Бұйымның тұтыну қасиеттерінің сараптамасы
Дәріс №1.
Тақырып №1: Сараптаманың мәні мен оның мағынасы
1. Сараптама ғылыми-практикалық зерттеудің ерекше түрі ретінде.
2. Сараптамалардың жіктелуі.
3. Тауар сараптамасының негізгі элементтері
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Кеден кодексіне түсініктер Қазақстан
Республикасының кедендік бақылау Комитетінің төрағасы Б.М.Сапарбаевтың
жалпы редакциясы бойынша – Астана: Кеден – Custom, 2005ж.
2. Кеден ісінің негізі:Оқулық жалпы ред. В.Г. Драганов: М.: Рессей
Кеден академиясы ГТК РФ – М.: ОАО издательство экономика, 1998ж.
3. Жиряева Е.В. Халықаралық сауда мен кеден ісіндегі экспертиза – СПб.:
Питер, 2003ж.
4. Чечеткина Н.М., Путилина Т.И., Горбунова В.В. Тауар экспертизасы.
Серия Оқулық және оқу құралдары. Ростов нд: Феникс, 2000ж.
5. Красовский П.А., Ковалев А.И., Стрижков С.Г. Тауар және оның
экспертизасы – 2 басылым – М.: Экономика және маркеттинг орталығы,
1999ж.
6. В. А. Сложенцев, А. В. Нестеров Кеден ісіндегі экспертиза: методико-
анықтамалық басыл Новосибирск қ. 1998 ж.
1. Сараптама ғылыми-практикалық зерттеудің ерекше түрі ретінде
Нарықтық қатынасты бекіту, құқықтық мемлекетті құру процесін
сәйкестендіру, халықтың заңды білу сауаттылығының өсуі сараптама
арсеналының жеке және заңды тұлғаларының құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға жиі тартады. Алайда арнайы білімдер ролінің өсуінің жалпы
беталысына қарамастан, оларды пайдалану деңгейі қазіргі талаптарға толық
сәйкес келмейді.
Өндірісте арнайы білімді тиімді пайдалану көбінесе аталған ұғымды
дұрыс және нақты анықтауға байланысты болады. Қылмысты және бұзушылықты
тергеу кезінде адам әрекетінің әр түрлі салаларындағы білімдерді
жұмылдырмастан, жедел қызметшінің, тергеушінің, анықтаушының, кеден органы
қызметкерінің, сарапшының қызметін одан әрі жетілдіру мүмкін емес.
Заң әдебиеттеріндегі сот өндірісінде қолданылатын арнайы білімдер
ұғымының мәнін анықтауға, олардың мазмұнын ашуға, олардың субъектілерін
анықтауға бірнеше әрекет жасалды, бірақ осы мәселелерге бірыңғай
түсініктеме берілмеді. Көрсетілген мән-жай арнайы білімдердің, оларды
қолдану субъектілерінің, сондай-ақ қолдану нысандарының мазмұнын ашу
қажеттілігін айқындайды.
Арнайы білімдер ұғымына берілген көптеген пікірлерді талдай отырып,
біздің көзқарасымызша, олардың нақты негізгі сипатын ашатындай анықтама
беруге мүмкіндік туды. Мәселен, арнайы білімдердің мазмұнды жағын зерттей
отырып, А.А. Эйсман оған заң және жалпыға танымал емес, жалпыға қол жетімді
емес білімдерге, яғни мамандардың шектелген ортасы ғана меңгерген білімге
не жататынын нақтылайды. Осыған ұқсас көзқарасты В.И. Шиканов қолдайды және
оған қоса ол жалпыға танымал білімдер ұғымын, сондай-ақ арнайы және заң
білімдерінің арақатынасын анықтауды талап етеді.
Жалпыға танымал білімдер – іс жүзіндегі қарапайым әлеуметтік
тәжірибенің қазіргі деңгейіне сәйкес келетін нақты білімдердің және
адамдардың жалпы білім беру даярлығы нәтижесінде алған ғылыми білімдерінің
жиынтығы. Олардың ғылыми мәліметтер мен практикалық ептілікке, адам
әрекетінің белгілі бір тар көлемдегі арнайы бағытынан алынған тәжірибеге
сүйенуі кәсіптің, мамандықтың ерекшелігі болып табылады.
Айтылғандарды ескере отырып, анықтаушының, тергеушінің, прокурордың,
судьяның құқықтық білімдері олардың сот өндірісі саласындағы білікті
өкілдер ретінде фактілер мен мән-жайлар бойынша баға беруге және құқықтық
шешімдер қабылдауға өкілетті екеніне сүйене отырып, арнайы болып табылады.
Арнайы білімдердің кәсіби дайындыққа, қызметке байланысына назар
аударған жөн.
Арнайы білімдер – бұл ғылыми және инженерлік-техникалық мамандықтардың
негізін құрайтын ғылым мен техника саласындағы білім, сондай-ақ қызметтің
қандайда бір өзге түрлерімен айналасуға қажетті кез-келген басқа да
білімдер. Дәлелдемелерді табуға, бекітуге, алуға және зерттеуге қатысты
арнайы заң ғылымдары саласының білімдерін қоспағанда, арнайы білімдерге заң
білімдері жатпайды.
Сараптама деген сөз латынның expert us деген сөзінен шыққан, ол
тәжірибелі, жетекші деген мағынаны білдіреді. Жалпы сараптама дегеніміз -
қандайда бір арнайы саладағы білімді тартуды талап ететін мәселелерді шешу
үшін жетекші адаммен (сарапшымен) жүргізетін зерттеу. Сарапшы ретінде
ғылыми жұмыскерлер, теоретиктер, практикалық жұмыскерлер – инженерлер,
дәрігерлер бола алады, бірақ олар сарапшы ретінде қатысу үшін барлық
жағдайда да осы мамандықтың ғылыми білімін меңгеруі тиіс. Сарапшы өзінің ой-
пікірлерін нақты ғылыми ережелерден, көріністің осы ғылым зерттейтін
заңдылығынан туындайтын ғылым жетістіктерінен шығарады.
Сараптаманы жүргізу үшін арнайы ғылыми деректердің болуы міндетті
талап болып табылады. Олар сарапшыны тағайындауда маманның ғылыми білімінің
жеткілікті көлемін көрсететін сарапшының ғылыми құзыретін құрайды.
Сараптаманы тағайындайтын шарттар:
- арнайы ғылыми білімдер негізінде зерттеулер жүргізу;
- өзге тұлғалардан ерекшелейтін жеке құқықтар мен міндеттерді
меңгерген арнайы тұлға – сарапшының сараптамалық өндірісі;
- сараптаманы жүзеге асырудың заңмен регламенттелген нысаны, ол
сараптаманың тағайындалуына, жүргізілуіне, зерттеу нәтижелерінің
ресімделуіне және олардың бағалануына, сондай-ақ сараптамаға қатысушылардың
құқықтары мен міндеттеріне жатады. Сарапшының қорытындысы сараптамалық
зерттеу нәтижелерін белгілеу нысаны болып табылады;
- белгілі бір теориялық қағидаттарға және зерттеу тәжірибелеріне
сүйене отырып, фактілерді бағалау және түсіндіру негізінде ой-пікірін
зерттеу нәтижесінде қалыптастыру.
Сараптаманың зерттеу нәтижесі – фактіні анықтау, табу емес, оның болуы
туралы қорытынды, ой тұжырымы. Ой тұжырым сарапшының арнайы ғылыми
білімдерінің негізінде жүргізілген зерттеу объектілерінің байланысы,
анықталған белгілерді бағалау жиынтығы арқылы белгіленеді.
Сараптау заты - іс үшін маңызы бар және білімнің тиісті саласына
кіретін мәселелерді шешу мақсатында сараптаманың осы саласының құралдарымен
(әдістерімен) зерттелетін және танылатын объектінің (негізгі және қосымша)
жақтары, қарым-қатынасы.
Практикада сараптама затының оңайлатылған анықтамасы сараптамалық
зерттеу негізінде белгіленетін, оны шешу үшін мәні бар нақты деректер
(істің мән-жайлары) ретінде қолданылады.
Әдебиеттерде нақты сараптама заты мен біртектес (түрлі) зат ұғымының
айырмашылықтары берілген. Нақты іс бойынша зат сарапшының алдына қойылған
мәселелерді айқындайды. Ол сарапшының таңдауын және сараптаманы жүргізу
кезіндегі өкілеттігін белгілейді.
Сараптаманың мақсаты – шындықты белгілеу. Сараптама мақсатына қарай:
іс жүргізу сипатындағы сот сараптамасы және сотсыз (ведомстволық) сараптама
деп екіге бөлінеді.
2. Сараптамалардың жіктелуі
Сараптамаларды жүйелендіруді ғылым салалары немесе қоғамдық тәжірибе
бойынша жүргізу қабылданған.
Сараптамалар кластары: әскери, саяси, әлеуметтік, техникалық,
экономикалық, криминалистикалық, медициналық, өнертану, саудагерлік,
экологиялық. Әрбір сараптаманың өзіндік әдістемелік, техникалық және ғылыми-
құқықтық ережелері болады.
Сараптама заты мен оның субъектілерінің түрлері өте көп.
Сотсыз (ведомстволық) сараптама сот өндірісінен бөлек тағайындалады
және іс жүргізу нысанынсыз жүргізіледі. Сотсыз сараптама сот әділдігі үшін
жүргізілмейді, оның нәтижелері қылмыстық іс қозғауға негіз болуы мүмкін.
Осындай жағдайда сотсыз сарапатама материалдары іс материалдарына өзге
құжаттар ретінде қосылуы мүмкін.
Зерттеу заты бойынша сараптамалардың жіктелуі:
- қатысушы сарапшылардың саны бойынша (жеке дара, комиссиялық);
- арнайы білімдерді қолдану сипаты бойынша (кешендік);
- жүргізілетін зерттеудің көлемі бойынша (негізгі және қосымша);
- жүргізу реттілігі бойынша (бастапқы, қайталама).
Сараптамалық зерттеулердің, яғни, сараптаманы жүргізу құралын
белгілеуге жататын мән-жайлардың заты сараптамалардың алуан түрлеріне
шектеу қою белгілері және тергеу сияқты сарапшының құзыреті болып табылады.
Жеке дара сараптаманы бір сарапшы жүргізеді. Комиссиялық сараптаманың
мынадай ерекшеліктері болады:
- бір мамандықтағы бірнеше сарапшылар (мамандар) жүргізеді;
- оның өндірісінде зерттеудің едәуір көлемі, ерекше күрделілігі
немесе іс бойынша сараптаманың маңыздығы орын алған.
Бірыңғай сараптама – оны жүргізу процесінде арнайы білімдерді
қолданудың біртектестігімен сипатталады. Кешендік сараптама арнайы ғылыми
білімдердің әр түрлі саласы және әр түрлі мамандықтардағы сарапшыларды
тарту негізінде зерттеудің бір мән-жайын белгілеу қажет болған жағдайда
қолданылады.
Қосымша сараптама – тек негізгі сараптаманы жүргізгеннен кейін
тағайындалады. Сарапшы қорытындысының жеткілікті түрде айқын немесе толық
болмауына байланысты сараптаманы тағайындаған адамның қорытындымен
келіспеуі, сондай-ақ бұрын зерттелген мән-жайларға қатысты жаңа
мәселелердің туындауы. Қосымша сараптама тек екі рет ғана емес, үш рет те
және т.с.с. болуы мүмкін. Сарапшы қорытындысының айқын болмауы оның
тұжырымдамаларының нақты болмауы дегенді білдіреді және қорытындыға түсінік
берумен шеттетіледі.
Сарапшының қорытындысын түсіндіру - бұл сарапшының таңдап алған
әдістемесінің; олардың пайдаланған ғылыми-техникалық құралдарының;
анықталған белгілерінің; сарапшының белгілерді және олардың жиынтығын
бағалау белгілерінің; жеке терминдер мен тұжырымдамалардың мәні мен
мағынасын ашу арқылы берген айғағы.
Егер сарапшы кейбір қойылған мәселелерді шешусіз қалдырса, олардың
көлемін тарылтса, барлық объектілерді зерттемесе, онда қорытынды толық
болмайды. Тапсырма көлемін тарылтудан туындаған қорытындының толық болмауы
өздігінше сарапшының ой-пікіріне күдік келтірмейді.
Қайталама сараптама сарапшының алдыңғы қорытындысы жеткіліксіз негізде
немесе оның растылығы күмән тудыратын болса, сол объектiлердi зерттеу және
сол мәселелердi шешу үшiн тағайындалады. Қайталама сараптаманы тағайындау
кезінде сарапшының алдында зерттеудің бұрын қолданылған әдістерінің ғылыми
негізділігі туралы сұрақ қойылуы мүмкін. Қайталама сараптама қаулысында
алдыңғы сараптаманың нәтижесімен келіспеу себептері келтірілуі тиіс.
3. Тауар сараптамасының негізгі элементтері
Бұйымдарды тұтыну қасиеттері сараптамасының мазмұны мен функцияларын
анықтауда ең қарапайым қисынды үлгіні құрастырудан бастаған жөн. Жалпы, ол
мынадай функционалды жүйені көрсетеді:
- тиісті білімі мен құралдары бар маман-сарапшы, белгілі бір белгілері
бойынша эталон үшін таңдалып алынған бұйымдарға сапалы-санды талдауды басқа
бұйымдармен салыстыра отырып жүргізеді;
- қабылданған белгілермен салыстыру негізінде бұйымның тұтыну
құндылығы анықталады (бағаланады);
- белгілі бір әдістердің жиынтығын қолдана отырып, қорытындыда сапалы
немесе санды нысанда бейнеленген кейбір жалпылама нәтижені алады.
Сонымен, жүргізілген сараптаманың субъектісі, объектісі, белгілері
әдістері мен рәсімдері және оның нәтижесі осы үлгінің негізгі элементтері
болып табылады. Енді осы элементтердің әрқайсысын қысқаша қарастырайық:
Бұйымның тұтыну қасиеттерінің сараптама субъектісіне, әдетте,
бұйымның тұтыну қасиеттеріне зерттеу (таңдау және бағалау) жүргізген
білікті маман-сарапшылар тобы жатады. Сараптама комиссиясы бұйым сапасын
бағалаудың (көрсеткіштер номенклатурасын анықтау, көрсеткіштің
коэффициенттік салмағын табу және т.б.) жеке операцияларын орындау үшін де,
тауарлардың сапасына кешенді баға берумен аяқталатын барлық бағалау
операцияларын орындау үшін де құрылуы мүмкін.
Адамның өнімді тікелей пайдалануы (тұтынуы) кезінде пайда болатын
бұйымның тұтыну қасиеті сараптама объектісі болып табылады. Олар бұйымның
тиімді қолданылуын, оның қоғамдық және мәдени құндылығын, әлеуметтік
маңыздылығын, іс жүзінде пайдалылығын, пайдаланудың қолайлылығын және
эстетикалық жетілуін сипаттайды. Бұйымның тұтыну қасиеттерінің жиынтығы
негізгі жеті топқа бөлінеді: саяси, функционалдық, эргономикалық,
эстетикалық, тұтыну сенімділігі, пайдаланудың қауіпсіздігі мен
экологиялылығы. Бұйым түрлеріне, талдау мақсаты мен тереңділігіне,
бағалауға байланысты тұтыну қасиеттерінің негізгі топтар тізбесі де әр
түрлі болуы мүмкін.
Бұйымның тұтыну қасиеттерін талдау және бағалау кезінде қолданылатын
белгілер жалпы және нақты болып бөлінеді. Жалпы белгілер – бұл қоғамда
қалыптасқан құндылықтар, құндылық көзқарастар, бағдарлар және нормалар.
Нақты белгілер дегеніміз – бұл нормативтік құжаттарға жазып алынған
бұйымның осы түрінің сапасының нақты талаптары.
Маман-сарапшының пікірін есепке алуға негізделген сараптамалық әдіс
бұйымның тұтыну қасиетін талдау кезінде, сондай-ақ қорытынды бағалау
нәтижелерін алу кезінде қолданылатын жетекші әдіс болып табылады. Қазіргі
уақытта әдістің үш негізгі түрі қолданылады:
- жетекші сарапшының әдісі;
- комиссия (топ) әдісі;
- аралас әдіс.
Жетекші сарапшының әдісі (бір маман талдайды және бағалайды) әр түрлі
пікірлермен келіспеудің күрделі рәсімдері мен статистикалық өңделуін талап
етеді. Алайда, сараптаманың нәтижесі едәуір көлемде сарапшының білім
деңгейі мен құзыретіне байланысты болады.
Сараптама комиссиясының әдісі (талдауға және бағалауға мамандар тобы
қатысады) ұжымның объективті пікірін алуға мүмкіндік береді, көп уақытты
және сараптаманы ұйымдастыруға және дайындауға ұзақ жұмысты талап етеді.
Бұйымдардың тұтыну қасиеттерінің сараптамасын жүргізу рәсімі, әдетте,
күрделі сипатта болады және сарапшының жасаған белгілі бір операцияларының
реттілігін көрсетеді. Осы операциялардың саны, тәртібі, сондай-ақ олардың
мазмұны сараптаманың мақсаттарымен, бағаланатын бұйымның ерекшелігімен және
сапалық сараптама жүргізілетін бұйымның өмірлік цикілі кезеңімен
анықталады.
Бұйым сапасына сараптамалық баға беру кезінде негізгі операциялар:
даярлық, негізгі және қорытынды болып үш кезеңге топтастырылады.
Даярлық кезеңінде сараптама комиссиясын құру, оның құрылымымен құрамы
туралы шешім қабылданады, сараптаманың мақсаттары тұжырымдалады, жұмыс тобы
қалыптасады.
Негізгі кезеңіне сараптамалық жұмыс процесінде және сараптамалық
топтармен атқарылатын операциялар жатады. Жұмыс тобы сараптамалық топқа
кіретін сарапшылар санын белгілейді, бағалау әдістері мен тәсілдерін
таңдайды, сауалнамалар дайындайды, сарапшылардан жауап алуды жүзеге асырады
және т.б.
Қорытынды кезеңіне жұмыс тобы нәтижелерін өңдеу және сараптама
комиссиясының жинақталған пікірін дайындау мақсатында осы мәселелерді
талдау жатады.
Ерекше тәсіл арқылы жазылып алынған бұйымның тұтыну қасиеттерін сапалы
және санды бағалау сараптаманың нәтижесі болып табылады. Қорытынды бағалау
сарапшылардың жинақталған пікірлері, әрбір жеке сарапшының бағалау
нәтижесімен келіспеуі және оның сараптама комиссиясының ұйымдастырушысымен
бекітілуі негізінде жасалады.
Сарапшылардың пікірлерін жинақтау үшін дауыс беру және есептеу тәсілі
қолданылады. Дауыс беру кезінде сарапшылардың пікірін қорытындылау көпшілік
дауыспен, ал есептеу кезінде санаумен есептелінеді.
___________________
Кілтті терминдер
Сарапшы
Сараптама
Сараптаманың объектілері мен субъектілері
Сараптамалардың жіктелуі
Сарапшының қорытындысы
Бұйымның тұтыну қасиеттерінің сараптамасы
Бақылау сұрақтары
1. Жалпыға танымал және арнайы білімдер
2. Сараптама және сараптама тағайындаудың шарттары
3. Сараптамалардың жіктелуі
4. Сараптаманың субъектісі мен объектісі
5. Сараптаманы жүргізу әдістері
Дәріс №2.
Тақырып №2: Кедендік бақылау жүйесіндегі сараптама
1. Кеден сараптамасының даму тарихы
2. Сауарлардың сапасы
3. Кедендік сараптама, кеден сараптамасының заты мен объектісі
4. Сараптама нәтижелерінің ақаулы көздері
Әдебиеттер:
7. Қазақстан Республикасының Кеден кодексі
8. Қазақстан Республикасының Кеден кодексіне түсініктер Қазақстан
Республикасының кедендік бақылау Комитетінің төрағасы Б.М.Сапарбаевтың
жалпы редакциясы бойынша – Астана: Кеден – Custom, 2005ж.
9. Кеден ісінің негізі:Оқулық жалпы ред. В.Г. Драганов: М.: Рессей
Кеден академиясы ГТК РФ – М.: ОАО издательство экономика, 1998ж.
10. Жиряева Е.В. Халықаралық сауда мен кеден ісіндегі экспертиза – СПб.:
Питер, 2003ж.
11. Чечеткина Н.М., Путилина Т.И., Горбунова В.В. Тауар экспертизасы.
Серия Оқулық және оқу құралдары. Ростов нд: Феникс, 2000ж.
12. Красовский П.А., Ковалев А.И., Стрижков С.Г. Тауар және оның
экспертизасы – 2 басылым – М.: Экономика және маркеттинг орталығы,
1999ж.
13. В. А. Сложенцев, А. В. Нестеров Кеден ісіндегі экспертиза: методико-
анықтамалық басыл Новосибирск қ. 1998 ж.
1. Кеден сараптамасының даму тарихы
Ресейде сапасыз импорттық тауарлардың пайда болуына қарсы күрес
туралы алғашқы жазбаша куәліктер ХVI ғасырда ІV Иван Грозный кезінде пайда
болды. Сапасыз тауарларды әкелудің жолын кесу үшін тосқауыл қою шараларын
қолдану бойынша Ресейдегі ең танымал келесі кезең петрлік заман болды.
Ресейдің кеден қызметі өз жұмысында мамандар мен сарапшыларды ерте
заманнан пайдаланды. Көрнекті сарапшы-химиктердің бірі Д.И. Менделеев кеден
тарифын әзірлеуге 1891 жылдан бастап қатысқан. 1895 жылы Кедендік алым
департаментінде техникалық зертханасы бар Тариф бөлімі құрылды, оның штат
саны арнайы білімі бар 12 адамнан құралды. Осылайша, кеден зертханасының
осы кезге дейінгі тарихы 110 жылдан асады.
Көп жылдар бойы сарапшылардың айналысқан маңызды мәселелерінің бірі
құрамында спирті бар өнімдердің экспорт-импортын, сондай-ақ оларды бұрмалау
мәселесі болды. Русьте орыстың ұлттық сусыны он төртінші ғасырда ғана
Арақ деген атқа ие болды. Айдау арқылы алынған сусынды бұрын нан шарабы
деп атап, оны VI Иванның сусын ісі реформасына сәйкес айналма ауласында
сатуды жүзеге асырды. І Петр кезінде айналма аулалары кружало деген
атауға ие болды. Нан шарабының жоғарғы сорты көпірік (пенник) 15% спирт
фракциясы үш рет айдалғаннан кейін нан және қайың көмірінің сүзгісінен
өткізіліп жасалды. Нан шарабын өндіру үшін тек арпа ғана пайдаланылды, ал
ХVIІІ ғасырдың ортасында арақ өндіру үшін бидайды қолдана бастады. ХVIІІ
ғасырдың аяғында Прибалтика және Кіші Ресейден әкелінген картоп және қант
қызылшасынан спирт айдай бастады, осыдан арақ Брандахлыст деген атауға ие
болды. 1860-1861 жылдары жалпы сапасының төмен болуына байланысты шетел
спиртін әкелуге тыйым салынды.
Сондай-ақ коньяктың пайда болу тарихы да бар. Коньяк көпшіліктің
сүйікті сусыны, ол өз міндеттерін адал атқарушы кеден қызметі әрекетінің
арқасында пайда болды. ХV ғасырда ағылшындар көрші Франциядан шараптар
әкелуге жоғары кедендік баж тағайындады. Француздар клиенттерден айырылып
қалмауы үшін шараптардан суды буландырып, концентраттарды шекарадан
тасымалдап, оларды Англияда сумен араластырды. Ағылшын рыцарлары су
араласпаған концентратты ішіп көріп, оның сапасының едәуір жақсы екенін
байқайды. Коньяк осылайша пайда болды.
Кеден органдары Кеңес үкіметінің алғашқы жылдары сарапшылардың қызмет
көрсетулерін белсенді түрде пайдаланды. 1919 жылдары Таможенный вестник
журналының 9-нөмірінде О значении технических лабораторий главного
управления Таможенного контроля для целей внешнего товарообмена мақаласы
жарияланды, онда отандық нарықты шетел суррогаттарының (алдамшы) енуінен
сақтау мәселелері талқыланды.
Алайда, 1991 жылы Ресейде ОКЗ пайда болуымен кеден зертханасының қайта
құрылуына байланысты кеден зертханасының тарихы біркелкі дамымады.
2. Сауарлардың сапасы
Ғылымда, техникада және технологияда сараптама негізінде өлшеу және
өлшеу құралдары қолданылады, ал кейбір салаларда осы құралдардың орнын
адамдар алмастырады, олар сараптамалық бағалар береді, себебі бұндай
жағдайда объектілерді бағалау үшін объективті құралдар болмайды, немесе
объектілердің өздері және олардың қасиеттері субъективті болады. Нарықтық
қатынас, әсіресе, сыртқы сауда қызметі, нарыққа қатысушы тауарлар
сараптамсына қатысты құралдардың болуын талап етеді.
Тауарларға сараптамалық зерттеу, оның ішінде сертификаттау да
тәуелсіз аккредитациялау зертханасында, яғни, тауар бойынша екі адамның
арасында даулы мәселе болғанда немесе тауар бойынша шешім қабылдау үшін
арнайы білімдерді талап ететін жағдайда билік органы өз өкілеттігін
орындауы кезінде нәтижелерінің объективтілігінің алғы шарттарын құрайтын
өнімді өндірушіге (сатушыға) және оның тұтынушысына тәуелсіз үшінші тұлғада
жүргізіледі. Тауарға тек сапалы қасиеттер ғана емес, сонымен қатар
процестер (жұмыстар, қызмет көрсетулер), тауардың ерекше құқықтары, мысалы,
сервистік қызмет көрсету жүйесі және сату жататын тауар ретінде
қолданылатын мемлекеттердің фирмалық белгілерінің құқығы жатады. Тауар
ретінде азық-түліктер, ресурстар, сондай-ақ ақпараттық және қаржылық
тауарлар қолданылады.
Тауар сапасы:
- шартта көрсетілген сапалы көрсеткіштер жиынтығы;
- тауарды шартқа сәйкес тағайындау;
- тауардың үлгісіне немесе сипаттамасына сәйкестігі;
- осы тауар стандартына сәйкестігі.
Тауардың сараптамалық бағалау әдістері:
- сатушы мүддесін бейнелейтін шығындау әдісі;
- сатып алушының ниетін есепке алатын кіріс әдісі;
- мемлекет мүддесіне жауап беретін бақылау әдісі.
Сараптаманың міндеттері:
- сәйкестендіру;
- диагностикалық;
- сараптамалық алдын алу.
3. Кедендік сараптама, кеден сараптамасының заты мен объектісі
Сараптама – бұл негіздеме болған жағдайда өкілеттігі бар лауазымды
тұлғамен тағайындалған және заңға сәйкес ресімделген міндетті сараптама.
Сараптамаға бағалау, зерттеу, өлшеу, сынау, салыстыру, тексеру,
инспекциялау, сәйкестендіру, сертификаттау және т.б. жатады, ол құжатталған
ақпарат – сарапшының қорытындысын берумен аяқталуы тиіс. Ведомстволық
сараптамалық зерттеу мекемесін тәуелсіз мекеме деп үстіртін санауға болады,
олар атқарушы билік органы болып саналмайды және заңды тұлға ретінде
ұйымдасқан, бірақ оларды атқарушы билік органы құрады және қаржыландырады.
Кеден сараптамасы – кедендік ресімдеу өндірісі кезінде немесе кедендік
бақылау жүргізу кезінде не кеден органдарының алдын ала шешім қабылдау
кезеңінде не өзге де кедендік мақсаттарда туындаған мәселелерді, егер бұл
мәселелер арнайы білімдерді талап етсе, қарастырады. Кеден зертханасындағы
кедендік сараптама дегеніміз – бұл кеден органының лауазымды тұлғасы
тапсырған кеден зертханасының іс жүргізу әрекеті.
Кеден сараптамасы – негіздеме болған кезде кеден органының немесе
биліктің кедендік емес органының осыған өкілеттігі бар лауазымды тұлғасымен
тағайындалған және белгілі бір ереже бойынша тағайындалған сарапшы
орындайтын Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес
ресімделген іс жүргізу әрекеті және ол белгіленген нысанда сарапшының
жазбаша қорытындысын ресімдеумен аяқталады.
Кеден сараптамасы кеден заңнамасының талаптарына сәйкес тағайындалған
сараптамалар түрлерінің бірі болып табылады. Кеден сараптамасының
ерекшелігі мынада: ол кеден сараптамасы бойынша бұзушылықтар мен қылмыстар
туралы істі аяқтауға дейін ішінара, кедендік ресімдеу және кедендік бақылау
кезеңінде тағайындалуы мүмкін.
Кеден қызметінің негізгі міндетін шешуде – мемлекетке тауарларды
әкелуге және әкетуге тиімді бақылауды жүзеге асыруда – қажетті салықтар мен
алымдарды нақты, негізді төлету мақсатында кедендік ресімдеуге ұсынылған
тауардың шынайы сипаттамасымен ГДТ-ға хабарланған тауар туралы
мәліметтердің сәйкестігін тексеру маңызды элемент болып табылады.
Кеден қызметінің дәстүрлі міндетімен бірге – мемлекеттің тиімді салық
табысын қамтамасыз ету – соңғы уақытта әлемдік қоғамдастықта қоршаған
ортаны қорғау, тұтынушылардың құқықтарын қорғау және т.б. сияқты
мемлекеттік, саяси, әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруда кеден
органдарының ролін күшейтудің беталысы анығырақ байқалуда. Бәрінен бұрын
бұл тұтынушылардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігі, қоршаған ортаны
қорғау бойынша стандарттар мен заңнамалық актілерде талаптары белгіленген
мемлекетке әкелетін азық-түліктерді, кең көлемде тұтынылатын тауарларды,
басқа да тауарларды бақылауға қатысты.
Кеден сараптамасының заты – бұл кеден рәсімдері операцияларын жүзеге
асыру кезінде, оның ішінде КЕБ туралы, әкімшілік құқық бұзушылықтар,
қылмыстық істер туралы істердің өндірісі және оларды қарастыру кезінде
зерттелетін және белгіленетін нақты деректер.
Сараптаманы талап ететін кедендік бақылау фактілері мен рәсімдеудің
мән-жайы:
- кедендік бақылау объектілерінің түрлерін, жай-күйін және
тағайындауын анықтау;
- СЭҚ ТН ЕуроАЗЭС сәйкес тауардың жіктелуі;
- тауардың кедендік құнын анықтау;
- тауардың сапалық көрсеткіштерін (маркалары, сорттары,
материалдардың табиғилығы және т.б.) ескере отырып, тауардың нарықтың құнын
бағалау;
- кеден мөрлерінің, мөртаңбаларының және тауарлар мен құжаттарды
кедендік қамтамасыз етудің басқа да белгілерін түпнұсқалық сәйкестендіру;
- тауардың экологиялық және пайдалану қауіпсіздігін белгілеу;
- тауарлардың (заттардың) химиялық құрамы мен физикалық құрылымын
анықтау;
- тауарлардың сипатын анықтау (лицензиялық, акцизделінген);
- есірткі және психотроптық заттарды сәйкестендіру;
- тауардың шыққан елін анықтау;
- жылдық өнімнің шығу нормаларын анықтау және оны сәйкестендіру;
- құндылықтың, антиквариаттың, мұражайлық құндылықтың диагностикасы.
Кеден сараптамасының объектілері – олар ақпараттың материалданған
көздері: кеден шекарасынан өткізілетін тауарлар мен заттар, сондай-ақ
олардың зерттеу үшін алынған сынамалары; контрабанда және кеден ережесін
бұзу объектілері (КЕБ); кедендік ресімдеу және бақылау кезінде қолданылатын
әр түрлі ілеспе құжаттар (кедендік, нормативтік-құқықтық, қаржылық және
т.б.)
Сараптаманың көлемі мен заты сараптама тағайындау туралы қаулыларда,
тапсырмаларда, анықтамаларда лауазымдық тұлғамен анықталатын объектілер мен
міндеттер шеңберімен сипатталады. Сарапшы объектілердің сараптамасына
жататын көлемді шектеуге құқылы емес, бірақ кеден органдарының лауазымды
тұлғасы бірыңғай объектінің саны көп болған жағдайда таңдамалы зерттеудің
мақсаттылығы туралы мәселені қарастыруы, яғни, сараптама объектілерінің
сынамалары мен үлгілерін іріктеп алуды жүзеге асыруы тиіс, сөйтіп,
сараптаманың көлемін шектейді.
Субъектілер – кеден сараптамасына қатысы бар адамдар, олар кеден
органдарының сараптама тағайындауға уәкілетті мемлекеттік билік органының,
басқа да құқық қорғау және сот органының жеке тұлғалары, заңды тұлғалары
немесе лауазымды тұлғалары болуы мүмкін; лауазым бойынша мемлекеттік
сарапшылар, сараптамалық коммерциялық кәсіпорын сарапшылары, сараптама
жүргізетін жеке сарапшылар; сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар; кеден
шекарасынан өтетін немесе шекара арқылы тауарларын (көлік құралдарын және
басқа да заттарды) өткізетін адамдар, сондай-ақ осындай тауарларға қатысты
жауапты адамдар және олардың өкілдері (кеден брокерлері, декларанттар,
адвокаттар).
4. Сараптама нәтижелерінің ақаулы көздері
Көп векторлық бағалаудан тұруы мүмкін кейбір бағалау - сараптамалардың
нәтижесі болып табылады. Сараптамалық бағалау соңғы болып саналмайды,
себебі сараптама нәтижесін қолданатын адам мен сарапшының арасында, мысалы,
шешім қабылдайтын адамның немесе судьяның артында соңғы сөз қалады. Сарапшы
әрқашан да шешім қабылдайтын адамға сырттай толықтырушы болып табылады.
Сарапшы қорытындысының дәлелдемелердің басқа көздерінен артықшылығы
болмайды.
Сарапшы қорытындысының кезеңдері:
- сараптаманы тағайындау кезінде заңнаманың талаптарын сақтауды
тексеру;
- зерттелген заттардың нақтылығын және жеткілікті болуын тексеру;
- сараптама әдістемесінің ғылыми негізділігін және осы нақты жағдайда
оны қолданудың заңдылығын бағалау;
- қорытындының толық болуын тексеру;
- сараптама қорытындысы нәтижелерінің қисынды негізділігін анықтау;
- осы іске сараптамалық зерттеу нәтижелерінің қатысын бағалау;
- сарапшы ой-пікірлерінің іс бойынша қолда бар дәлелдемелерге
сәйкестігі;
Осыдан сараптаманың нәтижесі даулы болады, ол қолданыстағы заңнамаға
сәйкес сотпен немесе шешім қабылдайтын тұлғамен тағайындалған басқа
сараптамамен қайта тексерілуі мүмкін.
Заңтануда не бұлттартпайды сол шындық деген жауап бар. Ойлардың,
теориялардың, шындықтың бәсекелестігі кез келген шындық танымал шындықтан,
жасырын шындықтан және бұрмалау шындықтан тұратынын көрсететін нормалардың
бірі болып табылады.
Кейбір объектілерге қатысты (сынама, үлгі, заттай дәлелдеме, құжат,
ақпарат және т.б.) өкілеттікке ие адам оны және сараптамаға ілеспе
құжаттарды көрсете отырып, сараптама объектісінің шынайы құрылымы
(қасиеті), функциялары (тағайындау) және атауы туралы білмеуі мүмкін.
Сонымен қатар, бұл адам қасақана немесе қасақана емес ондағы нақты
ақпаратты бұрмалауы немесе жасыруы мүмкін.
Сараптама нәтижелерінің ақаулы көздері
байқаушының өзі (сарапшы);
зерттелетін объект, процесс немесе қарым-қатынас;
бақылау, өлшеу үшін қолданылатын құрал;
зат алынған немесе зерттеу жүргізілген орта.
Сараптама мекемесіне (сарапшыға) нақты құрастырушыдан тұратын кіру
дабылы келіп түседі, ол белгілі бір ақаумен (жүйелі қате), тұман түрінде
бұрмаланумен, (кейбір ақпарат объект туралы хабарламайды) және елес
түрінде бұрмаланумен, (кейбір ақпарат объектіге сәйкес келмейді)
белгіленеді. Басқа сөзбен айтқанда, сараптама мекемесінің кіруіне пайдалы
дабылдан (Х) басқа табиғи дыбыс түріндегі кедергілер (Хк) және әдейі
ұйымдастырылған немесе абайсыздағы кедергілер (Х-елес, Х2-тұман) келіп
түседі.
Сараптама жұмысы – ол ерекше, шығармашылық, үлкен жауапкершілікке
әкелетін және кәсіби тәуекелдік.
Сараптама мекемесі эталондар және рәсімдер, белгілер, номенклатуралар
жиынтығына ие болуы тиіс, оның көмегі арқылы Х объектісі туралы нақты
ақпарат У тартылады.
Эталондар – уәкілетті және құзыретті органдармен жүргізілетін және
бақыланатын заттар. Процестер, физикалық жолдар немесе ақпарат. Эталондарға
стандартты үлгілерді және салыстыруға арналған үлгілерді жатқызуға болады.
Рәсімдер мен белгілер ретінде сараптама мекемелері ведомствоның нормативтік
базасын және Қазақстан Республика заңнамасымен немесе басқа уәкілетті
органдармен анықталатын басқа нұсқаулықтарды, стандарттарды және ресми
мәртебесі бар анықтамаларды қолданады.
_________________
Кілтті терминдер
Кеден сараптамасы
Кеден сараптамасының субъектілері
Эталондар, нормативтік база
Бақылау сұрақтары
1. Кеден сараптамасы
2. Кеден сараптамасының заты мен объектілері
3. Кеден сараптамасының субъектілері
4. Сараптама міндеттері
5. Сараптама қорытындысының кезеңдері
6. Сараптама мекемесі (эталондар, нормативтік база)
Дәріс №3.
Тақырып №3: Тауарлардың тұтынушылық қасиеттері мен олардың сапа
көрсеткіштері.
1. Тағайындау – тауалар сапасының анықтауыш қасиеттерінің бірі
2. Тауардың сенімділігі: ұзақ мерзімділігі, бас тартпаушылық, жөндеуге
жарамдылығы және сақталуы
3. Тауарлардың эргономикалық және гигиеналық қасиеттері
4. Тауарлардың психологиялық және эстетикалық қасиеттері
Әдебиеттер:
14. Қазақстан Республикасының Кеден кодексі
15. Қазақстан Республикасының Кеден кодексіне түсініктер Қазақстан
Республикасының кедендік бақылау Комитетінің төрағасы Б.М.Сапарбаевтың
жалпы редакциясы бойынша – Астана: Кеден – Custom, 2005ж.
16. Кеден ісінің негізі:Оқулық жалпы ред. В.Г. Драганов: М.: Рессей
Кеден академиясы ГТК РФ – М.: ОАО издательство экономика, 1998ж.
17. Жиряева Е.В. Халықаралық сауда мен кеден ісіндегі экспертиза – СПб.:
Питер, 2003ж.
18. Чечеткина Н.М., Путилина Т.И., Горбунова В.В. Тауар экспертизасы.
Серия Оқулық және оқу құралдары. Ростов нд: Феникс, 2000ж.
19. Красовский П.А., Ковалев А.И., Стрижков С.Г. Тауар және оның
экспертизасы – 2 басылым – М.: Экономика және маркеттинг орталығы,
1999ж.
20. В. А. Сложенцев, А. В. Нестеров Кеден ісіндегі экспертиза: методико-
анықтамалық басыл Новосибирск қ. 1998 ж.
1. Тағайындау – тауалар сапасының анықтауыш қасиеттерінің бірі
Тұтынушылық қасиеттерінің номенклатурасы және олардың сапа
көрсеткіштері – нақты және болжамды қажеттілікті қанағаттандыруға арналған
және өнімді тұтыну (пайдалану) процесінде, сондай-ақ оны құру, бағалау,
сақтау кезінде тікелей пайда болатын қасиеттер мен көрсеткіштер жиынтығы.
Бұл номенклатура тұтыну тауарларының сапалық сипаттамасын анықтайды.
Номенклатура шегінде тұтынушылық қасиеттері және көрсеткіштері өздерінің
ерекшеліктері мен қажеттілікті қанағаттандыруына байланысты топтар және
топшаларға бөлінеді (1-сурет.)
Тағайындау – бұл тауарлардың физиологиялық және әлеуметтік
қажеттілікті, сондай-ақ олардың жүйесіндегі қажеттілікті қанағаттандыру
қабілеттілігі. Тағайындау тауарлардың белгілі бір қасиеттерінің біріне
жатады. Егер тағайындау бойынша тауар тұтынушыны қанағаттандырмаса, онда
қалған қасиеттері ол үшін тартымдылығынан айырылады. Мысалы, киім және аяқ
киім адамның ағзасын сыртқы қолайсыз әсерден жеткілікті түрде сақтай
алмаса, онда олардың сенімділігі, эстетикалылығы, басқа да қасиеттері
тұтынушылар үшін өзінің маңыздылығын жояды.
Қажеттілікті қанағаттандыруға байланысты тағайындалу қасиеттерінің
тобы топшаларға бөлінеді: функционалдық, әлеуметтік, жіктеулік және
тағайындау әмбебаптылығы.
Функционалдық тағайындалуы (функционалдық қасиеттер) тауарлардың
негізгі және көмекші функцияларының орындау қасиетін, сондай-ақ қолдану
әмбебаптығын көрсетеді.
Қасиеттері мен көрсеткіштерінің бұл топшасы көп жағдайда физиологиялық
қажеттілікті (ас өнімдерін, киімді, аяқ киімді) қанағаттандырады немесе
көмекші функцияларды (ыдыс-аяққа, аяқ киімге, киімге күтім жасау құралдары
және т.б.) орындайды. Мәселен, энергетикалық және биологиялық құндылық
барлық тамақ өнімдері үшін; сыртқы қолайсыз жағдайлардан қорғайтын
қасиеттер – киім, аяқ киім тауарлары үшін анықтаушы қасиеттер болып
табылады.
Көрсетілген қасиеттердің әрқайсысы тиісті түрде сипатталуы мүмкін:
энергетикалық құндылық – ккал (Дж), биологиялық құндылық –
аминоқышқылдардың, майлы қышқылдардың, витаминдер мен минералдық заттардың
саны бойынша бағаланады.
Кір жуғыш машиналардың функционалдық қасиеттері жуылған кірдің саны
мен сапасынан көрінеуі мүмкін.
1-сурет. Тауарларды тұтынушылық қасиеттерінің номенклатурасы және
олардың сапа көрсеткіштері
Тауарлардың тұтынушылық қасиеттерінің топтары мен олардың
сапа көрсеткішері
Тағайындалу Сенімділік Эргономикалылық Эстетикалылық
Қауіпсізділік
Функционалдық Ұзақ мерзімділік Гигиеналық Экологиялық
Химиялық
Әлеуметтік Үздіксіздік Антропометрикалық
Механикалық
Жіктеу Жөндеуге жарамдылық Психологиялық
Радиациялық
Әмбебаптық Сақталу Психофизиологиялық
Электрлік
Магниттік
Электромагниттік
Өртке қарсылық
Сонымен қатар функционалдық қасиеттері тек әлеуметтік қажеттілікті
қанағаттандыруға арналған азық-түлік емес тауарлардың көптеген тобы бар,
мысалы, зергерлік бұйымдар, антикварлық заттар, музыкалық тауарлар.
Функционалдық қасиеттерді анықтау кезінде тауардың негізгі
тағайындалуын және қажеттілікті едәуір толық қамтамасыз ететін белгісі
бойынша пайдалану шарттарын белгілеу қажет.
Әлеуметтік тағайындалуы – тауарлардың жеке немесе қоғамдық әлеуметтік
тұтынушылығын қанағаттандыру қабілеттілігі.
Көпшілік тауарлар үшін (атап көрсетілгендерді қоспағанда) осы
топшалардың тұтынушылық қасиеттері функционалдық қасиеттеріне қарағанда
төмен. Мысалы, сәнді киім және аяқ киім үшін әлеуметтік тағайындалудың мәні
бар, бірақ функционалдық қасиеттері маңызырақ болады. Сондай-ақ, мысалы
деликатес ас өнімдері туралы да осыны айтуға болады.
Әлеуметтік тағайындалу көрсеткіштеріне, ішінара тауардың сыртқы түрін,
жеке компоненттерінің (мысалы, бағалы металдардың, тастардың, хош иісті
заттардың) құрамы мен мөлшерін жатқызуға болады. Осы көрсеткіштер көбінесіе
сапамен өлшенуі мүмкін және тұтынушының психофизиологиялық қабылдауымен
байланысты болады. Оларға тауардың имиджі, сыртқы түрі (мысалы, осы
мерзімдегі сәнді түс), кейде хош иісі (иіс сулардың, кремдердің) немесе
дыбысы (аудиотехниканың) жатады.
Әлеуметтік тағайындалудың көрсеткіштері (тауарлардың сәні, стилі,
имиджі) ұзақ мерзім ішінде белгілі бір тұрақтылықпен сипатталатын
функционалдық тағайындалу көрсеткіштерінен елеулі өзгерістерге
тәнділігімен, кейде салыстырмалы түрде аз мерзім ішінде болуымен
ерекшеленеді. Өндірушілердің көбі фирманың имиджінің бөлігі, оның
әлеуметтік белгісі ретінде тұрақты қолдау стратегиясына келуі кездейсоқ
емес.
Жіктеулік тағайындалу – бірқатар қасиеттер мен көрсеткіштердің жіктеу
белгілері ретінде қызмет етуі. Қасиеттер мен көрсеткіштердің көбісі
(химиялық құрам және жеке заттар, функционалдық қасиеттері және т.б.) олар
болып қызмет ете алады. Мәселен, майдың мөлшері құрамында майы бар ас
өнімдері үшін жіктеулік тағайындалу болып табылады, ірімшік майлы және
майсыз, сүттің майлылығы -1,5; 2,5; 3,2; 6,0 – процент болады, балық –
ерекше майлы, майлы, орташа майлы және арық болады.
Автомобильдердің әр түрлі модельдері двигателінің қуаттылығы, отынды
шығындау, жүкті көтеру, функционалдық мәні (жүк, жеңіл машина) және басқа
да белгілері бойынша жіктелуі мүмкін.
Әмбебаптық тағайындалуы – шарттар диапазонын қамтамасыз ету қасиеттері
мен көрсеткіштерінің және нақты тауарды оның тағайындалуы бойынша адам үшін
пайдалы қосыша функцияларын көрсете отырып, пайдалану мүмкіндігінің
қабілеттілігі.
Мәселен, аяқ киімді көшеде, бөлмеде кию мүмкіндігі, оның қарапайым әрі
оңай киілуі, күтім жасалуы, жөнделуі аяқ киімді қолданудың әмбебаптылығы
болып табылады. Ал тоңазытқыш есігін ашпастан салқын сусындарды беру,
тоңазытқыш камераларындағы қысымның электронды көрсеткіші, ауаны тазалау,
оң немесе сол жағынан ашу үшін есіктерді ілу мүмкіндігі және т.б. тұрмыстық
тоңазытқыштар үшін әмбебап көрсеткіштері болып табылады.
Ас өнімдеріндегі майдың мөлшері энергетикалық құндылықты, ал
ауыстырылмайтын май қышқылдары – биологиялық құндылықты белгілейді, яғни,
құрамында майы бар ас өнімдерінің функционалдық тағайындалуын анықтайды.
Салауатты өмір салтын насихаттау калориясы аз дәстүрлі тамақ
өнімдеріне сұранысты қалыптастырды. Нәтижесінде май мөлшерінің көрсеткіші
әлеуметтік тағайындалуды да атқара бастады. Оның жіктеу белгілері ретінде
қолданылу мүмкіндігі жоғарыда көрсетілді.
Әмбебаптық тағайындалудың көрсеткіштері мен қасиеттері тауарлардың
тұтынушылық қасиеттерінің басқа да топтарына жатуы мүмкін. Мысалы, өзін-өзі
сақтауда халықтың әлеуметтік қажеттілігін белгілейтін көптеген көрсеткіштер
қауіпсіздік көрсеткіштері ретінде (тамақ өнімдерінде токсиналық заттардың
болмауы) бола алады.
2. Тауардың сенімділігі: ұзақ мерзімділігі, бас тартпаушылық, жөндеуге
жарамдылығы және сақталуы.
Сенімділік – тауарлардың сақтау жәненемесе тұтыну (пайдалану)
процесінде алдын ала ескертілген мерзім ішінде функционалдық тағайындалуын
сақтау қабілеттілігі.
Тауарлардың сенімділігі оларды сақтау, тұтыну және пайдалану кезінде
болатын процестердің салдарынан үнемі өзгеріп отырады. Бұл қасиет шектелген
болуы мүмкін. Сөз тауардың бастапқы қасиетін сәл өзгертетін белгілі бір
уақыт бөлігімен өлшенетін сенімділіктің шектелген ресурсы туралы болуы
мүмкін.
Сенімділіктің белгілеріне байланысты ұзақ мерзімділік,
бастартпаушылық, жөндеуге жарамдылық және сақталу болып бірнеше топшаларға
бөлінеді.
Ұзақ мерзімділік – тауардың шектелген жай-күйі немесе техникалық
қызмет көрсетуі мен жөндеудің белгіленген уақыты жеткенге дейін жұмысқа
қабілеттілігін сақтай алу қабілеті.
Ұзақ мерзімділік – ұзақ мерзім бойы пайдаланылатын азық-түлік емес
тауарлардың қасиеті. Бұл азақ-түлік тауарларына, сондай-ақ тікелей тұтынуға
арналған азық-түлік емес тауарларға тән қасиет емес, тұтыну барысында олар
ішінара не толықтай қайтарымсыз жойылады (мысалы, парфюмерлік –
косметикалық тауарлар). Ұзақ мерзімділік – функционалдық белгілердің
сақталу көрсеткіші. Ол көбінесе әлеуметтік тағайындалуға қарама-қайшы
болады. Мәселен, елеулі ұзақ мерзімге ие азық-түлік емес тауарлардың көбісі
әлеуметтік тағайындалуын жоя отырып, моральды түрде ескереді. Бұл киімге,
аяқ киімге, бас киімге, кейбір күрделі техникалық тауарларға қатысты.
Ұзақ мерзімділіктің көрсеткіштері бұйымды, ресурсты және басқаларды
пайдалану мерзіміне қызмет етуі мүмкін.
Пайдалану мерзімі – бұл тауарлардың негізгі функцияларын атқару
аралығында тауарларды пайдаланудың ұзақтығы.
Ресурс – нормативтік құжаттарда жазылған тауарларды пайдаланудың шекті
мүмкіндігі, мысалы жұмыстың уақыт саны (сөндіргштерді) қосу және сөндіру
саны.
Үздіксіздік – тауарларды одан әрі пайдаланудың мүмкін еместігін және
қиындылығын тудыратын ақауларсыз тауарлардың функционалдық тағайындалуын
атқарушылық қабілеттілігі.
Үздіксіздік тауарлардың үзіліссіз және үздіксіз пайдаланылатын
мерзімімен, сондай-ақ келісілген кезең ішінде пайда болған ақаулардың
санымен сипатталады. Үздіксіздік сенімділік құралы ретінде техникалық
тауарлар (тұрмыстық техника), жабдықтар, көлік құралдары және т.б. үшін жиі
қолданылады. Үздіксіздік көрсеткіштер ретінде бірінші бас тартуға дейінгі
орташа жұмыс, үздіксіздіктің қарқындылығы, үздіксіз жұмыс істеу мүмкіндігі
қызмет ете алады.
Бұйымның үздіксіз жұмыс істеу мүмкіндігі Р(t) дегеніміз – белгіленген
жұмыс шегінде бас тартудың болмауы. Бұл көрсеткішті анықтау үшін пайдалану
процесінде бұйымның жұмысын қадағалайды және арнайы сынақ жүргізеді. Ол
мынадай формула бойынша есептеледі:
Р(t) =
N – қадағаланатын бұйым заты;
m – жұмыс аяқталғанға дейін сынақтан өтпеген бұйым саны.
Бұйымның үздіксіздік мүмкіндігі оның элементтеріне кіретін үздіксіз
жұмыс істеуіне байланысты болады.
Жөндеуге жарамдылығы – анықталған ақауларды жойғаннан кейін
тауарлардың бастапқы қасиеттерін қайта орнына келтіру қабілеттілігі,
бірінші кезекте, функционалдық тағайындалуы.
Жөндеу жұмыстары пайдалану кезінде немесе ақаулардың пайда болуы
салдарынан жойылған тауарлардың негізгі қасиеттерін қайта орнына келтіру
үшін жүргізіледі. Қосалқы бөлшектер немесе кешендік бұйымдар болған
жағдайда жөндеу жұмыстары жүргізілуі мүмкін.
Жөндеуге жарамдылық көпшілік азық-түлік емес тауарларға, әсіресе,
күрделі техникалық тауарларға тән, сол себептен олар жөндеуге жарамды және
жөндеуге жарамсыз болып бөлінеді.
Жөндеуге жарамды тауарлар ақаулар пайда болғаннан соң да, оларды
жойғаннан кейін де тағайындау бойынша пайдалана беруі мүмкін. Мұндай
тауарларға тұрмыстық техника құралдарын (мысалы, автомобильдер,
теледидарлар, өтектің көптеген маркалары) жатқызуға болады.
Жөндеуге жарамсыз тауарлар белгілі бір конструктивті ерекшеліктеріне
байланысты және қосалқы бөлшектердің болмауынан жөндеуге жатпайды. Мысалы,
электр лампалары, батарейкалар, розеткалардың кейбір түрлері, бір жолғы
әрекет ететін автоқаламдар және т.б. бұндай тауарлардағы үздіксіздік ұзақ
мерзімділікпен сәйкес келеді.
Жөндеуге жарамдылық тауардың пайдаланылуы мерзімін ұзартады.
Сатылатын тауарларды қосалқы бөлшектермен, кешенді бұйымдармен, жөндеу
жұмыстарының бөлігін өз бетінше жүргізу жөніндегі нұсқаулықтармен жабдықтау
тұтынудың артықшылығын көрсету құралы ретінде қарастырылуы мүмкін. Мысалы,
киімге қосымша түймелер, сол матаның қиындысы; тұрмыстық техникаға – жиі
бұзылып қалатын қосымша кешендік бөлшектер қоса берілуі мүмкін. Бұлар
сондай-ақ аз төлем үшін тұрмыстық қызмет көрсететін ұйымдармен жүргізілетін
жөндеу секілді жұмыстар тауарлардың жөндеуге жарамдылығын іске асыруға
әсерін тигізеді.
Тұтынушылар жөндеуге жарамды тауарлардың жоғары тарифпен жөндейтін
қызмет көрсетулерін пайдаланбауы мүмкін. Мысалы, егер тұтынушы арзан бағалы
аяқ киімді, киімді, тұрмыстық техниканы қымбатқа жөндететін болса, онда ол
жаңа тауарды сатып алуды таңдайды.
Тауарды берілген уақытта орнына келтіру мүмкіндігі; орташа уақытта
орнына келтіру (кепілдік берілген және ағымды жөндеу, жедел жөндеу және
үйде жөндеу), сондай-ақ жөндеудің қиындылығы және басқалар жөндеуге
жарамдылықтың көрсеткіштері үшін қызмет етеді.
Сақталуы – тауарлардың бастапқы санды және сапалық сипатын елеусіз
шығындармен белгілі бір мерзім ішінде ұстап тұруы. Егер осындай шығындар
болатын болса, онда олар үнемділікпен өзін-өзі ақтағаны болып саналады.
Сақталуы – барлық тұтынушылық тауарларға тән, себебі сақтау – кез
келген тауар қозғалысының болмай қоймайтын кезеңі. Тауардың сақталуы дайын
өнімді шығарған сәттен басталады және ол істен шыққанға дейін жалғасады.
Сақтау кезеңін шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады: өндірушінің көтерме
және бөлшектеп сату кезінде оларды қоймада сақтауы; тұтынушының үйде
сақтауы.
Тауарлардың сақталуы олардың құрылымымен немесе құрылысымен, химиялық
құрамымен және заттардың қасиеттерімен, сыртқы қолайсыз әсерден сақтаудың
(орама, сақтау үшін арналған жапқыштар) ол сақталу шарттары мен
мерзімдеріне байланысты болады. Бұл қасиетті анықтайтын көп факторлық
сақталуды қамтамасыз ету үшін кәсіби білімдері мен дағдыны талап етеді.
Сақтаудың бірінші кезеңінде тауарды сатушылар, матермалдық жауапты адам
және техникалық қызметтердің мамандары сақтаудың соңғы режимін уақтылы
белгіленуіне және ұсталуына, сақтау мерзімінің сақталуына (бұл тауарларды
аз мөлшердегі шығынмен сақтауға мүмкіндік береді) бақылауды жүзеге асырады.
Тауарларды сақтаудың екінші кезеңінде оларды тұтынуға дейін немесе
қолдану кезінде оларды пайдаланбаса (жұмыс істемейтін күйде болса) тұтынушы
оларды қалай дұрыс және ұзақ сақтауға болатынын білмейді. Сондықтан
тауарлардың сапалық, кейде санды сипаттамаларын сақтау үшін тұтынушыға
маркалаудың немесе пайдалану құжаттарының көмегімен сақтау шарттары мен
мерзімдері туралы ақпарат беру қажет.
Шығындар, тауар (стандарттың) өнімдерінің шығуы, сақтау мерзімдері
тұтыну тауарларының сақталу көрсеткіштері болып табылады. Сақталу көптеген
тауарлардың, әсіресе, тез бүлінетін ас өнімдерінің қауіпсіздігімен тығыз
байланысты, себебі сақтаудың маңызды мақсаты қауіпсіздікті қамтамасыз ету
болып табылады.
3.Тауарлардың эргономикалық және гигиеналық қасиеттері
Эргономикалық қасиеттері – тұтынушының гигиеналық, антропометриялық,
психологиялық және психофизиологиялық сипаттамаларына сәйкес тауарлардың
жанға жайлылықты, қажеттілікті толық қанағаттандыру қабілеттілігі.
Эргономика – еңбек құралдары мен процестерін оңтайландыру немесе
пайдалану не тұтыну мақсатында адамды оның әрекетінің нақты жағдайларында
кешенді зерделейтін ғылым. Алғашқы кезде эргономика бұйымдарды, еңбек
шарттары мен процестерін оңтайландыру үшін еңбек қызметін кешенді
зерделеумен және жобалаумен ғана айналысты. Қазіргі кезде оның қолданылу
аясы кеңейді және ол тауарларды тұтынуды да (пайдалануды) қамтиды.
Эргономикалық қасиеттер тұтынушының белгілі бір сипаттамасына сәйкес
физиологиялық жәненемесе психологиялық қажеттілігін қанағаттандырады. Осы
сипаттамаларға байланысты эргономикалық қасиеттер: гигиеналық,
антропометрикалық, психологиялық және психофизикалық топшаларға бөлінеді.
Гигиеналық қасиеттер – адамның денсаулығы мен жұмысқа қабілеттілігіне
әсер ететін сыртқы жағадайларды көрсететін тауардың қабілеттілігі. Оларға
үй-жайлардың жарықтығы мен шаң болуы, ауа қысымы мен ылғалдылығы, ылғал
тартқыштығы, шу, діріл, адамның денесінің жанасуынан бөлшектердің қызуы
және т.б. жатады. Адам әрекетінің қалыпты жағдайлары көбінесе аяқ киім мен
киімдердің, әсіресе, полимерлік материалдардан жасалғандарының гигиеналық
қасиеттеріне байланысты болады, себебі олар статистикалық электр зарядтарын
жинауға қабілетті және олардың ылғал тартқыштығы, бу өткізгіштігі төмен.
Гигиеналық қасиеттерге бұйымдарды таза ұстау мүмкіндігін де жатқызуға
болады, ол материалдардың табиғилығына, бұйым нысанына және оның беткі
сипатына байланысты болады. Тік және тегіс нысанды, беті айнадай жылтыр
бұйымдар едәуір таза болады.
Антрополиметрикалық қасиеттері – тауарларды тұтыну (пайдалану) кезінде
тұтынушының өлшенетін сипатының едәуір деңгейіне сәйкес жайлы жағдайлар
жасау қабілеттілігі. Олардың азық – түлік емес тауарлардың, әсіресе, киім –
аяқ киімдердің сапасына баға беру кезінде едәуір маңызы бар. Сондықтан
өнімді жобалау және әзірлеу кезінде халықтың антропометрикалық өлшемдері
туралы мәліметтер қолданылады, олардың негізінде киімнің, аяқ киімнің, бас
киімнің мөлшері белгіленеді.
Жер шарының әр түрлі аймақтарындағы адамдардың антропометрикалық
сипаты (бойы, толықтығы, белінің көлемі, ұзындығы, ені және т.б.) бірдей
болмайды. Нәтижесінде әр түрлі елдерде өндірілетін киімнің және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып №1: Сараптаманың мәні мен оның мағынасы
1. Сараптама ғылыми-практикалық зерттеудің ерекше түрі ретінде.
2. Сараптамалардың жіктелуі.
3. Тауар сараптамасының негізгі элементтері
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Кеден кодексіне түсініктер Қазақстан
Республикасының кедендік бақылау Комитетінің төрағасы Б.М.Сапарбаевтың
жалпы редакциясы бойынша – Астана: Кеден – Custom, 2005ж.
2. Кеден ісінің негізі:Оқулық жалпы ред. В.Г. Драганов: М.: Рессей
Кеден академиясы ГТК РФ – М.: ОАО издательство экономика, 1998ж.
3. Жиряева Е.В. Халықаралық сауда мен кеден ісіндегі экспертиза – СПб.:
Питер, 2003ж.
4. Чечеткина Н.М., Путилина Т.И., Горбунова В.В. Тауар экспертизасы.
Серия Оқулық және оқу құралдары. Ростов нд: Феникс, 2000ж.
5. Красовский П.А., Ковалев А.И., Стрижков С.Г. Тауар және оның
экспертизасы – 2 басылым – М.: Экономика және маркеттинг орталығы,
1999ж.
6. В. А. Сложенцев, А. В. Нестеров Кеден ісіндегі экспертиза: методико-
анықтамалық басыл Новосибирск қ. 1998 ж.
1. Сараптама ғылыми-практикалық зерттеудің ерекше түрі ретінде
Нарықтық қатынасты бекіту, құқықтық мемлекетті құру процесін
сәйкестендіру, халықтың заңды білу сауаттылығының өсуі сараптама
арсеналының жеке және заңды тұлғаларының құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға жиі тартады. Алайда арнайы білімдер ролінің өсуінің жалпы
беталысына қарамастан, оларды пайдалану деңгейі қазіргі талаптарға толық
сәйкес келмейді.
Өндірісте арнайы білімді тиімді пайдалану көбінесе аталған ұғымды
дұрыс және нақты анықтауға байланысты болады. Қылмысты және бұзушылықты
тергеу кезінде адам әрекетінің әр түрлі салаларындағы білімдерді
жұмылдырмастан, жедел қызметшінің, тергеушінің, анықтаушының, кеден органы
қызметкерінің, сарапшының қызметін одан әрі жетілдіру мүмкін емес.
Заң әдебиеттеріндегі сот өндірісінде қолданылатын арнайы білімдер
ұғымының мәнін анықтауға, олардың мазмұнын ашуға, олардың субъектілерін
анықтауға бірнеше әрекет жасалды, бірақ осы мәселелерге бірыңғай
түсініктеме берілмеді. Көрсетілген мән-жай арнайы білімдердің, оларды
қолдану субъектілерінің, сондай-ақ қолдану нысандарының мазмұнын ашу
қажеттілігін айқындайды.
Арнайы білімдер ұғымына берілген көптеген пікірлерді талдай отырып,
біздің көзқарасымызша, олардың нақты негізгі сипатын ашатындай анықтама
беруге мүмкіндік туды. Мәселен, арнайы білімдердің мазмұнды жағын зерттей
отырып, А.А. Эйсман оған заң және жалпыға танымал емес, жалпыға қол жетімді
емес білімдерге, яғни мамандардың шектелген ортасы ғана меңгерген білімге
не жататынын нақтылайды. Осыған ұқсас көзқарасты В.И. Шиканов қолдайды және
оған қоса ол жалпыға танымал білімдер ұғымын, сондай-ақ арнайы және заң
білімдерінің арақатынасын анықтауды талап етеді.
Жалпыға танымал білімдер – іс жүзіндегі қарапайым әлеуметтік
тәжірибенің қазіргі деңгейіне сәйкес келетін нақты білімдердің және
адамдардың жалпы білім беру даярлығы нәтижесінде алған ғылыми білімдерінің
жиынтығы. Олардың ғылыми мәліметтер мен практикалық ептілікке, адам
әрекетінің белгілі бір тар көлемдегі арнайы бағытынан алынған тәжірибеге
сүйенуі кәсіптің, мамандықтың ерекшелігі болып табылады.
Айтылғандарды ескере отырып, анықтаушының, тергеушінің, прокурордың,
судьяның құқықтық білімдері олардың сот өндірісі саласындағы білікті
өкілдер ретінде фактілер мен мән-жайлар бойынша баға беруге және құқықтық
шешімдер қабылдауға өкілетті екеніне сүйене отырып, арнайы болып табылады.
Арнайы білімдердің кәсіби дайындыққа, қызметке байланысына назар
аударған жөн.
Арнайы білімдер – бұл ғылыми және инженерлік-техникалық мамандықтардың
негізін құрайтын ғылым мен техника саласындағы білім, сондай-ақ қызметтің
қандайда бір өзге түрлерімен айналасуға қажетті кез-келген басқа да
білімдер. Дәлелдемелерді табуға, бекітуге, алуға және зерттеуге қатысты
арнайы заң ғылымдары саласының білімдерін қоспағанда, арнайы білімдерге заң
білімдері жатпайды.
Сараптама деген сөз латынның expert us деген сөзінен шыққан, ол
тәжірибелі, жетекші деген мағынаны білдіреді. Жалпы сараптама дегеніміз -
қандайда бір арнайы саладағы білімді тартуды талап ететін мәселелерді шешу
үшін жетекші адаммен (сарапшымен) жүргізетін зерттеу. Сарапшы ретінде
ғылыми жұмыскерлер, теоретиктер, практикалық жұмыскерлер – инженерлер,
дәрігерлер бола алады, бірақ олар сарапшы ретінде қатысу үшін барлық
жағдайда да осы мамандықтың ғылыми білімін меңгеруі тиіс. Сарапшы өзінің ой-
пікірлерін нақты ғылыми ережелерден, көріністің осы ғылым зерттейтін
заңдылығынан туындайтын ғылым жетістіктерінен шығарады.
Сараптаманы жүргізу үшін арнайы ғылыми деректердің болуы міндетті
талап болып табылады. Олар сарапшыны тағайындауда маманның ғылыми білімінің
жеткілікті көлемін көрсететін сарапшының ғылыми құзыретін құрайды.
Сараптаманы тағайындайтын шарттар:
- арнайы ғылыми білімдер негізінде зерттеулер жүргізу;
- өзге тұлғалардан ерекшелейтін жеке құқықтар мен міндеттерді
меңгерген арнайы тұлға – сарапшының сараптамалық өндірісі;
- сараптаманы жүзеге асырудың заңмен регламенттелген нысаны, ол
сараптаманың тағайындалуына, жүргізілуіне, зерттеу нәтижелерінің
ресімделуіне және олардың бағалануына, сондай-ақ сараптамаға қатысушылардың
құқықтары мен міндеттеріне жатады. Сарапшының қорытындысы сараптамалық
зерттеу нәтижелерін белгілеу нысаны болып табылады;
- белгілі бір теориялық қағидаттарға және зерттеу тәжірибелеріне
сүйене отырып, фактілерді бағалау және түсіндіру негізінде ой-пікірін
зерттеу нәтижесінде қалыптастыру.
Сараптаманың зерттеу нәтижесі – фактіні анықтау, табу емес, оның болуы
туралы қорытынды, ой тұжырымы. Ой тұжырым сарапшының арнайы ғылыми
білімдерінің негізінде жүргізілген зерттеу объектілерінің байланысы,
анықталған белгілерді бағалау жиынтығы арқылы белгіленеді.
Сараптау заты - іс үшін маңызы бар және білімнің тиісті саласына
кіретін мәселелерді шешу мақсатында сараптаманың осы саласының құралдарымен
(әдістерімен) зерттелетін және танылатын объектінің (негізгі және қосымша)
жақтары, қарым-қатынасы.
Практикада сараптама затының оңайлатылған анықтамасы сараптамалық
зерттеу негізінде белгіленетін, оны шешу үшін мәні бар нақты деректер
(істің мән-жайлары) ретінде қолданылады.
Әдебиеттерде нақты сараптама заты мен біртектес (түрлі) зат ұғымының
айырмашылықтары берілген. Нақты іс бойынша зат сарапшының алдына қойылған
мәселелерді айқындайды. Ол сарапшының таңдауын және сараптаманы жүргізу
кезіндегі өкілеттігін белгілейді.
Сараптаманың мақсаты – шындықты белгілеу. Сараптама мақсатына қарай:
іс жүргізу сипатындағы сот сараптамасы және сотсыз (ведомстволық) сараптама
деп екіге бөлінеді.
2. Сараптамалардың жіктелуі
Сараптамаларды жүйелендіруді ғылым салалары немесе қоғамдық тәжірибе
бойынша жүргізу қабылданған.
Сараптамалар кластары: әскери, саяси, әлеуметтік, техникалық,
экономикалық, криминалистикалық, медициналық, өнертану, саудагерлік,
экологиялық. Әрбір сараптаманың өзіндік әдістемелік, техникалық және ғылыми-
құқықтық ережелері болады.
Сараптама заты мен оның субъектілерінің түрлері өте көп.
Сотсыз (ведомстволық) сараптама сот өндірісінен бөлек тағайындалады
және іс жүргізу нысанынсыз жүргізіледі. Сотсыз сараптама сот әділдігі үшін
жүргізілмейді, оның нәтижелері қылмыстық іс қозғауға негіз болуы мүмкін.
Осындай жағдайда сотсыз сарапатама материалдары іс материалдарына өзге
құжаттар ретінде қосылуы мүмкін.
Зерттеу заты бойынша сараптамалардың жіктелуі:
- қатысушы сарапшылардың саны бойынша (жеке дара, комиссиялық);
- арнайы білімдерді қолдану сипаты бойынша (кешендік);
- жүргізілетін зерттеудің көлемі бойынша (негізгі және қосымша);
- жүргізу реттілігі бойынша (бастапқы, қайталама).
Сараптамалық зерттеулердің, яғни, сараптаманы жүргізу құралын
белгілеуге жататын мән-жайлардың заты сараптамалардың алуан түрлеріне
шектеу қою белгілері және тергеу сияқты сарапшының құзыреті болып табылады.
Жеке дара сараптаманы бір сарапшы жүргізеді. Комиссиялық сараптаманың
мынадай ерекшеліктері болады:
- бір мамандықтағы бірнеше сарапшылар (мамандар) жүргізеді;
- оның өндірісінде зерттеудің едәуір көлемі, ерекше күрделілігі
немесе іс бойынша сараптаманың маңыздығы орын алған.
Бірыңғай сараптама – оны жүргізу процесінде арнайы білімдерді
қолданудың біртектестігімен сипатталады. Кешендік сараптама арнайы ғылыми
білімдердің әр түрлі саласы және әр түрлі мамандықтардағы сарапшыларды
тарту негізінде зерттеудің бір мән-жайын белгілеу қажет болған жағдайда
қолданылады.
Қосымша сараптама – тек негізгі сараптаманы жүргізгеннен кейін
тағайындалады. Сарапшы қорытындысының жеткілікті түрде айқын немесе толық
болмауына байланысты сараптаманы тағайындаған адамның қорытындымен
келіспеуі, сондай-ақ бұрын зерттелген мән-жайларға қатысты жаңа
мәселелердің туындауы. Қосымша сараптама тек екі рет ғана емес, үш рет те
және т.с.с. болуы мүмкін. Сарапшы қорытындысының айқын болмауы оның
тұжырымдамаларының нақты болмауы дегенді білдіреді және қорытындыға түсінік
берумен шеттетіледі.
Сарапшының қорытындысын түсіндіру - бұл сарапшының таңдап алған
әдістемесінің; олардың пайдаланған ғылыми-техникалық құралдарының;
анықталған белгілерінің; сарапшының белгілерді және олардың жиынтығын
бағалау белгілерінің; жеке терминдер мен тұжырымдамалардың мәні мен
мағынасын ашу арқылы берген айғағы.
Егер сарапшы кейбір қойылған мәселелерді шешусіз қалдырса, олардың
көлемін тарылтса, барлық объектілерді зерттемесе, онда қорытынды толық
болмайды. Тапсырма көлемін тарылтудан туындаған қорытындының толық болмауы
өздігінше сарапшының ой-пікіріне күдік келтірмейді.
Қайталама сараптама сарапшының алдыңғы қорытындысы жеткіліксіз негізде
немесе оның растылығы күмән тудыратын болса, сол объектiлердi зерттеу және
сол мәселелердi шешу үшiн тағайындалады. Қайталама сараптаманы тағайындау
кезінде сарапшының алдында зерттеудің бұрын қолданылған әдістерінің ғылыми
негізділігі туралы сұрақ қойылуы мүмкін. Қайталама сараптама қаулысында
алдыңғы сараптаманың нәтижесімен келіспеу себептері келтірілуі тиіс.
3. Тауар сараптамасының негізгі элементтері
Бұйымдарды тұтыну қасиеттері сараптамасының мазмұны мен функцияларын
анықтауда ең қарапайым қисынды үлгіні құрастырудан бастаған жөн. Жалпы, ол
мынадай функционалды жүйені көрсетеді:
- тиісті білімі мен құралдары бар маман-сарапшы, белгілі бір белгілері
бойынша эталон үшін таңдалып алынған бұйымдарға сапалы-санды талдауды басқа
бұйымдармен салыстыра отырып жүргізеді;
- қабылданған белгілермен салыстыру негізінде бұйымның тұтыну
құндылығы анықталады (бағаланады);
- белгілі бір әдістердің жиынтығын қолдана отырып, қорытындыда сапалы
немесе санды нысанда бейнеленген кейбір жалпылама нәтижені алады.
Сонымен, жүргізілген сараптаманың субъектісі, объектісі, белгілері
әдістері мен рәсімдері және оның нәтижесі осы үлгінің негізгі элементтері
болып табылады. Енді осы элементтердің әрқайсысын қысқаша қарастырайық:
Бұйымның тұтыну қасиеттерінің сараптама субъектісіне, әдетте,
бұйымның тұтыну қасиеттеріне зерттеу (таңдау және бағалау) жүргізген
білікті маман-сарапшылар тобы жатады. Сараптама комиссиясы бұйым сапасын
бағалаудың (көрсеткіштер номенклатурасын анықтау, көрсеткіштің
коэффициенттік салмағын табу және т.б.) жеке операцияларын орындау үшін де,
тауарлардың сапасына кешенді баға берумен аяқталатын барлық бағалау
операцияларын орындау үшін де құрылуы мүмкін.
Адамның өнімді тікелей пайдалануы (тұтынуы) кезінде пайда болатын
бұйымның тұтыну қасиеті сараптама объектісі болып табылады. Олар бұйымның
тиімді қолданылуын, оның қоғамдық және мәдени құндылығын, әлеуметтік
маңыздылығын, іс жүзінде пайдалылығын, пайдаланудың қолайлылығын және
эстетикалық жетілуін сипаттайды. Бұйымның тұтыну қасиеттерінің жиынтығы
негізгі жеті топқа бөлінеді: саяси, функционалдық, эргономикалық,
эстетикалық, тұтыну сенімділігі, пайдаланудың қауіпсіздігі мен
экологиялылығы. Бұйым түрлеріне, талдау мақсаты мен тереңділігіне,
бағалауға байланысты тұтыну қасиеттерінің негізгі топтар тізбесі де әр
түрлі болуы мүмкін.
Бұйымның тұтыну қасиеттерін талдау және бағалау кезінде қолданылатын
белгілер жалпы және нақты болып бөлінеді. Жалпы белгілер – бұл қоғамда
қалыптасқан құндылықтар, құндылық көзқарастар, бағдарлар және нормалар.
Нақты белгілер дегеніміз – бұл нормативтік құжаттарға жазып алынған
бұйымның осы түрінің сапасының нақты талаптары.
Маман-сарапшының пікірін есепке алуға негізделген сараптамалық әдіс
бұйымның тұтыну қасиетін талдау кезінде, сондай-ақ қорытынды бағалау
нәтижелерін алу кезінде қолданылатын жетекші әдіс болып табылады. Қазіргі
уақытта әдістің үш негізгі түрі қолданылады:
- жетекші сарапшының әдісі;
- комиссия (топ) әдісі;
- аралас әдіс.
Жетекші сарапшының әдісі (бір маман талдайды және бағалайды) әр түрлі
пікірлермен келіспеудің күрделі рәсімдері мен статистикалық өңделуін талап
етеді. Алайда, сараптаманың нәтижесі едәуір көлемде сарапшының білім
деңгейі мен құзыретіне байланысты болады.
Сараптама комиссиясының әдісі (талдауға және бағалауға мамандар тобы
қатысады) ұжымның объективті пікірін алуға мүмкіндік береді, көп уақытты
және сараптаманы ұйымдастыруға және дайындауға ұзақ жұмысты талап етеді.
Бұйымдардың тұтыну қасиеттерінің сараптамасын жүргізу рәсімі, әдетте,
күрделі сипатта болады және сарапшының жасаған белгілі бір операцияларының
реттілігін көрсетеді. Осы операциялардың саны, тәртібі, сондай-ақ олардың
мазмұны сараптаманың мақсаттарымен, бағаланатын бұйымның ерекшелігімен және
сапалық сараптама жүргізілетін бұйымның өмірлік цикілі кезеңімен
анықталады.
Бұйым сапасына сараптамалық баға беру кезінде негізгі операциялар:
даярлық, негізгі және қорытынды болып үш кезеңге топтастырылады.
Даярлық кезеңінде сараптама комиссиясын құру, оның құрылымымен құрамы
туралы шешім қабылданады, сараптаманың мақсаттары тұжырымдалады, жұмыс тобы
қалыптасады.
Негізгі кезеңіне сараптамалық жұмыс процесінде және сараптамалық
топтармен атқарылатын операциялар жатады. Жұмыс тобы сараптамалық топқа
кіретін сарапшылар санын белгілейді, бағалау әдістері мен тәсілдерін
таңдайды, сауалнамалар дайындайды, сарапшылардан жауап алуды жүзеге асырады
және т.б.
Қорытынды кезеңіне жұмыс тобы нәтижелерін өңдеу және сараптама
комиссиясының жинақталған пікірін дайындау мақсатында осы мәселелерді
талдау жатады.
Ерекше тәсіл арқылы жазылып алынған бұйымның тұтыну қасиеттерін сапалы
және санды бағалау сараптаманың нәтижесі болып табылады. Қорытынды бағалау
сарапшылардың жинақталған пікірлері, әрбір жеке сарапшының бағалау
нәтижесімен келіспеуі және оның сараптама комиссиясының ұйымдастырушысымен
бекітілуі негізінде жасалады.
Сарапшылардың пікірлерін жинақтау үшін дауыс беру және есептеу тәсілі
қолданылады. Дауыс беру кезінде сарапшылардың пікірін қорытындылау көпшілік
дауыспен, ал есептеу кезінде санаумен есептелінеді.
___________________
Кілтті терминдер
Сарапшы
Сараптама
Сараптаманың объектілері мен субъектілері
Сараптамалардың жіктелуі
Сарапшының қорытындысы
Бұйымның тұтыну қасиеттерінің сараптамасы
Бақылау сұрақтары
1. Жалпыға танымал және арнайы білімдер
2. Сараптама және сараптама тағайындаудың шарттары
3. Сараптамалардың жіктелуі
4. Сараптаманың субъектісі мен объектісі
5. Сараптаманы жүргізу әдістері
Дәріс №2.
Тақырып №2: Кедендік бақылау жүйесіндегі сараптама
1. Кеден сараптамасының даму тарихы
2. Сауарлардың сапасы
3. Кедендік сараптама, кеден сараптамасының заты мен объектісі
4. Сараптама нәтижелерінің ақаулы көздері
Әдебиеттер:
7. Қазақстан Республикасының Кеден кодексі
8. Қазақстан Республикасының Кеден кодексіне түсініктер Қазақстан
Республикасының кедендік бақылау Комитетінің төрағасы Б.М.Сапарбаевтың
жалпы редакциясы бойынша – Астана: Кеден – Custom, 2005ж.
9. Кеден ісінің негізі:Оқулық жалпы ред. В.Г. Драганов: М.: Рессей
Кеден академиясы ГТК РФ – М.: ОАО издательство экономика, 1998ж.
10. Жиряева Е.В. Халықаралық сауда мен кеден ісіндегі экспертиза – СПб.:
Питер, 2003ж.
11. Чечеткина Н.М., Путилина Т.И., Горбунова В.В. Тауар экспертизасы.
Серия Оқулық және оқу құралдары. Ростов нд: Феникс, 2000ж.
12. Красовский П.А., Ковалев А.И., Стрижков С.Г. Тауар және оның
экспертизасы – 2 басылым – М.: Экономика және маркеттинг орталығы,
1999ж.
13. В. А. Сложенцев, А. В. Нестеров Кеден ісіндегі экспертиза: методико-
анықтамалық басыл Новосибирск қ. 1998 ж.
1. Кеден сараптамасының даму тарихы
Ресейде сапасыз импорттық тауарлардың пайда болуына қарсы күрес
туралы алғашқы жазбаша куәліктер ХVI ғасырда ІV Иван Грозный кезінде пайда
болды. Сапасыз тауарларды әкелудің жолын кесу үшін тосқауыл қою шараларын
қолдану бойынша Ресейдегі ең танымал келесі кезең петрлік заман болды.
Ресейдің кеден қызметі өз жұмысында мамандар мен сарапшыларды ерте
заманнан пайдаланды. Көрнекті сарапшы-химиктердің бірі Д.И. Менделеев кеден
тарифын әзірлеуге 1891 жылдан бастап қатысқан. 1895 жылы Кедендік алым
департаментінде техникалық зертханасы бар Тариф бөлімі құрылды, оның штат
саны арнайы білімі бар 12 адамнан құралды. Осылайша, кеден зертханасының
осы кезге дейінгі тарихы 110 жылдан асады.
Көп жылдар бойы сарапшылардың айналысқан маңызды мәселелерінің бірі
құрамында спирті бар өнімдердің экспорт-импортын, сондай-ақ оларды бұрмалау
мәселесі болды. Русьте орыстың ұлттық сусыны он төртінші ғасырда ғана
Арақ деген атқа ие болды. Айдау арқылы алынған сусынды бұрын нан шарабы
деп атап, оны VI Иванның сусын ісі реформасына сәйкес айналма ауласында
сатуды жүзеге асырды. І Петр кезінде айналма аулалары кружало деген
атауға ие болды. Нан шарабының жоғарғы сорты көпірік (пенник) 15% спирт
фракциясы үш рет айдалғаннан кейін нан және қайың көмірінің сүзгісінен
өткізіліп жасалды. Нан шарабын өндіру үшін тек арпа ғана пайдаланылды, ал
ХVIІІ ғасырдың ортасында арақ өндіру үшін бидайды қолдана бастады. ХVIІІ
ғасырдың аяғында Прибалтика және Кіші Ресейден әкелінген картоп және қант
қызылшасынан спирт айдай бастады, осыдан арақ Брандахлыст деген атауға ие
болды. 1860-1861 жылдары жалпы сапасының төмен болуына байланысты шетел
спиртін әкелуге тыйым салынды.
Сондай-ақ коньяктың пайда болу тарихы да бар. Коньяк көпшіліктің
сүйікті сусыны, ол өз міндеттерін адал атқарушы кеден қызметі әрекетінің
арқасында пайда болды. ХV ғасырда ағылшындар көрші Франциядан шараптар
әкелуге жоғары кедендік баж тағайындады. Француздар клиенттерден айырылып
қалмауы үшін шараптардан суды буландырып, концентраттарды шекарадан
тасымалдап, оларды Англияда сумен араластырды. Ағылшын рыцарлары су
араласпаған концентратты ішіп көріп, оның сапасының едәуір жақсы екенін
байқайды. Коньяк осылайша пайда болды.
Кеден органдары Кеңес үкіметінің алғашқы жылдары сарапшылардың қызмет
көрсетулерін белсенді түрде пайдаланды. 1919 жылдары Таможенный вестник
журналының 9-нөмірінде О значении технических лабораторий главного
управления Таможенного контроля для целей внешнего товарообмена мақаласы
жарияланды, онда отандық нарықты шетел суррогаттарының (алдамшы) енуінен
сақтау мәселелері талқыланды.
Алайда, 1991 жылы Ресейде ОКЗ пайда болуымен кеден зертханасының қайта
құрылуына байланысты кеден зертханасының тарихы біркелкі дамымады.
2. Сауарлардың сапасы
Ғылымда, техникада және технологияда сараптама негізінде өлшеу және
өлшеу құралдары қолданылады, ал кейбір салаларда осы құралдардың орнын
адамдар алмастырады, олар сараптамалық бағалар береді, себебі бұндай
жағдайда объектілерді бағалау үшін объективті құралдар болмайды, немесе
объектілердің өздері және олардың қасиеттері субъективті болады. Нарықтық
қатынас, әсіресе, сыртқы сауда қызметі, нарыққа қатысушы тауарлар
сараптамсына қатысты құралдардың болуын талап етеді.
Тауарларға сараптамалық зерттеу, оның ішінде сертификаттау да
тәуелсіз аккредитациялау зертханасында, яғни, тауар бойынша екі адамның
арасында даулы мәселе болғанда немесе тауар бойынша шешім қабылдау үшін
арнайы білімдерді талап ететін жағдайда билік органы өз өкілеттігін
орындауы кезінде нәтижелерінің объективтілігінің алғы шарттарын құрайтын
өнімді өндірушіге (сатушыға) және оның тұтынушысына тәуелсіз үшінші тұлғада
жүргізіледі. Тауарға тек сапалы қасиеттер ғана емес, сонымен қатар
процестер (жұмыстар, қызмет көрсетулер), тауардың ерекше құқықтары, мысалы,
сервистік қызмет көрсету жүйесі және сату жататын тауар ретінде
қолданылатын мемлекеттердің фирмалық белгілерінің құқығы жатады. Тауар
ретінде азық-түліктер, ресурстар, сондай-ақ ақпараттық және қаржылық
тауарлар қолданылады.
Тауар сапасы:
- шартта көрсетілген сапалы көрсеткіштер жиынтығы;
- тауарды шартқа сәйкес тағайындау;
- тауардың үлгісіне немесе сипаттамасына сәйкестігі;
- осы тауар стандартына сәйкестігі.
Тауардың сараптамалық бағалау әдістері:
- сатушы мүддесін бейнелейтін шығындау әдісі;
- сатып алушының ниетін есепке алатын кіріс әдісі;
- мемлекет мүддесіне жауап беретін бақылау әдісі.
Сараптаманың міндеттері:
- сәйкестендіру;
- диагностикалық;
- сараптамалық алдын алу.
3. Кедендік сараптама, кеден сараптамасының заты мен объектісі
Сараптама – бұл негіздеме болған жағдайда өкілеттігі бар лауазымды
тұлғамен тағайындалған және заңға сәйкес ресімделген міндетті сараптама.
Сараптамаға бағалау, зерттеу, өлшеу, сынау, салыстыру, тексеру,
инспекциялау, сәйкестендіру, сертификаттау және т.б. жатады, ол құжатталған
ақпарат – сарапшының қорытындысын берумен аяқталуы тиіс. Ведомстволық
сараптамалық зерттеу мекемесін тәуелсіз мекеме деп үстіртін санауға болады,
олар атқарушы билік органы болып саналмайды және заңды тұлға ретінде
ұйымдасқан, бірақ оларды атқарушы билік органы құрады және қаржыландырады.
Кеден сараптамасы – кедендік ресімдеу өндірісі кезінде немесе кедендік
бақылау жүргізу кезінде не кеден органдарының алдын ала шешім қабылдау
кезеңінде не өзге де кедендік мақсаттарда туындаған мәселелерді, егер бұл
мәселелер арнайы білімдерді талап етсе, қарастырады. Кеден зертханасындағы
кедендік сараптама дегеніміз – бұл кеден органының лауазымды тұлғасы
тапсырған кеден зертханасының іс жүргізу әрекеті.
Кеден сараптамасы – негіздеме болған кезде кеден органының немесе
биліктің кедендік емес органының осыған өкілеттігі бар лауазымды тұлғасымен
тағайындалған және белгілі бір ереже бойынша тағайындалған сарапшы
орындайтын Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес
ресімделген іс жүргізу әрекеті және ол белгіленген нысанда сарапшының
жазбаша қорытындысын ресімдеумен аяқталады.
Кеден сараптамасы кеден заңнамасының талаптарына сәйкес тағайындалған
сараптамалар түрлерінің бірі болып табылады. Кеден сараптамасының
ерекшелігі мынада: ол кеден сараптамасы бойынша бұзушылықтар мен қылмыстар
туралы істі аяқтауға дейін ішінара, кедендік ресімдеу және кедендік бақылау
кезеңінде тағайындалуы мүмкін.
Кеден қызметінің негізгі міндетін шешуде – мемлекетке тауарларды
әкелуге және әкетуге тиімді бақылауды жүзеге асыруда – қажетті салықтар мен
алымдарды нақты, негізді төлету мақсатында кедендік ресімдеуге ұсынылған
тауардың шынайы сипаттамасымен ГДТ-ға хабарланған тауар туралы
мәліметтердің сәйкестігін тексеру маңызды элемент болып табылады.
Кеден қызметінің дәстүрлі міндетімен бірге – мемлекеттің тиімді салық
табысын қамтамасыз ету – соңғы уақытта әлемдік қоғамдастықта қоршаған
ортаны қорғау, тұтынушылардың құқықтарын қорғау және т.б. сияқты
мемлекеттік, саяси, әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруда кеден
органдарының ролін күшейтудің беталысы анығырақ байқалуда. Бәрінен бұрын
бұл тұтынушылардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігі, қоршаған ортаны
қорғау бойынша стандарттар мен заңнамалық актілерде талаптары белгіленген
мемлекетке әкелетін азық-түліктерді, кең көлемде тұтынылатын тауарларды,
басқа да тауарларды бақылауға қатысты.
Кеден сараптамасының заты – бұл кеден рәсімдері операцияларын жүзеге
асыру кезінде, оның ішінде КЕБ туралы, әкімшілік құқық бұзушылықтар,
қылмыстық істер туралы істердің өндірісі және оларды қарастыру кезінде
зерттелетін және белгіленетін нақты деректер.
Сараптаманы талап ететін кедендік бақылау фактілері мен рәсімдеудің
мән-жайы:
- кедендік бақылау объектілерінің түрлерін, жай-күйін және
тағайындауын анықтау;
- СЭҚ ТН ЕуроАЗЭС сәйкес тауардың жіктелуі;
- тауардың кедендік құнын анықтау;
- тауардың сапалық көрсеткіштерін (маркалары, сорттары,
материалдардың табиғилығы және т.б.) ескере отырып, тауардың нарықтың құнын
бағалау;
- кеден мөрлерінің, мөртаңбаларының және тауарлар мен құжаттарды
кедендік қамтамасыз етудің басқа да белгілерін түпнұсқалық сәйкестендіру;
- тауардың экологиялық және пайдалану қауіпсіздігін белгілеу;
- тауарлардың (заттардың) химиялық құрамы мен физикалық құрылымын
анықтау;
- тауарлардың сипатын анықтау (лицензиялық, акцизделінген);
- есірткі және психотроптық заттарды сәйкестендіру;
- тауардың шыққан елін анықтау;
- жылдық өнімнің шығу нормаларын анықтау және оны сәйкестендіру;
- құндылықтың, антиквариаттың, мұражайлық құндылықтың диагностикасы.
Кеден сараптамасының объектілері – олар ақпараттың материалданған
көздері: кеден шекарасынан өткізілетін тауарлар мен заттар, сондай-ақ
олардың зерттеу үшін алынған сынамалары; контрабанда және кеден ережесін
бұзу объектілері (КЕБ); кедендік ресімдеу және бақылау кезінде қолданылатын
әр түрлі ілеспе құжаттар (кедендік, нормативтік-құқықтық, қаржылық және
т.б.)
Сараптаманың көлемі мен заты сараптама тағайындау туралы қаулыларда,
тапсырмаларда, анықтамаларда лауазымдық тұлғамен анықталатын объектілер мен
міндеттер шеңберімен сипатталады. Сарапшы объектілердің сараптамасына
жататын көлемді шектеуге құқылы емес, бірақ кеден органдарының лауазымды
тұлғасы бірыңғай объектінің саны көп болған жағдайда таңдамалы зерттеудің
мақсаттылығы туралы мәселені қарастыруы, яғни, сараптама объектілерінің
сынамалары мен үлгілерін іріктеп алуды жүзеге асыруы тиіс, сөйтіп,
сараптаманың көлемін шектейді.
Субъектілер – кеден сараптамасына қатысы бар адамдар, олар кеден
органдарының сараптама тағайындауға уәкілетті мемлекеттік билік органының,
басқа да құқық қорғау және сот органының жеке тұлғалары, заңды тұлғалары
немесе лауазымды тұлғалары болуы мүмкін; лауазым бойынша мемлекеттік
сарапшылар, сараптамалық коммерциялық кәсіпорын сарапшылары, сараптама
жүргізетін жеке сарапшылар; сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар; кеден
шекарасынан өтетін немесе шекара арқылы тауарларын (көлік құралдарын және
басқа да заттарды) өткізетін адамдар, сондай-ақ осындай тауарларға қатысты
жауапты адамдар және олардың өкілдері (кеден брокерлері, декларанттар,
адвокаттар).
4. Сараптама нәтижелерінің ақаулы көздері
Көп векторлық бағалаудан тұруы мүмкін кейбір бағалау - сараптамалардың
нәтижесі болып табылады. Сараптамалық бағалау соңғы болып саналмайды,
себебі сараптама нәтижесін қолданатын адам мен сарапшының арасында, мысалы,
шешім қабылдайтын адамның немесе судьяның артында соңғы сөз қалады. Сарапшы
әрқашан да шешім қабылдайтын адамға сырттай толықтырушы болып табылады.
Сарапшы қорытындысының дәлелдемелердің басқа көздерінен артықшылығы
болмайды.
Сарапшы қорытындысының кезеңдері:
- сараптаманы тағайындау кезінде заңнаманың талаптарын сақтауды
тексеру;
- зерттелген заттардың нақтылығын және жеткілікті болуын тексеру;
- сараптама әдістемесінің ғылыми негізділігін және осы нақты жағдайда
оны қолданудың заңдылығын бағалау;
- қорытындының толық болуын тексеру;
- сараптама қорытындысы нәтижелерінің қисынды негізділігін анықтау;
- осы іске сараптамалық зерттеу нәтижелерінің қатысын бағалау;
- сарапшы ой-пікірлерінің іс бойынша қолда бар дәлелдемелерге
сәйкестігі;
Осыдан сараптаманың нәтижесі даулы болады, ол қолданыстағы заңнамаға
сәйкес сотпен немесе шешім қабылдайтын тұлғамен тағайындалған басқа
сараптамамен қайта тексерілуі мүмкін.
Заңтануда не бұлттартпайды сол шындық деген жауап бар. Ойлардың,
теориялардың, шындықтың бәсекелестігі кез келген шындық танымал шындықтан,
жасырын шындықтан және бұрмалау шындықтан тұратынын көрсететін нормалардың
бірі болып табылады.
Кейбір объектілерге қатысты (сынама, үлгі, заттай дәлелдеме, құжат,
ақпарат және т.б.) өкілеттікке ие адам оны және сараптамаға ілеспе
құжаттарды көрсете отырып, сараптама объектісінің шынайы құрылымы
(қасиеті), функциялары (тағайындау) және атауы туралы білмеуі мүмкін.
Сонымен қатар, бұл адам қасақана немесе қасақана емес ондағы нақты
ақпаратты бұрмалауы немесе жасыруы мүмкін.
Сараптама нәтижелерінің ақаулы көздері
байқаушының өзі (сарапшы);
зерттелетін объект, процесс немесе қарым-қатынас;
бақылау, өлшеу үшін қолданылатын құрал;
зат алынған немесе зерттеу жүргізілген орта.
Сараптама мекемесіне (сарапшыға) нақты құрастырушыдан тұратын кіру
дабылы келіп түседі, ол белгілі бір ақаумен (жүйелі қате), тұман түрінде
бұрмаланумен, (кейбір ақпарат объект туралы хабарламайды) және елес
түрінде бұрмаланумен, (кейбір ақпарат объектіге сәйкес келмейді)
белгіленеді. Басқа сөзбен айтқанда, сараптама мекемесінің кіруіне пайдалы
дабылдан (Х) басқа табиғи дыбыс түріндегі кедергілер (Хк) және әдейі
ұйымдастырылған немесе абайсыздағы кедергілер (Х-елес, Х2-тұман) келіп
түседі.
Сараптама жұмысы – ол ерекше, шығармашылық, үлкен жауапкершілікке
әкелетін және кәсіби тәуекелдік.
Сараптама мекемесі эталондар және рәсімдер, белгілер, номенклатуралар
жиынтығына ие болуы тиіс, оның көмегі арқылы Х объектісі туралы нақты
ақпарат У тартылады.
Эталондар – уәкілетті және құзыретті органдармен жүргізілетін және
бақыланатын заттар. Процестер, физикалық жолдар немесе ақпарат. Эталондарға
стандартты үлгілерді және салыстыруға арналған үлгілерді жатқызуға болады.
Рәсімдер мен белгілер ретінде сараптама мекемелері ведомствоның нормативтік
базасын және Қазақстан Республика заңнамасымен немесе басқа уәкілетті
органдармен анықталатын басқа нұсқаулықтарды, стандарттарды және ресми
мәртебесі бар анықтамаларды қолданады.
_________________
Кілтті терминдер
Кеден сараптамасы
Кеден сараптамасының субъектілері
Эталондар, нормативтік база
Бақылау сұрақтары
1. Кеден сараптамасы
2. Кеден сараптамасының заты мен объектілері
3. Кеден сараптамасының субъектілері
4. Сараптама міндеттері
5. Сараптама қорытындысының кезеңдері
6. Сараптама мекемесі (эталондар, нормативтік база)
Дәріс №3.
Тақырып №3: Тауарлардың тұтынушылық қасиеттері мен олардың сапа
көрсеткіштері.
1. Тағайындау – тауалар сапасының анықтауыш қасиеттерінің бірі
2. Тауардың сенімділігі: ұзақ мерзімділігі, бас тартпаушылық, жөндеуге
жарамдылығы және сақталуы
3. Тауарлардың эргономикалық және гигиеналық қасиеттері
4. Тауарлардың психологиялық және эстетикалық қасиеттері
Әдебиеттер:
14. Қазақстан Республикасының Кеден кодексі
15. Қазақстан Республикасының Кеден кодексіне түсініктер Қазақстан
Республикасының кедендік бақылау Комитетінің төрағасы Б.М.Сапарбаевтың
жалпы редакциясы бойынша – Астана: Кеден – Custom, 2005ж.
16. Кеден ісінің негізі:Оқулық жалпы ред. В.Г. Драганов: М.: Рессей
Кеден академиясы ГТК РФ – М.: ОАО издательство экономика, 1998ж.
17. Жиряева Е.В. Халықаралық сауда мен кеден ісіндегі экспертиза – СПб.:
Питер, 2003ж.
18. Чечеткина Н.М., Путилина Т.И., Горбунова В.В. Тауар экспертизасы.
Серия Оқулық және оқу құралдары. Ростов нд: Феникс, 2000ж.
19. Красовский П.А., Ковалев А.И., Стрижков С.Г. Тауар және оның
экспертизасы – 2 басылым – М.: Экономика және маркеттинг орталығы,
1999ж.
20. В. А. Сложенцев, А. В. Нестеров Кеден ісіндегі экспертиза: методико-
анықтамалық басыл Новосибирск қ. 1998 ж.
1. Тағайындау – тауалар сапасының анықтауыш қасиеттерінің бірі
Тұтынушылық қасиеттерінің номенклатурасы және олардың сапа
көрсеткіштері – нақты және болжамды қажеттілікті қанағаттандыруға арналған
және өнімді тұтыну (пайдалану) процесінде, сондай-ақ оны құру, бағалау,
сақтау кезінде тікелей пайда болатын қасиеттер мен көрсеткіштер жиынтығы.
Бұл номенклатура тұтыну тауарларының сапалық сипаттамасын анықтайды.
Номенклатура шегінде тұтынушылық қасиеттері және көрсеткіштері өздерінің
ерекшеліктері мен қажеттілікті қанағаттандыруына байланысты топтар және
топшаларға бөлінеді (1-сурет.)
Тағайындау – бұл тауарлардың физиологиялық және әлеуметтік
қажеттілікті, сондай-ақ олардың жүйесіндегі қажеттілікті қанағаттандыру
қабілеттілігі. Тағайындау тауарлардың белгілі бір қасиеттерінің біріне
жатады. Егер тағайындау бойынша тауар тұтынушыны қанағаттандырмаса, онда
қалған қасиеттері ол үшін тартымдылығынан айырылады. Мысалы, киім және аяқ
киім адамның ағзасын сыртқы қолайсыз әсерден жеткілікті түрде сақтай
алмаса, онда олардың сенімділігі, эстетикалылығы, басқа да қасиеттері
тұтынушылар үшін өзінің маңыздылығын жояды.
Қажеттілікті қанағаттандыруға байланысты тағайындалу қасиеттерінің
тобы топшаларға бөлінеді: функционалдық, әлеуметтік, жіктеулік және
тағайындау әмбебаптылығы.
Функционалдық тағайындалуы (функционалдық қасиеттер) тауарлардың
негізгі және көмекші функцияларының орындау қасиетін, сондай-ақ қолдану
әмбебаптығын көрсетеді.
Қасиеттері мен көрсеткіштерінің бұл топшасы көп жағдайда физиологиялық
қажеттілікті (ас өнімдерін, киімді, аяқ киімді) қанағаттандырады немесе
көмекші функцияларды (ыдыс-аяққа, аяқ киімге, киімге күтім жасау құралдары
және т.б.) орындайды. Мәселен, энергетикалық және биологиялық құндылық
барлық тамақ өнімдері үшін; сыртқы қолайсыз жағдайлардан қорғайтын
қасиеттер – киім, аяқ киім тауарлары үшін анықтаушы қасиеттер болып
табылады.
Көрсетілген қасиеттердің әрқайсысы тиісті түрде сипатталуы мүмкін:
энергетикалық құндылық – ккал (Дж), биологиялық құндылық –
аминоқышқылдардың, майлы қышқылдардың, витаминдер мен минералдық заттардың
саны бойынша бағаланады.
Кір жуғыш машиналардың функционалдық қасиеттері жуылған кірдің саны
мен сапасынан көрінеуі мүмкін.
1-сурет. Тауарларды тұтынушылық қасиеттерінің номенклатурасы және
олардың сапа көрсеткіштері
Тауарлардың тұтынушылық қасиеттерінің топтары мен олардың
сапа көрсеткішері
Тағайындалу Сенімділік Эргономикалылық Эстетикалылық
Қауіпсізділік
Функционалдық Ұзақ мерзімділік Гигиеналық Экологиялық
Химиялық
Әлеуметтік Үздіксіздік Антропометрикалық
Механикалық
Жіктеу Жөндеуге жарамдылық Психологиялық
Радиациялық
Әмбебаптық Сақталу Психофизиологиялық
Электрлік
Магниттік
Электромагниттік
Өртке қарсылық
Сонымен қатар функционалдық қасиеттері тек әлеуметтік қажеттілікті
қанағаттандыруға арналған азық-түлік емес тауарлардың көптеген тобы бар,
мысалы, зергерлік бұйымдар, антикварлық заттар, музыкалық тауарлар.
Функционалдық қасиеттерді анықтау кезінде тауардың негізгі
тағайындалуын және қажеттілікті едәуір толық қамтамасыз ететін белгісі
бойынша пайдалану шарттарын белгілеу қажет.
Әлеуметтік тағайындалуы – тауарлардың жеке немесе қоғамдық әлеуметтік
тұтынушылығын қанағаттандыру қабілеттілігі.
Көпшілік тауарлар үшін (атап көрсетілгендерді қоспағанда) осы
топшалардың тұтынушылық қасиеттері функционалдық қасиеттеріне қарағанда
төмен. Мысалы, сәнді киім және аяқ киім үшін әлеуметтік тағайындалудың мәні
бар, бірақ функционалдық қасиеттері маңызырақ болады. Сондай-ақ, мысалы
деликатес ас өнімдері туралы да осыны айтуға болады.
Әлеуметтік тағайындалу көрсеткіштеріне, ішінара тауардың сыртқы түрін,
жеке компоненттерінің (мысалы, бағалы металдардың, тастардың, хош иісті
заттардың) құрамы мен мөлшерін жатқызуға болады. Осы көрсеткіштер көбінесіе
сапамен өлшенуі мүмкін және тұтынушының психофизиологиялық қабылдауымен
байланысты болады. Оларға тауардың имиджі, сыртқы түрі (мысалы, осы
мерзімдегі сәнді түс), кейде хош иісі (иіс сулардың, кремдердің) немесе
дыбысы (аудиотехниканың) жатады.
Әлеуметтік тағайындалудың көрсеткіштері (тауарлардың сәні, стилі,
имиджі) ұзақ мерзім ішінде белгілі бір тұрақтылықпен сипатталатын
функционалдық тағайындалу көрсеткіштерінен елеулі өзгерістерге
тәнділігімен, кейде салыстырмалы түрде аз мерзім ішінде болуымен
ерекшеленеді. Өндірушілердің көбі фирманың имиджінің бөлігі, оның
әлеуметтік белгісі ретінде тұрақты қолдау стратегиясына келуі кездейсоқ
емес.
Жіктеулік тағайындалу – бірқатар қасиеттер мен көрсеткіштердің жіктеу
белгілері ретінде қызмет етуі. Қасиеттер мен көрсеткіштердің көбісі
(химиялық құрам және жеке заттар, функционалдық қасиеттері және т.б.) олар
болып қызмет ете алады. Мәселен, майдың мөлшері құрамында майы бар ас
өнімдері үшін жіктеулік тағайындалу болып табылады, ірімшік майлы және
майсыз, сүттің майлылығы -1,5; 2,5; 3,2; 6,0 – процент болады, балық –
ерекше майлы, майлы, орташа майлы және арық болады.
Автомобильдердің әр түрлі модельдері двигателінің қуаттылығы, отынды
шығындау, жүкті көтеру, функционалдық мәні (жүк, жеңіл машина) және басқа
да белгілері бойынша жіктелуі мүмкін.
Әмбебаптық тағайындалуы – шарттар диапазонын қамтамасыз ету қасиеттері
мен көрсеткіштерінің және нақты тауарды оның тағайындалуы бойынша адам үшін
пайдалы қосыша функцияларын көрсете отырып, пайдалану мүмкіндігінің
қабілеттілігі.
Мәселен, аяқ киімді көшеде, бөлмеде кию мүмкіндігі, оның қарапайым әрі
оңай киілуі, күтім жасалуы, жөнделуі аяқ киімді қолданудың әмбебаптылығы
болып табылады. Ал тоңазытқыш есігін ашпастан салқын сусындарды беру,
тоңазытқыш камераларындағы қысымның электронды көрсеткіші, ауаны тазалау,
оң немесе сол жағынан ашу үшін есіктерді ілу мүмкіндігі және т.б. тұрмыстық
тоңазытқыштар үшін әмбебап көрсеткіштері болып табылады.
Ас өнімдеріндегі майдың мөлшері энергетикалық құндылықты, ал
ауыстырылмайтын май қышқылдары – биологиялық құндылықты белгілейді, яғни,
құрамында майы бар ас өнімдерінің функционалдық тағайындалуын анықтайды.
Салауатты өмір салтын насихаттау калориясы аз дәстүрлі тамақ
өнімдеріне сұранысты қалыптастырды. Нәтижесінде май мөлшерінің көрсеткіші
әлеуметтік тағайындалуды да атқара бастады. Оның жіктеу белгілері ретінде
қолданылу мүмкіндігі жоғарыда көрсетілді.
Әмбебаптық тағайындалудың көрсеткіштері мен қасиеттері тауарлардың
тұтынушылық қасиеттерінің басқа да топтарына жатуы мүмкін. Мысалы, өзін-өзі
сақтауда халықтың әлеуметтік қажеттілігін белгілейтін көптеген көрсеткіштер
қауіпсіздік көрсеткіштері ретінде (тамақ өнімдерінде токсиналық заттардың
болмауы) бола алады.
2. Тауардың сенімділігі: ұзақ мерзімділігі, бас тартпаушылық, жөндеуге
жарамдылығы және сақталуы.
Сенімділік – тауарлардың сақтау жәненемесе тұтыну (пайдалану)
процесінде алдын ала ескертілген мерзім ішінде функционалдық тағайындалуын
сақтау қабілеттілігі.
Тауарлардың сенімділігі оларды сақтау, тұтыну және пайдалану кезінде
болатын процестердің салдарынан үнемі өзгеріп отырады. Бұл қасиет шектелген
болуы мүмкін. Сөз тауардың бастапқы қасиетін сәл өзгертетін белгілі бір
уақыт бөлігімен өлшенетін сенімділіктің шектелген ресурсы туралы болуы
мүмкін.
Сенімділіктің белгілеріне байланысты ұзақ мерзімділік,
бастартпаушылық, жөндеуге жарамдылық және сақталу болып бірнеше топшаларға
бөлінеді.
Ұзақ мерзімділік – тауардың шектелген жай-күйі немесе техникалық
қызмет көрсетуі мен жөндеудің белгіленген уақыты жеткенге дейін жұмысқа
қабілеттілігін сақтай алу қабілеті.
Ұзақ мерзімділік – ұзақ мерзім бойы пайдаланылатын азық-түлік емес
тауарлардың қасиеті. Бұл азақ-түлік тауарларына, сондай-ақ тікелей тұтынуға
арналған азық-түлік емес тауарларға тән қасиет емес, тұтыну барысында олар
ішінара не толықтай қайтарымсыз жойылады (мысалы, парфюмерлік –
косметикалық тауарлар). Ұзақ мерзімділік – функционалдық белгілердің
сақталу көрсеткіші. Ол көбінесе әлеуметтік тағайындалуға қарама-қайшы
болады. Мәселен, елеулі ұзақ мерзімге ие азық-түлік емес тауарлардың көбісі
әлеуметтік тағайындалуын жоя отырып, моральды түрде ескереді. Бұл киімге,
аяқ киімге, бас киімге, кейбір күрделі техникалық тауарларға қатысты.
Ұзақ мерзімділіктің көрсеткіштері бұйымды, ресурсты және басқаларды
пайдалану мерзіміне қызмет етуі мүмкін.
Пайдалану мерзімі – бұл тауарлардың негізгі функцияларын атқару
аралығында тауарларды пайдаланудың ұзақтығы.
Ресурс – нормативтік құжаттарда жазылған тауарларды пайдаланудың шекті
мүмкіндігі, мысалы жұмыстың уақыт саны (сөндіргштерді) қосу және сөндіру
саны.
Үздіксіздік – тауарларды одан әрі пайдаланудың мүмкін еместігін және
қиындылығын тудыратын ақауларсыз тауарлардың функционалдық тағайындалуын
атқарушылық қабілеттілігі.
Үздіксіздік тауарлардың үзіліссіз және үздіксіз пайдаланылатын
мерзімімен, сондай-ақ келісілген кезең ішінде пайда болған ақаулардың
санымен сипатталады. Үздіксіздік сенімділік құралы ретінде техникалық
тауарлар (тұрмыстық техника), жабдықтар, көлік құралдары және т.б. үшін жиі
қолданылады. Үздіксіздік көрсеткіштер ретінде бірінші бас тартуға дейінгі
орташа жұмыс, үздіксіздіктің қарқындылығы, үздіксіз жұмыс істеу мүмкіндігі
қызмет ете алады.
Бұйымның үздіксіз жұмыс істеу мүмкіндігі Р(t) дегеніміз – белгіленген
жұмыс шегінде бас тартудың болмауы. Бұл көрсеткішті анықтау үшін пайдалану
процесінде бұйымның жұмысын қадағалайды және арнайы сынақ жүргізеді. Ол
мынадай формула бойынша есептеледі:
Р(t) =
N – қадағаланатын бұйым заты;
m – жұмыс аяқталғанға дейін сынақтан өтпеген бұйым саны.
Бұйымның үздіксіздік мүмкіндігі оның элементтеріне кіретін үздіксіз
жұмыс істеуіне байланысты болады.
Жөндеуге жарамдылығы – анықталған ақауларды жойғаннан кейін
тауарлардың бастапқы қасиеттерін қайта орнына келтіру қабілеттілігі,
бірінші кезекте, функционалдық тағайындалуы.
Жөндеу жұмыстары пайдалану кезінде немесе ақаулардың пайда болуы
салдарынан жойылған тауарлардың негізгі қасиеттерін қайта орнына келтіру
үшін жүргізіледі. Қосалқы бөлшектер немесе кешендік бұйымдар болған
жағдайда жөндеу жұмыстары жүргізілуі мүмкін.
Жөндеуге жарамдылық көпшілік азық-түлік емес тауарларға, әсіресе,
күрделі техникалық тауарларға тән, сол себептен олар жөндеуге жарамды және
жөндеуге жарамсыз болып бөлінеді.
Жөндеуге жарамды тауарлар ақаулар пайда болғаннан соң да, оларды
жойғаннан кейін де тағайындау бойынша пайдалана беруі мүмкін. Мұндай
тауарларға тұрмыстық техника құралдарын (мысалы, автомобильдер,
теледидарлар, өтектің көптеген маркалары) жатқызуға болады.
Жөндеуге жарамсыз тауарлар белгілі бір конструктивті ерекшеліктеріне
байланысты және қосалқы бөлшектердің болмауынан жөндеуге жатпайды. Мысалы,
электр лампалары, батарейкалар, розеткалардың кейбір түрлері, бір жолғы
әрекет ететін автоқаламдар және т.б. бұндай тауарлардағы үздіксіздік ұзақ
мерзімділікпен сәйкес келеді.
Жөндеуге жарамдылық тауардың пайдаланылуы мерзімін ұзартады.
Сатылатын тауарларды қосалқы бөлшектермен, кешенді бұйымдармен, жөндеу
жұмыстарының бөлігін өз бетінше жүргізу жөніндегі нұсқаулықтармен жабдықтау
тұтынудың артықшылығын көрсету құралы ретінде қарастырылуы мүмкін. Мысалы,
киімге қосымша түймелер, сол матаның қиындысы; тұрмыстық техникаға – жиі
бұзылып қалатын қосымша кешендік бөлшектер қоса берілуі мүмкін. Бұлар
сондай-ақ аз төлем үшін тұрмыстық қызмет көрсететін ұйымдармен жүргізілетін
жөндеу секілді жұмыстар тауарлардың жөндеуге жарамдылығын іске асыруға
әсерін тигізеді.
Тұтынушылар жөндеуге жарамды тауарлардың жоғары тарифпен жөндейтін
қызмет көрсетулерін пайдаланбауы мүмкін. Мысалы, егер тұтынушы арзан бағалы
аяқ киімді, киімді, тұрмыстық техниканы қымбатқа жөндететін болса, онда ол
жаңа тауарды сатып алуды таңдайды.
Тауарды берілген уақытта орнына келтіру мүмкіндігі; орташа уақытта
орнына келтіру (кепілдік берілген және ағымды жөндеу, жедел жөндеу және
үйде жөндеу), сондай-ақ жөндеудің қиындылығы және басқалар жөндеуге
жарамдылықтың көрсеткіштері үшін қызмет етеді.
Сақталуы – тауарлардың бастапқы санды және сапалық сипатын елеусіз
шығындармен белгілі бір мерзім ішінде ұстап тұруы. Егер осындай шығындар
болатын болса, онда олар үнемділікпен өзін-өзі ақтағаны болып саналады.
Сақталуы – барлық тұтынушылық тауарларға тән, себебі сақтау – кез
келген тауар қозғалысының болмай қоймайтын кезеңі. Тауардың сақталуы дайын
өнімді шығарған сәттен басталады және ол істен шыққанға дейін жалғасады.
Сақтау кезеңін шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады: өндірушінің көтерме
және бөлшектеп сату кезінде оларды қоймада сақтауы; тұтынушының үйде
сақтауы.
Тауарлардың сақталуы олардың құрылымымен немесе құрылысымен, химиялық
құрамымен және заттардың қасиеттерімен, сыртқы қолайсыз әсерден сақтаудың
(орама, сақтау үшін арналған жапқыштар) ол сақталу шарттары мен
мерзімдеріне байланысты болады. Бұл қасиетті анықтайтын көп факторлық
сақталуды қамтамасыз ету үшін кәсіби білімдері мен дағдыны талап етеді.
Сақтаудың бірінші кезеңінде тауарды сатушылар, матермалдық жауапты адам
және техникалық қызметтердің мамандары сақтаудың соңғы режимін уақтылы
белгіленуіне және ұсталуына, сақтау мерзімінің сақталуына (бұл тауарларды
аз мөлшердегі шығынмен сақтауға мүмкіндік береді) бақылауды жүзеге асырады.
Тауарларды сақтаудың екінші кезеңінде оларды тұтынуға дейін немесе
қолдану кезінде оларды пайдаланбаса (жұмыс істемейтін күйде болса) тұтынушы
оларды қалай дұрыс және ұзақ сақтауға болатынын білмейді. Сондықтан
тауарлардың сапалық, кейде санды сипаттамаларын сақтау үшін тұтынушыға
маркалаудың немесе пайдалану құжаттарының көмегімен сақтау шарттары мен
мерзімдері туралы ақпарат беру қажет.
Шығындар, тауар (стандарттың) өнімдерінің шығуы, сақтау мерзімдері
тұтыну тауарларының сақталу көрсеткіштері болып табылады. Сақталу көптеген
тауарлардың, әсіресе, тез бүлінетін ас өнімдерінің қауіпсіздігімен тығыз
байланысты, себебі сақтаудың маңызды мақсаты қауіпсіздікті қамтамасыз ету
болып табылады.
3.Тауарлардың эргономикалық және гигиеналық қасиеттері
Эргономикалық қасиеттері – тұтынушының гигиеналық, антропометриялық,
психологиялық және психофизиологиялық сипаттамаларына сәйкес тауарлардың
жанға жайлылықты, қажеттілікті толық қанағаттандыру қабілеттілігі.
Эргономика – еңбек құралдары мен процестерін оңтайландыру немесе
пайдалану не тұтыну мақсатында адамды оның әрекетінің нақты жағдайларында
кешенді зерделейтін ғылым. Алғашқы кезде эргономика бұйымдарды, еңбек
шарттары мен процестерін оңтайландыру үшін еңбек қызметін кешенді
зерделеумен және жобалаумен ғана айналысты. Қазіргі кезде оның қолданылу
аясы кеңейді және ол тауарларды тұтынуды да (пайдалануды) қамтиды.
Эргономикалық қасиеттер тұтынушының белгілі бір сипаттамасына сәйкес
физиологиялық жәненемесе психологиялық қажеттілігін қанағаттандырады. Осы
сипаттамаларға байланысты эргономикалық қасиеттер: гигиеналық,
антропометрикалық, психологиялық және психофизикалық топшаларға бөлінеді.
Гигиеналық қасиеттер – адамның денсаулығы мен жұмысқа қабілеттілігіне
әсер ететін сыртқы жағадайларды көрсететін тауардың қабілеттілігі. Оларға
үй-жайлардың жарықтығы мен шаң болуы, ауа қысымы мен ылғалдылығы, ылғал
тартқыштығы, шу, діріл, адамның денесінің жанасуынан бөлшектердің қызуы
және т.б. жатады. Адам әрекетінің қалыпты жағдайлары көбінесе аяқ киім мен
киімдердің, әсіресе, полимерлік материалдардан жасалғандарының гигиеналық
қасиеттеріне байланысты болады, себебі олар статистикалық электр зарядтарын
жинауға қабілетті және олардың ылғал тартқыштығы, бу өткізгіштігі төмен.
Гигиеналық қасиеттерге бұйымдарды таза ұстау мүмкіндігін де жатқызуға
болады, ол материалдардың табиғилығына, бұйым нысанына және оның беткі
сипатына байланысты болады. Тік және тегіс нысанды, беті айнадай жылтыр
бұйымдар едәуір таза болады.
Антрополиметрикалық қасиеттері – тауарларды тұтыну (пайдалану) кезінде
тұтынушының өлшенетін сипатының едәуір деңгейіне сәйкес жайлы жағдайлар
жасау қабілеттілігі. Олардың азық – түлік емес тауарлардың, әсіресе, киім –
аяқ киімдердің сапасына баға беру кезінде едәуір маңызы бар. Сондықтан
өнімді жобалау және әзірлеу кезінде халықтың антропометрикалық өлшемдері
туралы мәліметтер қолданылады, олардың негізінде киімнің, аяқ киімнің, бас
киімнің мөлшері белгіленеді.
Жер шарының әр түрлі аймақтарындағы адамдардың антропометрикалық
сипаты (бойы, толықтығы, белінің көлемі, ұзындығы, ені және т.б.) бірдей
болмайды. Нәтижесінде әр түрлі елдерде өндірілетін киімнің және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz