модальдік және
қимыл кезеңдерінің әр түрлі реңк мағыналарын қосады. Құрама баяндауыштардың
негізгі жасалу жолдары мынадай болып келеді: 1) еді, екен, ет, бол, кел,
көр көмекші етістіктері арқылы: Жиналған топтың ұзын саны елудей еді; 2)
көрінеді, тиіс, шығар, болар, білем, тәрізді,
сияқты т. б. модаль сөздердің тіркесуі арқылы: Өзге студенттерге де ой
салған жөн болар; 3) есімдер мен етістіктерден болған тұрақты тіркестер де
құрама баяндауыш қызметінде жұмсалады:
Торы ат көзіме оттай басылды.
1. Бастауыш пен баяндауыш арқылы берілетін ойды жан- жақты кеңейтіп,
толықтырып, жетілдіріп тұратын сөйлем мүшелерін тұрлаусыз мүшелер деп
атайды. Тұрлаусыз мүшелердің мағынасы тұрлаулы мүшепермен қарым-қатынасқа
түсу арқылы анықталады да, олар бастауыштың және баяндауыштың маңына
топтасады. Демек, тұрлаусыз
мүшелердің болуы жайылма сөйлемге тән. Мысалы: Марат Бәтиманы жақсы көреді
деген сөйлемде субъект пен оның сезімдік қалпының объектіге бағытталған
қатынасын көреміз. Мұнда жай сөйлемнің негізі болып субъект пен предикат
(тұрлаулы мүшелер) арасындағы мағыналық байланыс табыс
септігіндегі сөздің қатысы арқылы нақтыланып, айтушы ойын саралау,
сөйлемнің мазмұнының кеңеюі іске асқан. Осы сөйлемді бұдан әрі
жайылмаландыра болады. М. Балақаев сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін сөз
тіркесі жөніндегі іліммен тығыз байланыста қарау керек дейді. Сонда өзара
тіркескен сөздер тобының қандай қарым-қатынасты білдіруіне қарап, тұрлаусыз
мүшелерді дұрыс танитын боламыз. Зат есімдер мен атрибуттық қатынаста
жұмсалатын түрлі-түрлі тұлғадағы сөздер анықтауыш, етістікпен және кейбір
есімдермен объектілік қатынаста тіркесетін, заттық ұғымы бар
сөздер - толықтауыш, етістіктерге, кейде кейбір есімдерге қатысты болып,
мезгіл, мекен, амал т. б. Мағыналарда жұмсалатын сөздер – пысықтауыш
болады.
2. Толықтауыш - зат есімдерден не заттық мәндегі басқа да есімдерден
жасалып, қимылдың, күй-қалыптың нысанын білдіріп тұратын тұрлаусыз мүше.
Өзінің мазмұнына байланысты ол сөйлемде баяндауышқа қатысты айтылады.
Баяндауышпен табыс, барыс, шығыс, көмектес, жатыс жалғауының бірінде тұрып
байланысады: Отынды шапқанға жаққыз, малды тапқанға баққыз. Сөйлемде төрт
толықтауыш бар, олардың мәндері бірдей емес. Табыс септігіндегі
толықтауыштар субъектінің іс-әрекетінелей қимылы
нысаны болса, барыс септігіндегі толықтауыштар іс-әрекеттің бағытталған
нысанын көрсетеді. Іс-әрекет пен объекті арасындағы мағыналық қатынас өте
тығыз болады. Іс-әрекет объектімен ғана белгілі болып, сол арқылы ашылады.
Толықтауыштар мағынасы мен тұлғасына қарай екі топқа бөлінеді:
1) тура толықтауыштар,
2) жанама толықтауыштар.
Тура толықтауыштар - табыс септік тұлғасында сабақты етістіктен
болған баяндауыштың нысаны болып, оныңқимылдық мағынасын толықтырып тұратын
мүше. Мысалы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек
үшін (Абай). Тура толықтауыш өзі толықтайтын сөзіне мағыналық жағынан да,
тұлғалық жағынан да орайлас тәуелді болады. Оның мағынасы толықтыратын
сөзбен тіркескенде ғана ашылып, тұлғасы соған орай белгіленеді. Тура
толықтауыштар құрама баяндауыштарды да толықтайды: Ол университетке түсуді
арман етті. Тура толықтауыштар кейде жалғаулы айтылып, кейде жалғаусыз
айтылады. Бұл кездейсоқ нәрсе емес, белгілі грамматикалық мән-мағыналарға
байланысты туындайтын жағдайлар. Тура толықтауыштардың жалғаулы болуы. 1)
Тура толықтауыш өзіне қатысты сөзінен қашықтап, арасына сөз салып айтылса,
онда жалғаулы болады: Кітапты кітапханадан кеше алдым. 2) Тура толықтауышқа
логикалық екпін түсіріліп айтылса, ол жалғаулы болады: Асау терек долданып
буырқанып, Тауды бұзып жол салған тасты жарып. 3) Тура толықтауыштар
экспрессивті мағынадағы күрделі баянауыштарды толықтырса, олар жалғаулы
болады: Ол бір аяқ құрт езген сорпаны жұтып-жұтып жіберді. 4) Бір сөйлемде
бір сөз табынан болған екі мүшенің синтаксистік қызметі айқын болу үшін
толықтауыштарға табыс септік жалғауы жалғанып айтылады: Бәтиманы бұл Бәтима
деуге қимадым. 5) Бірыңғай тура толықтауыштардың соңғысы жалғаулы болады:
Көкөніс пен жемісті қыста өсіру әдісін шаруа қожалығы жолға қойды. 6) Кісі
аттарынан және жіктеу есімдіктерінен жасалған тура толықтауыштар жалғаулы
болады: Марат мені емес, сені іздеп
келіп отыр т. т.
Барыс, шығыс, көмектес, жатыс септіктерінің бірінде айтылып,
негізінде етістіктерден болған баяндауыштардың тұратын сөздер жанама
толықтауыштар деп аталады. Олар салт етістікпен де, сабақты етістікпен де
байланысты айтылып, олардың мазмұнын толықтайды. Субъектінің қимыл-ісін
білдіретін сөздер жанама толықтауыш болатын сөздерді меңгеріп, оның тиісті
жалғауда тұруын керек етеді: Күн сәскелікке барып, күлдіреуіштен қарап
қапты (С. Мұқанов). Жанама толықтауыштар мынадай мағыналарда жұмсалады:
барыс септігіндегі толықтауыштар қимылдың кімне арналғанын, бағытталғанын,
іс-әрекеттің нысанға қарым-қатысын білдіреді: Мәз болады болысың, Арқадан
ұлық қақанға (Абай). Шығыс сесттігіндегі толықтауыштар
заттың неден істелгенін, шығу тегін, артық-кемдігін, іс-әрекеттің нысанға
араласу-шектесуін білдіреді: Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез.
Көмектес септігіндегі толықтауыштар бірлестік, ортақтастық, құралдық,
заттық мағыналарда қолданылады да, күй-қалыпты білдіретін етістіктерге
меңгеріледі: Наданмен дос болғанша, кітаппен дос бол. Жатыс септігіндегі
толықтауыштар қимылдың, сапаның басқа затқа тәндік, қатыстық нысандарын
білдіреді: кеудемде осы жүрек тұрған шақта, жақсылық жоқ өзіме мен дәметер
(Абай).
3. Сөйлемнің мағыналық-құрылымдық сыңары ретіндегі анықтауыштың басқа
сөйлем мүшелерінен ерекшелігі мынадай: a) заттың сын-сипатын білдіреді; ә)
өзі анықтайтын сөзбен қабыса және матаса байланысады; б) әртүрлі атаулық
мағынадағы есім сөздерден жасалады, дәлірек айтқанда, сын есім, сан есім,
сын есімге айналған зат есім, есімше және есімдіктерден жасалады. Мысалы:
сын есімнен болған анықтауыштар: Сибирьдің салқын самалы соғып тур
(С.Мұқанов); бұйра толқын, жүйрік поезд т. т. Сан есім: он екінші ұтыс
тиражы т. б. Сілтеу есімдігі: бұл қылығын, мына қыз. Есімше: қаусаған ел,
қаптаған жұрт т.т. Зат есім: алтын сағат, қала халқы, менің қарындасым т.б.
М. Балақаев анықтауыштарды мағынасына қарай екі топқа бөледі:
1) сапалық анықтауыштар; 2) меншік анықтауыштар. Сапалық анықтауыштар
анықтайтын сөзбен қабыса байланысады, ол меншік анықтауыштар матаса
байланысады. Оларды осы байланыс түріне қарай екі салаға бөлу кездеседі: а)
қабыса байланысқан анықтауыштар; ә) матаса байланысқан анықтауыштар.
Анықтауыштар бір сөзден де, бірнеше сөзден де құрала береді, сондай
құрылысына қарап, оларды дара анықтауыштар, күрделі анықтауыштар, үйірлі
анықтауыштар деп үшке бөлеміз.
Егер анықтауыштар күрделі есімдер тобынан жасалса, олар сол тобымен
бір күрделі анықтауыштар болады: Зор денелі буырыл сақалды Құнанбайдың
жалғыз көзі бұларда емес (М.Әуезов). Бұл сөйлемдегі күрделі анықтауыштар
өзара берік байланыстағы күрделі сын есімнен құралған.
Анықтауыш құрамына енген сөздердің алдыңғылары соңғыларын анықтап,
атрибуттық қатынаста жұмсалып, сол тобымен бір зат есімді анықтаған. Сөйтіп
анықталатын сөздің шоғырланған тура сапасы петінде қолданылған. Күрделі
анықтауыштар құрамындағы сөздер өзара қабыса, матаса байланысады да, әр
түрлі сөз таптарынан құралады: Ол төрт қырлы, бір сырлы адам екен. Қала
халқының саны жылдан-жылға артуда.
Үйірлі анықтауыштар құрамы екі я одан көп сөздерден болады. Оның
құрамындағы сөздер бірі бастауыш, бірі баяндауыштық ыңғайда айтылады,
демек жартылай предикативтік қатынаста тұрады. Сөйтіп тұрып олар сол
тобымен басқа заттарға тікелей қатысты болып тұрады: Әсіресе, әжімі мол
үлкендер пішіні бір қызық хикая тәрізді (М. Әуезов) немесе бойы ұзын кісі,
ұяты бар келіншек, сен көрген бала, малы көп шаруа т. б.
Сөйтіп, үйірлі және күрделі анықтауыштар өзара байланысты бірнеше
сөздерден құралып, сол тұтас күйінде бір сөзді анықтайтын болады.
Айқындауыш, олардың түрлері. Айқындауыш дегеніміз анықтауыштың ерекше
бір түрі. Айқындауыш өзінің анықтайтын сөзімен грамматикалық тығыз тең
байланыста тұратын сөйлемнің шартты бағыныңқы мүшесі. Олар
анықталатын сөздің жетегінде кейде қосарланып айтылып, кейде оңашаланып
айтылып, өзінен алдыңғы сөзді атап, я оның мазмұнын ашып, дәлдеп анықтап
тұратын заттық анықтауыштар.
Жасалу жағынан айқындауыштар өзі айқындайтын сөзіне орайлас, тұлға жағынан
түрлес болады: Біздерге, қарттарға, жастар сияқты өмір сүруге тура келеді.
Мұнда келген соң бірінші кездестірген кісім --Сизов шал болды,
- деді Павел. Бірінші келтірген сөйлемде айқындауыш жалпы ұғымды
нақтылаған, екінші сөйлемде Сизов шал деген тіркесте заттың сапасы
берілген. Сөйтіп, айқындауыштар өздерінен бұрын тұратын сөздерді әртүрлі
сапада айқынданан. Осыған сәйкес олар бір-бірінен мағыналық, тұлғанық,
құрылымдық жағынан өзгешеленген. Осыған байланысты оларды үш түрге
бөледі: 1) Қосалқы айқындауыштар, бұлар анықтауыштық реңктегі зат
есімдердің нақты зат атауларына тіркесіп, оны заттың заттық сапасы ретінде
айқындап тұратын сөздер. Қосалқы айқындауыштар екі зат есімнің тіркесінен
жасалады, біріншісі кісінің аты-жөні + заттың сапасын білдіретін сөздер.
Біріншісі айқындалушы, екіншісі - айқындауыш сөз: Әсет әнші, Шора батыр,
Нұрлан инженер т. б. 2) Қосарлы айқындауыштар - өзара мағыналас екі жалпы
есімнің бірі зат атауы, екіншісі оның сапасы ретінде тіркесіп, күрделі бір
атау жасайтын сөздер: әйел-ана, телефон-автомат т. б. 3) Оңашаланған
айқындауыштар - айқындайтын сөзінен соң тұрып, оқшауланып айтылып, тұтастың
дарасы, жалпының нақтылығы және сипаттамасы ретінде жұмсалатын сөздер:
Асқар көзінің астымен оған, Асанға, бір қарап қойды (С.Мұқанов).
Оңашаланған айқындауышта белгілі бір ұғым тағы да екінші рет
қайталанып айтылады, бірінші сөз жалпы қысқа ғана ұғыммен берілсе,
екнішісі, яғни айқындауышы оны нақты анықтап, түр-түсін саралап, даралап,
сол жалпы ұғымдағы сөздің мағынасының ашылуына ғана қызмет ететін сөз не
сөз тіркесі болмақ. Сөйлемде ой екпіні мен оқушы назары айқындалатын сөзге
бағытталмақ. Сендер, жігіттер, өмірді дұрыс түсініп алыңдар. Ана табиғи
тәрбиеші, оның балаларға, әсіресе жас балаларға, ықпалы орасан зор.
4. Пысықтауыш сөйлемнің мағыналық-құрылымдық бір сыңары есебінде іс-
қимылдың, қозғалыс, әрекеттің сапасын мезгілін, мекенін, себебін пысықтап
тұрады. Пысықтауыш пен анықтауыш бір-біріне жақын келетін мүшелер.
Пысықтауыш та, анықтауыш та өздері қатысты сөзбен қабыса байланысады,
екеуінде де лексикалық материал мен олардың тұлғалары бірдей болып келеді.
Олардың арасындағы айырмашылық, пысықтайтын немесе айқындайтын сөз
таптарына және сол арқылы туатын грамматикалық мағынаға да байланысты. Егер
анықтауыш зат есімнің алдында келіп, заттың сын-сапасын білдірсе,
пысықтауыш, негізінен, етістікпен айтылып, қимыл-
қозғалысты анықтайды. Сондықтан пысықтауыш пен анықтауышты өздерінің форма
жағы мен сөз табына қарай ажыратпай, олардың айқындайтын, пысықтайтын
сөздеріне қарай бағдарлаймыз. Мысалы: шапшаң ауыз - шапшаң қимылдады,
жақсы жігіт - жақсы жетті, найзадай шоқылар - найзадай қадалды, үш кісі -
үш келді т. б. Бұлардың сұрақтары да бөлек. Сын есім анықтауыш болып
келгенде қандай?, ал сол сын есім пысықтауыш болып келгенде қалай? деген
сұрақ қойылады. Етістікпен байланысып, пысықтауыш болатын үстеу сөздер зат
есімнің алдында келіп, анықтауышқа айналады: шапшаң ауыз - шапшаң
қимылдады, тез адам, тез жүр т. т.
Пысықтауыш пен анықтауыштың осы айтылған ұқсастықтарына байланысты біраз
уақыт кейбір зерттеушілердің тарапынан пысықтауышты басқа сөйлем
мүшелерімен бірге қарастыру орын алып келді. Айталық, А. П. Поцелуевский,
ГД Санжеев пысықтауыштың жанама толықтауышпен ұқсас
кейбір қасиеттеріне қарап, оларды бесөйлем мүшесінің бірі деп есептемей,
толықтауыш қатарына қосады. Кезінде белгілі қазақ ғалымы С. Аманжолов та
1936 жылы шыққан Сөйлемнің мүшелерін топтастыру еңбегінде анықтауыштың
жеті түрін береді де, пысықтауыш терминін қолданбайды. Бірақ кейінгі
еңбектерінде пысықтауышты жеке сөйлем мүшесі ретінде қарағаны белгілі.
Зерттеуші Ә. Ермеков өзінің Пысықтауыш және бұл жөніндегі кейбір
түсініксіз мәселелер туралы (Халық мұғалімі, 1939, №9) деген еңбегінде
пысықтауыштың осылай жеке сөйлем мүшесі ретінде бірде қаралып, бірде басқа
сөйлем мүшелерімен бірігіп қарастырылуын грамматикадағы формализмнің
көрінісі екенін айта келіп, өз пікірін Пысықтауыш деген категория
қалыптанған мәдениетті тілдердің бәрінде де бар деп, сондықтан оны арнайы
қарастырудың қажеттігін алға тартып, дұрыс қорытындылайды. Пысықтауыш
қызметінде қолданылатын сөз таптары: үстеу, сын есім, сан есім және барыс,
жатыс, шығыс, көмектес
септік түлғасындағы зат есімдер. Пысықтауыштар білдіретін мағынасына қарай
бес түрге: мезгіл, мекен, себеп-салдар, мақсат, амал (немесе қимыл-сын)
пысықтауыштар болып бөлінеді. Пысықтауыштың бұл түрлері оның әрқалай
позициялық көрінісі. Пысықтауыштың әрбір түрінде әр түрлі грамматикалық мән
бар, сондықтан оның әрқайсысы жеке грамматикалық категория болып табылады.
Мезгіл пысықтауыш. Мезгіл пысықтауыш деп іс-қимылға, сол сияқты
құбылыс-болмысқа қатысты өрбіп, олардың мезгілдік қасиетін жан-жақты
көрсететін пысықтауыштың түрінайтамыз. Кейінгі уақытқа дейін мезгіл
пысықтауыш тек етістікке қатысты дейтін көзқарас орын алып келді, алайда
бұл біржақты көзқарас, өйткені тілдік деректер мезгіл пысықтауыштың
етістіктен басқа да сөз таптарына қатысты болып келетінін дәлелдейді.
Мысалы: Бұл күнде жұрттың көбі ақылды, бәрі данышпан (Д. Исабеков). Әлі
мақтауға ерте (С. Мұқанав). Сол сияқты күнде жиын, күнде той дегенде мезгіл
пысықтауыштың зат есімдерге, сын есімдерге, үстеулерге қатысты екенін
көреміз. Сұрақтары: қашан? қай уақытта?
Мезгіл пысықтауыштар мынадай жолдар арқылы жасалады:
1) Мезгіл үстеулерінен: ертең келемін, биыл оқимыз т.б.;
2) Зат есімдерден (әсіресе, шақтық, мезгілдік ұғынды білдіретін есімдер:
жаз, күз, сәске, кеш т.б.), септік тұлғалы зат есімдер: түнге, тал түсте,
таң сәріден, түнімен соққан боран... т.т.; 3) Сын есімдерден (жатыс, көмектес
тұлғалы): Түнгі салқында бабына келіп тұрған саңлақ домбыра күмбір-күмбір
етті; Кешкі салқынмен шығындар! - деп айқайлады ол.; 4) Септік тұлғалы сан
есімдер арқылы: Ол жетілерде үйге келді; 5) Септік тұлғалы есімдіктер
арқылы: Есіңізде болсын, қазақтар дастарқаннан дәм татқан қонағына ешқашан
қастық жасамайды (Қ.Жұмаділов), қашаннан белгілі; 6) Септік тұлғалы
есімшелер арқылы: Өскенде бізді ұмытпа! 7) -галы, -гелі, -а, -е, -й
тұлғалы көсемшелер арқылы: Еламан ұсталып кеткелі жалғыз қалған қызына жиі
қатынап тұрды (Ә. Нұрпейісов). 8) Мезгілдік ұғымды білдіретін тұрақты
тіркестер арқылы: Ауылға көз байланбай жеттім; 9) Үйірлі мүшелер арқылы.
Мезгіл пысықтауыш ретінде жұмсалатын үйірлі мүшелер басқа үйірлі сөйлем
мүшелеріне қарағанда жасалуы жағынан бөлек тұрады. Егер үйірлі анықтауыш
бұрыннан жартылай предикативті тіркес ретінде қолданылса, үйірлі
пысықтауыштар тарихи тұрғыдан немесе диахрониялық жағынан бастауыш және
баяндауыш болып қолданылып, бірақ келе-келе араларында
предикативтік мағына жойылып, жеке сұраққа жауап беретін тіркеске айналған
сөз тіркестері: Таң ата ауылға жеттік. Ел жата шаруаларына кірісті немесе
екінші сыңары бар, жоқ сөздерінен келеді: Ит жоқта шошқа үреді; Сен
барда көңілім жай еді т. б.
Мекен пысықтауыш - қимылдың, іс-әрекеттің болу орнын, бет-алысын,
шығу орнын білдіретін пысыктауыштар. Мекен пысықтауыштар мынадай жолдар
арқылы жасалады: 1) мекен үстеулерінен: әрі, бері, жоғары, төмен, тысқары
т. б. Бір ескеретіні, мекен пысықтауыштардың бірсыпырасы мезгіл
пысықтауыштармен тұлғалас болады. Мысалы: Ол кейін жүрді (мекендік мағына);
Ол кейін кетті (мезгілдік мағына). Оларды сұрақтарына қарап ажыратамыз; 2)
септік тұлғалы зат есімдерден: көкте, суда т. б. Мен өзенге келдім; 3)
септік тұлғалы зат есімдер мен сілтеу есімдіктерінен: осы маңда, бұл
жердің, бүл жерге т.б.; 4) зат есімдер мен септік тұлғалы көмекші
етістіктердің тіркесі арқылы: ауыл ішінде, үй арасында, дастархан басында
т.б.; 5) септеулік шылаулар өзі меңгеретін сөздерден кейін келіп мекен
пысықтауыштардың қызметін атқарады: Ол өзенге таман жүрді; үйге қарай,
мектеп жанына таман т. б.
Мақсат пысықтауыш - іс-әрекеттің не үшін, қандай талапқа лайық
істелетінін, болатынын (болмайтынын) білдіретін пысықтауыштар. Сұрақтары:
кім үшін? не үшін? неге? қандай мақсатпен? Мақсат пысықтауыштар мынадай
жолдар арқылы жасалады: 1) мақсат үстеулерінең: әдейі, қасақана, жорта,
босқа т.б.; 2) Тұйық етістіктердің барыс септігінің жалғауында келуі
арқылы: оқуға кетті, демалуға, айтпасқа болмады т. б.;
3) ғалы, -гелі тұлғалы көсемшелер мен олардың зат есімдермен тіркесі
арқылы: оқығалы, кітап алғалы т.б.; 4) есім сөздердің үшін шылауы
сөздерімен тіркесі арқылы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін (Абай), сен үшін
т.б.; 5) Барыс септік тұлғалы есімдердің бола етістіктерімен тіркесі
арқылы: Саған бола алыстан келдім; 6) Бұйрық, қалау тұлғалы етістіктердің
деп көмекші етістігімен тіркесі арқылы- Біз Астанаға білім алайық деп
келдік.
Себеп пысықтауыш - қимыл-қозғалыстың себебік білдіреді. Сұрақтары: не
себепті? неліктен? Мынадай жолдар арқылы жасалады: 1) -дықтан, -діктен
жұрнағы қосылып, есімшелер шығыс септігі жалғауында айтылады: Қатты
сөйлегендіктен даусы тез қарлығып қалды; 2) Шығыс жалғауының есімшеге
тікелей не тәуелді түрінен кейін жалғануы арқылы: Мен жиен болғанымнан оган
еркінмін; 3) Есімшеге соң, себепті деген шылаулар қосылуы арқылы: Ол
жұмысты жақсы істеген себепті сыйлыққа ұсынылды; 4) Сондықтан, сол
себептен, солай болғандықтан сияқты жалғаулықтардың жеке сұрақтарға жауап
беруі арқылы: Біз сондықтан елге көшіп кеттік (С.М.); 5) Есім сөздерге үшін
шылауы қосылуы арқылы: Халқын сүйгені үшін біздің арыстар қуғын-сүргінге
ұшырады.
Амал пысықтауыш іс-әркеттің сапасын, сынын, күй- қалпын және атқарылу
амалын, тәсілін білдіреді. Осыған байланысты олар тәсілдік амал
пысықтауынтар, сапалық амал пысықтауыштар деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І тарау. Сөйлем мүшелері – синтаксистің зерттеу нысаны
1.1. Синтаксис туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Сөйлем, сөйлем мүшелері туралы жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... 54
ІІ тарау. Орта мектепте сөйлем мүшелерін оқытудағы әдістеме
2.1 Орта мектепте сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі
және
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Сөйлем мүшелерін оқытуда қолданылатын тестік тапсырмалар
... ... ... .37
2.3 Сөйлем мүшелерін оқытуда көрнекі және техникалық құралдарды қолдану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .46
КІРІСПЕ
Мектеп жасында оқушылардың қарым-қатынас жасау дағдыларының, сөйлеу
мәдениетінің, сауатты жазу мен дұрыс сөйлеудің негізгі фундаменталды
білімдері қалыптасады. Синтаксис саласы қазақ тіл білімі салаларында ең
күрделі және басқа салалармен тығыз байланыста болып келетін сала. Сол
себепті диплом жұмысының Орта мектепте сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі
деген тақырыбы осы тұрғыда өзекті болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Орта мектепте сөйлем мүшесін оқыту әдістемесі
әлі өзінің жоғары сатысына жете қоймады. Жүйелі түрде қарастыруды,
талқылауды қажет ететін мәселелер көп.
Оқушы орта мектеп қабырғасында жүріп, сөйлемдердің жасалу жолын,
тәртібін, мағынасын ұғынып үлгеруі қажет. Ол ертең мектеп бітірген соң,
мүлдем қазақ тілі пәнінің грамматикасына жоламауы мүмкін. Әлбетте,
бастауыш, баяндауыш деген терминдік атауларды да ұмытуы мүмкін. Бірақ
сөйлемді дұрыс құра білуі, әр сөзіне немесе сөз тіркесіне дұрыс сұрақ
қойып, ойын жүйелі түрде жинақтап айта білуі, жеткізе білуі қазіргі уақытта
өте өзекті мәселелердің бірі.
Сөйлем мүшелері – (бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш,
пысықтауыш) синтаксистің маңызды мәселелерінің бірі. Синтаксистік анализ
жасағанда басты рөлді атқаратын – сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелері.
Сол себепті сөйлем мүшелерін үйретуде қазіргі заманда қандай әдіс-тәсілдер
пайдаланылуда? Ол әдістердің қандай ұтымды жақтары бар? деген сұрақтар
өзінен өзі пайда болмақ. Демек, ұстаздың шәкіртке үйрету әдістемесінде,
қолданатын әдіс-тәсілінде көп мән бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесінде,
сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерін үйретуде қолданылатын жаңа әдіс-
тәсілдерді белгілеу дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа
қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
а) Синтаксисті оқыту мәселесін қарастыру;
ә) Орта мектепте сөйлем мүшелерін оқытуда әдістеме мен әдістерді
саралау;
б) Сөйлем мүшелерін оқытуда, меңгертуде қолданылатын әдіс-тәсілдердің
бірі – тесттік жұмысты қарастыру;
в) Сөйлем мүшелерін оқытуда көрнекі және техникалық құралдарды
пайдалану жолдары.
Зерттеудің нысанасы мен пәні. Зерттеу жұмысының нысанына орта
мектептегі қазақ тілі пәнінің 8-сыныпқа арналған оқыту бағдарламасы алынды.
Сөйлем мүшелерінің құрылымдық және мағыналық, функционалдық түрлері туралы
сөз қозғалды. Сонымен қатар сөйлем мүшелерін оқытудағы негізгі әдіс-
тәсілдер қарастырылды.
Зерттеу материалдары. Зерттеу жұмысында орта мектеп бағдарламасы
аясындағы 8-сыныптарға арналған қызық тілі оқулықтары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау, саралау және
жалпылау тәрізді жалпы ғылыми әдістер және синтаксистік талдау, тілдік
аналогия жасау, тілдік модельдеу әдісі сияқты лингвистиканың өзіндік
әдістері мен тәсілдері қолданылады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан,
сонымен бірге пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Синтаксис туралы жалпы түсінік
Қандай да бір сөйлемдегі сөйлем мүшелері өзара байланысып, толыққанды
бір мағына беруі тікелей синтаксис саласымен байланысты. Осыдан, сөйлем
мүшелері – синтаксистің негізгі зерттеу нысаны деп нық айта аламыз.
Синтаксис грек тілінің suntaxis, Қазақ тілінде бірігу, қосақталу,
құрылым деген мағыналаоды білдіретін сөзінен шыққан. Синтаксис -
грамматиканың морфология сияқты өзекті салаларының бірі. Тіл білімінде
синтаксис ең жоғары ярус болып есептеледі. Өйткені фонетика мен
лексикология, морфология бойынша оқылған тіл туралы мәліметтердің барлығы
жинақталып, тілдің қатынас құралы ретінде қызмет етуіне тек синтаксис
арқылы ғана жүзеге асады. Синтаксистік нысандар мынадай бірліктерден
тұрады:
1) сөз және оның тұлғасы;
2) сөз тіркесі;
3) жай сөйлем;
4) құрмалас сөйлем;
5) мәтін.
Бұл бірліктер синтаксистің ең негізгі белгілері болып есептеледі, синтаксис
жүйесін осы бірліктердің жүйесі деп үйренеміз.
Синтаксистік бірліктер жүйесі бірліктер құрамындағы сөз, сөз
тұлғаларының өзара байланысу жүйесімен тікелей байланысты. Мысалы, сөз
тіркесі бірлігінің құрамына енетін сөз, сөздер мағына жағынан және форма
жағынан байланысады. Мағына жағынан дейтініміз барлық сөз қандай формаға
қойсаң да бір-бірімен байланыса береді деуге болмайды. Мысалы: шөп сөзі,
оның мағынасы шап, жина сөздерімен тіркессе, оқы, сөйле сияқты сөздермен
мағыналық үйлесімі жоқ, сондықтан тіркеспейді де. Сондай-ақ сөздердің форма
жағынан байланысуында да қалыптасқан жүйе бар. Мысалы: барыс, табыс, жатыс,
шығыс, көмектес септігі жалғауындағы сөздер салт және сабақты етістіктермен
байланысса, ілік септігіндегі сөздер тек тәуелденген зат есіммен ғана
тіркеседі. Міне, мұндай қалыптасқан жағдайлар синтаксис бірліктерінің
байланыс жүйесін көрсетеді.
Синтаксистік элементтердің арасындағы байланыс синтаксистік мағына
тудырады. Ал синтаксистік мағына синтаксистік бірліктердің басты белгісі,
өйткені ол сөйлеуші мен жазушы ойының тіл арқылы берілген көрінісі болып
табылады. Осыдан келіп ойлау мен тілдің, логика мен синтаксистің өзара
тығыз қарым-қатынасы айқындалады.
Синтаксистік қатынастардың предикативті және предикативті емес
(бейпредикативті) болып келетінін ұмытпау керек. Предикативтік қатынас -
бастауыш пен баяндауыштың тіркесі (бастауыштық-баяндауыштық), ол сөйлемнің
белгісі ретінде көзге түседі, ал предикативтік емес қатынас - сөз
тіркесіне тән белгі. Бұдан сөйлем мен сөз тіркесінің принципті айырмашылығы
көрінеді.
Сөйтіп, синтаксис грамматикалық ілім ретінде мынадай салаларды
құрайды:
1) сөз және оның тұлғасының синтаксисі;
2) сөз тіркесінің синтаксисі;
3) сөйлем синтаксисі;
4) мәтін синтаксисі.
Сөз және оның тұлғасының синтаксисі - белгілі бір тұлғадағы толық
мағыналы сөздің өзі сияқты басқа бір сөзді бағындыра алатын қасиеттерін,
олардың сөз тіркесі мен сөйлемнің сыңары не мүшесі бола алу заңдылықтарын
зерттейді.
Сөз тіркесі синтаксисі - сөздердің өзара тіркесу қабілеттілігін,
тіркесу тәсілдері мен формаларын, сөз тіркесінің құрамын, олардың түрлерін
қарастырады.
Сөйлем синтаксисі - сөйлемнің құрылу принциптерін, сөйлемнің құрамын,
олардың түрлерін қарастырады.
Мәтін синтаксисі - жеке сөйлемдерге қарағанда, өзінің тұтастығымен
ойдың өрбуін, дамуын анағұрлым тереңінен көрсете алатын, мағыналық әрі
синтаксистік жағынан байланысқан сөйлемдер тобын, олардың құрамын,
байланысу заңдылықтарын, түрлерін қарастырады.
1.2 Сөйлем, сөйлем мүшелері туралы жалпы сипаттама
Осы уақытқа дейін біз тіл білімінің фонетика, лексика, морфология
салаларынан не үйренсек, соның бәрі сөйлем үшін қажет материал болмақ,
өйткені адамзат өзінің ойын, көзқарасын тек қана сөйлем арқылы білдіреді.
Тілдің қажеттілігі де осында. Сөйлем қашанда пікір алысу, қарым-қатынас
құралы. Жеке сөздер өзара грамматикалық байланысқа түсіп, сөйлем құрайды.
Сөз, сөз тіркесі - сөйлем үшін материал.
Демек, сөйлем - ең басты тілдік бірліктердің бірі, толық, тиянақты
аяқталған ойдың көрсеткіші. Мысалы: Осыдан соң барлық үлкендер қауырт
көтеріліп, шығып кетті (М.Әуезов). Сөйлемде бірнеше адамның тез көтерілуі,
шығып кетуі туралы сөз болып, белгілі бір ой, синтаксистік бірлік
көрсетіліп отыр. Сөйлем құрылымдық үлгісі бар синтаксистік бірлік, яғни
онда бастауыштық-баяндауыштық құрылымдық үлгі болады. Бұл синтаксистік
басқа конструкцияларға емес, сөйлемге тән құрылым. Мысалы, сөйлем: Жер
жыртылды; сөз тіркесі: жер жырту (Бірінші мысалда бірдеме жайында хабар
беріледі, Екінші мысалда сөз тіркесі бірдемені атау үшін құрастырылған).
Орыс тіл білімінде сөйлемге оны ұйымдастырушы негізгі белгілеріне
орай, соның негізінде анықтамалар ұсынылып келеді. В. В. Виноградов: Сөйлем
- ойды қалыптастыратын, білдіретін және хабарлайтын бірден-біл
(Виноградов В. В. Исследования по русской грамматике. М., 1975, 74-6.).
Сонымен бірге сөйлемнің құрылымдық белгісіне назар аударатын анықтамалар да
кездеседі: Предложение – это такая синтаксическая единица, которая включает
в себе социативно-предикативную или нулевую предикативную связь (Мухин А.
М. Структура предложений и их модели. Ленинград, 1988, 21-б.). Қазақ тіл
білімінде сөйлемге мынадай анықтама
беріледі: Предикатық қатынас негізінде біршама аяқталған ойды білдіретін
тиянақты сөздер тізбегін сөйлем дейміз (М. Балақаев). Кейбір ғалымдардың
көрсетуінше, мұндай анықтамалар сөйлемнің ойдың фактісі ғана емес, тіл
фактісі екенін ашып көрсете алмайды. Сөйлемге соңғы уақытта мынадай да
анықтама ұсынылып жүр: Шындық болмыстың белгілі бір сапасы мен сол сапаға
сөйлеушінің қатысын сипаттаушы ойды білдіретін, біртұтас дербестігі бар бір
сөзді немесе сөздердің тіркесін сөйлем дейміз.
2. Сөйлемнің негізгі белгілері туралы ғалымдар арасында түрліше
пікірлер бар. Дегенмен солардың барлығы айналып
келгенде, предикативтілік, модальділік және интонация үшеуінің төңірегінде
өрбиді. Сайып келгенде, сөйлемнің негізгі белгісі ретінде предикативтілікті
де, модальділікті де (айтылған ойға субъективті көзқарасын білдіруі)
интонацияны да бірдей жатқызған орынды болмақ.
Сондай-ақ, мынаны да ескерген жөн: сөйлем бүкіл тілдік категорияларды
әз бойына. жинақтай келе, өзіндік үлкен екі қасиетімен дараланады, олар: 1)
сөйлемнің негізін құрайтын элемент - бастауыш пен баяндауыш екендігі, осы
екеуінің арқасында ғана оның модальдік қасиеті айқындалады.
Сондықтан да ең алдымен, сөйлемге тән қасиет, ол предикативтілік.
Предикативтілікке жақ, шақ категориялары негіз болады. Осы екеуі арқылы
предикативтілік жүзеге асады. Ал предикативтілік мына үш нәрсенің байланысы
болып табылады: a) субъект-предткат арасындағы байланыс (логикалық аспект);
ә) тема-рема арасындағы байланыс (коммуникативтік аспект: тема - сөйлемдегі
оқиғаның басталу шегі; рема - айтылған хабардың амал-әрекеті); б) бастауыш-
баяндауыш арасындағы байланыс (грамматикалық аспект).
Сөйлемнің бір құрамды, екі құрамды немесе мүшеленбейтін түрлері
болатыны белгілі. Бұларда предикативтілік түрлі деңгейде көрініс алады.
Айталық, екі құрамды сөйлемдерде предикативтілік нақты, бір құрамды
сөйлемдерде предикативтілік жартылай мүшеленбейтін сөйлемдерде
предикативтілік болмайды. Бұған қарағанда, предикативтілік бастауыш пен
баяндауыш арасындағы таза грамматикалық құбылыс.
Сөйлемнің модальділік белгісі сөйлем арқылы адамның қуану, шаттану,
еркелету, шошу, ашу-ыза, күдіктену, күшейту, әсерлеу, құптау, жақтырмау
және т. б. қасиеттерінің көрінуімен беріледі. Олардың негізгі көрсеткіштері
рай категориясы, модаль сөздер, демеуліктер және интонация болады.
Модальділік – сөйлем мазмұнының шындыққа қатысын (объективті модальділік:
Ол жақта қыс ерте түседі) және сөйлеушінің сөйлем мазмұнына көзқарасын
(субъективті модальділік: Ол жақта қыс ерте түсетін сияқты) білдіретін
функционалды-семантикалық категория.
Интонация да сөйлемге тән. Сөйлемнің барлық түрінде оның құрылымдық
компоненті ретінде интонация болады. Интонацияның тоны, ұзақтылығы,
интенсивтілігі, тембрі т. б. компоненттерінің қасиеттері сөйлемнің
коммуникативтік, эмоциялық мағынасына үлкен әсер етіп, оны өзгертіп және
түрлі реңкке бояп отырады.
3. Сөйлемнің құрамы дегенде оның типтерінің топтастырылуы және айтылу
мақсатына қарай бөлінетін түрлерін атауға болады. Сөйлемдер әр түрлі
аспектіде қолданылып қызмет атқарады, олар мазмұны жағынан да, тұлға,
құрамы жағынан да түрлі-түрлі болып келеді. Әрине, олар грамматикалық тип
ретінде жұмсалатындықтан, әр қилы сөйлеу мазмұнын зат, құбылыстардың
байланысына негізделген белгілі бір логикалық қатынас ыңғайында,
жалпыланған мағынада білдіреді. Сөйлем грамматикалық мағына мен құрылымы
жағынан жалпыланған категория деп айтатынымыз сондықтан.
Сөйлемдер қандай аспект тұрғысынан айтылмасын замандар бойы жалпы
құрылымы жағынан кеңейіп шындалады, қолданылу аясы мен мағынасы жағынан
саралана түседі. Уақыт озған сайын олардың белгілі бір тип ретінде
қалыптасуының амал-тәсілдері сұрыпталып отырады. Бұдан адамның ойлау
жүйесінің де тарихи үдеріс екендігі аңғарылады.
Өзге тілдердегі сияқты қазіргі қазақ тілінде де жалпыланған сөйлем
типтері бар. Қазақ тіліндегі сөйлем типтерін мынадай белгілері бойынша
жіктеп көрсетуге болады:
1) Сөйлемдегі айтылған ойдың шындық болмысқа қатынасы
тұрғысынан немесе жалпы модальдік мағынаның берілу сипатына қарай болымды
және болымсыз сөйлемдер;
2) Сөйлемдер коммуникативтік мақсатына және оған тәуелді интонациясына
қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты және лепті сөйлемдер;
3) Сөйлемдердің жалпы құрылымына қарай а) бір не бірнеше предикаттық
қатынастың негізінде құрылуына қарай жай және құрмалас сөйлемдер, ә)
қалыпты және қалыпты емес синтаксистік құрылымды болуына қарай мүшеленетін
және мүшеленбейтін сөйлемдер деп жіктеуге болады. Біріншісі
бастауыш пен баяндауыш арқылы не тек баяндауыш арқылы жасалады да, өз
ішінен екі негізді және бір негізді сөйлемдер болып бөлінеді. Бір негізді
сөйлемдер қимылдың субъектіге қатысы жағынан үш топқа жіктеледі: белгісіз
жақты сөйлемдер, жанама жақты сөйлемдер, жалпылама жақты
сөйлемдер. Екіншісі, яғни мүшеленбейтін сөйлемдер лексика-грамматикалық
жасалу ерекшелігі жағынан үш топқа жіктеледі
а) есімдерден құралған атаулы сөйлемдер, ә) модальдік сөздерден құралған
сөйлемдер, б) одағайлардан құралған сөйлемдер.
Сөйлемдер айтылу мақсатына қарай төртке бөлінетіні белгілі. Хабарлы
сөйлем - шындық болмыстың фактілерін құбылыс, оқиға не зат туралы
пікірлерді хабарлар мақсатында айтылатын сөйлемдер. Олар - кең таралған
сөйлем түрі. Мазмұны құрылымы және қызметі жағынан әр түрлі болады,
хабарлау интонациясымен айтылады. Хабарлы сөйлемнің мазмұны олардың
тұлғалық ерекшелігіне байланысты, соған қарай: болымды, болымсыз, қалаулы
(Ертең серуенге шығайықшы), болжалды (Күн жауатын шығар) т. б. болып
бөлінеді.
Сұраулы сөйлем - бірдеменің жайынан хабар алу үшін жұмсалатын сөйлем.
Жасалу жолдары: 1) сұраулық шылаулар, 2) сұрау есімдіктері, 3) -ше
демеулігі арқылы, 4) арнаулы интонация арқылы (- Бұл кісілер қай елдікі? -
Сабынкөлдікі. - Сабынкөлдікі? (Б. Майлин). Сұраулы сөйлемдер әр түрлі
мазмұнда жұмсалады: 1) ашық сұрақ; 2) Қарсы сұрақ (- Ой, мынау тамаша емес
пе? - Несі тамаша?); 3) Күмәнді сұрақ (- Сол жаққа барсам ба екен?);
Таңырқаулы сұрақ Қайран, Сәтбек-ай, тірі ме едің?!); 5) Риториҡалық сұрақ.
Ал енді лепті сөйлем интонациялық тәсіл арқылы хабрлы сөйлемнен де, сұраулы
сөйлемнен де жасалуы мүмкін. Бұл жағдайда лепті сөйлем эмоционалды-
экспрессивті қасиетке ие болады да, адамның көңіл-күйіне байланысты
жайларды, қуану, шаттану, еркелетушошу, ашу-ыза, күдіктену т. б. білдіреді.
Бұйыру мақсатында айтылатын сөйлемдерді бұйрықты сөйлем дейміз.
Бұйрықты сөйлемдер бұйрық және қалау райы арқылы жасалады. Олар сөйлемнің
баяндауышы болып жұмсалады да, сөйлем түгелімен жоғары тонмен айтылады.
Көбінесе аз сөзден құралады: - Қорқытпа! Тоқта! Тоқташы! Жогал! Көрінбе
көзіме!
Ал сөйлем мүшелері тақырыбы жеке өзіне бір зерттеуге боларлық сала
деуге болады.
Сөйлемнің өзі екі жақты қарастырылатыны белгілі:
1) сөйлемнің құрылымына, айтылу мақсатына қарай;
2) сөйлемді құрайтын элементтер немесе сөйлемге қатысты сөздердің
сөйлем мүшелері болуына қарай. Сөйлемге қатысты осы екі мәселенің
әрқайсысының өзіндік зерттеу нысандары бар.
Сөйлем мүшелері – сөйлемнің ішкі бөліктері. Сөйлем құрамындағы
сөздердің санының аз болуы немесе көп болуы ой ерекшелігімен, стиль
ерекшелігімен байланысты.
Сөйлем ішіндегі белгілі бір сөз сөйлем мүшесі болуы үшін міндетті
түрде осы сөйлем құрамындағы басқа сөзбен байланысқа, тіркеске түсе
алатындай болу керек, тіркес құрамына енбейтін сөз сөйлем мүшесі бола
алмайды. Мәселен, бастауышты баяндауышына қарап, анықтауышты анықталатын
сөзіне қарап сөйлем мүшесі деп танимыз.
Қазақ тіл білімінде сөйлем мүшесіне берілген анықтамалар түрліше
болып келеді.
М.Балақаев: Сөйлемде грамматикалық мағыналарға ие болып,
синтаксистік қызмет атқарып тұратын сөздерді сөйлем мүшесі дейміз. десе,
Р.Әміров: Сөйлем мүшесі – сөйлем құрауда қалыптасқан қатынастың
компоненті. Сөйлем мүшесі ретінде толық мағыналы сөздер қолданылады дейді.
М.Серғалиев: Сөйлем ішінде басқа сөздермен синтаксистік қатынасқа түсіп,
бір сұрауға жауап беріп, бір ұғымды білдіретін жеке сөзді немесе сөз
тіркесін сөйлем мүшесі дейміз.
Қорыта келгенде, сөйлем мүшесі – сөйлемде бір не бірнеше сөздер
тобының басқа сөздермен қатынастары арқылы арнайы бір сұраққа жауап беріп,
грамматикалық мағынаға ие болатын түрі.
Сөйлем мүшелері мынадай топтар арқылы жасалады: 1) негізгі сөз
топтарының сөйлем мүшесі болуы; 2) негізгі сөздер мен көмекші сөздердің
түйдекті арқылы сөйлем мүшесі болуы; 3) тұрақты тіркесті сөйлем мүшелері;
4) бір сөздің қайталанып келуі арқылы сөйлем мүшесі болуы; 5) сөйлемнің
де сөйлем мүшесі болуы; 6) қысқарған сөзді сөйлем мүшесі 7) жеке дыбысты
сөйлем мүшесі (Т. Сайрамбаев. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері).
Сөйлемнің де сөйлем мүшесі болуына мысал: Тірі болсам журналист
болуым керек деген ой менің басыма сонда ғана ұялаған еді (Ә. Нұршайықов)
Білімнің құдіретін, тілдің құпиясын тұңғыш рет сонда ғана түсіндім деуіне
әбден жарар (О. Бөкей).
2. Сөйлемнің ең негізгі ұйытқысы немесе белгісі предикативтілік
тіркес болса, ол тек қана бастауыш пен баяндауыштың тіркесуінен болады.
Олай болса, бастауыш пен баяндауыш сөйлемнің ұйытқысы. Бастауыш сөйлемде
айтылған ойға негіз болып, баяндауыш арқылы айтылған қимыл-қозғалыстың иесі
ретінде көрінеді. Ал баяндауыш ойды тиянақтап, аяқтауға қызмет етеді.
Сондықтан бастауыштың мағынасы баяндауыштың морфологиялық көрсеткіштері
арқылы аңғарылып тұрады. Синтаксистік талдау кезінде әуелі
баяндауышты тауып, одан кейін бастауышты табатынымыз сондықтан. Осы
айтылғандарды ескеріп, синтаксиске арналған оқулықтарда тұрлаулы мүшелерге
мынадай анықтама беріледі:
Сөйлем құрауға негіз болатын, өзара предикаттык қатынаста жұмсалатын
сөйлемүшелерін сөйлемнің тұрлаулы мүшелері дейміз.
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерінің бірі - бастауыш. Бастауыш
сөйлемде айтылған ойдың қазығы, негізі болады. Сөйлемде бастауыш екі түрлі
жағдайда кездеседі: 1) арнайы түрде; 2) түрде. Бірақ ол жасырын түрде
келгенімен, баяндауыш арқылы тауып алуға болады. Демек, бастауыш басқа
сөйлем мүшелеріне қарағанда ойдың иесі ретінде қолданылады. Бұл жағынан
бастауыш басқа сөйлем мүшелерінен ерекшеленіп тұрады.
Сөйлемде бастауыштың қолданылуына қарай грамматикалық, логикалық деп
ажыратады. Грамматикалық бастауыш сөйлемдерде ашық та, жасырын да бола
береді. Оларды айқындау қиынға түспейді. Сонымен бірге, жақсыз сөйлемнің
ішінде субъектінің қызметін атқарып, сол дәрежеде ойға қатысты сөздер де
болады. Мұндай сөйлемдерде бастауыш жоқ, бірақ басқа септіктегі сөздер сол
сөйлемде ойға қатысты айтылып тұрады. Мысалы: Маған үйге суға кету керек, -
десек, сөйлемде баяндауыш кету керек. Маған, саған, оған деп үш жаққа
ажыратуға болады. Енді осындай бастауышы жоқ сөйлемдердің де ішінде бүкіл
сөйлемге ие болатындай сөздер болуға тиіс.
Ондай сөздер грамматикалық жағынан бастауыш бола алмайды, тек логикалық,
яғни ойлау тұрғысынан ғана бастауыш қызметін атқарады. Келтірілген сөйлемде
сондай сөз маған сөзі.
Сөйлем мүшелерінің сөйлемдегі қызметтеріне сай өздеріне тән сұрақтары
болатыны белгілі. Бастауыштың сұрағы кім? не? кімі? несі? Бұлар
бастауыштардың формасына қарай көпше түрде де қолданылады. Сөйлемдегі зат
есімдердің сұрақтарына жауап беретін мүшелердің барлығы бастауыш
болады деген ой тумауы керек. Айталық, мұндай сұрақтарға жауап беретін сөз
баяндауыш та бола алады: Асан –жауынгер (Асан - кім?). Сонымен бірге табыс
септік жалғауы түсіріліп қолданылып, зат есім етістікпен меңгеріле
байланысады: Мен бір қыз көрдім? (Мен кімді көрдім?) (Бастауыш сұрақтарының
толық тізімін Т. Сайрамбаевтің "Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері" (Алматы, 1991,
66-68 бб.) кітабынан қарауға болады).
Сөйтіп, бастауыш деп сөйлемдегі ойдың иесі бола отырыш, баяндауыш
арқылы барлық қасиеті айқындалатын, белгілі тұлғада онымен тікелей
байланыста болатын және өзіндік сұрақтары бар сөйлем мүшесін айтамыз.
Бастауыш құрылысына қарай дара (Бірде Жиренше серіктерімен алыс
жолдан келе жатады) және күрделі, тілі, үйірлі болып бөлінеді. Күрделі
бастауыштар мынадай жолдар арқылы жасалады: 1) Изафеттік тіркестер арқылы
(Құс жолы күз айларында айқын көрінеді); 2) Көмекші есімдермен айтылған
сөздер арқылы (Топтың ортасындағылар - Абай мен Асылбек
еді); 3) Тәуелдеулі өздік есімдігі арқылы; 4) Күрделі жалқы есімдер арқылы
және т. б.
Үйірлі бастауыш дегеніміз құрамындағы сөздер өз ішінде мүшелік
жіктерге бөлініп, предикативтік реңкте айтылатын күрделі бастауыштар:
Білегі жуан - бірді жығады; Жиылып тұрғындардың арасында әлі де ашуы
қайтпағандары нұқыл кетіп жүр және т. т.
Бастауыш болатын негізгі сөз табы -- зат есім. Есімдік зат есімнің
орнында жүрсе, бастауыш қызметін атқарады. Бастауыш зат есімнен басқа сөз
таптарынан да жасалады, ондай жағдайда олар заттанып тұрады.
Соңғы шыққан оқу құралдарында бастауышты тұлғалық белгісіне және
қандай мағынада қолданылатынына қарап, оларды мағыналық түрлерге ажыратып
жүр. Қ.Шәукенов өзінің "Синтаксис" атты кітабында (Алматы, 1996) бастауышты
он түрге бөліп қарайды: 1) мекендік бастауыш (Көкшетаудан Телікөлге дейін
екі мың шақырымдай); 2) меншік бастауыш (Менікі жай қызулық); 3) мезгіл
бастауыш (Торуға мезгіл таңдамайды: таңертеңі, түсі, түні - бәрібір); 4)
сапалық бастауыш (Тентек күнде туады, кемеңгер мың жылда бір туады); 5)
сандық бастауыш (Олардың бірі урядниктер мен казактар тұрағы, екіншісі -
асхана, үшіншісі - атқора...); 6) амалдық бастауыш (Ана ыңырсып жатқан өлуге
жақындаған, кезегі таянған
тұтқын екен); 7) салыстырмалы бастауыш (Қару түгіл темір сайманнан да
қазаққа ештеңе берілмейтін болсын); 8) белгісіздік бастауыш (біреу,
кейбіреу, қайсыбір, әркім т. б. есімііктері арқылы жасалатын); 9)
болымсыздық бастауыш (ешкім); 10) жалпылау бастауыш (Жердің бәрі Күнікейдің
кеудесінде сайрап тұр).
3. Жалпы баяндауыш туралы көзқарастарды жинақтай келгенде, оған тән
мынадай негізгі қасиеттер барын байқаймыз:
1) баяндауыш бастауышқа бағынышты сөйлем мүшесі;
2) баяндауыш сөйлемде айтылған ойды тиянақтайды;
3) баяндауыш бастауыштың қимылын, іс-әрекетін, заттық, мекендік, сындық,
сандық қасиеттерін білдіреді;
4) баяндауыш бастауышпен жақ-жағынан жекеше, көпше түрде үйлеседі;
5) предикативтілікті білдіреді: 6) сөйлемнің бас мүшесі болып табылады.
Баяндауыш қызметін атқаратын сөздер, негізінен, етістіктен болады, ал
олардың морфологиялық белгілері жіктік жалғауын қабылдауы болып табылады.
Баяндауыштар түбір етістіктен де, негізгі етістіктен де бола береді. Түбір
етістіктің баяндауыш қызметін атқаруына П жақты көрсететін мағынасы себепші
болады.
Есім сөздер де баяндауыш қызметін атқарады, бірақ баяндауыштың
көрсеткіші жіктік жалғауын қабылдау арқылы ғана баяндауыш бола алады.
Алайда есімнен болған баяндауыштың барлығы бірдей Ш жақтың жіктік жалғауын
қабылдай бермейтіні белгілі. Мұндай жағдайда оны жіктік жалғаудың нөлдік
формасында тұр деп түсінуіміз керек.
Етістік баяндауыштар. Етістіктің барлық түрі - салт, сабақты,
болымдыболымсыз т. б. түрлерінің бәрі баяндауыш бола алады. Тек қана ойды
тиянақтай алмайтындыңтан, етістіктің көсемше түрі жай сөйлемде баяндауыш
бола алмайды. Баяндауыш болу үшін мұндай тұлғалар көмекші етістіктермен
тіркесіп келуі немесе жіктік жалғауларын қабылдары тиіс.
Етістік баяндауыштар дара және күрделі болып балінеді. Күрделі
баяндауыштардың жасалу жолдары мынадай:
1) етістіктің аналитикалық формалары немесе негізгі стістікнен көмекші
етістіктің тіркесі арқылы (Мен бара жатырмын, сөйлеп жатыр). Мұндай кезде
баяндауышка жалғанатын жіктік жалғау соңғы көм. етістікке тиісті болып
қалады. Сондай-ақ етістіктен болған күрделі баяндауыштардың шақтық,
сипаттық, модальдік мағыналарын түрлендіруге комекіші етістіктердің үлкен
әсері болады; 2) күрделі баяндауыштардың бір түрі дегендей, Ботагөз десе
Ботагөз сияқты қайталанып келетін тіркестер арқылы жасалады. Сонымен бірге
күрделі баяндауыштар араларына шылау келу арқылы да қолданылуы мүмкін.
Есім баяндауыштар. Есім баяндауыштар қазақ тілінде жиі қолданылады.
Үндіеуропа тілдерінде есім баяндауыштар бастауышпен дәнекер арқылы
байланысса, біздің тілімізде баяндауыш қызметін атқаратын есім сөздер
жіктеліп бастауышпен қиыса байланысады: Мен студентпін. Сонымен бірге қазақ
тіліндегі І, П жақтағы есім баяндауыштардың жіктік
жалғауына сүйеніп, олардың бастауыштарын түсіріп те айтуымызға болады. Ал Ш
жақтағы есім баяндауыш жіктік жалғауының нөлдік көрсеткішімен
келетіндіктен, олар I, II жақтағы баяндауышқа қарағанда түрлі
өзгешеліктермен келеді: 1) бастауышсыз айтылмайды; 2) бастауыш пен
баяндауыш ерекше интонациямен айтылады; 3) орындары тиянақты
болады, егер орындары ауысса, бастауыш баяндауышқа, баяндауыш бастауышқа
айналып кетеді.
Түркі тілдерінде жіктік жалғауының нөлдік көрсеткіші кең тараған.
Тіпті кейбір тілдерде (гагауыз, башқұрт, тува т. т.) Ш жақ жіктік
жалғауынсыз-ақ қолданыла беретін көрінеді.
Зат есімнен болған есім баяндауыштар заттың сапасын білдіріп, кім?
не? екенін айқындайды: Ізгі қасиет – адамгершілік. Баяндауышы зат есімнен
болған сөйлемдер ойды дәл, қысқа етіп жеткізудің стильдік құралының бірі.
Зат есімдер жатыс, шығыс, барыс септігінде көлемдік, күй-қалыптық,
мекендік т. б. мағыналарда жұмсалып, баяндауыш болады: Ауыл шырт ұйқыда;
Қой баласы қозыдан (мақал). Зат есімнің тәуелдік жалғауы тұлғасындағы
баяндауыштар бастауышты өзіне меншіктеп, иелік мәнде жұмсалады: Сенің
бақытың - менің бақытым; Ақмолам - астанам т. б. Есім баяндауыштар сын
есім, сан есім, есімдіктерден де жасалады: Ауа таза; Олар – алтау; Мен елу
бестемін; Бөлмем –осы; Пішеншілердің ішіндегі ең шыдамсызы - менмін т. б.
Бар, "жоқ" сөздері баяндауыш қызметінде жұмсалғанда бастауыштағы заттық
ұғымның барлығының, жоқтығының сапа көрсеткіші ретінде баяндайды: Жылқыда
өт жоқ, құста сүт жоқ.
Есімдерден болатын күрделі баяндзуыштар: 1) күрделі атаулар (Біздің
оқу орнымыз - Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті); 2)
изафеттік тіркестер (Менің көргенім – Үсеннің баласы); 3) күрделі сын есім,
сан есім (Көпшілігі ақшыл, қызғылт түсті) арқылы жасалады.
Құрама баяндауыштар. Баяндауыштар етістіктен және есім сөзден жасалып
аралас та болып келеді. Мұндай баяндауыштар өз құрамына есім баяндауыштың
да, етістік баяндауыштың да компоненттерін қамтиды: Жақып қып-қызыл болып
кетті. Құрама баяндауыштар құрамындағы есім сөздер негізгі сөздер ретінде,
етістіктер көмекші сөздеретінде жұмсалады. Көмекші етістіктер есім
сөздердің баяндауыштық қызметін тиянақтап, оларға шақтық, модальдік және
қимыл кезеңдерінің әр түрлі реңк мағыналарын қосады. Құрама баяндауыштардың
негізгі жасалу жолдары мынадай болып келеді: 1) еді, екен, ет, бол, кел,
көр көмекші етістіктері арқылы: Жиналған топтың ұзын саны елудей еді; 2)
көрінеді, тиіс, шығар, болар, білем, тәрізді,
сияқты т. б. модаль сөздердің тіркесуі арқылы: Өзге студенттерге де ой
салған жөн болар; 3) есімдер мен етістіктерден болған тұрақты тіркестер де
құрама баяндауыш қызметінде жұмсалады:
Торы ат көзіме оттай басылды.
1. Бастауыш пен баяндауыш арқылы берілетін ойды жан- жақты кеңейтіп,
толықтырып, жетілдіріп тұратын сөйлем мүшелерін тұрлаусыз мүшелер деп
атайды. Тұрлаусыз мүшелердің мағынасы тұрлаулы мүшепермен қарым-қатынасқа
түсу арқылы анықталады да, олар бастауыштың және баяндауыштың маңына
топтасады. Демек, тұрлаусыз
мүшелердің болуы жайылма сөйлемге тән. Мысалы: Марат Бәтиманы жақсы көреді
деген сөйлемде субъект пен оның сезімдік қалпының объектіге бағытталған
қатынасын көреміз. Мұнда жай сөйлемнің негізі болып субъект пен предикат
(тұрлаулы мүшелер) арасындағы мағыналық байланыс табыс
септігіндегі сөздің қатысы арқылы нақтыланып, айтушы ойын саралау,
сөйлемнің мазмұнының кеңеюі іске асқан. Осы сөйлемді бұдан әрі
жайылмаландыра болады. М. Балақаев сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін сөз
тіркесі жөніндегі іліммен тығыз байланыста қарау керек дейді. Сонда өзара
тіркескен сөздер тобының қандай қарым-қатынасты білдіруіне қарап, тұрлаусыз
мүшелерді дұрыс танитын боламыз. Зат есімдер мен атрибуттық қатынаста
жұмсалатын түрлі-түрлі тұлғадағы сөздер анықтауыш, етістікпен және кейбір
есімдермен объектілік қатынаста тіркесетін, заттық ұғымы бар
сөздер - толықтауыш, етістіктерге, кейде кейбір есімдерге қатысты болып,
мезгіл, мекен, амал т. б. Мағыналарда жұмсалатын сөздер – пысықтауыш
болады.
2. Толықтауыш - зат есімдерден не заттық мәндегі басқа да есімдерден
жасалып, қимылдың, күй-қалыптың нысанын білдіріп тұратын тұрлаусыз мүше.
Өзінің мазмұнына байланысты ол сөйлемде баяндауышқа қатысты айтылады.
Баяндауышпен табыс, барыс, шығыс, көмектес, жатыс жалғауының бірінде тұрып
байланысады: Отынды шапқанға жаққыз, малды тапқанға баққыз. Сөйлемде төрт
толықтауыш бар, олардың мәндері бірдей емес. Табыс септігіндегі
толықтауыштар субъектінің іс-әрекетінелей қимылы
нысаны болса, барыс септігіндегі толықтауыштар іс-әрекеттің бағытталған
нысанын көрсетеді. Іс-әрекет пен объекті арасындағы мағыналық қатынас өте
тығыз болады. Іс-әрекет объектімен ғана белгілі болып, сол арқылы ашылады.
Толықтауыштар мағынасы мен тұлғасына қарай екі топқа бөлінеді:
1) тура толықтауыштар,
2) жанама толықтауыштар.
Тура толықтауыштар - табыс септік тұлғасында сабақты етістіктен
болған баяндауыштың нысаны болып, оныңқимылдық мағынасын толықтырып тұратын
мүше. Мысалы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек
үшін (Абай). Тура толықтауыш өзі толықтайтын сөзіне мағыналық жағынан да,
тұлғалық жағынан да орайлас тәуелді болады. Оның мағынасы толықтыратын
сөзбен тіркескенде ғана ашылып, тұлғасы соған орай белгіленеді. Тура
толықтауыштар құрама баяндауыштарды да толықтайды: Ол университетке түсуді
арман етті. Тура толықтауыштар кейде жалғаулы айтылып, кейде жалғаусыз
айтылады. Бұл кездейсоқ нәрсе емес, белгілі грамматикалық мән-мағыналарға
байланысты туындайтын жағдайлар. Тура толықтауыштардың жалғаулы болуы. 1)
Тура толықтауыш өзіне қатысты сөзінен қашықтап, арасына сөз салып айтылса,
онда жалғаулы болады: Кітапты кітапханадан кеше алдым. 2) Тура толықтауышқа
логикалық екпін түсіріліп айтылса, ол жалғаулы болады: Асау терек долданып
буырқанып, Тауды бұзып жол салған тасты жарып. 3) Тура толықтауыштар
экспрессивті мағынадағы күрделі баянауыштарды толықтырса, олар жалғаулы
болады: Ол бір аяқ құрт езген сорпаны жұтып-жұтып жіберді. 4) Бір сөйлемде
бір сөз табынан болған екі мүшенің синтаксистік қызметі айқын болу үшін
толықтауыштарға табыс септік жалғауы жалғанып айтылады: Бәтиманы бұл Бәтима
деуге қимадым. 5) Бірыңғай тура толықтауыштардың соңғысы жалғаулы болады:
Көкөніс пен жемісті қыста өсіру әдісін шаруа қожалығы жолға қойды. 6) Кісі
аттарынан және жіктеу есімдіктерінен жасалған тура толықтауыштар жалғаулы
болады: Марат мені емес, сені іздеп
келіп отыр т. т.
Барыс, шығыс, көмектес, жатыс септіктерінің бірінде айтылып,
негізінде етістіктерден болған баяндауыштардың тұратын сөздер жанама
толықтауыштар деп аталады. Олар салт етістікпен де, сабақты етістікпен де
байланысты айтылып, олардың мазмұнын толықтайды. Субъектінің қимыл-ісін
білдіретін сөздер жанама толықтауыш болатын сөздерді меңгеріп, оның тиісті
жалғауда тұруын керек етеді: Күн сәскелікке барып, күлдіреуіштен қарап
қапты (С. Мұқанов). Жанама толықтауыштар мынадай мағыналарда жұмсалады:
барыс септігіндегі толықтауыштар қимылдың кімне арналғанын, бағытталғанын,
іс-әрекеттің нысанға қарым-қатысын білдіреді: Мәз болады болысың, Арқадан
ұлық қақанға (Абай). Шығыс сесттігіндегі толықтауыштар
заттың неден істелгенін, шығу тегін, артық-кемдігін, іс-әрекеттің нысанға
араласу-шектесуін білдіреді: Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез.
Көмектес септігіндегі толықтауыштар бірлестік, ортақтастық, құралдық,
заттық мағыналарда қолданылады да, күй-қалыпты білдіретін етістіктерге
меңгеріледі: Наданмен дос болғанша, кітаппен дос бол. Жатыс септігіндегі
толықтауыштар қимылдың, сапаның басқа затқа тәндік, қатыстық нысандарын
білдіреді: кеудемде осы жүрек тұрған шақта, жақсылық жоқ өзіме мен дәметер
(Абай).
3. Сөйлемнің мағыналық-құрылымдық сыңары ретіндегі анықтауыштың басқа
сөйлем мүшелерінен ерекшелігі мынадай: a) заттың сын-сипатын білдіреді; ә)
өзі анықтайтын сөзбен қабыса және матаса байланысады; б) әртүрлі атаулық
мағынадағы есім сөздерден жасалады, дәлірек айтқанда, сын есім, сан есім,
сын есімге айналған зат есім, есімше және есімдіктерден жасалады. Мысалы:
сын есімнен болған анықтауыштар: Сибирьдің салқын самалы соғып тур
(С.Мұқанов); бұйра толқын, жүйрік поезд т. т. Сан есім: он екінші ұтыс
тиражы т. б. Сілтеу есімдігі: бұл қылығын, мына қыз. Есімше: қаусаған ел,
қаптаған жұрт т.т. Зат есім: алтын сағат, қала халқы, менің қарындасым т.б.
М. Балақаев анықтауыштарды мағынасына қарай екі топқа бөледі:
1) сапалық анықтауыштар; 2) меншік анықтауыштар. Сапалық анықтауыштар
анықтайтын сөзбен қабыса байланысады, ол меншік анықтауыштар матаса
байланысады. Оларды осы байланыс түріне қарай екі салаға бөлу кездеседі: а)
қабыса байланысқан анықтауыштар; ә) матаса байланысқан анықтауыштар.
Анықтауыштар бір сөзден де, бірнеше сөзден де құрала береді, сондай
құрылысына қарап, оларды дара анықтауыштар, күрделі анықтауыштар, үйірлі
анықтауыштар деп үшке бөлеміз.
Егер анықтауыштар күрделі есімдер тобынан жасалса, олар сол тобымен
бір күрделі анықтауыштар болады: Зор денелі буырыл сақалды Құнанбайдың
жалғыз көзі бұларда емес (М.Әуезов). Бұл сөйлемдегі күрделі анықтауыштар
өзара берік байланыстағы күрделі сын есімнен құралған.
Анықтауыш құрамына енген сөздердің алдыңғылары соңғыларын анықтап,
атрибуттық қатынаста жұмсалып, сол тобымен бір зат есімді анықтаған. Сөйтіп
анықталатын сөздің шоғырланған тура сапасы петінде қолданылған. Күрделі
анықтауыштар құрамындағы сөздер өзара қабыса, матаса байланысады да, әр
түрлі сөз таптарынан құралады: Ол төрт қырлы, бір сырлы адам екен. Қала
халқының саны жылдан-жылға артуда.
Үйірлі анықтауыштар құрамы екі я одан көп сөздерден болады. Оның
құрамындағы сөздер бірі бастауыш, бірі баяндауыштық ыңғайда айтылады,
демек жартылай предикативтік қатынаста тұрады. Сөйтіп тұрып олар сол
тобымен басқа заттарға тікелей қатысты болып тұрады: Әсіресе, әжімі мол
үлкендер пішіні бір қызық хикая тәрізді (М. Әуезов) немесе бойы ұзын кісі,
ұяты бар келіншек, сен көрген бала, малы көп шаруа т. б.
Сөйтіп, үйірлі және күрделі анықтауыштар өзара байланысты бірнеше
сөздерден құралып, сол тұтас күйінде бір сөзді анықтайтын болады.
Айқындауыш, олардың түрлері. Айқындауыш дегеніміз анықтауыштың ерекше
бір түрі. Айқындауыш өзінің анықтайтын сөзімен грамматикалық тығыз тең
байланыста тұратын сөйлемнің шартты бағыныңқы мүшесі. Олар
анықталатын сөздің жетегінде кейде қосарланып айтылып, кейде оңашаланып
айтылып, өзінен алдыңғы сөзді атап, я оның мазмұнын ашып, дәлдеп анықтап
тұратын заттық анықтауыштар.
Жасалу жағынан айқындауыштар өзі айқындайтын сөзіне орайлас, тұлға жағынан
түрлес болады: Біздерге, қарттарға, жастар сияқты өмір сүруге тура келеді.
Мұнда келген соң бірінші кездестірген кісім --Сизов шал болды,
- деді Павел. Бірінші келтірген сөйлемде айқындауыш жалпы ұғымды
нақтылаған, екінші сөйлемде Сизов шал деген тіркесте заттың сапасы
берілген. Сөйтіп, айқындауыштар өздерінен бұрын тұратын сөздерді әртүрлі
сапада айқынданан. Осыған сәйкес олар бір-бірінен мағыналық, тұлғанық,
құрылымдық жағынан өзгешеленген. Осыған байланысты оларды үш түрге
бөледі: 1) Қосалқы айқындауыштар, бұлар анықтауыштық реңктегі зат
есімдердің нақты зат атауларына тіркесіп, оны заттың заттық сапасы ретінде
айқындап тұратын сөздер. Қосалқы айқындауыштар екі зат есімнің тіркесінен
жасалады, біріншісі кісінің аты-жөні + заттың сапасын білдіретін сөздер.
Біріншісі айқындалушы, екіншісі - айқындауыш сөз: Әсет әнші, Шора батыр,
Нұрлан инженер т. б. 2) Қосарлы айқындауыштар - өзара мағыналас екі жалпы
есімнің бірі зат атауы, екіншісі оның сапасы ретінде тіркесіп, күрделі бір
атау жасайтын сөздер: әйел-ана, телефон-автомат т. б. 3) Оңашаланған
айқындауыштар - айқындайтын сөзінен соң тұрып, оқшауланып айтылып, тұтастың
дарасы, жалпының нақтылығы және сипаттамасы ретінде жұмсалатын сөздер:
Асқар көзінің астымен оған, Асанға, бір қарап қойды (С.Мұқанов).
Оңашаланған айқындауышта белгілі бір ұғым тағы да екінші рет
қайталанып айтылады, бірінші сөз жалпы қысқа ғана ұғыммен берілсе,
екнішісі, яғни айқындауышы оны нақты анықтап, түр-түсін саралап, даралап,
сол жалпы ұғымдағы сөздің мағынасының ашылуына ғана қызмет ететін сөз не
сөз тіркесі болмақ. Сөйлемде ой екпіні мен оқушы назары айқындалатын сөзге
бағытталмақ. Сендер, жігіттер, өмірді дұрыс түсініп алыңдар. Ана табиғи
тәрбиеші, оның балаларға, әсіресе жас балаларға, ықпалы орасан зор.
4. Пысықтауыш сөйлемнің мағыналық-құрылымдық бір сыңары есебінде іс-
қимылдың, қозғалыс, әрекеттің сапасын мезгілін, мекенін, себебін пысықтап
тұрады. Пысықтауыш пен анықтауыш бір-біріне жақын келетін мүшелер.
Пысықтауыш та, анықтауыш та өздері қатысты сөзбен қабыса байланысады,
екеуінде де лексикалық материал мен олардың тұлғалары бірдей болып келеді.
Олардың арасындағы айырмашылық, пысықтайтын немесе айқындайтын сөз
таптарына және сол арқылы туатын грамматикалық мағынаға да байланысты. Егер
анықтауыш зат есімнің алдында келіп, заттың сын-сапасын білдірсе,
пысықтауыш, негізінен, етістікпен айтылып, қимыл-
қозғалысты анықтайды. Сондықтан пысықтауыш пен анықтауышты өздерінің форма
жағы мен сөз табына қарай ажыратпай, олардың айқындайтын, пысықтайтын
сөздеріне қарай бағдарлаймыз. Мысалы: шапшаң ауыз - шапшаң қимылдады,
жақсы жігіт - жақсы жетті, найзадай шоқылар - найзадай қадалды, үш кісі -
үш келді т. б. Бұлардың сұрақтары да бөлек. Сын есім анықтауыш болып
келгенде қандай?, ал сол сын есім пысықтауыш болып келгенде қалай? деген
сұрақ қойылады. Етістікпен байланысып, пысықтауыш болатын үстеу сөздер зат
есімнің алдында келіп, анықтауышқа айналады: шапшаң ауыз - шапшаң
қимылдады, тез адам, тез жүр т. т.
Пысықтауыш пен анықтауыштың осы айтылған ұқсастықтарына байланысты біраз
уақыт кейбір зерттеушілердің тарапынан пысықтауышты басқа сөйлем
мүшелерімен бірге қарастыру орын алып келді. Айталық, А. П. Поцелуевский,
ГД Санжеев пысықтауыштың жанама толықтауышпен ұқсас
кейбір қасиеттеріне қарап, оларды бесөйлем мүшесінің бірі деп есептемей,
толықтауыш қатарына қосады. Кезінде белгілі қазақ ғалымы С. Аманжолов та
1936 жылы шыққан Сөйлемнің мүшелерін топтастыру еңбегінде анықтауыштың
жеті түрін береді де, пысықтауыш терминін қолданбайды. Бірақ кейінгі
еңбектерінде пысықтауышты жеке сөйлем мүшесі ретінде қарағаны белгілі.
Зерттеуші Ә. Ермеков өзінің Пысықтауыш және бұл жөніндегі кейбір
түсініксіз мәселелер туралы (Халық мұғалімі, 1939, №9) деген еңбегінде
пысықтауыштың осылай жеке сөйлем мүшесі ретінде бірде қаралып, бірде басқа
сөйлем мүшелерімен бірігіп қарастырылуын грамматикадағы формализмнің
көрінісі екенін айта келіп, өз пікірін Пысықтауыш деген категория
қалыптанған мәдениетті тілдердің бәрінде де бар деп, сондықтан оны арнайы
қарастырудың қажеттігін алға тартып, дұрыс қорытындылайды. Пысықтауыш
қызметінде қолданылатын сөз таптары: үстеу, сын есім, сан есім және барыс,
жатыс, шығыс, көмектес
септік түлғасындағы зат есімдер. Пысықтауыштар білдіретін мағынасына қарай
бес түрге: мезгіл, мекен, себеп-салдар, мақсат, амал (немесе қимыл-сын)
пысықтауыштар болып бөлінеді. Пысықтауыштың бұл түрлері оның әрқалай
позициялық көрінісі. Пысықтауыштың әрбір түрінде әр түрлі грамматикалық мән
бар, сондықтан оның әрқайсысы жеке грамматикалық категория болып табылады.
Мезгіл пысықтауыш. Мезгіл пысықтауыш деп іс-қимылға, сол сияқты
құбылыс-болмысқа қатысты өрбіп, олардың мезгілдік қасиетін жан-жақты
көрсететін пысықтауыштың түрінайтамыз. Кейінгі уақытқа дейін мезгіл
пысықтауыш тек етістікке қатысты дейтін көзқарас орын алып келді, алайда
бұл біржақты көзқарас, өйткені тілдік деректер мезгіл пысықтауыштың
етістіктен басқа да сөз таптарына қатысты болып келетінін дәлелдейді.
Мысалы: Бұл күнде жұрттың көбі ақылды, бәрі данышпан (Д. Исабеков). Әлі
мақтауға ерте (С. Мұқанав). Сол сияқты күнде жиын, күнде той дегенде мезгіл
пысықтауыштың зат есімдерге, сын есімдерге, үстеулерге қатысты екенін
көреміз. Сұрақтары: қашан? қай уақытта?
Мезгіл пысықтауыштар мынадай жолдар арқылы жасалады:
1) Мезгіл үстеулерінен: ертең келемін, биыл оқимыз т.б.;
2) Зат есімдерден (әсіресе, шақтық, мезгілдік ұғынды білдіретін есімдер:
жаз, күз, сәске, кеш т.б.), септік тұлғалы зат есімдер: түнге, тал түсте,
таң сәріден, түнімен соққан боран... т.т.; 3) Сын есімдерден (жатыс, көмектес
тұлғалы): Түнгі салқында бабына келіп тұрған саңлақ домбыра күмбір-күмбір
етті; Кешкі салқынмен шығындар! - деп айқайлады ол.; 4) Септік тұлғалы сан
есімдер арқылы: Ол жетілерде үйге келді; 5) Септік тұлғалы есімдіктер
арқылы: Есіңізде болсын, қазақтар дастарқаннан дәм татқан қонағына ешқашан
қастық жасамайды (Қ.Жұмаділов), қашаннан белгілі; 6) Септік тұлғалы
есімшелер арқылы: Өскенде бізді ұмытпа! 7) -галы, -гелі, -а, -е, -й
тұлғалы көсемшелер арқылы: Еламан ұсталып кеткелі жалғыз қалған қызына жиі
қатынап тұрды (Ә. Нұрпейісов). 8) Мезгілдік ұғымды білдіретін тұрақты
тіркестер арқылы: Ауылға көз байланбай жеттім; 9) Үйірлі мүшелер арқылы.
Мезгіл пысықтауыш ретінде жұмсалатын үйірлі мүшелер басқа үйірлі сөйлем
мүшелеріне қарағанда жасалуы жағынан бөлек тұрады. Егер үйірлі анықтауыш
бұрыннан жартылай предикативті тіркес ретінде қолданылса, үйірлі
пысықтауыштар тарихи тұрғыдан немесе диахрониялық жағынан бастауыш және
баяндауыш болып қолданылып, бірақ келе-келе араларында
предикативтік мағына жойылып, жеке сұраққа жауап беретін тіркеске айналған
сөз тіркестері: Таң ата ауылға жеттік. Ел жата шаруаларына кірісті немесе
екінші сыңары бар, жоқ сөздерінен келеді: Ит жоқта шошқа үреді; Сен
барда көңілім жай еді т. б.
Мекен пысықтауыш - қимылдың, іс-әрекеттің болу орнын, бет-алысын,
шығу орнын білдіретін пысыктауыштар. Мекен пысықтауыштар мынадай жолдар
арқылы жасалады: 1) мекен үстеулерінен: әрі, бері, жоғары, төмен, тысқары
т. б. Бір ескеретіні, мекен пысықтауыштардың бірсыпырасы мезгіл
пысықтауыштармен тұлғалас болады. Мысалы: Ол кейін жүрді (мекендік мағына);
Ол кейін кетті (мезгілдік мағына). Оларды сұрақтарына қарап ажыратамыз; 2)
септік тұлғалы зат есімдерден: көкте, суда т. б. Мен өзенге келдім; 3)
септік тұлғалы зат есімдер мен сілтеу есімдіктерінен: осы маңда, бұл
жердің, бүл жерге т.б.; 4) зат есімдер мен септік тұлғалы көмекші
етістіктердің тіркесі арқылы: ауыл ішінде, үй арасында, дастархан басында
т.б.; 5) септеулік шылаулар өзі меңгеретін сөздерден кейін келіп мекен
пысықтауыштардың қызметін атқарады: Ол өзенге таман жүрді; үйге қарай,
мектеп жанына таман т. б.
Мақсат пысықтауыш - іс-әрекеттің не үшін, қандай талапқа лайық
істелетінін, болатынын (болмайтынын) білдіретін пысықтауыштар. Сұрақтары:
кім үшін? не үшін? неге? қандай мақсатпен? Мақсат пысықтауыштар мынадай
жолдар арқылы жасалады: 1) мақсат үстеулерінең: әдейі, қасақана, жорта,
босқа т.б.; 2) Тұйық етістіктердің барыс септігінің жалғауында келуі
арқылы: оқуға кетті, демалуға, айтпасқа болмады т. б.;
3) ғалы, -гелі тұлғалы көсемшелер мен олардың зат есімдермен тіркесі
арқылы: оқығалы, кітап алғалы т.б.; 4) есім сөздердің үшін шылауы
сөздерімен тіркесі арқылы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін (Абай), сен үшін
т.б.; 5) Барыс септік тұлғалы есімдердің бола етістіктерімен тіркесі
арқылы: Саған бола алыстан келдім; 6) Бұйрық, қалау тұлғалы етістіктердің
деп көмекші етістігімен тіркесі арқылы- Біз Астанаға білім алайық деп
келдік.
Себеп пысықтауыш - қимыл-қозғалыстың себебік білдіреді. Сұрақтары: не
себепті? неліктен? Мынадай жолдар арқылы жасалады: 1) -дықтан, -діктен
жұрнағы қосылып, есімшелер шығыс септігі жалғауында айтылады: Қатты
сөйлегендіктен даусы тез қарлығып қалды; 2) Шығыс жалғауының есімшеге
тікелей не тәуелді түрінен кейін жалғануы арқылы: Мен жиен болғанымнан оган
еркінмін; 3) Есімшеге соң, себепті деген шылаулар қосылуы арқылы: Ол
жұмысты жақсы істеген себепті сыйлыққа ұсынылды; 4) Сондықтан, сол
себептен, солай болғандықтан сияқты жалғаулықтардың жеке сұрақтарға жауап
беруі арқылы: Біз сондықтан елге көшіп кеттік (С.М.); 5) Есім сөздерге үшін
шылауы қосылуы арқылы: Халқын сүйгені үшін біздің арыстар қуғын-сүргінге
ұшырады.
Амал пысықтауыш іс-әркеттің сапасын, сынын, күй- қалпын және атқарылу
амалын, тәсілін білдіреді. Осыған байланысты олар тәсілдік амал
пысықтауынтар, сапалық амал пысықтауыштар деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz