Тасаввуф - Исламның санасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ДІНТАНУ КАФЕДРАСЫ
Қ.Р.Қаратышқанова
5В020600 –Дінтану және 5В021100 – теология
мамандықтары үшін
В27.129 Сопылық тарихы және философиясы
пәні бойынша дәрістік сабақтарды өткізуге
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Түркістан-2019
Лекция кешені теология және дінтану негізгі оқу жоспарлары мен
Гуманитарлық ғылымдар факультетінің Академиялық Комитет Кеңесінде қаралып,
мақұлданған (№ 1, 0209.2019 ж.).
Лекция кешені Гуманитарлық ғылымдар факультеті Дінтану кафедрасының № 1,
0209.2019 ж. мәжілісінде талқыланды.
Кафедра меңгерушісі__________ ф.ғ.к., доцент Қ.Қаратышқанова
Лекция кешені факультеттің оқу-әдістемелік кеңесінің № 1, 0209. 2019 ж.
мәжілісінде мақұлданды.
Кеңес төрайы___________________ п.ғ.к. Б.Ауезов
1-тақырып. Кіріспе. Сопылық философия пәні
Лекцияның мақсаты мен міндеттері:
Лекцияда исламдық ғылымдардан өзіндік діни құрылымы мен рәсімдерімен
ерекшеленетін сопылық ғылымының тарихына қатысты түсіндірме шолу жасау,
тасаввуфқа қатысты пікірлермен танысу. Адам рухының ахлақ тұрғысынан
жоғарылауын қол жеткізтуге тырыстындығын көрсету.
Лекция мазмұны:
1. Пән анықтамасы
2. Зерттеу әдістері мен түсіндіру принциптері
3. Пәннің мақсаты мен міндеттері
Осы уақытқа дейін мұсылман қауымының рухани өміріне үлкен ықпал етіп
отырған сопылық және оның философиялық мазмұнына деген қызығушылық заңды да
табиғи құбылыс. Адам жаратылысының басты тәсілі құдайды тану екендігін,
бірақ шындығына келгенде мұның адамның ішкі әлемін тануға негізделетінін
айқындайтын сопылық, болмыстың жоғары мәніне ұмтылған адамның шексіз
мүмкіндіктеріне сенумен тығыз байланысты мәңгі тылсым дүниені ішіне алып
отыр. Адамның өз ішіне үңілуіне мүмкіншілік беретін сопылық философиясы
рухани мәдениеттің күрделі феномені. Өйткені, ол шығыс философиясымен толық
үндесіп, шығыс мәдениетінің құрамдас мәні болып келе жатыр.
Сопылық ойлаудың негізгі тарихи кезеңдері бар. Олар дегдарлық (зухд),
тасаууф (суфи) және тариқат кезеңі деп шартты түрде бөлінеді. Кезеңдер
сопылықтың уақыт ішінде дамып, өзгерістерге ұшырауының ерекшелігіне қарай
жіктелген. Дегдарлық (зухд) кезеңі тарихи тұрғыдан VІІ-VІІІ ғасырларды
қамтиды. Осы уақыт аралығындағы исламның рухани, мағнауи тіршілігінің
формасына дегдарлық (зухд), ал өкілдеріне захид, ғабид, нуссах және курра
дейді. Дегдарлық кезеңінің өкілдері Хасан ал-Басри, Уәйс-ал-Қарани, Рабиғат-
ул Адауийа, Малик бин Динар т.б. Бұл кезеңнің ерекшелігі танымға емес,
өзінің ахлақына, кереметке емес, тура жолға, қысқасы теорияға қарағанда
практикаға көңіл бөлгендігінде жатыр.
Сопылық кезеңінің ең басты ерекшелігі ғылым, таным мен экстазға ден қойды.
Бұрынғы амалды, тағатты, дегдарлықты сол қалпында сақтай алмады. Өкілдері
Мағруф Кархи (815), Бишр Хафи (841), Әбу Сүлеймен Дарани (830), Зуннун
Мысри (859), Баязид Бистами (874), Жунайд Бағдади (909), Әбу Сайид Харраз
(885), Сари Сақати (870), Хамдун Кассар (884), Хаким Тирмизи (898), Сахл
Тустари (886), Әбу Хусайн Нури (907), Әбу Хафс Хаддад және т.б. Бұл кезеңде
тасаууф екі түрде бой көрсетті. Біріншісі – рухани елту хәліндегі масаң
топ”. Ұстазы Бистами. Бұл топта экстаз, елту, шатахат сияқты сырттай
шариғатқа кереғар көрінетін құбылыстар көп болды. Екіншісі – сергек рухани
хәлдегі танымға көңіл берген Бағдади тобы. Бұлар ымырашыл орта жолға,
сырттай шариғатпен үндестікке көңіл бөлді.
Сопылықтың екінші кезеңі Хасан ал-Басриден Имам Ғазалиге (м. 1055-1111жж.)
дейінгі аралықты қамтиды. Бұл дәуірде сопылық дегдарлық пен тақуалық сияқты
практикалық қозғалыс болумен қатар кәлам, құқық және философия сияқты жалпы
ислам ойлау жүйесіндегі дамуларға параллель доктриналық деңгейге көтерілді.
Яғни, бүгінгі сопылық дүниетаным деп аталатын теориялық ойлау жүйесіне
қауышты. Сопылық философияның дамуына жоғарыдағы ислам ғылымдары мен
философиясының ықпалы қуатты болды. Хасан ал-Басриден басталған сопылық
философия деңгейі бірте-бірте қалыптасып, дами бастады. Нәтижеде сопылық
философиялық доктрина екі негізгі салаға айрылды. Оның бірі – маламийа
мектебі де, екіншісі – исбатийа.
Сопылықтың үшінші кезеңі – дегдарлық, сопылық кезеңінен кейін тариқат
сатысына өтеді. ХІ ғасырдан бүгінге дейін жалғасқан өте маңызды кезең. Бұл
кезеңде ғұламалар мен сопылар, медресе және текке арасында қайшылықтар
болғанменен, поэзия, әдебиет, өнер сияқты құндылықтарды дамытқан сопылық
өкілдер пайда болды. Себебі, ХІІ-ХІІІ ғ.ғ. Ислам халифатында сопылық ең
белсенді діни таным ретінде кеңінен жайылды. Тариқаттар кезеңі – сопылықтың
үшінші сатысы. Қожа Ахмет Ясауи жолы мен ілімі осы тариқаттар кезеңінде
қалыптасты. Суфи шайхтардың халық арасында ықпалы күшті болатын. Аббасилер
халифаты ыдырап, Моңғол шабуылының әсерімен бірінен соң бірі мұсылман
елдерінің тоналып жатқан кезі. Халық философтардың трансцендентальды –
алыс, ғұламалардың қатып қалған қағидашыл Тәңірісінен гөрі өздерінің жан
дүниесіне жақын, нақты әрі махаббат шуағын силайтын Тәңір іздеп жүрген
кезі болатын. Себебі, ол кездегі ресми шариғаттың, философтар мен
кәламшылардың, факихтердің Тәңірі түсінігі қағидашыл әрі қаҺарлы келді.
Бұл жағдай адамның Тәңірге жетуінде, байланыс құрып мінәжат етуінде,
өздерінің дертін шағынуында психологиялық кедергілерді көбейтті. Тәңірге
деген ұмтылыс құрғақ қағидалар шеңберінде қалды. Бұған көңілі толмаған
сопылар Тәңірді естен шығармау және оны үнемі рухында сезіну үшін жаңа әдіс
ойлап тапты. Суфилердің экстазға (уаждға) жету үшін Тәңір есімдерінің
белгілі қалыптармен қайталануы яғни, зікір ғибадаты ислам әлемінде кеңінен
жайыла бастады. Зікір психо-техникалары адамның рухындағы трансцендентальды
болмысты сезінулеріне көмекші болды. Сопылардың рухани жаттығулары
адамдардың қарапайым антропоморфты Тәңірі ұғымын тәрк етулеріне, оны өз
рухында бір болмыс ретінде сезінулеріне ықпал етті. Рухта тыныштық орнап,
Алланы табу, тану оны сүю басты орынға шықты. Сопылық Тәңірдің Бар және Бір
екендігі туралы теориялық мәселелерді білумен емес, іштей сезінуді басты
ұстаным ретінде таныды. Осылайша сопылар қоғамда өз орнын алып, діни
танымдық әлеуметтік топ ретінде белгілі болды.
Өткен ғасырлар мәдениетінің адамдарға үлкен ықпал ететіні мәлім.
Ойшылдық мұраны сыни көзбен қарау және қайта ойдан өткізу философиялық
білім дамуының кепілі. Ерекшелеп философиялық білім деп айтқанымыздың
себебі, философиялық білім дін мен философияның бірігуі мен үндесуі
арқасында қалыптасып дамиды. Өйткені, дін философиясы дін туралы
философиялық ойға берілуден не болмаса дін ой алаңына шығарған мәселелерді
философиялық зерттеуден құралады. Мехмет Айдынның пікірінше, Дін
философиясы дегеніміз діннің философиялық тұрғыда қарастырылуы, басқаша
айтсақ, дін туралы ойлау және пікір білдіру. Яғни, дін философиясы діннің
де, философияның да тақырыптарын жанамалай оның теориялық саласын немесе
негізгі сенім негіздерін объективтілік, рационалдылық сияқты философиялық
ұғымдар мен қағидалар арқылы талдау деген сөз. Бұл мәселенің мұсылман
философтары тарапынан көтерілгенін философ С.Х.Наср пікірлерінен байқадық:
Мұсылмандық ғылымдарды зерттеу қажеттілігі мынадан келіп туындайды:
біріншіден, мұсылмандар ғасырлар бойы мұсылмандығын тастамастан ғылыммен
шұғылданғандығын жас мұсылмандарға көрсету үшін, екіншіден, мұсылмандық
ғылымдардың мұсылмандық философия, теология және метафизикамен іштей
үндестігін айқындау үшін.
Осы уақытқа дейін мұсылман қауымының экономикалық және саяси өміріне
үлкен ықпал етіп, қазір де ықпал етіп отырған ислам діні және оның
философиялық мазмұны мен ағымдарына деген қызығушылық заңды да табиғи
құбылыс. Адам жаратылысының басты тәсілі құдайды тану екендігін, бірақ
шындығына келгенде мұның адамның ішкі әлемін тануға негізделетінін
айқындайтын сопылық, болмыстың жоғары мәніне ұмтылған адамның шексіз
мүмкіндіктеріне сенумен тығыз байланысты мәңгі тылсым дүниені ішіне алып
отыр. Адамның ішке үңілуіне мүмкіншілік беретін ислам философиясы рухани
мәдениеттің күрделі феномені. Өйткені, ол шығыс философиясымен толық
үндесіп, шығыс мәдениетінің құрамдас мәні болып келе жатыр.
Адамзат қандай даму сатысында болмасын дінсіз, нанымсыз болмағаны мәлім:
Құдай деген не? Болмыс деген не, қалай жаратылды? Адам деген не, не үшін
жаратылған? деген сауалдар төңірегінде ойланған. Адамдардың бұл сияқты
маңызды мәселелерге берген жауаптар априори болды ма, әлде нақты білімдер
негізінде философияға беріліп, сенімін нығайтып отырды ма? Дін бе, әлде
философия ма адамды танымға жетелеген сауалы мұсылман философтарын
толғандырған мәселелердің басында болды. Философияға деген көзқарастың
екіұштылығы осы жерде айқындалды. Фараби, дін мен философия арасында еш
айырмашылық көрмей, философиялық білімді уахиге негізделген ақиқаттың
символдық түсіндірмесі деген доктринасымен Ахл-і Сүннет өкілдерін
философиялық әрекетке қарсы қойды- деген философ Ф.Рахман әл-Фарабиді
философ етіп көрсетсе де, оның уахисыз философиялық білімнің бос екендігін
құптағанын көреміз. Әл-Ғазали бойынша, философия Алланы таныта алмайды.
Тіпті, бүтін заттар ежелден бар, Алланың білімі адамдардан артық емес,
денелердің қайта тірілуі мүмкін емес деген көзқарастарымен философия
мүлде исламға жақындамайды, - деген жолдардан біз айтқан келіспеушілік
байқалады. Демек, ислам мәдениетінің алғаш сатыларын жасаған
исламдастырылған эллинизм философиясы мұсылман қауымдастығы тарапынан
бірыңғай қабылданбады. Осыдан келіп, исламмен қоса қабаттала шыққан
сопылықтың шығу себептерінің маңызды бөлігі осы қақтығыстарды болдырмау
нәтижесі болуы ықтимал. Біздің пікірімізше, сопылық осы қарама-
қарсылықтарды бір-біріне байланыстырып тұрған көпір қызметін атқарды.
Адамға өзін қоршаған органикалық әлемнен экзистенциалды тәуелсіз
болу тән. Ол бір жағынан қарағанда осы әлеммен тығыз байланыста болса, ал
бір жағынан қарасақ, оның өзіндік ішкі әлемі барын көреміз. Сенім адамды
танылмайтынды білуге ынталандырады, яғни таным еркіндігі бұл дүние
жұмбақтарын емес, тылсым дүниені тануға жұмсалады. Бұл жолда адамның
алдынан туындайтын кедергіні Б.Спиноза субъективизммен байланыстырады, яғни
нәтиже қабылдауымыз сезімдік пе, әлде трансцендентті таным ба осыны ажырата
алуымыздан келіп шығады және осыған орай бағыну объектісін анықтайды:
Біздің еркіндікті сезінуіміз субъективті иллюзия ғана. Оның түбінде
адамдардың өз әрекетін сезінуі, алайда оларды туғызған себептерді білмеу
тұр. Философия болса, алдына ешбір шектеулік қоймастан адам тіршілігін
тарихи объектіге айналдырып тануға ұмтылады. Олай болса, таным рухани
мәдениеттің қайнар көзі. Бұл әлемдегі діндер мен мәдениеттерге ортақ
әдіснама. Осы орайда сопылық философиясының алатын орны ерекше.
Егер сопылық ілімінің әлеуметтік және танымдық тамырларын
қарастыратын болсақ, басымдылық танымдық жағында болады деп ойлаймыз.
Өйткені, ислам тарихында Мұхаммед Пайғамбар қолдамаған іс-әрекеттер оның
қазасынан кейін-ақ басталып, әлеуметтік салада қиындықтар туғызғаны мәлім.
Осы орайда саяси, экономикалық және идеологиялық алаңдарда пайда болған
өзгерістер тақуалық көзқарастары басым келген адамдарға қатты әсер етті де,
оларға лайық ортаны пісіп жетілдіртті. Р.Никольсонның айтуы бойынша
Сопылықтың тууына хижраның І ғасырындағы аскеттік көзқарастардың
басымдылығы әсер еткен. Бұдан келіп шығатыны, діни негіз бен шарттарға
қайшы келетін әрекеттер мен қозғалыстардың қоғамда орын алуы, дінге берік
иман келтіргендердің өзіне-өзі бекінуіне алып келді. Олар дүниелік
мәселелермен айналысудың орнына рухани жетілу жолын көптеп қалады. Бұл
тұжырымға ислам тарихын зерттеуші О.Г.Большаковтың пікірі жақын келеді.
Арабстанда бұған дейін болып көрмеген және де бұл аймақта үлкен өзгеріс
туғызуға толық мүмкіндігі бар бірегей фактор ислам болып табылды. Бірақ
оның ролі бұл діннің қандай да бір агрессияшылығымен анықталмайды – деген
О.Г.Большаков өзгерістер мен дамуға негіз болған факторлардың ішінде ислам
дінімен бірге келген өзгешеліктерге (ролге) меңзеп тұр.
Оқытудың техникалық құралдары:
Интерактивті тақта, лекция тақырыбына қатысты слайдтар.
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, кіріспе лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1-деңгей сұрақтары
1. Сопылық ілімін сипаттаңыз.
2. Мистицизмді сипаттаңыз.
2-деңгей сұрақтары
3. Қазіргі таңдағы сопылыққа түсініктеме беріңіз
4. Мистицизм және оның ерекшеліктерін түсіндіріңіз
5. Сопылық және оның ерекшеліктерін түсіндіріңіз
3-деңгей сұрақтары
6. Тасаввуф және мистицизм арасындағы айырмашылықтарды
көрсетіңіз
ОБСӨЖ тапсырмалары:
1. Тасаввуф және мистицизм арасындағы айырмашылықтар
2. Фуат К өпрүлүнің Түркі әдебиетіндегі алғашқы сопы-ақындар еңбегі
3. Ориенталистердің тасаввуф турасында зерттеулері
СӨЖ тапсырмалары:
1. Уаххабилік және тасаввуф
2. Тасаввуф және дәстүр
3. Батыс шығыстанушыларының тасаввуф турасында зерттеулері
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Эдуард У. Саид. Ориентализм. Астана: Ұлттық аударма бюросы.-2019. -396
б.
2. К.Армстронг. Иудаим, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс:
Құдайтану баяны. Астана: Ұлттық аударма бюросы, 2018. -560 бет.
3. З.Жандарбек. Қазақтың дәтүрлі дінінің негіздері, Алматы-2017
4. Правда о суфизме Курамухаммад-хаджи Рамазанов перевод с
аварского М. Магомедхабибов – 1-е издание, Москва: Даруль-Фикр, 2016
г. – 200 с.
5. Ф.Көпрүлү Түркі әдебиетінде алғашқы сопы-ақындар, ауд. К.Коч.
Түркістан- 2016
6. О.Топбаш. Иманнан ихсанға Тасаввуф, Алмаы-2014
7. N.Tosun. Ahmed Yesevi, Istanbul-2015
8. M.Ali Ayni. Tasavvuf Tarihi. Istanbul-2000. -344 s.
9. S.Eraydin. Tasavvuf ve Tarikatlar. Istanbul-1997
10. H.Altintas. Tasavvuf Tarihi. Ankara-1991
11. M.S.Aydin. Din Felsefesi. Izmir-1999. 362
2-тақырып. Суфизм исламның мистикалық ілімі ретінде
Лекцияның мақсаты мен міндеттері:
Лекцияда исламдық ғылымдардан өзіндік діни құрылымы мен рәсімдерімен
ерекшеленетін сопылық ғылымын мистикамен байланыстыра отырып түсіндірме
шолу жасау, тасаввуфқа қатысты пікірлермен танысу. Мистикалық ілім ретінде
сопылықта адам рухының ахлақ тұрғысынан жоғарылауын қол жеткізтуге
тырыстындығын көрсету.
Лекция мазмұны:
1. Тасаввуф терминінің шығу тегі
2. Сопылықтың анықтамалары
Исламда сопылық тақырыбы қозғалғанда танымдық мәннің басты нысана
болатындығын тасаууф сөзінің шығу төркіні мен теориялық мағыналарынан
байқап болжауға болады деп шештік. Сопылық сөзінің шығуын әхл-и суффамен
байланыстырған авторлар, әхл-и суффа тіркесін тас орындық адамдары деп
аударған. Бұлай деп Пайғамбар дәуіріндегі Мадина мешітінің жанындағы тас
орындықтарды паналап, осы жерде ислам тәрбиесін алып, діни ғылымдарды
зерттеген алғаш мұсылмандарды атаған. Пайғамбар мәжілістерінде болған
сахабилерге қатысты айтылған асхаб-ы суффа деген атаудың әрі хадис пен
сүннет, әрі сопылық пен ислам мәдениеті тұрғысынан маңыздылығы жоғары.
Яғни, бұдан сопылықтың қасиеттері мен сипаттарының әхл-и суффаның
ерекшеліктеріне жақын болғандығы, суффа адамдарының кедейлігімен және
құдайға берілгендіктерімен айқындалады. Бұл орайда рухани келбетімен суффа
адамдарының өмірі сопыларға ұқсайтындығын жазған авторлар мен олардың
шығармаларын хронологиялық тұрғыда былай беруге болады:
Ибн Са‘ад (203844 ж. өл.) Әт-Табақат әл-Кубра;
Абу Наср Саррадж Туси (378988 ж. өл.) Әл-Лума;
Абу Абдуррахман ас-Сулами (4121021 ж. өл.) Тариху ахл ас-суффа;
Абу Нуайм Исфахани (4301038 ж. өл.) Хилият'ул-ахлия уа Табақат'ул-асфия;
Али ибн Осман ал-Жуллаби әл-Хужвири (4561076 ж. өл.) Кашф'ут-тахжуб;
Абу Хафс Омар ас-Сухраварди (6321234 ж.өл.) Ауариф'ул-маариф;
Мұхаммед ибн Махмұд ибн ән-Нажжар (6471249 ж.өл.) Әд-Дуррат'ус-самина фи
тарихил-мадина;
Ибн Таймия (4281328 ж.өл.) Әхл ас-Суффа;
Акиф Көтен Асхаб'ус-Суффа 1993ж..
Шындығында сопылар құдайды тану жолындағы күш-жігерлері арқасында
жүректері, рухтары құдайға жақын болғандар, сол үшін де бірінші дәрежеде
маңызды орынды иеленгендер. Батыс Европа зерттеушілері ғасырымыздың басына
дейін тасаууф сөзінің түбірі грек тіліндегі данышпандық (софия) сөзінен
шыққан деген ойды ұстанды. Қазір кеңінен жайылып, көбірек қабылданған пікір
бойынша, тасаууф сөзі суф сөзінен (арап тілінен аударғанда жүн
мағынасында) шыққан. Жүн мағынасын беретін суфтан жасалған киімдер
кигендіктері үшін сопылардың сопы (қазақша варианты сопы) атын алғандығын
сопылардың көпшілігі құптаған. Шейх Әли Ибн Шайх Осман әл-Жұллаби әл-
Хүжвири Кашф әл-Махжуб (Жасырынды ашықтау) деген еңбегінде суфи
сөзінің суфтан, жүннен келетінін айтқан. Сол жерде Ахмад-и Жамның бұл
турасында пікірі айтылған: Сопыны сопы деп атау себебі, олардың жүннен
тоқылған киім кигендіктерінен. Осыдан келіп, тасаууф сөзі суф сөзінен
алынған, қатал жүннен тоқылған киім киген құдай адамының, тақуаның дәстүрлі
белгісі ретінде қабылданған деген қорытынды шығардық.
Дегенмен, ислам дінінің тарала бастаған алғашқы дәуірлерінде сопылардың
түрлі атпен танылғандары мәлім. Мәселен, дүниелік азаптар мен жоқшылыққа
қарсы төтеп берулері және материалдық игіліктерден безгендері үшін оларды
фуқара (араб т. фақир, яғни пақыр сөзінің көпше түрі) деп атаған. Үнемі
ел кезіп, өмірінің көп бөлігін далада өткізгені үшін ғұраба (ғариб, яғни
ғәріп, бөгде сөзінің көпше түрі.), сайиахун (ел кезуші), шикефтия
(хорасандықтардың тілінде үңгір сөзінен, яғни далада кезіп, қажеттілік
туғанда үңгірлерді паналаған) деп атаған. Түркі мемлекеттеріне таралған
сопылық футуввет құрылымы деп те танылған. Түркі халықтарының ислам дінін
қабылдауына және исламның көптеген қауымдар тарапынан жылы қабылданылуына
сопылық ықпал еткені мәлім. Сопылықтың негізгі мақсаты рухани және ахлақ
тұрғысынан байыпты және тәртіпті адам типін жетілдіруден құралса, көптеген
ислам діні төңірегінде пайда болған ойшылдық ағымдардың мақам, принцип,
әдіс, т.б. элементтерін сопылықтан алғанына таң қалуға болмайды. Түркі
мемлекеттеріне тараған сопылық тариқаттары қала, ауыл демей бірдей таралып,
барлық дерлік әлеуметтік құрылымды қамтып отырған. Сондықтан, сопылықтағы
футуввет қозғалысы түгелімен дерлік ислам ахлағын жүзеге асыруды мақсат
тұтқанын араб тілінде фата сөзінің жас, бозбала, құл, қызметші, жомарт
сияқты мағыналарының болуынан байқадық. Көпше түрі фитиян және фитие.
Түбірі осы сөзден шыққан футувветтің тілдік мағынасы жомарттылық,
сезімталдық сияқты терең де, бай мағыналары бар. Футувветті тақырып еткен
шығармалардың қай-қайсысынан да ислам діні насихаттап келген көркем мінез-
құлық негіздерін табуға болады. Сондай шығармалардың алғашқысы ретінде ұлы
сопы әс-Сұхравардидің (6321234 өл.) Ауариф'ул-Ма‘ариф атты шығармасын
келтіруге болады. Бұл кітап Сопылық негіздері деген атпен Түркияда 1989
жылы Хасан Камил Йылмаз бен Ирфан Гүндүз тарапынан аударылып, шығарылды.
Күшейридің Рисалесінде футуввет ұғымын түсіндіру Кахф сүресінің 13
аятымен басталып, хадистермен жалғасады: Бір құл мұсылман бауырының
мұқтаждықтарын көріп, көмек берсе, Аллах сол құлына көмек береді.
Егер сопыдан Сопы деген кім? деп сұралса, ол Сопы ешбір затқа ие емес,
бір нәрсеге ие болған жағдайда оны басқаға береді (Ла малику уа лайса
мамлук) деп жауап беретін болған. Әбу Хүрейра мен Фұдала бин Убайда әхл-и
суффаны суреттегенде мыналарды еске алған: Олар аш күйінде, жерге
сүйретіліп әрең қозғалатын. Терлеген уақыттарында үстерінен жаңбыр астында
қалған қойлардың иісіне ұқсас иіс шығатын. Жүннен тоқылған киім
пайғамбарлар мен әулиелердің әдеттегі киімі екенін Хасан Басри да айқындап
өткен: Иса жүннен тоқылған киімдер киді, жемістерді жеді, кешті қарсы
алған жерінде қонуға қалатын. ...Бәдір соғысына қатысқан жетпіс мың
сахабаны көрдім. Ешқайсысы да жүннен басқа киім кимеген. Теориялық
тұрғыда, бұл жерде тасаууф сөзінің суф яғни, жүннен келгендігінің
басымдылығы айқындалып тұр демекпіз.
Үмбетімнен бір қауым (қияметке дейін) Алланың әмірін орындауды
жалғастырады. Оларды қабылдамағандар және оларға қарсы болғандар, оларға
зиян келтіре алмайды. Бұл - Алланың әмірі (қиямет) келгенге дейін
жалғасады. Олар адамдардан үнемі жоғары тұрады - деп, пайғамбар хадисінде
айтылғандай, сопылар үмбетінің рухани құндылықтары мен қағидалары қандай
болған деген сауалға жауапты іздестіріп көрейік.
Танымдық негізде сопылықты теориялық және методологиялық негіздерін,
әсіресе, руханилық тұрғыдан тану, сопылық зерттеушілерін ислам өркениеті
кеңістігінде сопылық ілімінің қалыптасып дамуына қатысты түрлі жорамалдар
айтуларына арқау болды. ХХ ғасырдың басына дейін батыс зерттеушілері
сопылық ілімінің шығуына исламнан тыс діни-философиялық жүйелер ықпал етті
деген көзқарасты ұстанды. Солардың ішінде Ф.А.Толук, Р.Броун, Д.Макдональд,
А.Вензинк, Р.Дози сияқты сопылықты зерттеушілер сопылық генезисінің үш
басты теориясын айқын көрсетті, бұлар: 1. христиандық, немесе христиандық-
неоплатондық, 2. ирандық, 3. үнділік. Біздің пікірімізше, сол уақытта
сопылық негіздерінің терең зерттелмеуіне байланысты және еуроорталықтық
көзқарастардың үстем келуі себепті, сопылықтың сырттай көрінісіне қарай
еуропалық ойшылдардың басқа пікірде болулары да мүмкін емес еді. Өйткені,
азды-көпті батыс жұртшылығына танымал болған буддистік, зороастрлық және
христиандық әдіснама тұрғырнамасынан сопылықты бағалау әлдеқайда оңай
түсетін еді. Өз кезегінде бұл түрлі формалистік тұжырымдарға, атүсті
саралауға, трансформацияларға жол берді.
Дегенмен, сопылық таным адам табиғатына ғана тән ерекше әрекет
болғандықтан, тарих қойнауларынан бүгінге дейін ол түрлі формаларда көріне
алды. Себебі, сопылықтың негізгі құндылықтық тірегі арлылық, әділеттілік,
рухани байлық сияқты қасиеттер екенін мойындасақ, бұл қасиеттерді түрлі
діндердің құрамында көре аламыз. Соған орай, көне замандарда Үндістандағы
Брахман, Египеттегі Гермес, Грекиядағы Пифагор, Сократ және Платон
тәсілдері, яхудилік дініндегі каббализм және христиандықтағы тылсымшыл
тәсілдер мен құралдарда сопылыққа ұқсас белгілер көрінді.
Оқытудың техникалық құралдары:
Интерактивті тақта, лекция тақырыбына қатысты слайдтар.
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, кіріспе лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1-деңгей сұрақтары
1. Тасаввуф сөзінің шығуына қатысты жорамалдарды сипаттаңыз
2. Тасаввуфтың жасырын (батын) ғылым екендігіне қатысты анықтамалар
беріңіз
3. Тасаввуф – таңдаулыларға арналған ладун (илахи) ғылым екендігіне
қатысты сопы ойшылдардың анықтамаларын сипаттаңыз.
2-деңгей сұрақтары
4. Тасаввуфты көркем мінез ретінде түсініріңіз
5. Тасаввуфты зухд ретінде түсініріңіз
3-деңгей сұрақтары
6. Тасаввуфтың қандай анықтамаларын білесіз, мысал келтіріңіз.
ОБСӨЖ тапсырмалары:
1. Тасаввуфтың анықтамалары
2. Құран мен сүннеттегі тасаввуфи мағынадағы ұғымдар
3. Тасаввуф – бұл көркем ахлақ
СӨЖ тапсырмалары:
1. Құрандағы тасаввуфи мағынадағы терминдер
2. Хадистердегі зухд анықтамалары және тасаввуфи түсіндірмелер
3. Тасаввуф – бұл нәпсімен күрес
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Эдуард У. Саид. Ориентализм. Астана: Ұлттық аударма бюросы.-2019. -396
б.
2. К.Армстронг. Иудаим, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс:
Құдайтану баяны. Астана: Ұлттық аударма бюросы, 2018. -560 бет.
3. З.Жандарбек. Қазақтың дәтүрлі дінінің негіздері, Алматы-2017
4. Правда о суфизме Курамухаммад-хаджи Рамазанов перевод с
аварского М. Магомедхабибов – 1-е издание, Москва: Даруль-Фикр, 2016
г. – 200 с.
5. Ф.Көпрүлү Түркі әдебиетінде алғашқы сопы-ақындар, ауд. К.Коч.
Түркістан- 2016
6. О.Топбаш. Иманнан ихсанға Тасаввуф, Алмаы-2014
7. N.Tosun. Ahmed Yesevi, Istanbul-2015
8. M.Ali Ayni. Tasavvuf Tarihi. Istanbul-2000. -344 s.
9. S.Eraydin. Tasavvuf ve Tarikatlar. Istanbul-1997
10. H.Altintas. Tasavvuf Tarihi. Ankara-1991
11. M.S.Aydin. Din Felsefesi. Izmir-1999. 362
3-тақырып. Суфизмнің қайнарлары
Лекцияның мақсаты мен міндеттері:
Лекцияда сопылық ғылымының қайнар көздері – Құран мен Сүннеттегі
сопылыққа қатысты аяттар мен хадистермен танысу. Сопылық қайнар көздермен
танысу.
Лекция мазмұны:
1. Мұхаммед пайғамбардың тақуалық өмір салты
2. Сахабалардың аскеттік өмірі
3. Құран мен сүннеттегі мистикалық ілімдер
Құран мен сүннет сынды қайнар көздерге сүйенген тасаввуфи өмір салты мен
тасаввуфи ой-таным мұтасаввуфтардың жазып қалдырған шығармалары арқылы
терең мәнге ие болды және жүйелендірілді. Өздерінен кейінігілерге қайнар
көз болған басты авторлар мен тасаввуфи қайнар көздер мыналар:
1. Харис б. Әсад Мұхасиби (243\857 өл.). Шығармалары осы күнге
дейін жеткен мұтасаввыфтардың алғашқысы. Отызға тарта
еңбектерінен әсіресе, ар-Ридыйа ли-хуқуқиллах тасаввуф
классиктері арасында саналады. Күшейри мен Ғазалиге қайнар
көздік еткен еңбек. Бірнеше рет басылып шыққан және Абдулхаким
Юже тарапынан түрікшеге аударылған.
2. Хаким Тирмизи (320\932 өл.). Тасаввуфи ой-пікірдің алғашқы
негізін салушы саналады. Хатмул-уалайиа атты еңбегі Ибн
Арабиге қайнар көз болған. Шығарма Осман Яхйиа тарапынан басылды
(Бейрут, 1965).
3. Әбу Насыр Сарраж (378\988 өл.)-дың ал-Лумасы тасавуф ғылымының
қайнарлары мен айқындалуына қатысты мәлімет берген, тасаввуф
ұғымдарын ең кең түрде айқындаған алғашқы еңбек. Тасаввуф пен
мұтасаввуфтардың өздеріне сынмен қарауына мүмкіндік беруімен
маңызды. Никольсон Англияда, Абдулхалим Махмұд Каирде (Каир,
1960) басып шығарған. Камил Йылмаз Ислам тасаввуфы деген атпен
түрікшеге аударған (Стамбұл, 1996).
4. Әбу Бәкір Калабази (380\990 өл.). Кәлам, фықх және хадис ғалымы
болған Калабази ат-Таарруф атта тасаввуф классикасында итиқад
тақырыптарымен бірге тасаввуфи ұғымдарын да қарастырған. Бірнеше
рет басылып шыққан және Сүлеймен Улудағ Пайда болған дәуірінде
Тасаввуф Таарруф деген атпен түрікшеге аударған (Стамбұл,
1979).
5. Әбу Талиб Макки (386\996 өл.)-дің Құтул-қулуб атты еңбегі
зұхд, ғибадат, итағат тақырыптары мен практикалық тасаввуфтың
көрінісін түсіндірген. Ғазалиге қайнар көз болған еңбек. Бірнеше
рет басылған бұл кітапты соңғы рет Сайд Насиб Макарим екі том
етіп басып шығарған (Бейрут, 1995). Біреуін Мұхаррем Тан
(Стамбұл, 1999), екіншісін Якуб Чичек Дилавер Селви (Стамбұл,
2003) аудармасын екі рет басып шығарған.
6. Абдулкарим Күшейридің (465\1072 өл.) ар-Рисаласы. Күшейри
рисаласы деген атпен танылып, сүнни тасаввуфтың жүйелендірілген
түрі ретінде классиктер арасында маңызды орынға ие. Күшейри Әбу
Нуайм сияқты Суламидің шәкірті болған. Күшейри рисаласының
бірнеше түсінірмесі мен аудармалары жасалған, арабшада да
бірнеше рет басылған. Соңғы рет Абдулхалим Махмұд пен Махмұд аш-
Шариф тарапынан басылған (Каир, 1972, 1973). Османлыша
аудармаларынан басқа, жаңа әріптермен Тахсин Языжы, Али Арслан
мен Сүлеймен Улудағ тарапынан түрікшеге аударылып, басылған.
7. Али б. ал-Жуллаби ал-Хужуиридің (465\1072 өл.) Кашфул-Махжубы:
парсы (Тегеран, 1338\1919) тіліндегі еңбек Исад Абдулхади Кандил
тарапынан арапшаға (Каир, 1974), Сүлеймен Улудағ тарапынан
түрікшеге (Стамбұл, 1982) аударылған.
8. Мұхаммед Ғазали (505\1111 өл.). Кәлам, фәлсафа және тасаввуфта
ұстад болған Ғазали тасаввуфқа тоқтайды. Оның Ихийа улумид-дин
атты еңбегі басқа ғылымдардағыдай тасаввуфта да беделді шығарма
саналады. Ислам әлеміне кең таралған шығармалардың бірі ретінде
Ихийа-ның көптеген басылымдары және көптеген тілдерге
аудармалары бар. Біреуін Ахмед Сарароғлы, екіншісін Али Арслан
аударып, түрікшеде екі аудармасы бар.
9. Әбу Хафс Омар Сухраварди (632\1234 өл.). Бағдадта шайхтардың
щайхы болған Сұхраварди тариқат кезеңі тасаввуфының қайнар
көздерінің бірі болған Ауарифул-маарифтың авторы. Өзіне
дейінгілерден ерекшелігі Ауарифте текке өмірі мен халует
(жекелену) әдебі сынды тақырыптарға орын берілген. Х.Камил
Йылмаз бен Ирфан Гүндүз тарапынан түрікшеге аударылыған.
10. Мұхиддин б. Араби (638\1240 өл.) тасаввуфи ой-сананың ең
маңызды өкілі. Фусулул-хикам мен Футухатул-Маккийа оның ең
танымал еңбектері. Футухаттың Осман Яхйиа тарапынан жасалған
зерттеу жұмыстары Мысырда жасалған. А.Авни Конуктың аудармасы
мен түсіндірмесі соңғы рет басылған және маңызды
түсінідірмелерден саналады.
11. Маулана Жалаладдин Руми (672\1273 өл.). Ғашықтық пен экстаз
(уажд) ақыны. Сезімтал ішкі әлемі жырға ақтарылған Маснауи
еңбегі көп оқылған, жатталған еңбек болып, көптеген тілдерге
аударылған, түсіндірмелер жасалған. Түрік тіліндегі түсіндірме
ретінде Тахирул-Маулауи толықтырылған, көп таралған
түсіндірмелердің бірі саналады.
Тасаввуфтың тақырыбы - жалпы алғанда, Алла, болмыс пен адам. Кәшф,
уажд және ұждан жолымен Жанабы-Хақты заты, сипаты, түйсік және
әрекеттерімен тану (марифат-и илахийа). Адамның рух және нәпсіден тұратын
болмысы, рухтың тазалығы (тасфиясы), пәпсінің тазкиясы және ахлақтың
жоғарылауы тасаввуфтың тақырыптары. Сондықтан кейбір мұтасаввыфтар
тасаввуф тақырыбын тахаллуқ және тахаққуқ деп нақтылайды. Тахаллуқ Ислам
ахлағын үйрену, тахаққуқ мұны жүзеге асырып, ахлақи және рухани жоғарылау
нәтижесінде кейбір тахқиқи білімге қол жеткізу. Басқаша айтар болсақ,
тасаввуфтың жаратылысқа қараған жағы тахаллуқ, Хаққа қараған жағы тахаққұқ
болады. Жүнейд Бағдади Тасаввуф деген не? деген сұраққа Тасаввуф -
суфилік өмірдің бір сипаты деп жауап берген. Бұл сипат Хаққа ма,
жаратылысқа ма тән? деген сұраққа Ақиқат - Хақтың сипаты, рәсім мен
келбет - жаратылғанның сипаты деген.
Рухтың тасфиясы, нәпсінің тазкиясы және ахлақты жоғарылату үшін керек
шарттар, рухани мақамдар мен халдерге уажд, ыстығрақ, ғашықтық,
сүйіспеншілік, кек пен ашу сынды сезімдер мен бұларға қатысты білім
тасаввуф тақырыбына арқау болады.
Әлем мен болмыс тасаввуфтың тақырыптары арасында бар. Өйткені тасаввуф
Алла, адам және болмыс арасындағы байланысты уахдат-и ужуд, уахдат-и
шухуд, таухид-и ужуди және шухуди сынды ой-сана жүйесі ішінде
қарастырады.
Әлемде ешбір нәрсе мақсатсыз және кездейсоқ болмайды. Әр нәрсенің бір
мақсаты және тағдыры болады. Мәселен, Алла Расулі (с.а.с.) пайғамбар
ретінде жіберілуінің бір мақсаты барын және мұның макарим-и ахлақты
толықтыру екенін анық айтқан. Ғылымдардың және әсіресе ислами ғылымдардың
ортақ мақсаты – дүние мен ахирет бақыты деп анықтаған. Діни ғылымдар
арасында орны бар тасаввуфтың мақсаты не?
Тасаввуфтың мақсаты – адамды жаман ахлақтан, ұсқынсыз мінезден қору,
көркем сипаттармен безендіру, Алла мен Расулінің ахлақына сүйсінтіп,
Әз.Пайғамбар соңынан ерген кәміл инсанды жасап шығару. Басқаша айтсақ,
мұсылманды мәңгі бақытқа қол жеткізту.
Тасаввуф-Исламның санасы. Оның жүректегі өмірі. Оның асылы мен
руханияты. Мұнда еш шүбә жоқ. Яғни, Ислам ішкі құндылығындағы асылдығы мен
руханияты биік қабілеті бар адамдарда көрініс тауып, мүмин көңілдердегі
руханият пен фәйз (рухани нәр, рухани күш), махаббат пен шаттық
ерекшеліктерін өз шыңына жеткізеді. Демек, тасаввуф-Ислам бағындағы ұлы
ілім мен парасат талының ең жемісті бұтақтарының бірі.
Ғылымда тасаввуф (сопылық) сөзінің этимологиясы туралы әр-түрлі
пікірлер бар. Тасввуф теоретигі ал-Қушайри суфи (сопы) сөзінің сипат
ретінде ең алғаш Абу Хашим ал-Куфи (өлген жылы х. 150767 м.) үшін
қолданылғандығын айтады. Ал-Бируни(м. 957-1048) және одан кейінгі көптеген
зерттеушілер суфи-тасаввуф терминологиясын гректің софия (sophіya)
сөзінен шыққандығын айтады. Кейбір ғалымдар ахл-ус-суффа (пайғамбар
заманында мәдинадағы мешіттің қасында жүргендер) десе, басқа бір
зерттеушілер сафф-ул-аууал(намаздың алғашқы сапындағылар) сөзінен алынды
деген пікірлер айтады. Мысалы, бұл турасында Бартольд өзінің зерттеуінде
былай дейді: Под влиянием заботливости Корана о бедных и нищих возникло
предание, что сам Мухаммед окружил себе бедняками (факирами), для которых
была поставлена особая скамья – суффа - рядом с мечетью; из людей суффы
вышло несколько передатчиков переданий о пророке и его жизни. Бір ғана
Бартольд емес, көптеген кеңестік және батыстық зерттеушілеге тән бұл
көзқарастар евроцентристік идеяның жемісі. Дегенмен, бұл ғалымдар терминдік
мәніне ғана үңіліп, соған сілтеме ретінде пікір білдіреді. Сопылық ілімін
жетік зерттеп, шынайы бағасын беріп жүрген ясауитанушы Досай Кенжетай –
сопы араб тіліндегі (тасаууф) жүн мағынасында суф сөзінен шыққан, ал,
тасаууф деп жүннен тоқылған киім киетіндерді атағандықтан, алғашқыда жүннен
киім киетіндердің ағымына, белгілі бір құбылысқа берілген атау болды дей
келе, былай дейді: Осы мәселеде суфи сөзінің этимологиясы туралы бұрынғы
және бүгінгі авторлардың айтып жүрген; пайғамбар уақытында Мәдинадағы
мешіттің қасында жүргендер (ахл-ус-суффа), намаздың алғашқы сапындағылар
(сафф-ул-аууал), ескі араб – бәдәуи тайпасынан шыққандар (бану суффа),
арылу (суфийа); грекшедегі даналық (софост) сияқты сөздерді бір шетке
ысырып қойған дұрыс. Бұл сөздердің әрбірі сопылықтың мәнін беруі мүмкін,
бірақ шыққан түбірін, терминдік атауын бермейді. Жоғарыда келтірілген
пікірлер тек этимологиясына ғана қатысты емес. Сонымен қатар, сопылық
қағидалардың пайда болуы туралы да керағар пікрлерін білдіреді. Сопылық
рухта жазылған шығармаларды оқып, талдау жасаған батыстық ғалымдар – Броун,
Д.Эрбель, В.Джауиз, Ф.Толюк, Д.Малькольм, М.Убицини, Ж.Чарсен де Тасси, И-
Фон Хаммерлердің зертеулерін қорыта келіп, кеңестік ғалым Дж Позднев,
әлеуметтік-экономикалық, материалистік тұрғыдан тұжырымдайды. Жалпы
алғанда, сопылық (тасаввуф) хәл ілімі. Хәл ілімі - ішкі дүниенің
құныдылықтарыннан тұрады. Оның орны – жүрек. Қызметі – жұректі
нұрландыру(рухтандыру). Ендеше, адамды рухани жағынан қуаттандыратын
тасаввуф ілімі қалайша әлеуметтік-экономикалық, материялдық дүние болып
табылады. Сөзіміз дәйекті болу үшін, энсклопедияға жүгінсек. Тасаввуф
(араб. ﺘﺻﻭﻑ– тазалық) – исламның қайнарынан бастау алатын рухани құндылық,
ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық-этикалық, эзотерикалық қырлары
көрініс беретін, адамның өзін-өзі тану мен рухани адамгершіліктің
кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім. Жоғарыдағы ойды қорыта келгенде,
тасаввуф ілімі – ислами көрініс, жоғарғы дәрежедегі ахлақ(әдеп) пен
кемелдікті шағылыстыратын көңіл айнасы.
Суфи сөзінің терминдік мағынасына келсек, әлЖаҺиз және Ибн әл-Жаузидің
алғашқы ғасырларда өмір сүрген сопылығымен танылған қырықтан астам
дегдарлардың аты жазылған еңбектерінде оларды ғибадаттың ішкі мәніне көңіл
бөлетіндер ретінде танытқан. Демек пайғамбар серіктерінің арасында да
суфилер болған. Алғаш суфилер (нуссақ) насихатшылар, (зуххад) дегдар-
тәубекештер, (буккаун) жылауықтар, (қуссас) халық уағызшылары деген атпен
белгілі болды. Сопылық жолындағылар алғашқыда жеке-дара жүрсе, кейіннен
қоғамдасып Куфа және Басра мектептерін қалыптастырды. Басра сопылық
мектебінің басында Хасан ал-Басри (728 ө.) мен Абд-ал Уахид бин Зайд (793
ө.) болса, Куфада Абу Исрайл (757 ө.) 864 жылдан бастап мешіттерде сопылық
туралы дәріс алатын, пікір алысатын, сол туралы ой қозғайтын алқа топтар
құрды.
Суфизмнің тарих сахнасына шығуы жалпы ислам философиясындағы ең алғашқы
ой-идеялардың алмасуының басталуымен сәйкес келеді. Бұл қозғалыстың басында
Хз.Пайғамбардың Абу-д-Дарда, Абу Зар ал-Ғифари т.б. сияқты замандастары,
сахабалары (серіктері) болатын. Бұлар пайғамбар қайтыс болғаннан кейінгі
мұсылмандардың жаңа жер жаулауы, байлыққа кенелуі арқасында ислам дінінің
мәнінен алыстап бара жатқандығын қатты сынға алып, олардың исламның рухын
жахилийа (надандық) дәуіріне айырбастағандығын әшкерелейді. Өздері суфи,
тақуа адамдар болатын. Ислам философия тарихында Абу Зар ал-Ғифари сияқты
сахабалардан бастап Хасан ал-Басриге (ө. ж. м. 728) дейінгі аралықты
суфизмнің алғашқы зухд, тақуалар дәуірі деп атайды. Бұл дәуірде сопылық
мақсаты жағынан философиялық, метафизикалық мәселелерге қарағанда парасатты
іс пен көркем ахлақты адам болуға бағытталған практикалық мәндегі қозғалыс
болатын.
Оқытудың техникалық құралдары:
Интерактивті тақта, лекция тақырыбына қатысты слайдтар.
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, кіріспе лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1-деңгей сұрақтары
1. Мұхаммед пайғамбардың тақуалық өмір салтын сипаттаңыз
2-деңгей сұрақтары
2. Сахабалардың аскеттік өмірін түсіндіріңіз
3-деңгей сұрақтары
1. Тасаввуфтың қандай белді шығармаларын білесіз, мысал келтіріңіз.
2. Тасаввуфи өмірге байланысты Құран аяттары мен Әз.Пайғамбар
хадистерін мысалға келтіріңіз.
ОБСӨЖ тапсырмалары:
1. Тасаввуфи шығармалар
2. Құран мен сүннеттегі тасаввуфи мағынадағы ұғымдар
3. Тасаввуф – бұл зухд
СӨЖ тапсырмалары:
1. Құрандағы тасаввуфи мағынадағы терминдер
2. Хадистердегі зухд анықтамалары және тасаввуфи түсіндірмелер
3. Тасаввуф – бұл нәпсімен күрес
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Эдуард У. Саид. Ориентализм. Астана: Ұлттық аударма бюросы.-2019. -396
б.
2. К.Армстронг. Иудаим, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс:
Құдайтану баяны. Астана: Ұлттық аударма бюросы, 2018. -560 бет.
3. З.Жандарбек. Қазақтың дәтүрлі дінінің негіздері, Алматы-2017
4. Правда о суфизме Курамухаммад-хаджи Рамазанов перевод с
аварского М. Магомедхабибов – 1-е издание, Москва: Даруль-Фикр, 2016
г. – 200 с.
5. Ф.Көпрүлү Түркі әдебиетінде алғашқы сопы-ақындар, ауд. К.Коч.
Түркістан- 2016
6. О.Топбаш. Иманнан ихсанға Тасаввуф, Алмаы-2014
7. N.Tosun. Ahmed Yesevi, Istanbul-2015
8. M.Ali Ayni. Tasavvuf Tarihi. Istanbul-2000. -344 s.
9. S.Eraydin. Tasavvuf ve Tarikatlar. Istanbul-1997
10. H.Altintas. Tasavvuf Tarihi. Ankara-1991
11. M.S.Aydin. Din Felsefesi. Izmir-1999. 362
4-тақырып. Суфизмнің даму жолы
Лекцияның мақсаты мен міндеттері:
Лекцияда сопылық ғылымының негізгі кезеңдерінен хабар беру.
Лекция мазмұны:
1. Аскетизмнің суфизмге айналуы
2. Алғашқы суфилер
3. Зерттеушілердің суфизм жайлы көзқарастары
4. Суфизмнің қалыптасуына сыртқы ықпалдастық: үнді, антика, парсы,
каббализм және неоплатонизм философиясы
5. Суфилер мен мұсылман құқықшылары арасындағы тартыстар
Сопылық ойлаудың негізгі тарихи кезеңдері бар. Олар дегдарлық (зухд),
тасаууф (суфи) және тариқат кезеңі деп шартты түрде бөлінеді. Кезеңдер
сопылықтың уақыт ішінде дамып, өзгерістерге ұшырауының ерекшелігіне қарай
жіктелген. Дегдарлық (зухд) кезеңі тарихи тұрғыдан VІІ-VІІІ ғасырларды
қамтиды. Осы уақыт аралығындағы исламның рухани, мағнауи тіршілігінің
формасына дегдарлық (зухд), ал өкілдеріне захид, ғабид, нуссах және курра
дейді. Дегдарлық кезеңінің өкілдері Хасан ал-Басри, Уәйс-ал-Қарани, Рабиғат-
ул Адауийа, Малик бин Динар т.б. Бұл кезеңнің ерекшелігі танымға емес,
өзінің ахлақына, кереметке емес, тура жолға, қысқасы теорияға қарағанда
практикаға көңіл бөлгендігінде жатыр.
Тасаууф кезеңінің ең басты ерекшелігі ғылым, таным мен экстазға ден
қойды. Бұрынғы амалды, тағатты, дегдарлықты сол қалпында сақтай алмады.
Өкілдері Мағруф Кархи (815), Бишр Хафи (841), Әбу Сүлеймен Дарани (830),
Зуннун Мысри (859), Баязид Бистами (874), Жунайд Бағдади (909), Әбу Сайид
Харраз (885), Сари Сақати (870), Хамдун Кассар (884), Хаким Тирмизи (898),
Сахл Тустари (886), Әбу Хусайн Нури (907), Әбу Хафс Хаддад және т.б. Бұл
кезеңде тасаууф екі түрде бой көрсетті. Біріншісі – рухани елту хәліндегі
масаң топ”. Ұстазы Бистами. Бұл топта экстаз, елту, шатахат сияқты сырттай
шариғатқа кереғар көрінетін құбылыстар көп болды. Екіншісі – сергек рухани
хәлдегі танымға көңіл берген Бағдади тобы. Бұлар ымырашыл орта жолға,
сырттай шариғатпен үндестікке көңіл бөлді.
Сопылықтың екінші кезеңі Хасан ал-Басриден Имам Ғазалиге (м. 1055-1111)
дейінгі аралықты қамтиды. Бұл дәуірде сопылық дегдарлық пен тақуалық сияқты
практикалық қозғалыс болумен қатар кәлам, құқық және философия сияқты жалпы
ислам ойлау жүйесіндегі дамуларға параллель доктриналық деңгейге көтерілді.
Яғни, бүгінгі сопылық дүниетаным деп аталатын теориялық ойлау жүйесіне
қауышты. Сопылық философияның дамуына жоғарыдағы ислам ғылымдары мен
философиясының ықпалы қуатты болды. Хасан ал-Басриден басталған сопылық
философия деңгейі бірте-бірте қалыптасып, дами бастады. Нәтижеде сопылық
философиялық доктрина екі негізгі салаға айрылды. Оның бірі – маламийа
мектебі де, екіншісі – исбатийа.
78-78 Сопылықтың үшінші кезеңі –дегдарлық, тасаууф кезеңінен кейін
тариқат сатысына өтеді. ХІ ғасырдан бүгінге дейін жалғасқан өте маңызды
кезең. Бұл кезеңде ғұламалар мен сопылар, медресе және текке арасында
қайшылықтар болғанменен, поэзия, әдебиет, өнер сияқты құндылықтарды
дамытқан сопылық өкілдер пайда болды. Себебі, ХІІ-ХІІІ ғ.ғ. Ислам
халифатында сопылық ең белсенді діни таным ретінде кеңінен жайылды.
Тариқаттар кезеңі – сопылықтың үшінші сатысы. Иасауи жолы мен ілімі осы
тариқаттар кезеңінде қалыптасты. Суфи шайхтардың халық арасында ықпалы
күшті болатын. Аббасилер халифаты ыдырап, Моңғол шабуылының әсерімен
бірінен соң бірі мұсылман елдерінің тоналып жатқан кезі. Халық
философтардың трансцендентальды – алыс, ғұламалардың қатып қалған қағидашыл
Тәңірісінен гөрі өздерінің жан дүниесіне жақын, нақты әрі махаббат шуағын
силайтын Тәңір іздеп жүрген кезі болатын. Себебі, ол кездегі ресми
шариғаттың, философтар мен кәламшылардың, факихтердің Тәңірі түсінігі
қағидашыл әрі қаҺарлы келді. Бұл жағдай адамның Тәңірге жетуінде, байланыс
құрып мінәжат етуінде, өздерінің дертін шағынуында психологиялық
кедергілерді көбейтті. Тәңірге деген ұмтылыс құрғақ қағидалар шеңберінде
қалды. Бұған көңілі толмаған сопылар Тәңірді естен шығармау және оны үнемі
рухында сезіну үшін жаңа әдіс ойлап тапты. Суфилердің экстазға (уаждға)
жету үшін Тәңір есімдерінің белгілі қалыптармен қайталануы яғни, зікір
ғибадаты ислам әлемінде кеңінен жайыла бастады. Зікір психо-техникалары
адамның рухындағы трансцендентальды болмысты сезінулеріне көмекші болды.
Сопылардың рухани жаттығулары адамдардың қарапайым антропоморфты Тәңірі
ұғымын тәрк етулеріне, оны өз рухында бір болмыс ретінде сезінулеріне ықпал
етті. Рухта тыныштық орнап, Алланы табу, тану оны сүю басты орынға шықты.
Кейбір тариқаттар экстаз хәлін арттыру үшін музыка мен биді де қолданды.
Музыка арқылы жеткізілген сезім мен тәжірибе, сөз бен ұғымдардың жеткізе
алмайтын мағыналардың қабылдануына мүмкіндік ашып берді. Тәңір – сыр
болғандықтан оны тек тілдік ұғымдармен ғана тану мүмкін емес. Сондықтан би-
саз (ракс) және дөңгелеп билеу (сама), музыка Иасауи мәдениетінде ерекше
орын алады. Суфилер сөзден емес, өзінің рухани әлеміндегі хәлден ақиқат
іздеді. Сондықтан бұл жол – қал емес хал ілімі. Тәңір жайындағы әрбір сөз,
шопанның сөзі сияқты абсурд, бірақ иманды адам перденің артынан шындыққа
үңілгенде барлық адамдардың терминологиялары мен сөздерінде жаңылғанын
көреді.. Сопылық Тәңірдің Бар және Бір екендігі туралы теориялық
мәселелерді білумен емес, іштей сезінуді басты ұстаным ретінде таныды.
Исламда Тәңірдің қалауы – қағидашылдық емес, махаббат, пәк көңілділік.
Тәңірден сөз етудің нақты қағидасы болады деген нәрсе жоқ. Олардың ойынша,
Тәңір адамға өз ақиқатын тек сопылық тәжірибелер арқылы ғана сезіндіреді.
Осылайша сопылар қоғамда өз орнын алып, діни танымдық әлеуметтік топ
ретінде белгілі болды.
Сопылықтың тарихи даму үдерісіне көз жүгіртер болсақ, алғашқыда
практикалық-амалдық қыры басым, яғни, дегдарлық (зухд) кезеңінен өтіп, ІХ-Х
ғасырларда теориялық сипат ала бастағанын байқауға болады. Бұдан былай
тасаууф дегдарлық тіршіліктің формасы ғана емес, ойлау жүйесіне айналды.
Осы тұстағы сопылық жолдың басты өкілдерінің қалдырған еңбектерінде діни,
философиялық, метафизикалық мәселелер орын алғандығын көруімізге болады.
Ислам философиясында жүрекпен сезіну (кашф) және шабыт (илхам) сияқты
сопылықтың танымдық ұстанымы заттың мәнінің, Алланың заты мен сипаттарының
және сол сияқты метафизикалық мәселелердің түсіндірмелерінде ең сенімді
таным көзі ретінде қабылданды. Сопылардың ішкі психологиялық тәжірибелеріне
негізделген таухид түсіндірмелері сопылық философияның тууына себеп болды.
Ислам философиясы тарихында сопылыққа алғашқы ғасырдан бастап-ақ
бидғат деп қарағандар болған. Мұның себебінде толығымен саясат жатты.
Алғаш рет сопылыққа теріс қарағандар ислам тарихында харижилер мен Муавия
жақтастары болатын. Себебі барлық дегдарлар мен тақуалар Хз. Алидің жағында
болатын. Тағы сол саясаттың кесірінен, әсіресе имамат мәселесінде шиалар
сопылыққа қарсы шықты. Себебі, шиалар имамдықты өздерінің ғана құдайлық
үлесі ретінде көретін. Сопылар да Хз. Мұхаммедтің ілімінің Хз. Али арқылы
өздеріне мұра деп есептейтін. Шиалар мен сопылар бұл үлесті тең бөлісе
алмайтын болды. Сол себепті шиалар сопылыққа қарсы шықты. Діни тұрғыдан Ибн
Ханбал және Хашауийа хадис ғұламалары сопылықты Алламен жақындық
мәселесінде хулул ретінде кінәлаған. Кейіннен ІХ-Х ғ-да суннилер ішінде
де сопылыққа сын айтушылар болды. Нәтижеде мұсылмандардың кейбір тобы
сопылыққа бидғат ретінде қарады. Бірақ, бұлар сопылықтың тегі исламнан тыс
мәдениеттен келген деген пікірде емес еді.
Дегенмен дін құбылысының табиғатына сай сопылық та уақыт пен кеңістікке
қарай әрбір ұлттық мәдениеттердің іздерін өз бойында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ДІНТАНУ КАФЕДРАСЫ
Қ.Р.Қаратышқанова
5В020600 –Дінтану және 5В021100 – теология
мамандықтары үшін
В27.129 Сопылық тарихы және философиясы
пәні бойынша дәрістік сабақтарды өткізуге
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Түркістан-2019
Лекция кешені теология және дінтану негізгі оқу жоспарлары мен
Гуманитарлық ғылымдар факультетінің Академиялық Комитет Кеңесінде қаралып,
мақұлданған (№ 1, 0209.2019 ж.).
Лекция кешені Гуманитарлық ғылымдар факультеті Дінтану кафедрасының № 1,
0209.2019 ж. мәжілісінде талқыланды.
Кафедра меңгерушісі__________ ф.ғ.к., доцент Қ.Қаратышқанова
Лекция кешені факультеттің оқу-әдістемелік кеңесінің № 1, 0209. 2019 ж.
мәжілісінде мақұлданды.
Кеңес төрайы___________________ п.ғ.к. Б.Ауезов
1-тақырып. Кіріспе. Сопылық философия пәні
Лекцияның мақсаты мен міндеттері:
Лекцияда исламдық ғылымдардан өзіндік діни құрылымы мен рәсімдерімен
ерекшеленетін сопылық ғылымының тарихына қатысты түсіндірме шолу жасау,
тасаввуфқа қатысты пікірлермен танысу. Адам рухының ахлақ тұрғысынан
жоғарылауын қол жеткізтуге тырыстындығын көрсету.
Лекция мазмұны:
1. Пән анықтамасы
2. Зерттеу әдістері мен түсіндіру принциптері
3. Пәннің мақсаты мен міндеттері
Осы уақытқа дейін мұсылман қауымының рухани өміріне үлкен ықпал етіп
отырған сопылық және оның философиялық мазмұнына деген қызығушылық заңды да
табиғи құбылыс. Адам жаратылысының басты тәсілі құдайды тану екендігін,
бірақ шындығына келгенде мұның адамның ішкі әлемін тануға негізделетінін
айқындайтын сопылық, болмыстың жоғары мәніне ұмтылған адамның шексіз
мүмкіндіктеріне сенумен тығыз байланысты мәңгі тылсым дүниені ішіне алып
отыр. Адамның өз ішіне үңілуіне мүмкіншілік беретін сопылық философиясы
рухани мәдениеттің күрделі феномені. Өйткені, ол шығыс философиясымен толық
үндесіп, шығыс мәдениетінің құрамдас мәні болып келе жатыр.
Сопылық ойлаудың негізгі тарихи кезеңдері бар. Олар дегдарлық (зухд),
тасаууф (суфи) және тариқат кезеңі деп шартты түрде бөлінеді. Кезеңдер
сопылықтың уақыт ішінде дамып, өзгерістерге ұшырауының ерекшелігіне қарай
жіктелген. Дегдарлық (зухд) кезеңі тарихи тұрғыдан VІІ-VІІІ ғасырларды
қамтиды. Осы уақыт аралығындағы исламның рухани, мағнауи тіршілігінің
формасына дегдарлық (зухд), ал өкілдеріне захид, ғабид, нуссах және курра
дейді. Дегдарлық кезеңінің өкілдері Хасан ал-Басри, Уәйс-ал-Қарани, Рабиғат-
ул Адауийа, Малик бин Динар т.б. Бұл кезеңнің ерекшелігі танымға емес,
өзінің ахлақына, кереметке емес, тура жолға, қысқасы теорияға қарағанда
практикаға көңіл бөлгендігінде жатыр.
Сопылық кезеңінің ең басты ерекшелігі ғылым, таным мен экстазға ден қойды.
Бұрынғы амалды, тағатты, дегдарлықты сол қалпында сақтай алмады. Өкілдері
Мағруф Кархи (815), Бишр Хафи (841), Әбу Сүлеймен Дарани (830), Зуннун
Мысри (859), Баязид Бистами (874), Жунайд Бағдади (909), Әбу Сайид Харраз
(885), Сари Сақати (870), Хамдун Кассар (884), Хаким Тирмизи (898), Сахл
Тустари (886), Әбу Хусайн Нури (907), Әбу Хафс Хаддад және т.б. Бұл кезеңде
тасаууф екі түрде бой көрсетті. Біріншісі – рухани елту хәліндегі масаң
топ”. Ұстазы Бистами. Бұл топта экстаз, елту, шатахат сияқты сырттай
шариғатқа кереғар көрінетін құбылыстар көп болды. Екіншісі – сергек рухани
хәлдегі танымға көңіл берген Бағдади тобы. Бұлар ымырашыл орта жолға,
сырттай шариғатпен үндестікке көңіл бөлді.
Сопылықтың екінші кезеңі Хасан ал-Басриден Имам Ғазалиге (м. 1055-1111жж.)
дейінгі аралықты қамтиды. Бұл дәуірде сопылық дегдарлық пен тақуалық сияқты
практикалық қозғалыс болумен қатар кәлам, құқық және философия сияқты жалпы
ислам ойлау жүйесіндегі дамуларға параллель доктриналық деңгейге көтерілді.
Яғни, бүгінгі сопылық дүниетаным деп аталатын теориялық ойлау жүйесіне
қауышты. Сопылық философияның дамуына жоғарыдағы ислам ғылымдары мен
философиясының ықпалы қуатты болды. Хасан ал-Басриден басталған сопылық
философия деңгейі бірте-бірте қалыптасып, дами бастады. Нәтижеде сопылық
философиялық доктрина екі негізгі салаға айрылды. Оның бірі – маламийа
мектебі де, екіншісі – исбатийа.
Сопылықтың үшінші кезеңі – дегдарлық, сопылық кезеңінен кейін тариқат
сатысына өтеді. ХІ ғасырдан бүгінге дейін жалғасқан өте маңызды кезең. Бұл
кезеңде ғұламалар мен сопылар, медресе және текке арасында қайшылықтар
болғанменен, поэзия, әдебиет, өнер сияқты құндылықтарды дамытқан сопылық
өкілдер пайда болды. Себебі, ХІІ-ХІІІ ғ.ғ. Ислам халифатында сопылық ең
белсенді діни таным ретінде кеңінен жайылды. Тариқаттар кезеңі – сопылықтың
үшінші сатысы. Қожа Ахмет Ясауи жолы мен ілімі осы тариқаттар кезеңінде
қалыптасты. Суфи шайхтардың халық арасында ықпалы күшті болатын. Аббасилер
халифаты ыдырап, Моңғол шабуылының әсерімен бірінен соң бірі мұсылман
елдерінің тоналып жатқан кезі. Халық философтардың трансцендентальды –
алыс, ғұламалардың қатып қалған қағидашыл Тәңірісінен гөрі өздерінің жан
дүниесіне жақын, нақты әрі махаббат шуағын силайтын Тәңір іздеп жүрген
кезі болатын. Себебі, ол кездегі ресми шариғаттың, философтар мен
кәламшылардың, факихтердің Тәңірі түсінігі қағидашыл әрі қаҺарлы келді.
Бұл жағдай адамның Тәңірге жетуінде, байланыс құрып мінәжат етуінде,
өздерінің дертін шағынуында психологиялық кедергілерді көбейтті. Тәңірге
деген ұмтылыс құрғақ қағидалар шеңберінде қалды. Бұған көңілі толмаған
сопылар Тәңірді естен шығармау және оны үнемі рухында сезіну үшін жаңа әдіс
ойлап тапты. Суфилердің экстазға (уаждға) жету үшін Тәңір есімдерінің
белгілі қалыптармен қайталануы яғни, зікір ғибадаты ислам әлемінде кеңінен
жайыла бастады. Зікір психо-техникалары адамның рухындағы трансцендентальды
болмысты сезінулеріне көмекші болды. Сопылардың рухани жаттығулары
адамдардың қарапайым антропоморфты Тәңірі ұғымын тәрк етулеріне, оны өз
рухында бір болмыс ретінде сезінулеріне ықпал етті. Рухта тыныштық орнап,
Алланы табу, тану оны сүю басты орынға шықты. Сопылық Тәңірдің Бар және Бір
екендігі туралы теориялық мәселелерді білумен емес, іштей сезінуді басты
ұстаным ретінде таныды. Осылайша сопылар қоғамда өз орнын алып, діни
танымдық әлеуметтік топ ретінде белгілі болды.
Өткен ғасырлар мәдениетінің адамдарға үлкен ықпал ететіні мәлім.
Ойшылдық мұраны сыни көзбен қарау және қайта ойдан өткізу философиялық
білім дамуының кепілі. Ерекшелеп философиялық білім деп айтқанымыздың
себебі, философиялық білім дін мен философияның бірігуі мен үндесуі
арқасында қалыптасып дамиды. Өйткені, дін философиясы дін туралы
философиялық ойға берілуден не болмаса дін ой алаңына шығарған мәселелерді
философиялық зерттеуден құралады. Мехмет Айдынның пікірінше, Дін
философиясы дегеніміз діннің философиялық тұрғыда қарастырылуы, басқаша
айтсақ, дін туралы ойлау және пікір білдіру. Яғни, дін философиясы діннің
де, философияның да тақырыптарын жанамалай оның теориялық саласын немесе
негізгі сенім негіздерін объективтілік, рационалдылық сияқты философиялық
ұғымдар мен қағидалар арқылы талдау деген сөз. Бұл мәселенің мұсылман
философтары тарапынан көтерілгенін философ С.Х.Наср пікірлерінен байқадық:
Мұсылмандық ғылымдарды зерттеу қажеттілігі мынадан келіп туындайды:
біріншіден, мұсылмандар ғасырлар бойы мұсылмандығын тастамастан ғылыммен
шұғылданғандығын жас мұсылмандарға көрсету үшін, екіншіден, мұсылмандық
ғылымдардың мұсылмандық философия, теология және метафизикамен іштей
үндестігін айқындау үшін.
Осы уақытқа дейін мұсылман қауымының экономикалық және саяси өміріне
үлкен ықпал етіп, қазір де ықпал етіп отырған ислам діні және оның
философиялық мазмұны мен ағымдарына деген қызығушылық заңды да табиғи
құбылыс. Адам жаратылысының басты тәсілі құдайды тану екендігін, бірақ
шындығына келгенде мұның адамның ішкі әлемін тануға негізделетінін
айқындайтын сопылық, болмыстың жоғары мәніне ұмтылған адамның шексіз
мүмкіндіктеріне сенумен тығыз байланысты мәңгі тылсым дүниені ішіне алып
отыр. Адамның ішке үңілуіне мүмкіншілік беретін ислам философиясы рухани
мәдениеттің күрделі феномені. Өйткені, ол шығыс философиясымен толық
үндесіп, шығыс мәдениетінің құрамдас мәні болып келе жатыр.
Адамзат қандай даму сатысында болмасын дінсіз, нанымсыз болмағаны мәлім:
Құдай деген не? Болмыс деген не, қалай жаратылды? Адам деген не, не үшін
жаратылған? деген сауалдар төңірегінде ойланған. Адамдардың бұл сияқты
маңызды мәселелерге берген жауаптар априори болды ма, әлде нақты білімдер
негізінде философияға беріліп, сенімін нығайтып отырды ма? Дін бе, әлде
философия ма адамды танымға жетелеген сауалы мұсылман философтарын
толғандырған мәселелердің басында болды. Философияға деген көзқарастың
екіұштылығы осы жерде айқындалды. Фараби, дін мен философия арасында еш
айырмашылық көрмей, философиялық білімді уахиге негізделген ақиқаттың
символдық түсіндірмесі деген доктринасымен Ахл-і Сүннет өкілдерін
философиялық әрекетке қарсы қойды- деген философ Ф.Рахман әл-Фарабиді
философ етіп көрсетсе де, оның уахисыз философиялық білімнің бос екендігін
құптағанын көреміз. Әл-Ғазали бойынша, философия Алланы таныта алмайды.
Тіпті, бүтін заттар ежелден бар, Алланың білімі адамдардан артық емес,
денелердің қайта тірілуі мүмкін емес деген көзқарастарымен философия
мүлде исламға жақындамайды, - деген жолдардан біз айтқан келіспеушілік
байқалады. Демек, ислам мәдениетінің алғаш сатыларын жасаған
исламдастырылған эллинизм философиясы мұсылман қауымдастығы тарапынан
бірыңғай қабылданбады. Осыдан келіп, исламмен қоса қабаттала шыққан
сопылықтың шығу себептерінің маңызды бөлігі осы қақтығыстарды болдырмау
нәтижесі болуы ықтимал. Біздің пікірімізше, сопылық осы қарама-
қарсылықтарды бір-біріне байланыстырып тұрған көпір қызметін атқарды.
Адамға өзін қоршаған органикалық әлемнен экзистенциалды тәуелсіз
болу тән. Ол бір жағынан қарағанда осы әлеммен тығыз байланыста болса, ал
бір жағынан қарасақ, оның өзіндік ішкі әлемі барын көреміз. Сенім адамды
танылмайтынды білуге ынталандырады, яғни таным еркіндігі бұл дүние
жұмбақтарын емес, тылсым дүниені тануға жұмсалады. Бұл жолда адамның
алдынан туындайтын кедергіні Б.Спиноза субъективизммен байланыстырады, яғни
нәтиже қабылдауымыз сезімдік пе, әлде трансцендентті таным ба осыны ажырата
алуымыздан келіп шығады және осыған орай бағыну объектісін анықтайды:
Біздің еркіндікті сезінуіміз субъективті иллюзия ғана. Оның түбінде
адамдардың өз әрекетін сезінуі, алайда оларды туғызған себептерді білмеу
тұр. Философия болса, алдына ешбір шектеулік қоймастан адам тіршілігін
тарихи объектіге айналдырып тануға ұмтылады. Олай болса, таным рухани
мәдениеттің қайнар көзі. Бұл әлемдегі діндер мен мәдениеттерге ортақ
әдіснама. Осы орайда сопылық философиясының алатын орны ерекше.
Егер сопылық ілімінің әлеуметтік және танымдық тамырларын
қарастыратын болсақ, басымдылық танымдық жағында болады деп ойлаймыз.
Өйткені, ислам тарихында Мұхаммед Пайғамбар қолдамаған іс-әрекеттер оның
қазасынан кейін-ақ басталып, әлеуметтік салада қиындықтар туғызғаны мәлім.
Осы орайда саяси, экономикалық және идеологиялық алаңдарда пайда болған
өзгерістер тақуалық көзқарастары басым келген адамдарға қатты әсер етті де,
оларға лайық ортаны пісіп жетілдіртті. Р.Никольсонның айтуы бойынша
Сопылықтың тууына хижраның І ғасырындағы аскеттік көзқарастардың
басымдылығы әсер еткен. Бұдан келіп шығатыны, діни негіз бен шарттарға
қайшы келетін әрекеттер мен қозғалыстардың қоғамда орын алуы, дінге берік
иман келтіргендердің өзіне-өзі бекінуіне алып келді. Олар дүниелік
мәселелермен айналысудың орнына рухани жетілу жолын көптеп қалады. Бұл
тұжырымға ислам тарихын зерттеуші О.Г.Большаковтың пікірі жақын келеді.
Арабстанда бұған дейін болып көрмеген және де бұл аймақта үлкен өзгеріс
туғызуға толық мүмкіндігі бар бірегей фактор ислам болып табылды. Бірақ
оның ролі бұл діннің қандай да бір агрессияшылығымен анықталмайды – деген
О.Г.Большаков өзгерістер мен дамуға негіз болған факторлардың ішінде ислам
дінімен бірге келген өзгешеліктерге (ролге) меңзеп тұр.
Оқытудың техникалық құралдары:
Интерактивті тақта, лекция тақырыбына қатысты слайдтар.
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, кіріспе лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1-деңгей сұрақтары
1. Сопылық ілімін сипаттаңыз.
2. Мистицизмді сипаттаңыз.
2-деңгей сұрақтары
3. Қазіргі таңдағы сопылыққа түсініктеме беріңіз
4. Мистицизм және оның ерекшеліктерін түсіндіріңіз
5. Сопылық және оның ерекшеліктерін түсіндіріңіз
3-деңгей сұрақтары
6. Тасаввуф және мистицизм арасындағы айырмашылықтарды
көрсетіңіз
ОБСӨЖ тапсырмалары:
1. Тасаввуф және мистицизм арасындағы айырмашылықтар
2. Фуат К өпрүлүнің Түркі әдебиетіндегі алғашқы сопы-ақындар еңбегі
3. Ориенталистердің тасаввуф турасында зерттеулері
СӨЖ тапсырмалары:
1. Уаххабилік және тасаввуф
2. Тасаввуф және дәстүр
3. Батыс шығыстанушыларының тасаввуф турасында зерттеулері
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Эдуард У. Саид. Ориентализм. Астана: Ұлттық аударма бюросы.-2019. -396
б.
2. К.Армстронг. Иудаим, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс:
Құдайтану баяны. Астана: Ұлттық аударма бюросы, 2018. -560 бет.
3. З.Жандарбек. Қазақтың дәтүрлі дінінің негіздері, Алматы-2017
4. Правда о суфизме Курамухаммад-хаджи Рамазанов перевод с
аварского М. Магомедхабибов – 1-е издание, Москва: Даруль-Фикр, 2016
г. – 200 с.
5. Ф.Көпрүлү Түркі әдебиетінде алғашқы сопы-ақындар, ауд. К.Коч.
Түркістан- 2016
6. О.Топбаш. Иманнан ихсанға Тасаввуф, Алмаы-2014
7. N.Tosun. Ahmed Yesevi, Istanbul-2015
8. M.Ali Ayni. Tasavvuf Tarihi. Istanbul-2000. -344 s.
9. S.Eraydin. Tasavvuf ve Tarikatlar. Istanbul-1997
10. H.Altintas. Tasavvuf Tarihi. Ankara-1991
11. M.S.Aydin. Din Felsefesi. Izmir-1999. 362
2-тақырып. Суфизм исламның мистикалық ілімі ретінде
Лекцияның мақсаты мен міндеттері:
Лекцияда исламдық ғылымдардан өзіндік діни құрылымы мен рәсімдерімен
ерекшеленетін сопылық ғылымын мистикамен байланыстыра отырып түсіндірме
шолу жасау, тасаввуфқа қатысты пікірлермен танысу. Мистикалық ілім ретінде
сопылықта адам рухының ахлақ тұрғысынан жоғарылауын қол жеткізтуге
тырыстындығын көрсету.
Лекция мазмұны:
1. Тасаввуф терминінің шығу тегі
2. Сопылықтың анықтамалары
Исламда сопылық тақырыбы қозғалғанда танымдық мәннің басты нысана
болатындығын тасаууф сөзінің шығу төркіні мен теориялық мағыналарынан
байқап болжауға болады деп шештік. Сопылық сөзінің шығуын әхл-и суффамен
байланыстырған авторлар, әхл-и суффа тіркесін тас орындық адамдары деп
аударған. Бұлай деп Пайғамбар дәуіріндегі Мадина мешітінің жанындағы тас
орындықтарды паналап, осы жерде ислам тәрбиесін алып, діни ғылымдарды
зерттеген алғаш мұсылмандарды атаған. Пайғамбар мәжілістерінде болған
сахабилерге қатысты айтылған асхаб-ы суффа деген атаудың әрі хадис пен
сүннет, әрі сопылық пен ислам мәдениеті тұрғысынан маңыздылығы жоғары.
Яғни, бұдан сопылықтың қасиеттері мен сипаттарының әхл-и суффаның
ерекшеліктеріне жақын болғандығы, суффа адамдарының кедейлігімен және
құдайға берілгендіктерімен айқындалады. Бұл орайда рухани келбетімен суффа
адамдарының өмірі сопыларға ұқсайтындығын жазған авторлар мен олардың
шығармаларын хронологиялық тұрғыда былай беруге болады:
Ибн Са‘ад (203844 ж. өл.) Әт-Табақат әл-Кубра;
Абу Наср Саррадж Туси (378988 ж. өл.) Әл-Лума;
Абу Абдуррахман ас-Сулами (4121021 ж. өл.) Тариху ахл ас-суффа;
Абу Нуайм Исфахани (4301038 ж. өл.) Хилият'ул-ахлия уа Табақат'ул-асфия;
Али ибн Осман ал-Жуллаби әл-Хужвири (4561076 ж. өл.) Кашф'ут-тахжуб;
Абу Хафс Омар ас-Сухраварди (6321234 ж.өл.) Ауариф'ул-маариф;
Мұхаммед ибн Махмұд ибн ән-Нажжар (6471249 ж.өл.) Әд-Дуррат'ус-самина фи
тарихил-мадина;
Ибн Таймия (4281328 ж.өл.) Әхл ас-Суффа;
Акиф Көтен Асхаб'ус-Суффа 1993ж..
Шындығында сопылар құдайды тану жолындағы күш-жігерлері арқасында
жүректері, рухтары құдайға жақын болғандар, сол үшін де бірінші дәрежеде
маңызды орынды иеленгендер. Батыс Европа зерттеушілері ғасырымыздың басына
дейін тасаууф сөзінің түбірі грек тіліндегі данышпандық (софия) сөзінен
шыққан деген ойды ұстанды. Қазір кеңінен жайылып, көбірек қабылданған пікір
бойынша, тасаууф сөзі суф сөзінен (арап тілінен аударғанда жүн
мағынасында) шыққан. Жүн мағынасын беретін суфтан жасалған киімдер
кигендіктері үшін сопылардың сопы (қазақша варианты сопы) атын алғандығын
сопылардың көпшілігі құптаған. Шейх Әли Ибн Шайх Осман әл-Жұллаби әл-
Хүжвири Кашф әл-Махжуб (Жасырынды ашықтау) деген еңбегінде суфи
сөзінің суфтан, жүннен келетінін айтқан. Сол жерде Ахмад-и Жамның бұл
турасында пікірі айтылған: Сопыны сопы деп атау себебі, олардың жүннен
тоқылған киім кигендіктерінен. Осыдан келіп, тасаууф сөзі суф сөзінен
алынған, қатал жүннен тоқылған киім киген құдай адамының, тақуаның дәстүрлі
белгісі ретінде қабылданған деген қорытынды шығардық.
Дегенмен, ислам дінінің тарала бастаған алғашқы дәуірлерінде сопылардың
түрлі атпен танылғандары мәлім. Мәселен, дүниелік азаптар мен жоқшылыққа
қарсы төтеп берулері және материалдық игіліктерден безгендері үшін оларды
фуқара (араб т. фақир, яғни пақыр сөзінің көпше түрі) деп атаған. Үнемі
ел кезіп, өмірінің көп бөлігін далада өткізгені үшін ғұраба (ғариб, яғни
ғәріп, бөгде сөзінің көпше түрі.), сайиахун (ел кезуші), шикефтия
(хорасандықтардың тілінде үңгір сөзінен, яғни далада кезіп, қажеттілік
туғанда үңгірлерді паналаған) деп атаған. Түркі мемлекеттеріне таралған
сопылық футуввет құрылымы деп те танылған. Түркі халықтарының ислам дінін
қабылдауына және исламның көптеген қауымдар тарапынан жылы қабылданылуына
сопылық ықпал еткені мәлім. Сопылықтың негізгі мақсаты рухани және ахлақ
тұрғысынан байыпты және тәртіпті адам типін жетілдіруден құралса, көптеген
ислам діні төңірегінде пайда болған ойшылдық ағымдардың мақам, принцип,
әдіс, т.б. элементтерін сопылықтан алғанына таң қалуға болмайды. Түркі
мемлекеттеріне тараған сопылық тариқаттары қала, ауыл демей бірдей таралып,
барлық дерлік әлеуметтік құрылымды қамтып отырған. Сондықтан, сопылықтағы
футуввет қозғалысы түгелімен дерлік ислам ахлағын жүзеге асыруды мақсат
тұтқанын араб тілінде фата сөзінің жас, бозбала, құл, қызметші, жомарт
сияқты мағыналарының болуынан байқадық. Көпше түрі фитиян және фитие.
Түбірі осы сөзден шыққан футувветтің тілдік мағынасы жомарттылық,
сезімталдық сияқты терең де, бай мағыналары бар. Футувветті тақырып еткен
шығармалардың қай-қайсысынан да ислам діні насихаттап келген көркем мінез-
құлық негіздерін табуға болады. Сондай шығармалардың алғашқысы ретінде ұлы
сопы әс-Сұхравардидің (6321234 өл.) Ауариф'ул-Ма‘ариф атты шығармасын
келтіруге болады. Бұл кітап Сопылық негіздері деген атпен Түркияда 1989
жылы Хасан Камил Йылмаз бен Ирфан Гүндүз тарапынан аударылып, шығарылды.
Күшейридің Рисалесінде футуввет ұғымын түсіндіру Кахф сүресінің 13
аятымен басталып, хадистермен жалғасады: Бір құл мұсылман бауырының
мұқтаждықтарын көріп, көмек берсе, Аллах сол құлына көмек береді.
Егер сопыдан Сопы деген кім? деп сұралса, ол Сопы ешбір затқа ие емес,
бір нәрсеге ие болған жағдайда оны басқаға береді (Ла малику уа лайса
мамлук) деп жауап беретін болған. Әбу Хүрейра мен Фұдала бин Убайда әхл-и
суффаны суреттегенде мыналарды еске алған: Олар аш күйінде, жерге
сүйретіліп әрең қозғалатын. Терлеген уақыттарында үстерінен жаңбыр астында
қалған қойлардың иісіне ұқсас иіс шығатын. Жүннен тоқылған киім
пайғамбарлар мен әулиелердің әдеттегі киімі екенін Хасан Басри да айқындап
өткен: Иса жүннен тоқылған киімдер киді, жемістерді жеді, кешті қарсы
алған жерінде қонуға қалатын. ...Бәдір соғысына қатысқан жетпіс мың
сахабаны көрдім. Ешқайсысы да жүннен басқа киім кимеген. Теориялық
тұрғыда, бұл жерде тасаууф сөзінің суф яғни, жүннен келгендігінің
басымдылығы айқындалып тұр демекпіз.
Үмбетімнен бір қауым (қияметке дейін) Алланың әмірін орындауды
жалғастырады. Оларды қабылдамағандар және оларға қарсы болғандар, оларға
зиян келтіре алмайды. Бұл - Алланың әмірі (қиямет) келгенге дейін
жалғасады. Олар адамдардан үнемі жоғары тұрады - деп, пайғамбар хадисінде
айтылғандай, сопылар үмбетінің рухани құндылықтары мен қағидалары қандай
болған деген сауалға жауапты іздестіріп көрейік.
Танымдық негізде сопылықты теориялық және методологиялық негіздерін,
әсіресе, руханилық тұрғыдан тану, сопылық зерттеушілерін ислам өркениеті
кеңістігінде сопылық ілімінің қалыптасып дамуына қатысты түрлі жорамалдар
айтуларына арқау болды. ХХ ғасырдың басына дейін батыс зерттеушілері
сопылық ілімінің шығуына исламнан тыс діни-философиялық жүйелер ықпал етті
деген көзқарасты ұстанды. Солардың ішінде Ф.А.Толук, Р.Броун, Д.Макдональд,
А.Вензинк, Р.Дози сияқты сопылықты зерттеушілер сопылық генезисінің үш
басты теориясын айқын көрсетті, бұлар: 1. христиандық, немесе христиандық-
неоплатондық, 2. ирандық, 3. үнділік. Біздің пікірімізше, сол уақытта
сопылық негіздерінің терең зерттелмеуіне байланысты және еуроорталықтық
көзқарастардың үстем келуі себепті, сопылықтың сырттай көрінісіне қарай
еуропалық ойшылдардың басқа пікірде болулары да мүмкін емес еді. Өйткені,
азды-көпті батыс жұртшылығына танымал болған буддистік, зороастрлық және
христиандық әдіснама тұрғырнамасынан сопылықты бағалау әлдеқайда оңай
түсетін еді. Өз кезегінде бұл түрлі формалистік тұжырымдарға, атүсті
саралауға, трансформацияларға жол берді.
Дегенмен, сопылық таным адам табиғатына ғана тән ерекше әрекет
болғандықтан, тарих қойнауларынан бүгінге дейін ол түрлі формаларда көріне
алды. Себебі, сопылықтың негізгі құндылықтық тірегі арлылық, әділеттілік,
рухани байлық сияқты қасиеттер екенін мойындасақ, бұл қасиеттерді түрлі
діндердің құрамында көре аламыз. Соған орай, көне замандарда Үндістандағы
Брахман, Египеттегі Гермес, Грекиядағы Пифагор, Сократ және Платон
тәсілдері, яхудилік дініндегі каббализм және христиандықтағы тылсымшыл
тәсілдер мен құралдарда сопылыққа ұқсас белгілер көрінді.
Оқытудың техникалық құралдары:
Интерактивті тақта, лекция тақырыбына қатысты слайдтар.
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, кіріспе лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1-деңгей сұрақтары
1. Тасаввуф сөзінің шығуына қатысты жорамалдарды сипаттаңыз
2. Тасаввуфтың жасырын (батын) ғылым екендігіне қатысты анықтамалар
беріңіз
3. Тасаввуф – таңдаулыларға арналған ладун (илахи) ғылым екендігіне
қатысты сопы ойшылдардың анықтамаларын сипаттаңыз.
2-деңгей сұрақтары
4. Тасаввуфты көркем мінез ретінде түсініріңіз
5. Тасаввуфты зухд ретінде түсініріңіз
3-деңгей сұрақтары
6. Тасаввуфтың қандай анықтамаларын білесіз, мысал келтіріңіз.
ОБСӨЖ тапсырмалары:
1. Тасаввуфтың анықтамалары
2. Құран мен сүннеттегі тасаввуфи мағынадағы ұғымдар
3. Тасаввуф – бұл көркем ахлақ
СӨЖ тапсырмалары:
1. Құрандағы тасаввуфи мағынадағы терминдер
2. Хадистердегі зухд анықтамалары және тасаввуфи түсіндірмелер
3. Тасаввуф – бұл нәпсімен күрес
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Эдуард У. Саид. Ориентализм. Астана: Ұлттық аударма бюросы.-2019. -396
б.
2. К.Армстронг. Иудаим, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс:
Құдайтану баяны. Астана: Ұлттық аударма бюросы, 2018. -560 бет.
3. З.Жандарбек. Қазақтың дәтүрлі дінінің негіздері, Алматы-2017
4. Правда о суфизме Курамухаммад-хаджи Рамазанов перевод с
аварского М. Магомедхабибов – 1-е издание, Москва: Даруль-Фикр, 2016
г. – 200 с.
5. Ф.Көпрүлү Түркі әдебиетінде алғашқы сопы-ақындар, ауд. К.Коч.
Түркістан- 2016
6. О.Топбаш. Иманнан ихсанға Тасаввуф, Алмаы-2014
7. N.Tosun. Ahmed Yesevi, Istanbul-2015
8. M.Ali Ayni. Tasavvuf Tarihi. Istanbul-2000. -344 s.
9. S.Eraydin. Tasavvuf ve Tarikatlar. Istanbul-1997
10. H.Altintas. Tasavvuf Tarihi. Ankara-1991
11. M.S.Aydin. Din Felsefesi. Izmir-1999. 362
3-тақырып. Суфизмнің қайнарлары
Лекцияның мақсаты мен міндеттері:
Лекцияда сопылық ғылымының қайнар көздері – Құран мен Сүннеттегі
сопылыққа қатысты аяттар мен хадистермен танысу. Сопылық қайнар көздермен
танысу.
Лекция мазмұны:
1. Мұхаммед пайғамбардың тақуалық өмір салты
2. Сахабалардың аскеттік өмірі
3. Құран мен сүннеттегі мистикалық ілімдер
Құран мен сүннет сынды қайнар көздерге сүйенген тасаввуфи өмір салты мен
тасаввуфи ой-таным мұтасаввуфтардың жазып қалдырған шығармалары арқылы
терең мәнге ие болды және жүйелендірілді. Өздерінен кейінігілерге қайнар
көз болған басты авторлар мен тасаввуфи қайнар көздер мыналар:
1. Харис б. Әсад Мұхасиби (243\857 өл.). Шығармалары осы күнге
дейін жеткен мұтасаввыфтардың алғашқысы. Отызға тарта
еңбектерінен әсіресе, ар-Ридыйа ли-хуқуқиллах тасаввуф
классиктері арасында саналады. Күшейри мен Ғазалиге қайнар
көздік еткен еңбек. Бірнеше рет басылып шыққан және Абдулхаким
Юже тарапынан түрікшеге аударылған.
2. Хаким Тирмизи (320\932 өл.). Тасаввуфи ой-пікірдің алғашқы
негізін салушы саналады. Хатмул-уалайиа атты еңбегі Ибн
Арабиге қайнар көз болған. Шығарма Осман Яхйиа тарапынан басылды
(Бейрут, 1965).
3. Әбу Насыр Сарраж (378\988 өл.)-дың ал-Лумасы тасавуф ғылымының
қайнарлары мен айқындалуына қатысты мәлімет берген, тасаввуф
ұғымдарын ең кең түрде айқындаған алғашқы еңбек. Тасаввуф пен
мұтасаввуфтардың өздеріне сынмен қарауына мүмкіндік беруімен
маңызды. Никольсон Англияда, Абдулхалим Махмұд Каирде (Каир,
1960) басып шығарған. Камил Йылмаз Ислам тасаввуфы деген атпен
түрікшеге аударған (Стамбұл, 1996).
4. Әбу Бәкір Калабази (380\990 өл.). Кәлам, фықх және хадис ғалымы
болған Калабази ат-Таарруф атта тасаввуф классикасында итиқад
тақырыптарымен бірге тасаввуфи ұғымдарын да қарастырған. Бірнеше
рет басылып шыққан және Сүлеймен Улудағ Пайда болған дәуірінде
Тасаввуф Таарруф деген атпен түрікшеге аударған (Стамбұл,
1979).
5. Әбу Талиб Макки (386\996 өл.)-дің Құтул-қулуб атты еңбегі
зұхд, ғибадат, итағат тақырыптары мен практикалық тасаввуфтың
көрінісін түсіндірген. Ғазалиге қайнар көз болған еңбек. Бірнеше
рет басылған бұл кітапты соңғы рет Сайд Насиб Макарим екі том
етіп басып шығарған (Бейрут, 1995). Біреуін Мұхаррем Тан
(Стамбұл, 1999), екіншісін Якуб Чичек Дилавер Селви (Стамбұл,
2003) аудармасын екі рет басып шығарған.
6. Абдулкарим Күшейридің (465\1072 өл.) ар-Рисаласы. Күшейри
рисаласы деген атпен танылып, сүнни тасаввуфтың жүйелендірілген
түрі ретінде классиктер арасында маңызды орынға ие. Күшейри Әбу
Нуайм сияқты Суламидің шәкірті болған. Күшейри рисаласының
бірнеше түсінірмесі мен аудармалары жасалған, арабшада да
бірнеше рет басылған. Соңғы рет Абдулхалим Махмұд пен Махмұд аш-
Шариф тарапынан басылған (Каир, 1972, 1973). Османлыша
аудармаларынан басқа, жаңа әріптермен Тахсин Языжы, Али Арслан
мен Сүлеймен Улудағ тарапынан түрікшеге аударылып, басылған.
7. Али б. ал-Жуллаби ал-Хужуиридің (465\1072 өл.) Кашфул-Махжубы:
парсы (Тегеран, 1338\1919) тіліндегі еңбек Исад Абдулхади Кандил
тарапынан арапшаға (Каир, 1974), Сүлеймен Улудағ тарапынан
түрікшеге (Стамбұл, 1982) аударылған.
8. Мұхаммед Ғазали (505\1111 өл.). Кәлам, фәлсафа және тасаввуфта
ұстад болған Ғазали тасаввуфқа тоқтайды. Оның Ихийа улумид-дин
атты еңбегі басқа ғылымдардағыдай тасаввуфта да беделді шығарма
саналады. Ислам әлеміне кең таралған шығармалардың бірі ретінде
Ихийа-ның көптеген басылымдары және көптеген тілдерге
аудармалары бар. Біреуін Ахмед Сарароғлы, екіншісін Али Арслан
аударып, түрікшеде екі аудармасы бар.
9. Әбу Хафс Омар Сухраварди (632\1234 өл.). Бағдадта шайхтардың
щайхы болған Сұхраварди тариқат кезеңі тасаввуфының қайнар
көздерінің бірі болған Ауарифул-маарифтың авторы. Өзіне
дейінгілерден ерекшелігі Ауарифте текке өмірі мен халует
(жекелену) әдебі сынды тақырыптарға орын берілген. Х.Камил
Йылмаз бен Ирфан Гүндүз тарапынан түрікшеге аударылыған.
10. Мұхиддин б. Араби (638\1240 өл.) тасаввуфи ой-сананың ең
маңызды өкілі. Фусулул-хикам мен Футухатул-Маккийа оның ең
танымал еңбектері. Футухаттың Осман Яхйиа тарапынан жасалған
зерттеу жұмыстары Мысырда жасалған. А.Авни Конуктың аудармасы
мен түсіндірмесі соңғы рет басылған және маңызды
түсінідірмелерден саналады.
11. Маулана Жалаладдин Руми (672\1273 өл.). Ғашықтық пен экстаз
(уажд) ақыны. Сезімтал ішкі әлемі жырға ақтарылған Маснауи
еңбегі көп оқылған, жатталған еңбек болып, көптеген тілдерге
аударылған, түсіндірмелер жасалған. Түрік тіліндегі түсіндірме
ретінде Тахирул-Маулауи толықтырылған, көп таралған
түсіндірмелердің бірі саналады.
Тасаввуфтың тақырыбы - жалпы алғанда, Алла, болмыс пен адам. Кәшф,
уажд және ұждан жолымен Жанабы-Хақты заты, сипаты, түйсік және
әрекеттерімен тану (марифат-и илахийа). Адамның рух және нәпсіден тұратын
болмысы, рухтың тазалығы (тасфиясы), пәпсінің тазкиясы және ахлақтың
жоғарылауы тасаввуфтың тақырыптары. Сондықтан кейбір мұтасаввыфтар
тасаввуф тақырыбын тахаллуқ және тахаққуқ деп нақтылайды. Тахаллуқ Ислам
ахлағын үйрену, тахаққуқ мұны жүзеге асырып, ахлақи және рухани жоғарылау
нәтижесінде кейбір тахқиқи білімге қол жеткізу. Басқаша айтар болсақ,
тасаввуфтың жаратылысқа қараған жағы тахаллуқ, Хаққа қараған жағы тахаққұқ
болады. Жүнейд Бағдади Тасаввуф деген не? деген сұраққа Тасаввуф -
суфилік өмірдің бір сипаты деп жауап берген. Бұл сипат Хаққа ма,
жаратылысқа ма тән? деген сұраққа Ақиқат - Хақтың сипаты, рәсім мен
келбет - жаратылғанның сипаты деген.
Рухтың тасфиясы, нәпсінің тазкиясы және ахлақты жоғарылату үшін керек
шарттар, рухани мақамдар мен халдерге уажд, ыстығрақ, ғашықтық,
сүйіспеншілік, кек пен ашу сынды сезімдер мен бұларға қатысты білім
тасаввуф тақырыбына арқау болады.
Әлем мен болмыс тасаввуфтың тақырыптары арасында бар. Өйткені тасаввуф
Алла, адам және болмыс арасындағы байланысты уахдат-и ужуд, уахдат-и
шухуд, таухид-и ужуди және шухуди сынды ой-сана жүйесі ішінде
қарастырады.
Әлемде ешбір нәрсе мақсатсыз және кездейсоқ болмайды. Әр нәрсенің бір
мақсаты және тағдыры болады. Мәселен, Алла Расулі (с.а.с.) пайғамбар
ретінде жіберілуінің бір мақсаты барын және мұның макарим-и ахлақты
толықтыру екенін анық айтқан. Ғылымдардың және әсіресе ислами ғылымдардың
ортақ мақсаты – дүние мен ахирет бақыты деп анықтаған. Діни ғылымдар
арасында орны бар тасаввуфтың мақсаты не?
Тасаввуфтың мақсаты – адамды жаман ахлақтан, ұсқынсыз мінезден қору,
көркем сипаттармен безендіру, Алла мен Расулінің ахлақына сүйсінтіп,
Әз.Пайғамбар соңынан ерген кәміл инсанды жасап шығару. Басқаша айтсақ,
мұсылманды мәңгі бақытқа қол жеткізту.
Тасаввуф-Исламның санасы. Оның жүректегі өмірі. Оның асылы мен
руханияты. Мұнда еш шүбә жоқ. Яғни, Ислам ішкі құндылығындағы асылдығы мен
руханияты биік қабілеті бар адамдарда көрініс тауып, мүмин көңілдердегі
руханият пен фәйз (рухани нәр, рухани күш), махаббат пен шаттық
ерекшеліктерін өз шыңына жеткізеді. Демек, тасаввуф-Ислам бағындағы ұлы
ілім мен парасат талының ең жемісті бұтақтарының бірі.
Ғылымда тасаввуф (сопылық) сөзінің этимологиясы туралы әр-түрлі
пікірлер бар. Тасввуф теоретигі ал-Қушайри суфи (сопы) сөзінің сипат
ретінде ең алғаш Абу Хашим ал-Куфи (өлген жылы х. 150767 м.) үшін
қолданылғандығын айтады. Ал-Бируни(м. 957-1048) және одан кейінгі көптеген
зерттеушілер суфи-тасаввуф терминологиясын гректің софия (sophіya)
сөзінен шыққандығын айтады. Кейбір ғалымдар ахл-ус-суффа (пайғамбар
заманында мәдинадағы мешіттің қасында жүргендер) десе, басқа бір
зерттеушілер сафф-ул-аууал(намаздың алғашқы сапындағылар) сөзінен алынды
деген пікірлер айтады. Мысалы, бұл турасында Бартольд өзінің зерттеуінде
былай дейді: Под влиянием заботливости Корана о бедных и нищих возникло
предание, что сам Мухаммед окружил себе бедняками (факирами), для которых
была поставлена особая скамья – суффа - рядом с мечетью; из людей суффы
вышло несколько передатчиков переданий о пророке и его жизни. Бір ғана
Бартольд емес, көптеген кеңестік және батыстық зерттеушілеге тән бұл
көзқарастар евроцентристік идеяның жемісі. Дегенмен, бұл ғалымдар терминдік
мәніне ғана үңіліп, соған сілтеме ретінде пікір білдіреді. Сопылық ілімін
жетік зерттеп, шынайы бағасын беріп жүрген ясауитанушы Досай Кенжетай –
сопы араб тіліндегі (тасаууф) жүн мағынасында суф сөзінен шыққан, ал,
тасаууф деп жүннен тоқылған киім киетіндерді атағандықтан, алғашқыда жүннен
киім киетіндердің ағымына, белгілі бір құбылысқа берілген атау болды дей
келе, былай дейді: Осы мәселеде суфи сөзінің этимологиясы туралы бұрынғы
және бүгінгі авторлардың айтып жүрген; пайғамбар уақытында Мәдинадағы
мешіттің қасында жүргендер (ахл-ус-суффа), намаздың алғашқы сапындағылар
(сафф-ул-аууал), ескі араб – бәдәуи тайпасынан шыққандар (бану суффа),
арылу (суфийа); грекшедегі даналық (софост) сияқты сөздерді бір шетке
ысырып қойған дұрыс. Бұл сөздердің әрбірі сопылықтың мәнін беруі мүмкін,
бірақ шыққан түбірін, терминдік атауын бермейді. Жоғарыда келтірілген
пікірлер тек этимологиясына ғана қатысты емес. Сонымен қатар, сопылық
қағидалардың пайда болуы туралы да керағар пікрлерін білдіреді. Сопылық
рухта жазылған шығармаларды оқып, талдау жасаған батыстық ғалымдар – Броун,
Д.Эрбель, В.Джауиз, Ф.Толюк, Д.Малькольм, М.Убицини, Ж.Чарсен де Тасси, И-
Фон Хаммерлердің зертеулерін қорыта келіп, кеңестік ғалым Дж Позднев,
әлеуметтік-экономикалық, материалистік тұрғыдан тұжырымдайды. Жалпы
алғанда, сопылық (тасаввуф) хәл ілімі. Хәл ілімі - ішкі дүниенің
құныдылықтарыннан тұрады. Оның орны – жүрек. Қызметі – жұректі
нұрландыру(рухтандыру). Ендеше, адамды рухани жағынан қуаттандыратын
тасаввуф ілімі қалайша әлеуметтік-экономикалық, материялдық дүние болып
табылады. Сөзіміз дәйекті болу үшін, энсклопедияға жүгінсек. Тасаввуф
(араб. ﺘﺻﻭﻑ– тазалық) – исламның қайнарынан бастау алатын рухани құндылық,
ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық-этикалық, эзотерикалық қырлары
көрініс беретін, адамның өзін-өзі тану мен рухани адамгершіліктің
кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім. Жоғарыдағы ойды қорыта келгенде,
тасаввуф ілімі – ислами көрініс, жоғарғы дәрежедегі ахлақ(әдеп) пен
кемелдікті шағылыстыратын көңіл айнасы.
Суфи сөзінің терминдік мағынасына келсек, әлЖаҺиз және Ибн әл-Жаузидің
алғашқы ғасырларда өмір сүрген сопылығымен танылған қырықтан астам
дегдарлардың аты жазылған еңбектерінде оларды ғибадаттың ішкі мәніне көңіл
бөлетіндер ретінде танытқан. Демек пайғамбар серіктерінің арасында да
суфилер болған. Алғаш суфилер (нуссақ) насихатшылар, (зуххад) дегдар-
тәубекештер, (буккаун) жылауықтар, (қуссас) халық уағызшылары деген атпен
белгілі болды. Сопылық жолындағылар алғашқыда жеке-дара жүрсе, кейіннен
қоғамдасып Куфа және Басра мектептерін қалыптастырды. Басра сопылық
мектебінің басында Хасан ал-Басри (728 ө.) мен Абд-ал Уахид бин Зайд (793
ө.) болса, Куфада Абу Исрайл (757 ө.) 864 жылдан бастап мешіттерде сопылық
туралы дәріс алатын, пікір алысатын, сол туралы ой қозғайтын алқа топтар
құрды.
Суфизмнің тарих сахнасына шығуы жалпы ислам философиясындағы ең алғашқы
ой-идеялардың алмасуының басталуымен сәйкес келеді. Бұл қозғалыстың басында
Хз.Пайғамбардың Абу-д-Дарда, Абу Зар ал-Ғифари т.б. сияқты замандастары,
сахабалары (серіктері) болатын. Бұлар пайғамбар қайтыс болғаннан кейінгі
мұсылмандардың жаңа жер жаулауы, байлыққа кенелуі арқасында ислам дінінің
мәнінен алыстап бара жатқандығын қатты сынға алып, олардың исламның рухын
жахилийа (надандық) дәуіріне айырбастағандығын әшкерелейді. Өздері суфи,
тақуа адамдар болатын. Ислам философия тарихында Абу Зар ал-Ғифари сияқты
сахабалардан бастап Хасан ал-Басриге (ө. ж. м. 728) дейінгі аралықты
суфизмнің алғашқы зухд, тақуалар дәуірі деп атайды. Бұл дәуірде сопылық
мақсаты жағынан философиялық, метафизикалық мәселелерге қарағанда парасатты
іс пен көркем ахлақты адам болуға бағытталған практикалық мәндегі қозғалыс
болатын.
Оқытудың техникалық құралдары:
Интерактивті тақта, лекция тақырыбына қатысты слайдтар.
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, кіріспе лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1-деңгей сұрақтары
1. Мұхаммед пайғамбардың тақуалық өмір салтын сипаттаңыз
2-деңгей сұрақтары
2. Сахабалардың аскеттік өмірін түсіндіріңіз
3-деңгей сұрақтары
1. Тасаввуфтың қандай белді шығармаларын білесіз, мысал келтіріңіз.
2. Тасаввуфи өмірге байланысты Құран аяттары мен Әз.Пайғамбар
хадистерін мысалға келтіріңіз.
ОБСӨЖ тапсырмалары:
1. Тасаввуфи шығармалар
2. Құран мен сүннеттегі тасаввуфи мағынадағы ұғымдар
3. Тасаввуф – бұл зухд
СӨЖ тапсырмалары:
1. Құрандағы тасаввуфи мағынадағы терминдер
2. Хадистердегі зухд анықтамалары және тасаввуфи түсіндірмелер
3. Тасаввуф – бұл нәпсімен күрес
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Эдуард У. Саид. Ориентализм. Астана: Ұлттық аударма бюросы.-2019. -396
б.
2. К.Армстронг. Иудаим, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс:
Құдайтану баяны. Астана: Ұлттық аударма бюросы, 2018. -560 бет.
3. З.Жандарбек. Қазақтың дәтүрлі дінінің негіздері, Алматы-2017
4. Правда о суфизме Курамухаммад-хаджи Рамазанов перевод с
аварского М. Магомедхабибов – 1-е издание, Москва: Даруль-Фикр, 2016
г. – 200 с.
5. Ф.Көпрүлү Түркі әдебиетінде алғашқы сопы-ақындар, ауд. К.Коч.
Түркістан- 2016
6. О.Топбаш. Иманнан ихсанға Тасаввуф, Алмаы-2014
7. N.Tosun. Ahmed Yesevi, Istanbul-2015
8. M.Ali Ayni. Tasavvuf Tarihi. Istanbul-2000. -344 s.
9. S.Eraydin. Tasavvuf ve Tarikatlar. Istanbul-1997
10. H.Altintas. Tasavvuf Tarihi. Ankara-1991
11. M.S.Aydin. Din Felsefesi. Izmir-1999. 362
4-тақырып. Суфизмнің даму жолы
Лекцияның мақсаты мен міндеттері:
Лекцияда сопылық ғылымының негізгі кезеңдерінен хабар беру.
Лекция мазмұны:
1. Аскетизмнің суфизмге айналуы
2. Алғашқы суфилер
3. Зерттеушілердің суфизм жайлы көзқарастары
4. Суфизмнің қалыптасуына сыртқы ықпалдастық: үнді, антика, парсы,
каббализм және неоплатонизм философиясы
5. Суфилер мен мұсылман құқықшылары арасындағы тартыстар
Сопылық ойлаудың негізгі тарихи кезеңдері бар. Олар дегдарлық (зухд),
тасаууф (суфи) және тариқат кезеңі деп шартты түрде бөлінеді. Кезеңдер
сопылықтың уақыт ішінде дамып, өзгерістерге ұшырауының ерекшелігіне қарай
жіктелген. Дегдарлық (зухд) кезеңі тарихи тұрғыдан VІІ-VІІІ ғасырларды
қамтиды. Осы уақыт аралығындағы исламның рухани, мағнауи тіршілігінің
формасына дегдарлық (зухд), ал өкілдеріне захид, ғабид, нуссах және курра
дейді. Дегдарлық кезеңінің өкілдері Хасан ал-Басри, Уәйс-ал-Қарани, Рабиғат-
ул Адауийа, Малик бин Динар т.б. Бұл кезеңнің ерекшелігі танымға емес,
өзінің ахлақына, кереметке емес, тура жолға, қысқасы теорияға қарағанда
практикаға көңіл бөлгендігінде жатыр.
Тасаууф кезеңінің ең басты ерекшелігі ғылым, таным мен экстазға ден
қойды. Бұрынғы амалды, тағатты, дегдарлықты сол қалпында сақтай алмады.
Өкілдері Мағруф Кархи (815), Бишр Хафи (841), Әбу Сүлеймен Дарани (830),
Зуннун Мысри (859), Баязид Бистами (874), Жунайд Бағдади (909), Әбу Сайид
Харраз (885), Сари Сақати (870), Хамдун Кассар (884), Хаким Тирмизи (898),
Сахл Тустари (886), Әбу Хусайн Нури (907), Әбу Хафс Хаддад және т.б. Бұл
кезеңде тасаууф екі түрде бой көрсетті. Біріншісі – рухани елту хәліндегі
масаң топ”. Ұстазы Бистами. Бұл топта экстаз, елту, шатахат сияқты сырттай
шариғатқа кереғар көрінетін құбылыстар көп болды. Екіншісі – сергек рухани
хәлдегі танымға көңіл берген Бағдади тобы. Бұлар ымырашыл орта жолға,
сырттай шариғатпен үндестікке көңіл бөлді.
Сопылықтың екінші кезеңі Хасан ал-Басриден Имам Ғазалиге (м. 1055-1111)
дейінгі аралықты қамтиды. Бұл дәуірде сопылық дегдарлық пен тақуалық сияқты
практикалық қозғалыс болумен қатар кәлам, құқық және философия сияқты жалпы
ислам ойлау жүйесіндегі дамуларға параллель доктриналық деңгейге көтерілді.
Яғни, бүгінгі сопылық дүниетаным деп аталатын теориялық ойлау жүйесіне
қауышты. Сопылық философияның дамуына жоғарыдағы ислам ғылымдары мен
философиясының ықпалы қуатты болды. Хасан ал-Басриден басталған сопылық
философия деңгейі бірте-бірте қалыптасып, дами бастады. Нәтижеде сопылық
философиялық доктрина екі негізгі салаға айрылды. Оның бірі – маламийа
мектебі де, екіншісі – исбатийа.
78-78 Сопылықтың үшінші кезеңі –дегдарлық, тасаууф кезеңінен кейін
тариқат сатысына өтеді. ХІ ғасырдан бүгінге дейін жалғасқан өте маңызды
кезең. Бұл кезеңде ғұламалар мен сопылар, медресе және текке арасында
қайшылықтар болғанменен, поэзия, әдебиет, өнер сияқты құндылықтарды
дамытқан сопылық өкілдер пайда болды. Себебі, ХІІ-ХІІІ ғ.ғ. Ислам
халифатында сопылық ең белсенді діни таным ретінде кеңінен жайылды.
Тариқаттар кезеңі – сопылықтың үшінші сатысы. Иасауи жолы мен ілімі осы
тариқаттар кезеңінде қалыптасты. Суфи шайхтардың халық арасында ықпалы
күшті болатын. Аббасилер халифаты ыдырап, Моңғол шабуылының әсерімен
бірінен соң бірі мұсылман елдерінің тоналып жатқан кезі. Халық
философтардың трансцендентальды – алыс, ғұламалардың қатып қалған қағидашыл
Тәңірісінен гөрі өздерінің жан дүниесіне жақын, нақты әрі махаббат шуағын
силайтын Тәңір іздеп жүрген кезі болатын. Себебі, ол кездегі ресми
шариғаттың, философтар мен кәламшылардың, факихтердің Тәңірі түсінігі
қағидашыл әрі қаҺарлы келді. Бұл жағдай адамның Тәңірге жетуінде, байланыс
құрып мінәжат етуінде, өздерінің дертін шағынуында психологиялық
кедергілерді көбейтті. Тәңірге деген ұмтылыс құрғақ қағидалар шеңберінде
қалды. Бұған көңілі толмаған сопылар Тәңірді естен шығармау және оны үнемі
рухында сезіну үшін жаңа әдіс ойлап тапты. Суфилердің экстазға (уаждға)
жету үшін Тәңір есімдерінің белгілі қалыптармен қайталануы яғни, зікір
ғибадаты ислам әлемінде кеңінен жайыла бастады. Зікір психо-техникалары
адамның рухындағы трансцендентальды болмысты сезінулеріне көмекші болды.
Сопылардың рухани жаттығулары адамдардың қарапайым антропоморфты Тәңірі
ұғымын тәрк етулеріне, оны өз рухында бір болмыс ретінде сезінулеріне ықпал
етті. Рухта тыныштық орнап, Алланы табу, тану оны сүю басты орынға шықты.
Кейбір тариқаттар экстаз хәлін арттыру үшін музыка мен биді де қолданды.
Музыка арқылы жеткізілген сезім мен тәжірибе, сөз бен ұғымдардың жеткізе
алмайтын мағыналардың қабылдануына мүмкіндік ашып берді. Тәңір – сыр
болғандықтан оны тек тілдік ұғымдармен ғана тану мүмкін емес. Сондықтан би-
саз (ракс) және дөңгелеп билеу (сама), музыка Иасауи мәдениетінде ерекше
орын алады. Суфилер сөзден емес, өзінің рухани әлеміндегі хәлден ақиқат
іздеді. Сондықтан бұл жол – қал емес хал ілімі. Тәңір жайындағы әрбір сөз,
шопанның сөзі сияқты абсурд, бірақ иманды адам перденің артынан шындыққа
үңілгенде барлық адамдардың терминологиялары мен сөздерінде жаңылғанын
көреді.. Сопылық Тәңірдің Бар және Бір екендігі туралы теориялық
мәселелерді білумен емес, іштей сезінуді басты ұстаным ретінде таныды.
Исламда Тәңірдің қалауы – қағидашылдық емес, махаббат, пәк көңілділік.
Тәңірден сөз етудің нақты қағидасы болады деген нәрсе жоқ. Олардың ойынша,
Тәңір адамға өз ақиқатын тек сопылық тәжірибелер арқылы ғана сезіндіреді.
Осылайша сопылар қоғамда өз орнын алып, діни танымдық әлеуметтік топ
ретінде белгілі болды.
Сопылықтың тарихи даму үдерісіне көз жүгіртер болсақ, алғашқыда
практикалық-амалдық қыры басым, яғни, дегдарлық (зухд) кезеңінен өтіп, ІХ-Х
ғасырларда теориялық сипат ала бастағанын байқауға болады. Бұдан былай
тасаууф дегдарлық тіршіліктің формасы ғана емес, ойлау жүйесіне айналды.
Осы тұстағы сопылық жолдың басты өкілдерінің қалдырған еңбектерінде діни,
философиялық, метафизикалық мәселелер орын алғандығын көруімізге болады.
Ислам философиясында жүрекпен сезіну (кашф) және шабыт (илхам) сияқты
сопылықтың танымдық ұстанымы заттың мәнінің, Алланың заты мен сипаттарының
және сол сияқты метафизикалық мәселелердің түсіндірмелерінде ең сенімді
таным көзі ретінде қабылданды. Сопылардың ішкі психологиялық тәжірибелеріне
негізделген таухид түсіндірмелері сопылық философияның тууына себеп болды.
Ислам философиясы тарихында сопылыққа алғашқы ғасырдан бастап-ақ
бидғат деп қарағандар болған. Мұның себебінде толығымен саясат жатты.
Алғаш рет сопылыққа теріс қарағандар ислам тарихында харижилер мен Муавия
жақтастары болатын. Себебі барлық дегдарлар мен тақуалар Хз. Алидің жағында
болатын. Тағы сол саясаттың кесірінен, әсіресе имамат мәселесінде шиалар
сопылыққа қарсы шықты. Себебі, шиалар имамдықты өздерінің ғана құдайлық
үлесі ретінде көретін. Сопылар да Хз. Мұхаммедтің ілімінің Хз. Али арқылы
өздеріне мұра деп есептейтін. Шиалар мен сопылар бұл үлесті тең бөлісе
алмайтын болды. Сол себепті шиалар сопылыққа қарсы шықты. Діни тұрғыдан Ибн
Ханбал және Хашауийа хадис ғұламалары сопылықты Алламен жақындық
мәселесінде хулул ретінде кінәлаған. Кейіннен ІХ-Х ғ-да суннилер ішінде
де сопылыққа сын айтушылар болды. Нәтижеде мұсылмандардың кейбір тобы
сопылыққа бидғат ретінде қарады. Бірақ, бұлар сопылықтың тегі исламнан тыс
мәдениеттен келген деген пікірде емес еді.
Дегенмен дін құбылысының табиғатына сай сопылық та уақыт пен кеңістікке
қарай әрбір ұлттық мәдениеттердің іздерін өз бойында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz