Дәннің натуралық салмағы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жангір хан атындағы Батыс-Қазақстан аграрлық-техникалық университеті

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: Бидайдың типтік құрамы.

Орындаған: Серіков. С

Тексеретін: Чинарова Э. Р

ТОП: ТПР-31

ОРАЛ-2021

Мазмұны

I. Кіріспе . . . 3

II. 1. Бидайдың типтік құрамы . . . 4

2. 2. Бидай және оның жалпы сипаттамасы . . . 5

2. 3. Бидайдың морфологиясы және өнімділігі . . . 6

2. 4 Бидай сапасының физикалық белгілері . . . 6

Қорытынды . . . 8

Кіріспе

Бидай - бүкіл әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады және көптеген елдердің экономикасында ерекше орын алады. Бүкіл дәнді дақылдар өнімінің 60% мөлшері бидайдан алынады.

Бидайдың жиырмадан астам түрі бар. Солардың ішінде ең көп тарағамы-жұмсақ бидай. Бұл дақылдын, алуан түрлі сорттары бар және олар жер шарының барлық аймақтарында егіледі. Біздің елімізде бидай ауа райы өте қатал Якут АССР-і жерінде, мүлде қар жатпайтын Закавказ айма- ғында, Қазақстан мен Орта Азияның аса құрғақ алқаптарында және Приморьенің ылғалды аудандарында өсіріледі.

Азық-түлік өнімі ретінде бидайдың көптеген аса бағалы қасиеттері бар. Бидай дәні - аса құнарлы да қуатты азық, оны сақтау да қиын емес, бір жерден екінші жерге тасып жеткізу де оңай және оны өңдеп алуан түрлі өнім алуға болады.

Европадағы елдерде адамға қажетті барлық калорияның 35% бидайдан алынады. Адам организмі үшін қажетті белоктар мен углеводтардың жарымына жуығын, Ві витаминінін 70-80%, РР және Е витамииінің не дәуір белігін, минералдық тұздарды және басқа қажетті заттарды бидай өнімі береді. Бидай наны азық-түлік көзі ғана емес, сонымен қатар ерекше катализатор болып табылады. Осы пайдалану нәтижесінде ас қорыту жақсарады жете басқа қоректер де жақсы сіңеді. Бидай белогының да ерекше бағалы қасиеттері бар, оның амин қышқылдық құрамы үйлесімді ке- леді.

Қазіргі жоғары механикаландырылған және мамандандырылған ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайында бидай түсімін арттыра берудің және мол өнім алудың негізгі факторы - дақыл үшін ылғал, керек және режимінің ең қолайлы жағдайын жасаумен қатар, оның аса бағалы сорттарын өсіріп шығару болып табылады.

Адамға қажетті азық-түлік пен мал азығы және шикізат үшін қажетті өнімдер молшылығын жасауда дәнді дақылдар селекциясының маңызы зор.

Қазіргі заманғы өсімдіктер селскциясының мақсаты - әр түрлі агроэкотипке арналып шығарылған сорттарды сыртқы орта жағдайына мүмкіндігіне көбірек бейімдей түсу, яғни белгілі бір генотип пен сыртқы ортаның абиотикалық және биотикалық факторлары арасындағы үнлесімділікті барынша арттыра түсу болып табылады.

2. 1Бидайдың типтік құрамы

Бидай (лат. Triticum) - астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді дақыл. Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидай, жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек кездеседі.

Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40 центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады.

Бидай біздің заманымызға дейінгі 6000-5000 жылдары Ежелгі Грекияда өсіріле бастаған. Мысыр мен Қытайда біздің заманымыздан 4000 жыл бұрын бидайдан тағамдар жасаған. Адамдар бидайды тек тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар емдік қасиеттері үшін де ерте заманнан бағалаған. Бидайдың дәні байлық пен жақсылықтың нышаны ретінде қабылданған, өйткені ол кезде көбіне қолданылған сұлы мен қара бидайға қарағанда, суыққа және құрғақшылыққа төзімсіз бидайдан жақсы өнім алу қиын болған. Ақ ұн тек үлкен мерекелер кезінде ғана пайдаланылған, онда да оған әркімнің мүмкіндігі келе бермейтін.

Сұрпына қарай бидайдың құрамындағы крахмал мен көмірсулардың мөлшері 50-70%-ға дейін, ақуыздар 10%-дан 20%-ға дейін жетеді. Сондай-ақ, өсімдік майлары, дәрумендер (В1, В2, В6, С, Е, РР), минералдар (калий, кальций, магний, фосфор т. б), өзектер, пектинді заттар, сонымен қатар белсенді ферменттер бар.

Зерттеу жұмыстары барысында суда өнген бидайдың құндылығы бірнеше есе көбейетіні анықталған. Мәселен, өнген бидайда В2 дәрумені 10 есе көп болған. Осындай керемет қасиеттерінің арқасында өнген бидайды жеу адам ағзасы үшін аса пайдалы. Бидайдың дәніне қарағанда, қабығы мен ұрығында Е дәрумені, антиоксиданттар, В тобындағы дәрумендер өте көп болады.

2. 2. Бидай және оның жалпы сипаттамасы

Дүние жүзіндегі азық-түліктік дақылдар ішінде бидай жетекші орын алады. Астық шаруашылығын және оның басты дақылы - бидай өсіруді үздіксіз дамыту процесі жүргізіліп келеді.

КПСС XXVI съезінің шешімдері мен КПСС Орталық Комитетіиің май (1982), декабрь (1883), апрель (1984) Пленумдарында атап көрсетілгеніндей, астық өндіруді арттыру ауыл шаруашылығының түйінді проблемасы болып келді және болып қала бермек.

Алынатын астық мөлшерінде бидайдың ара салмағы 60 процентке жетеді.

Triticum туысының қазіргі систематикасы 27 түрді қамтиды (1-таблица), (В. Ф-Дорофеев, 1980) .

Адамзаттың басым бөлігі жұмсақ бидай нанын пайдаланады. Егіс көлемі жөнінен одан кейінгі орынды қатты бидай алады. Бұл екі түр де полиплоидтық түрге жатады.

Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер полиплоидтық бидайдың аллополиплоидтық бидайдан шыққанын анықтады. Сондай-ак оның қалыптасуына азықтық дән беретін бидайдың кемінде бес диплоидтық түрі қатыс-кандығы белгілі болды. Тгііісшп туысы Тг. Ьоеіісит жә-не Тг. игагіи жабайы диплоидты бидайларына тән екі геномға ғана ие болғандықтан, қалған үш геномды олар Ае^ііорз туысынан қабылдаған.

Бүкіл адамзаттың, солардың ішінде біздің еліміз халқыыың негізгі тағахмы үшін жүмсақ бидай паіідала-нылатындықтан, ендігі жерде осынау бірегей түр жа-йын сөз етпекпіз.

Жұмсақ бидайға жататын түрлердің масағы тығыз емес, масақшалары сиректеу (Д=10-22, сирек жағдай-да 23-38), ұзындығы 5-17 см; масағыныд үзымдығы енінен 4-5 есе артық; масақтағы масақшалар бір-бірі-нен алшақ, жоғары қарай қиғаш орналасқан, дәндері-нің үзындығы 5-9 мм, үзынша сопақшадан жұмыртқа

тәрізді пішінге дейін өзгеріп отырады: үзындығы әдстте дәнінің енінен 2 ссе артық, кепде сиімен шамалас, яғни домалак болып келеді.

Бидай өскіндері қошқыл қара, жасыл, көкшіл кеме-^се сарғыштау-жасыл, ашық жасыл түсті болады. Жапы-рақ тақталарының ұзыыдығы 8-35 см, кенде онан да үзын, ені 0, 7-2, 5 см, жылтыр (тегіс), бүртікті (беті кедір-бұдыр) немесе қысқа түктер басқан (қолға жұмсақ бол. ып тиеді) . Жапырақ қынаптары жалацаш немесе түкті. Олардың жапырақ тақталарына өтер же-рінде тілше мен қүлақшалар бар. Қүлақшалардан кеіі-де жапырақ тақтасыпың жиегіне ететін үзын түкшелері» болады немесе болмайды. Тілшесіз (жарғақты ескін-сіз) түрлері де болады. Сабағының биіктігі 30-200 см. Сабағыныц іші бүкіл үзына бойына қуыс болады. Саба-нының буыны жалацаш немесе үйкелуден түсіп қалатын қысқа түктсрмен көмкерілген.

2. 3. Бидайдың морфологиясы және өнімділігі

Бидайдың морфологиялық белгілері систематиктер үшін түрлерді және әр түрдің ішіндегі түршелерді Тигдійнт туысының шегінде теңестіру құралы болып қызмет атқарады. Сонымен қатар кейбір морфологиялық белгілер селекционерлер үшін сұрыптау объектілері, ге-нетиктер үшін тұқым қуалау белгілерін бақылау мате-рмалы болып табылады және ең ақырында, олар имму-нологтар үшін де қажет болып саналады.

Алайда түсімділік, технологиялық сапалар секілді аса маңызды белгілер зор шаруашылық маңызға ие бо-ла отырып, теңестіру мақсатына жарамайды, өйткені сыртқы орта жағдайлары оларға едәуір дәрежеде әсер етеді және сонымен қатар оларды оңай да тез әрі дәл-ме-дәл өлшеу мүмкін емес.

Тамыры. Бидай өсімдігіиің тамыры екі түрлі болады. Түқым өніп шыққанда жас өсімдікте урық тамырлары түзіледі. Қосымша -іамырлар немесе буын тамырлары эдетте бесеу, колеоптильдік тамырлар біреу-екеу бола-ды, буын тамырларының саны ауа райына, топырақ жағдайларына қарай өте өзгеріп отырады. Үрық тамыр-лары әрқашан да жіңішке, дріаметрлері бірдей, бүйір тармақтары бар және олар бүкіл вегетациялық кезең боііы қызмет атқарады.

Ұрық тамырының негізі дәнде астық тұқымдастар сүттеніп пісуінің бастапқы кезеңінде, бірінші жұбы -сүттеніп пісудің басы мен орта кезеңінде, екінші жұбы - сүттеніп пісудің соңы мен балауызданып пісу-

дің бастапқы кезеңінде түзіледі. Балауызданып пісудің ортасы мен соцымда колеоптильдік тамырдың меристералық ошақтары оқшауланады. Буын тамырлары негізгі өркенде жаздық бидайдың 1-4-жапырақтары, күздік бидайдың 1-8-жапырақтары бекінетін жерден жоғарырақта түзіледі. Тамыр жүйесі жалпы алғанда жаздық бидайда түқым көктеп шыққаннан кейін 30-40 күн өткен соң, күздік бидайда 50-60 күн өткен соң толық қалыптасады.

2. 4 Бидай сапасының физикалық белгілері

Дәннің натуралық салмағы. Бидайдың натуралық салмағы - сапаның неғүрлым кең таралған және қара-папым белгісі. Ол көпшілік елдерде килоғраммен алын-ған бір гектолитр дәннің салмағын білдіреді.

Дәннің натуралық салмағы әсер ететін негізгі фак-торларды Глиннат псн Бушук (1959) анықтаған. Олар үлгі ретінде алынған дәннің өлшемі натуралық салмаққа әсер етпейді деуге болады немесе мүлде әсер етпепді, ал екінші жағынан алғанда дәниің формасы және оның өлшемінің бір тектілігі натуралық салмаққа әсер етеді, өйткені дәл осы екі фактор дәннің тиісті ыдыста орна-ласу сипатын анықтайды деп көрсетті.

Натуралық салмақка айтарлықтай әсер ететін келесі маңызды фактор - бұл дәныің тығыздығы. Дәннін тығыздығы дәннің биологиялық қурылысы мен мөлшерін (2) қоса химиялық қүрамына байланысты.

Дәннің натуралық салмағы - астықтың барлық классификациясындағы өте маңызды фактор. Бұл көр-сеткіштің маңызы ең алдымен мынада: ол астықтан алыматын үн мөлшерінің көрсеткіші болып табылады.

Зерттеушілер іИенгельс пен Сендорсон (1975) бидай-дың натуралық салмағы мен одан алынатын ұн арасын-дағы корреляция коэффициептін аыықтады, ол кәрсет-кіш 9 жыл ішінде орта есеппен +0, 762 болды.

Ши (1960) бидайдың әр түрлі 287 сортын зерттей ке-лс, ләл осындай нәтиже алған (ч = 0, 744) .

Дәннің массасы. 1000 дәннің салмағы негізінен алған-да дәннің көлемі меы оның тығыздығына байланысты. Бул белгі дәннің сапасын сипаттайтын базалық белғі емес, бірақ түқымның ерекше ірі немесе керісінше үсақ топтары халықаралық рынокта әдетте бағаланбайды.

АҚШ-та қатты дәнді қызыл реңді күздік бидап және к. атты дәыді қызыл реңді жаздық бидай 1000 дәнінщ массасы 20-36 грамға дейінгі аралықта ауытқиды да, орта есеппен 28 грамға тең болады. Қызыл дәнді және ақ дәнді күздік бидап мен қатты бидайдың салмағы орта есеппен 35 г бола отырып, 30-40 г аралығында ауыт-қиды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.