БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Шығармашылық туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Музыка сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2. ИМПРОВИЗАЦИЯ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚТЫҢ БАСПАЛДАҒЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.1. Импровизацияның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Импровизация - мұғалім мен оқушының ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда импровизацияны қолдану әдістері мен формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 50
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі заманғы педагогика ғылымындағы өзекті мәселелерінің бірі - шығармашылық қабілеті жоғары, дүниетанымы кең, рухани бай жеке тұлға даярлау. Ұлттың баға жетпес қазынасы жан-жақты дамыған азамат болып есептеледі.
Әрбір оқушының жеке дара мінез-құлық ерекшеліктерін ескере отырып, оны шығармашылыққа бейімдеу - мектептегі білім беру жүйесімен тікелей байланысты. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасынан бастап-ақ: Бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, оның жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталған [1] - деп атап көрсетіліп келеді.
Жалпы білім беретін мекемеде оқушылар тек ғылымға, білімге ғана игеріліп қоймай, сонымен қатар шығармашылық тұлғасын жетілдіруге әрбір пән бағытталады. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуда әрбір пәннің, әрбір әдістеме мен тәсілдің өзіндік әсері бар. Соның ішінде қоғам мұратына сай жан-жақты жарасымды дамыған тұлға тәрбиелеуде, әсіресе, музыка сабағының үлкен маңызы бар. Музыка сабағы оқушының дүниетанымын, соның негізінде мәдениетін қалыптастыру құралы. Оның мәнісі мынада: музыка өнері әрбір адамның адамгершілік тұрғыда тәрбиелеуіне, әсемдік әлеміне үйірсек болып қана қоймай, оны қорғауға және рухани деңгейін көтеруге табиғи жағдай жасайды. Ал сол аталған музыка сабағының құрамдас бөлігі ретінде импровизация арқылы дамыту ерекше рөл атқарады. Себебі, импровизация деген түсініктің өзі кенеттен, тұтқиылдан деген мағыналармен астасып жатыр. Яғни, көркем туындыны орындау барысында орындаушының аяқ астынан туындыға өз жанынан жаңалық қосып, оны орындауын әрі қарай жалғастырып әкетуі. Бұл терминді байырғы қазақ ұғымындағы суырып салмалық қасиетімен ұштастырсақ болады. Кез келген жағдайда осы қасиетімен дараланып алға шығатын оқушының шығармашылық белсенділігі қалайша дамымаған деп айта аламыз? Қазіргі жағдайда мектеп тәжірибесінде кіші жастағы, яғни бастауыш сынып оқушыларына музыка өнерінің сипатына дұрыс мән берілмей отыр десек те болады. Мұғалімдер көбінесе оқушылардың техникалық, тар кәсіби дағдыларын дамытуды көздейді.
Ал қазіргі қоғамда тар ұғымдағы әрекеттер емес, оқушының да, оқытушының да жоғарыда айтқан, суырып салмалық қасиеті ерекше назар аударарлық болып тұр.
Дипломдық жұмыстың мaқсaты мен міндеті. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін импровизация арқылы дамытып, оның ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау, әрі тұтас педагогикалық процеске енгізу - жұмыстың басты мақсатына алынды. Осыған сәйкес төмендегі көрсетілген негізгі міндеттер алға қойылды:
1. Бастауыш сынып оқушыларына психологиялық сипаттама беру.
2. Шығармашылық ұғымының мәнін талдау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудағы мұғалімнің рөлін негіздеу.
4. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудағы импровизацияның алатын орнын айқындау.
5. Тақырыпқа сәйкес әдістемелік ұсыныстар, оның тиімділігін тәжірибелік-экспериментте дәлелдеп, ғылыми-әдістемелік нұсқаулар беру.
Тaқырыптың зерттелу деңгейі. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекеті, белсенділігін дамыту туралы зерттеулер жүргізілгенімен, нақты импровизация арқылы дамыту туралы деректер аз. Орыс ғалымдары мен зерттеушілерінің жеке-дара ғылыми мақалалары мен жобалары жарық көрген, бірақ үлкен көлемдегі еңбектер жоқ.
Дипломдық жұмыстың жaңaлығы.
oo Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың тұжырымдамасы жасалды.
oo Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудағы мұғалімнің рөлі негізделді.
oo Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудағы импровизацияның алатын орны айқындалды.
oo Тақырыпқа сәйкес ғылыми-әдістемелік нұсқаулар мен ұсыныстар жасалды.
Дипломдық жұмыстың деректік көздері. Зерттеу жұмысымның тақырыбына сәйкес Жұмабаев М., Выготский Л.С., Құлманова Ш.Б, Харькин В.Н., Ружин Б.М, Ригина Г., Берикханова Л.Ю., Асафьев Б. сынды ғалымдардың еңбектері негізгі материал ретінде алынды.
Дипломдық жұмыстың әдісі.
oo теориялық (ғылыми-теориялық әдебиеттерді талдау, жинақтау, қорытындылау, салыстыру, нақтылау, нәтижелерді жобалау);
oo эмпирикалық (сауалнама жүргізу, әңгімелесу, бақылау);
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі негізгі бөлімнен және қорытындыдaн тұрaды. Жұмыстың соңындa пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІ
1.1. Шығармашылық туралы түсінік
Шығармашылық дегеніміз - жаңа әлеуметтік маңызы бар материалдық және рухани құндылықтарды қалыптастыру процесі. Шығармашылықтың басты құпиясы - түсіну, ашылу [2; 14]. Яғни, адамның, жеке тұлғаның өзін-өзі тануына ұмтылысы. Өзін-өзі танып, дамуға ұмтылған жерде шығармашылық бар.
Шығармашылықты тек қана талантты, не танымал адамдарға ғана тиелісі нәрсе деп қарастырамыз. Бұл қате түсінік. Себебі шығармашылық адам қиялынан туындап, жаңа дүниені жасауға қабілетті болған адамның бәрінде бар. Әлемдік психологияда әйгілі Л.С.Выготскийдің [3, 49] сөзімен айтсақ, шығармашылық айналамыздағы әдеттегі заттардың шеңберінен шығып, кішкене болса да жаңалығы бар адамның процесінен, әрекетінен туындайды. Осы мәселені зерттеген психологтардың бірі Я.С.Пономарев шығармашылықты даму ұғымымен қатар қояды. Себебі жаңалық адамның ойлауын жаңа, саналы деңгейге көтереді деп есептейді. Ал В.С.Ротенбергтің көзқарасындағы шығармашылық ізденістік белсенділіктің түрі болып табылады. Ізденістік белсенділік деп тұрғаны - субъекті өзін не ситуацияны өзгертуге бағытталған белсенділігі. Шығармашылықты мәдени белсенділік, өзін-өзі жетілдіру мен дамытуы, адамның әлеуметтік іс-әрекеті арқылы жүзеге асуы деп анықтайтын ғалымдар да бар. Зерттеушілердің енді бірі шығармашылықты бір жағынан қоғам дамуының бір түрі және оның әлеуметтік ортасы ретінде, ал екінші жағынан адамның әрекеті, жаңа рухани және материалдық құндылықтарды тудыруы ретінде қарастырады.
Педагогикалық әдебиеттерде шығармашылық - адамның өзіндік белсенді іс-әрекетінің жоғарғы формасы ретінде түсіндіріледі. Ол өзінің әлеуметтік маңыздылығы мен жаңашылдығы арқылы бағаланады. Қарапайым ғана мысал, қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктеріне айналған телефоннан бастап, компьютер, интернет, лазер сәулелері арқылы емдеу секілді толып жатқан жетістіктерге көптеген ізденуші адамның шығармашылық іс-әрекеттері арқылы қол жеткіздік. Сондықтан шығармашылық процесстің қарапайым білімдер жүйесінен ерекшелуімен, жаңаша көзқарас қалыптастыруымен, кез келген мәселені шешудегі тиімділігімен құнды болып табылады. Осы әрекетті үдеріске енгізген тұлға әрқашан еркін, өзін-өзі жан-жақты дамытуға дайын, бәсекелестікке қабілетті, құзіреттілігі жоғары адам болады. Шығармашылықпен айналысқан адамның тек ақыл-ойы ғана емес, оның бір істі аяғына дейін жеткізе алуы, табандылығы, болжам жасай отырып, өз күшіне сенімділігі сияқты қасиеттерінің маңыздылығы артып, жетіле түседі. Жоғарыда айтылғандай, шығармашылық адамның тұлғалық қасиетіне жататындықтан, оны әрбір адам жастайынан дамытқаны жөн.
Педагогика ғылымында шығармашылықты жан-жақты түсіндіреді. Мысалы, педагогикалық түсіндірме сөздігінде шығармашылыққа бірнеше анықтама таба аласыз. Шығармашылық - бұрын-соңды болмаған, сапалы, жаңа қызмет түрі. Ол өзінің бірегейлігімен, қайталанбайтындығымен, шынайылығымен сипатталады [4;67]. Келесі анықтамада, шығармашылықтың нәтижесі емес, ондағы процеске, шығармашылықтың белсенділігіне көп көңіл бөледі. Шығармашылық - білу мен таңқалдыруға бағытталған қабілет, стандартты емес жағдайларда шешімін таба алу, жаңаны ашуға назар аудару деп анықтама береді [4;67].
Шығармашылық - бұл жаңа әрі түпнұсқа өнімнің адам санасына бағытталған күрделі психологиялық процесі. Шығармашылық әлеуметтік мәні, өзіндік ерекшелігі, жаңашылдығымен бағаланады. Шығармашылықта алдын-ала білім жинаудың қажеті жоқ. Адам санасымен пайда болған кез-келген маңызды ғылыми жаңалық - бұл ойлаудың нәтижесі.
Белгілі философ Ә.Нысанбаев адамның шығармашылық мүмкіндігін оятудың маңызының зор екенін көрсете келіп, негіщі үш түріне тоқталған. Біріншіден, еңбек шығармашылығы өндірістегі жекелеген қызмет түрлерін ғана емес, өндірістің барлық салаларын түгел қамтиды. Міндет әрбір жұмыс орнындағы адам шығармашылықпен еңбек етуге мүдделі болып, оған жауапкершілікпен қарауы керек. Екіншіден, жұмысқа барлық уақытта да еңбекке қанағаттану сезіміне байланысты қарау. Өзінің мамандығына көңілі толған адамның еңбегі де сапалы болады. Үшіншіден, шығармашылықпен еңбек етудің басты көрсеткіштері өнертапқыштық болып саналады. Шын мәнінде, өзіне сеніп тапсырылған техниканың еңбек операцияларын, өндіріс технологиясын ұдайы жетілдіріп отыру ісіне барынша ат салыспау мүмкін емес.
В.И.Андреевтің [5;427] пікірінше, шығармашылық - бұл адам қызметінің бір түрі. Ол қызмет қарама-қайшылықты, яғни объективті (әлеуметтік, материалдық) және субъективті тұлғалық жағдайлардағы (білім, білік, шығармашылық қабілеттер) шығармашылық мәселені шешуге бағытталған адам қызметі. Оның нәтижесі, әрине, жаңалық болып табылады. Ал ол өзіндік жеке әлеуметтік маңыздылығымен, прогрессивтілігімен сипатталады, анықталады.
Берілген анықтамалар мен зерттеулерге қарап, біз шығармашылықты мынадай белгілермен сипаттаймыз:
:: шығармашылық - жеке тұлғаның интегративті сапасы;
:: шығармашылық шындықты білуге және қайта құруға қатысты іс-әрекетте көрініс табады;
:: шығармашылық өзіндік өнімі болады;
:: шығармашылық қабілетті адамның бәріне тән.
Шығармашылыққа қатысты осы аталған тізбектің соңғысы толығырақ қарастыруды және талдауды қажет етеді. Сонымен, қабілет дегеніміз не?
Қабілет термині ұзақ әрі кең қолданылуына қарамастан, психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде екі жақты анықталып, сипатталады. Жалпылама алғанда, қабілет - бұл білім не дағдылармен шектелмейді, бірақ оларды тез игеруді, бір жүйеде шоғырландыруды және тәжірибеде тиімді қолдануды қамтамасыз етеді. Ал екінші қырынан қабілет дегеніміз - бір адамды екінші адамнан ажырататын жеке психологиялық ерекшелік болып табылады.
Шығармашылық қабілеттің бірі әрі бірегейі - музыкалық қабілет. Музыкалық қабілет кез-келген музыкалық әрекеттің болуы үшін қажет. Б.М. Тепловтың [6;35] пікірінше, музыка пәні мұғалімі үшін мектеп оқушыларының ең басты музыкалық қабілеттері: жақсы сезім, музыкалық-есту мүшелерімен еркін жұмыс істеуі, ритмикалық қабілет және тұтас сезімді сезіне алу керектігін айтады.
Мектептегі музыка пәні бағдарламасы мұғалімдерге алдына келген оқушыларды рухани мәдениеттің бір бөлігі болып табылатын музыкалық мәдениетке тәрбиелеуді мақсат етеді. Музыка - өнер. Өнер бар жерде шығармашылық бар. Бұл кездейсоқ не жәй ғана айтыла салған көзқарас емес.
Шығармашылық қабілеттер дегеніміз - жеке адамға нақты позитивті іс-әрекет процесінде, біріншіден, оның білімі, дағдылары мен жаңа, шешілмеген мәселені шешу қажеттілігі арасындағы қайшылықты жеңуге мүмкіндік беретін жеке қасиеттер жиынтығы. Екіншіден, адамның жеке басының дамуына, оның зиялылығына, мәдениетіне қолайлы нәрсе жасау [7; 53]. Осы тұста шығармашылық іс-әрекет деп жеке тұлғаның шығармашылығында нәтиже туғызуға бағытталған әрекетті айтамыз.
Зерттеушілердің сөзіне сүйенсек, шығармашылықтың нәтижелі болуында адамның сезімі де өте зор әсер етеді. Себебі, бір мәселені зерттеу барысында шабыттың сілкінісі арқылы шығармашылықтың шыңына жетуге болады. Орыс ғалымы В.И.Павлов: Ғылымға адамның бүкіл өмірі сарп етілуі керек екенін ұмытпаңыздар. Ғылым үшін екі есе өмір сүрсек те аздық етеді. Іс жүзінде, ізденіс үстінде ынтық сезімдеріңіз суымасын [8] - дейді. Яғни, зерттеушілік әрекетте мақсатқа жетелейтін күш - қиялға толы құлшыныстар екен. Эмоциялық және еріктік сфералар шығармашылықпен тікелей байланысты. Сезім - шығармашылық белсенділіктің қайнар көзі. Соған сәйкес, адамға физикалық күш салу оңай, ал ақыл-ойы жағынан өзін барынша күштеу қиынға соғады. Қарапайым мысал, біз өзімізді жұмысқа мәжбүр ете аламыз, ал үнемі шығармашылыққа жұмыс істеуге мәжбүр ете алмаймыз. Қиялымыз жұмыс істеу үшін өте көп күш жұмсау қажет. Шығармашыл адам ақыл-ой бойынша күшпен жұмыс істейді. Қандай да бір нәрсеге шығармашылық белсенділіктің жоғарылауы шығармашылықтың негізі болып саналады. Шығармашылық белсенділікті арттыру құралына қиялды белсендіру тактикасы жатады.
Шығармашылық әрекетті, процесті жалпылама ала отырып, оның сатыларын атап өткен жөн. Алдымен, бірінші саты - шығармашылық актіде жүзеге асыратын идеялардың пайда болуы. Екінші саты - сол мәселеге тікелей қатысты білімдердің шоғырлануы, жеткіліксіз болған мәліметтерді табу. Үшінші саты - материалдармен саналы және бейсаналы тұрғыда жұмыс істеу, біріктіріп, ретке келтіру, басқа да жолдарын қарастыру. Төртінші саты - толықтырулар енгізу, тексеру.
Бүгінде шығармашылық психология, философия, өнертану, педагогика және тағы да басқа көптеген ғылымдардың зерттеу нысаны болып табылады. Осыған сәйкес, шығармашылықтың көркем шығармашылық, ғылыми шығармашылық, өндірістік-техникалық шығармашылық сында көптеген түрлерін топтастырсақ болады. Ал бұл түрлердің өзара айырмашылықтарын былайша түсіндіріп көрейік. Мәселен, суретшінің шығармасы - оның салған керемет суреті болса, композиторда оның шығарған әсем әуені, ақында - өлеңі. Ал педагогикалық шығармашылықтың туындысы - үздіксіз дамып, өзгеру үстінде болатын шәкіртінің тұлғасы.
Шығармашылық іс-әрекетін дамыту арқылы оқушы бойынан мынадай қасиеттерді қалыптастыруға болады:
oo Бір-біріне достық, жолдастық қарым-қатынасы артады;
oo Біріне-бірі қол ұшын беру, көмектесу;
oo Өз білімін жолдастарының білімімен саралап, бағалай біледі;
oo Жаңа тақырыпты түсіну барысында өздігінен жаңа әдебиеттермен жұмыс жасай алады;
oo Өз бетінше жұмыс істеуі арқылы, оның мінез-құлқы реттеліп, тиянақтылықты, жауапкершілікті сезінеді.
Бүгінгі таңда əрбір пəннің оқытылуы баланы жан-жақты дамытуды көздейді. Оған қоса бала бойындағы шығармашылық қабілетін дамытып, оның дербестігіне, белсенділігіне дұрыс бағыт беру ескерілуде.
Білім берудегі мақсат - оқушыға тек белгілі бір білімді жеткізу ғана емес, оған қоса оның рухани, адамгершілік тұрғыдағы мəнін дамыту.
Бүгінгі таңда балалардың өмірден өз орнын табуы үшін, бойындағы табиғи дарыны мен қабілетін аша түсуіне де көмектесудің қажеттілігі арта түсуде.
Өзін-өзі тану арқылы баланы жолдастары арасында өзін сыйлата біледі. Үнемі өзін-өзі жетілдіріп, басқадан үлгі алып, өз бетінше бір шешім шығара алуына, əр іске жауапкершілікпен қарауға тəрбиелейді.
Бірақ бұл жолда мұғалімге де жоғарыда айтқан үлкен шығармашылық пен ізденіс керек. Онсыз ұстаз бала жүрегіне жол таба алмайды.
ХІХ ғасыр - нағыз қайнаған бәсекенің ғасыры. Енжарлық, керітартпалық атаулы оқушы бойынан табылмауы тиіс. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында да көзделген шығармашылық қабілеті дамыған, жан-жақты тұлғаны даярлауда оқушыны шығармашылыққа деген құлшынысын арттырып, баурап кететін білім болуы қажет. Ал ол білімді оқушы бойына дарытатын ұстазға да көп жүк түсетінін белгілі.
Шығармашылық - ойлау қабілетінің ең жоғары қасиеті болып саналады.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келмейді, бәріне бірдей ондай қасиет берілмейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері негізінде қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда ғана кез келген баланы шығармашылыққа бейімдеуге болатыны көп айтылып жүр. Шығармашылыққа деген ынта баланың өз даралығын, қабілеттерін іске асыруға жол ашады.
Бастауыш сынып оқушылары жалпы алғыр, шапшаң, сезімтал, ештеңені жасырмай, нені болса да ашық, еркін айтады. Олар мұғалімнің жетегіне тез ілескіш, үлкендердің ой-пікіріне қатты сүйенеді. Сондықтан баланың шығармашылығын дамытуда ұстаз көп еңбек сіңіруі керек. Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында болуы мүмкін. Мұғалімнің міндеті - оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету.
1.2. Музыка сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігі
Шығармашылық - адамның бүкіл өмірінің негізі. Өнер, әсіресе, музыка жас ұрпақтың шығармашылық дамуының үлкен мүмкіндіктерін туғызады.
Музыка оның көңіл-күйіне, мінез-құлқына, талғамына, санасы мен ойлауына қатты әсер етеді. Музыка - ой-сана, сезімдердің, толғаныстардың шамшырағы. Адамның қуанышы, қайғысы, шаттығы мен уайымы - бәрі-бәрі музыканың мазмұнынан табылады. Сондықтан адамның музыкасыз өмір сүріп, өсуі, жетілуі мүмкін емес. Баланың шыр етіп дүниеге келген сәтінен-ақ құлағына анасының әлдиінің үні жетеді емес пе?! Ғалымдар мен ойшылдардың, музыканттардың назарын көптен аударып келген дүние - музыканың адамның ішкі жан дүниесіне әсер етуі, оның адамгершілік бейнесін қалыптастыруы.
Музыка - ең алдымен, өнер сабағы. Музыка - бұл кішкентай адамның эмоционалды түрде қабылдайтын әлемдегі алғашқы құбылысы. Бастауыш сынып жасындағы оқушы алғашқы сабақтардан бастап-ақ музыканы өзіне ұнайтын және ұнамайтын деп екіге бөле бастайды. Мағжан Жұмабаевтың Педагогика еңбегінде: Баланы өнермен терең таныстыру керек. Бала неше түрлі сұлу әуендерді естісін, неше түрлі сұлу түрлерді, түстерді көрсін, сұлу сөздер, сұлу өлеңдер жаттасын. Түрлі музыка құралдарының үндерін тыңдасын, сурет салып үйренсін. Ән салып, музыка құралдарын ойнап үйренсін [9;84] - деген еді. Музыкамен танысу баланы қызықты, қуанышты оқиғалар әлеміне жетелейді. Оның жасына қарай өмірдің эстетикалық дамуына жол ашады.
Шығармашылық адам дамуының алғашқы кезеңдерінде-ақ көріне бастайды. Дәл солай музыкалық қабілеттер, шығармашылық қабілеттердің бір түрі ретінде балаларда даму сатысының әртүрлі кезеңінде көрінеді.
Жасқа байланысты ерекшеліктер - бұл адамның даму кезеңдерінің өзгеруі кезінде табиғи түрде өзгеретін жеке адамның, оның психикасының ерекше қасиеттері ... Жасқа қатысты ерекшеліктер жеке тұлғаның танымы, эмоциосы, қабылдауы және басқа да сипаттамаларын қоса алғанда, әртүрлі қасиеттерінің белгілі бір жиынтығын құрайды. Жас ерекшеліктеріне қатысты өзгеретін әр түрлі жеке сипаттамаларға қарағанда, салыстырмалы түрдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларда адам психикасында пайда болатын өзгерістерді көрсетеді. Жас ерекшеліктері абсолютті және өзгермейтін сипатқа ие емес, оларға мәдени, тарихи, этникалық және әлеуметтік-экономикалық факторлар әсер етеді. Әсіресе, оқыту мен тәрбиелеу процесінде жас ерекшеліктерін ескеру маңызды [4; 61].
Мектеп өмірінің бастапқы кезеңі 6-7 жас пен 10-11 жас аралығында, яғни 1-4 сыныптар. Бастауыш мектеп жасында балалардың айтарлықтай даму резервтері болады. Бұл кезеңде баланың әлеуметтік статусы өзгереді, яғни оқушыға айналады. Бұл жаста оқу әрекетін меңгереді, рефлексия туындайды, өзін-өзі бақылауы ерекшеленеді, психикалық функциялары өзгеріске ұшырайды. Баланың мектеп жасына дейінгі негізгі әрекеті ойынға құрылған болса, ал бастауышқа қадам басқан соң оқу іс-әрекеті шешуші рөл атқарады. Ол осыған дейінгі ойын әрекетін оқу әрекетімен алып жүруге тиісті болады. Ойнап отырып жазады, оқиды, есеп шығарады, сурет салады. Осыған байланысты да бала психикасының дамуы өзгеріске ұшырайды. Оған қоса, жаңа орта, жаңа достары мен мұғалімімен қатынасқа түсуде де көмек қажет болады. Бастауыш мектептегі оқушының сабақтағы белсенділігі әр сабақта әртүрлі болатыны да сондықтан.
Мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалардағы ең күшті қажеттілік - қозғалыс. Бала бір сабақ бойы тып-тыныш отыра алмайды. Үзіліс кезінде бұл қажеттілік айқын көрінеді де. Сондықтан оқу ісін ұйымдастыру барысында бала қажеттілігін өтейтіндей, яғни қозғалысқа құрылған тапсырмаларды да ұсынған абзал.
Кіші мектеп жасында баланың шығармашыл іс-әрекетке деген ықыласының психологиялық негізі қаланады. Шығармашылық ойлауы дамып, әуесқойлығы артады, құбылыстарды бақылай отырып, оны талдайды, салыстырады, шешім қабылдайды, соның нәтижесінде белсенділік пайда болады. Осы сөзімізге дәлел ретінде бір мысал келтірейік. Бірінші сыныптың оқушысы көз алдында тұрған заттың, не іс-әрекеттің, оқиғаның тек сыртқы жағын ғана көреді. Ол өзіне берілген тапсырманы үлкен ниетпен орындауға тырысуы мүмкін. Бірақ оның қызығушылығы іс-әрекет, оқиғаның ішіне бойлауда емес, тек сыртында. Оқу процесінің алғашқы күнінен-ақ оқушыда мұғалім берген тапсырманы орындау, сабаққа қатысу, сабақтан қалмау, жақсы баға алу деген сияқты өте көп мақсаттар болады. Яғни, оқушы психкасының дамуында мұғалімнің орны ерекше.
Балалардың шығармашылығының айрықша белгісі ретінде оның өзі үшін жаңалығын айтсақ болады. Бала бұрыннан қолданып жүрген шешімді қайталауы мүмкін, бірақ оған ешкімнің көмегінсіз өзі жетеді. Баланың шығармашылық іс-әрекетін анықтайтын басты фактор - оның тәжірибесі, білімнің кеңдігі, байлығы, қиялдауы. Бала шығармашылығының ерекшелігі - оған белгілі бір талаптар қойылмайтындығында.
Әлеуметтанулық зерттеулер көрсеткендей: ерте жастан балаларды өнерге, шығармашылыққа деген қызығушылықты арттыру - оларды бүкіл өмірінде табанды болуға үйретеді. Сондықтан мектепте жас оқушыларда шығармашылық процеске деген құштарлықты қалыптастыру өте маңызды. Сонда ғана бос уақытында өнер және музыка мектептері мен түрлі шығармашылық курстарға баратын балалар саны артар еді.
Бастауыш мектеп жасындағы оқуышыны дамытудың перспективалық міндеттеріне мыналар кіреді:
oo Оқуышының зияткерлік қабілеттерін дамыту, атап айтқанда - логикалық ойлауы мен мәдениетін дамыту;
oo Белсенділігін қалыптастыру, әсіресе ересектермен қарым-қатынас жасауда;
oo жаңа ортаның әлеуметтік талаптары мен жүйесін бағдарлай білуге дағдыландыру;
oo психикалық икемділігі мен білім беру жүйесінің әр түрлі қырына бейімделу қабілетін дамыту;
oo білім беру іс-әрекетінде өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастыру [10; 12].
Бастауыш мектеп жасында танымдық процестердің негізгі адами сипаттамалары (зейін, есте сақтау, қабылдау, қиял, ойлау, сөйлеу) тұрақты дамиды және олардың қажеттілігі мектеп табалдырығын аттаумен байланысты. Осы аталған табиғи (Л.С. Выготскийдің пікірі бойынша) сипаттамалар бастауыш мектеп жасының соңына қарай мәдениетке айналуы керек, яғни жоғары ақыл-ой функцияларына өздігінен және жанама түрде бағытталуы керек [3; 72].
А.Савалев [11;20] оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін дамытудың мынадай жағдайларын бөліп көрсетеді:
- мазмұндас, ұқсас тапсырмалардың басымдылығы;
- оқу материалдарының дамытушылық мүмкіндіктерін баса көрсету;
- өзіндік зерттеу практикасының басымдығы, білімді игеру;
- тапсырманы орындауда балама шешімді таба алу, ой-өрісінің кеңдігі;
- кез-келген үлгіге сыни көзбен қарау, ымырашылдыққа ілеспеу;
- бағалау қабілеттерін қалыптастыру;
- мәселені тыңғылықты шешуге, зерттеуге ұмтылу;
- оқу іс-әрекетінің дербестігі, өз бетімен білім алу, проблеманы зерттеу;
- даралап оқыту, жеке бас мүмкіншіліктерін дамыту;
- проблемалық оқыту, балалар алдында проблемалық ситуацияларды қою.
Зерттеу тақырыбымызға байланысты бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру бүгінгі оқыту процесінің алдында тұрған міндеттердің бірінен саналады. Осы міндеттерді шешу барысында мұғалім арнайы дамытушылық тапсырмаларды ойластырып, оқушылардың танымдық шығармашылық іс-әрекетінің дамуына жағдай жасайды. Сондай-ақ мектепте және отбасында балалар өмірін мәнді қызғылықты уақиғалармен толтырып, олардың қиялының пайда болып, дамуын қамтамасыз етеді. Бұл тәжірибелер бақылау, сабақ, ойын, театрға бару, үйірмелерге қатысу, қарым-қатынас дасау барысында жинақталады. Ал осы әрекеттер шығармашылық әңгімелер мен ойындарға, ертегілерге, сурет салуға, өлең құрастыруға негіз болады.
Оқушылар шығармашылығын қалыптастырудың тағы бір жағдайы - ол оқыту. Оқыту аясында оқушыларда қоршаған ортаны сезімталдықпен көре білу, дүниетанымын көркем жеткізе білу, шығармашылыққа деген талпынысы енеді. Көркемдік іс-әрекетке баулуда тиісті білім, білік, дағдыны меңгеруді құрал ретінде қарастырамыз. Оқыту процесінде оқушылар бейнелі-мәнерлік құралдарды меңгереді, оларды өз ойын жеткізуге мүмкіндік беретін білім әрекет амалдары қалыптасады, қабілеттері дамиды. Мұндайда мұғалімдердің оқушылар шығармашылығына қажетті ахуал тудыруының маңызы өте зор. Мұғалім оқушылардың іс-әрекетіне, оның нәтижесіне қызығушылық білдіруі керек.
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың тиімді жолы - оқытудың жаңа технологияларын кешенді әрі жүйелі түрде пайдалана білу. Оқушылардың іс-әрекеттері ойын, оқу, еңбек түрлері болса, біз осыған шығармашылық іс-әрекетті қосып отырмыз. Мысалы, ойын сәттері оқушылардың шығармашылығын ұштайды десек, оның қалыптасуына өнердің де түрлері ықпал етеді. Музыка тыңдау, тақпақ оқу, ертегі айту оқушыда басқаша көңіл-күй тудырып, образды жандандырады. Бұл жерде әрине, шығармашылыққа жеке тұлғалық тұрғыда қарау керектігін ескерген жөн. Оқушының жеке бас тұлғалық ерекшелігін ескеру - оқытудағы шығармашылықты дамытудың негізгі жағдайларының бірі. Оқушының мінезін, темпераментін, психикалық ерекшеліктерін ескерудің мәні өте зор. Себебі, оқыта отырып шығармашылықты дамытамыз, әрбір шығармашылық тапсырмада оқу элементі бар. Оқушылардың танымдық күрделі іс-әрекетін мақсатты ұйымдастырып, бірте-бірте күрделендіре, олардың шығармашылыққа деген ынтасын ояту мұғалімнен үлкен біліктілікті қажет етеді.
Бұл жөнінже зерттеуші Н.В.Кухарев: Оқушының шығармашылық белсенділігі мұғаліммен белгілі бір қарым-қатынаста көрінеді деген болатын [12; 33]. Ол үшін мұғалім төмендегі талаптарды орындауы қажет:
- Сабаққа оқушыларды көбірек қызықтыратын ақпараттарды таңдай білу;
- Ақпараттарды меңгерудегі қиындықтарды көру және оларды жеңудегі амалдар;
- Өзінің әсер ету амалдарына оқушының реакциясын алдын-ала білу;
- Оқушының мүмкіншіліктерін білу және оларды бекітудің болашағын көру, бағдарлық құндылықтарды қалыптастыру;
- Оқушының мінез-құлқындағы өзгерістерді байқау;
- Өзіндегі кемшіліктер мен қателіктерді көріп, оларды жеңуге тырысу, тб.
К.М.Мұхамеджанов педагогикалық шығармашылықты оқытуда мұғалім мен оқушының өзара әрекетіне негізделген, шығармашылық мүмкіншілікті ашуға жетелейтін біртұтас педагогикалық процесс ретінде қарастырады. Бастауыш сыныптарда білімнің маңызды міндеттерінің бірі шығармашылық қабілеттер мен шығармашылық іс-әрекет сапаларының дамуына жағдай туғызу. Бұл мұғалімнен проблемалық ситуацияны, технологияны, қолданатын техникалық құралдарды, әдіс-тәсілдерді таңдай білу, талдау-жинақтау қабілеті, жүйелі ойлауы, өз шешімін сауатты негіздеумен байланыстыруды талап етеді. [13;45]
Адамның қажетті қабілеттіліктері, мүдделері мен қажетсінулері тек қана іс-әрекетте дами алады. Демек, оқыушыларды олардың шамасы жететін іс-әрекет түрлеріне қатыстыра отырып олардың сүйіспешілігі мен мұқтаждығын қалыптастыруға болады. Тәжірибе жұмыстарының нәтижесінен музыканы тыңдауды үйреніп, ән айтып, музыкалық аспапта ойнап үйренген оқушылар онымен айналыспаған уақытқа дейінгі жағдайға қарағанда әлдеқайда көп ұната бастағанын көреміз. Бірақ өкінішке орай, бүгінгі таңда музыка сабақтары оқушының музыкаға ынтасын туғызбайды, қызықтырмайды. Бұл оқушыларды өнердің осы түріне үйретуде әдістеменің үлкен мәні барын көрсетеді.
Музыка сабағындағы музыкалық іс-әрекеттердің әр түрлі түрлерінен бүгінгі күні көбірек қатысатыны қабылдау, орындау, біршама аз мөлшерде шығармашылық іс-әрекет пен музыкалық аспапта ойнау. Іс-әрекеттің соңғы екі түрінің аз таралу себебі мұғалімдердің тиісті әдістемелерді білмеуімен, сондай-ақ балалардың сапалы музыкалық аспаптарының қажетті мөлшерінің болмауымен байланысты.
Т.С.Богданова оқушылардың музыкалық материалды игеруін бағалаудағы айқын критерийлерді пайдалану олардың музыка сабақтарына жауапкершілігін арттырады, игерген білімдері мен іскерліктерді шығармашылықпен қолдану деңгейіне дейін көтеретіндігін көрсетті [14;23].
Ш.К.Құлманова музыка сабағындағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда көркем шығарманы эстетикалық меңгерудің өзара байланысты екі кезеңін: таным және шығармашылық деп көрсетеді. Олар бір-бірінен бөлінбейді. Тұтас бірлікте тұрады. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда олардың музыкалық қабілеттілігін дамытуда образды-эмоционалды және өнімді әрекеттерін, яғни музыкаға эмоционалдық сезіммен берілуі, ән ырғағына сәйкес гармониялық есту қабілеті, музыкадан әсер алуы жетілдіреді [15].
Музыканы тыңдап, түсіну, эмоциялық сезіммен қабылдау - шығармашылықтың басы болып табылады. Музыкалық шығармашылық әрекет ерекше есту қабілеті мен қабылдау және ойлауға байланысты төрт кезеңде жүзеге асырылады. Олар: дайындық, пісіп жетілу, жарқырату, тексеру. Бұлардың әрқайсысы музыкалық шығармашылық процесте ерекше қызмет атқарады. Дайындық кезеңінде музыкаға қабілетті баланың өз мүмкіндігіне сәйкес репертуар таңдап, жоспарын айқындайды. Ал пісіп жетілу кезеңінде сол құрған жоспарының жүзеге асырылуы, яғни оқушының өзін-өзі жүзеге асыруымен айқындалады. Жарқырау кезеңінде оқушының шығармашылық деңгейінің көрінуімен сипатталады. Ал тексеруде жеткен жетістігін, алған бағытының дұрыстығына көз жеткізу көзделеді. Оқушылардың музыкалық шығармашылық әрекеті белсенді шығармашылық музыкаға әуестену процесімен сипатталады.
Негізгі музыкалық шығармашылық әрекеттердің сипаттамаларына Б.А.Бисембаева [16] төмендегілерді жатқызады: орындаушылық, ойнайтын музыкалық шығармаларды орындау дағдыларын тәжірибе тұрғысынан меңгеру қабілеттілігі, қоршаған ортаға эстетикалық бағытта әсер ету мақсатында бағытталған кеңейтілген әрекеттерді меңгеру мүмкіндігі, яғни музыкаға әуестену процесіндегі өзіндік Менін көрсетуі.
Қазіргі мектептің білім беру мазмұнының жаңаруы мұғалімнің кәсіптік шеберлігіне, жалпы дидкатикалық мәдениеттілігіне, психологиялық-педагогикалық дайындығына тікелей тәуелді. Бастауыш сынып мұғалімдерінің алдына оқыту мен тәрбиелеу міндеттерін тыңғылықты орындайтын жаңа талаптар қояды. Сондықтан да бастауыш мектеп мұғалімдерінің отбасы мен мемлекет алдындағы жауапкершілігі үлкен, себебі оларға балалар бойына алғашқы білім негіздерін дарыту сеніп тапсырылған.
Мұғалім - өз еңбегін жасаушы, ол педагогикалық ықпал етудің рұқсат етілген ауқымын сезіне отырып, балаға өзінің емес, сол баланың қажеттілігіне сай барады. Егер мұғалім өзінің шығармашылық қасиеттерін түсінбесе, шығармашылықтың болуы мүмкін емес. Тек қана осыны жете түсінгенде ғана мұғалімнің тұлғасынан, педагогикалық ықпал ету әрекеті болса, мұғалімнің педагогикалық тәсілдері мен өзіндік қасиеттері бірлестігіне қол жеткізуге болады. Педагогикалық шығармашылық мұғалімді баурап алған педагогикалық идеялармен өмірге келіп, соған сүйенетін кәсіби-тұлғалық жағдайында пайда болады. Мұндай шығармашылық идея ұзақ педагогикалық бақылаудың, тәжірибе немесе теорияның барысында тууы мүмкін. Соның негізінде әр педагогке қажетті өзіндік шығармашылық тұжырымдамасы жасалады. Мұғалімнің қайталанбас шығармашылық даралығын көрсететін тұжырымдамасыз оның өзіндік педагогикалық көзқарастары болмайды.
Сонымен, бастауыш сыныптағы музыка пәнінің мұғалімі мынадай міндеттерді шешуі қажет:
1. Музыкаға деген сүйіспеншілік пен ынтаны тәрбиелеу. Тек эмоциялық үн қосу мен қабылдауға бейімділікті дамыту ғана музыканың тәрбиелік әсерін кең пайдалануға мүмкіндік береді.
2. Оларды белсенді дәрежеде ұйымдасқан әр түрлі музыкалық шығармалар мен мәнерлеу құралдары қолданылатын жүйемен таныстыра отырып, оқушылардың әсер алуын байыту.
3. Музыканы қабылдау және ән салу, ырғақты түсіну, аспаптарда ойнау, қарапайым орындаушылық дағдыларын қалыптастыра отырып, оқушыларды музыкалық іс-әрекеттердің әр алуан түріне тарту. Музыкалық сауаттылыққа үйрету. Осының бәрі оларға саналы, мәнерлі, нәтижелі әрекет етуге көмектеседі.
4. Бастауыш сынып оқушыларының жалпы музыкалық сезімін (сенсорлық қабілеттерін, дыбыстың төмен-жоғарылығын естуін, ырғақты сезінуін) дамыту, әншілік дауысты және қимыл мәнерлілігін қалыптастыру.
5. Музыкалық талғамын дамыту. Музыка жайлы алған әсерлер және ұғымдар негізінде орындалған шығармаларды таңдау, бағалау.
6. Музыкаға шығармашылық көзқарасты бейнелерді музыкалық ойындар мен би қимылдарын да қолдану сияқты оларға оңай болатын іс-әрекеттерді дамыту. Мұндай жатталған репертуарды күнделікті өмірде пайдалануда, аспаптарда ойнауда, ән салуда, билеуде дербестікті, белсенділікті, ұмтылысты анықтауға көмектеседі.
2. ИМПРОВИЗАЦИЯ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚТЫҢ БАСПАЛДАҒЫ РЕТІНДЕ
2.1. Импровизацияның мәні
Ежелгі дәуірлерден-ақ әр түрлі халықтарда импровизациялық әншілердің ерекше категориялары болған (ежелгі грек көмекшілері, Батыс Еуропа елдері, орыс әңгімешілері, қазақ пен қырғыз ақыны және т.б.). Ескі замандар музыкалық импровизация өнері өте кең дамыды. Концертте әр музыкант көпшіліктің тапсырысы бойынша белгілі бір шығарманы - вариациялар, фугустар, сонаталар, қатысушылардың бірі ұсынған тақырып бойынша импровизациялауға мәжбүр болды.
ХІХ - ХХ ғасырдың басында Миропольский, Зарин, Маслов сияқты музыка мұғалімдері барлық балаларға музыкалық білім беруді міндетті деп санады. Олар қоғам айтатын музыкалық қабілетті Құдай береді немесе бермейді деген пікірге қосылмаған. Сондықтан олар қабілеттері бар оқушылармен айналысуы керектігін, ал қабілет бойынан көрінбесе басқа балалар үшін уақытты өткізудің қажеті жоқ екендігін айтқан. Бұл мұғалімдер тәжірибеге сүйене отырып, тиісті іс-әрекетте қабілеттер дамиды деген тұжырымға келді. Яғни, олар алдымен музыкалық қабілетсіз болып көрінетін балалар сабақ барысында өте жақсы дамитынын атап өтті. Сондықтан көп нәрсе мұғалімге, оның балаларға бағытталған жұмысына байланысты. Оқытудың заманауи әдістері шығармашылық элементтерін, мұғалімнің ғана емес, оқушының да шығармашылық белсенділігін міндетті түрде қосуға негізделген. Өйткені, сіз өзіңіздің шығармашылық туралы біліміңіз арқылы ғана өнер әлеміне қосыла аласыз.
Шығармашылық қабілеттерін дамыту бала негізгі уақытын өткізетін жалпы білім беретін мектепте айқын байқалады. Қадағалаушы мұғалім әрқашан оның сыныбына келген оқушылардың бойындағы қабілеттердің өсіп тұрғанын көре алады. Көптеген балалар жасына қарамастан ән айтуды, би билегенді, музыкалық аспаптарда ойнағанды, импровизацияны және жаңа әуендерді ұнатады. Сондықтан балалардың қабілеттерін және көбінесе олардың таланттарын анықтау үшін мамандардың, өз саласының білгірлерінің жетекшілігімен таңдалған шығармашылық әрекеттің түріне сынама жасау маңызды. Жан-жақтылықпен, білікті адамдар жанында болған кезде, адамның бойында шығармашылықтың ұшқыны жанады. Ол қуанышты, адам ретінде өзін-өзі тануын сезінеді, өмірдегі және өнердегі сұлулықты ашады. Шығармашылықтың кішкентай ұшқыны сөнбей, әрі қарай лаулап жануы үшін не істеу керек?
Музыкалық педагогика саласында Б.В. Асафьев, О.А. Апраксин, Н.А. Ветлугина, Л.С. Выготский, Н.Гродзенская, Л.Т. Дмитриева, Б.М. Теплов, Б.Л.Яворский , Д.Б. Кабалевский, В.Шацкая және т.б. ғалымдар әр жылдары музыкалық және шығармашылық қабілеттерін дамыту идеясының дамуына үлкен үлестерін қосты.
Қазіргі уақытта Л.В. Школяр, Р.Валиуллина, Е.И. Юдина, Ш.Құлманова шығармашылық даму мәселелерін зерттеумен айналып жүр. Педагогика үшін оқушылардың шығармашылығын түсіну өте маңызды.
Шығармашылық тұлға сапасына бағдарлау, біріншіден, оқушылардың бойындағы шығармашылық ерекшеліктердің эмбриондарын уақытында байқауға, екіншіден, олардың тәрбиесіне көңіл бөлуге, үшіншіден, оларды басуға жол бермеуге мүмкіндік береді.
Шығармашылықтың бір түрі ретінде импровизация балалардың дамуында жетекші орын алады. Бала үшін импровизация - бұл ойын. Импровизацияда бала музыкант ретінде ғана емес, жалпы адам ретінде дамиды. Бала өзі құрастырған әнге, әуенге жеке әрі үлкен жауапкершілікпен қарауды үйренеді. Өздігінен заң құрастырып, сол заңына сәйкес дыбыстарды дұрыс айтуға, жеткізуге талпынады.
Сабаққа дайындалу кезінде сіз музыкалық жұмысты өз қалауыңызша меңгертесіз. Бірақ мұғалім балаларға келгенде, оның барлық әрекеттері балалардың көз алдында пайда болатындай, табиғи болуы керек. Мұнда импровизация оқушылармен жұмыс істеу принципі ретінде мұғалім, балалар және музыка арасындағы қарым-қатынастың барлық түрлерінде жүйелі түрде жүзеге асырылады. Балалардың музыкалық импровизациясы қайдан басталады? Қандай дағдылар керек? Сіздіңше, есту, есте сақтау, ритмді сезіну, жақсы сезімдер сияқты қасиеттер керек шығар. Иә, бұл дағдылар керек. Бірақ импровизация осы аталғандарды дамытудан пайда болмайды. Балалармен жұмыс істеудің әдіснамасы ретінде импровизацияның мәні музыкалық құрылымдар жасау мүмкіндігінде емес, ойды, әсерді білдіруге дайын болу қажеттілігінде.
Импровизация - оқушының шығармашылық қабілетін дамыту тәсілдерінің бірі. Ол бүкіл сабақта драматизация кезінде аспаптық музыканы жасау кезінде, пластикалық интонацияда туындаған сұраққа жауап ретінде, оқушылардың бүкіл музыкалық белсенділіктерін қамтиды. Педагогикалық шеберліктің ең жоғары көрінісі - сабақты өткізудің импровизациялық тәсілі - яғни еркін сабақ.
Шығармашылық бірінші сыныптан-ақ көрінуі мүмкін: жауаптардың ерекшелігінде (және олардың дұрыстығында ғана емес), мұғалімнің өзіне сұрақ қою (және оның сұрақтарына жауап беру ғана емес), музыкалық шығармаларды орындау сипаты туралы өз ұсыныстарында, тыңдаушылардың бақылауында мектептен тыс уақытта тыңдалған музыка туралы әңгімелерде көріну импровизацияның бір жағы. Вокальды импровизация - оқушылардың шығармашылық дамуының тағы бір жағы.
Импровизациямен айналысу өзара байланысты екі мақсатты көздей алады: біріншісі - интонация мен жақсы естуді дамыту, екіншісі - шығармашылық қиялын дамыту. Көбінесе, импровизация кезінде оқушыдан мұғалім бастаған әуенді жалғастырып, оны белгілі бір тоникалық күйде аяқтау мүмкіндігін туғызу керек. Импровизация ритмикалық болуы мүмкін. Орындаушылыққа байланысты (табиғатын, қарқынын, динамикасын өзгерту) мұндай импровизация техникасы өте кең таралған.
Екінші сынып оқушылары әдетте бірдеңе ойлап тапқанды, біріктіруді, жасауды ұнатады. Көптеген музыкалық шығармалар өзін-өзі қозғалыстарда, әндердің сахналық көріністерінде шығармашылықпен көрсетуге мүмкіндік береді. Мысалы - И.Арсеевтің Темір ұстасы деген әнін алайық. Балалар темір ұстасы мен шабандоздар болып екі топқа бөлінеді де, өз кейіпкеріне сәйкес қимыл-қозғалыстар жасайды. Д.Кабалевскийдің Барабан атты жаңылтпашымен де осындай шығармашылық тапсырмаларды орындауға болады. Мұның өзі импровизацияның бір түріне жатады.
Оқушылардың шығармашылық қиялын және шығармашылық белсенділігін жандандыру, әрине, бірінші кезекте мұғалімнің өзін-өзі осы жұмысқа дайындығы, өзінің шығармашылық дамуы, музыкалық талғамы, теориялық дайындығы деңгейіне байланысты.
Ал импровизация сөзінің өзі латынның кенеттен, күтпеген деген сөзінен шыққан. Имппровизация поэзияда, музыкада, биде, театр өнерінде кездеседі. Музыкалық импровизация - күтпеген бір мезгілде көркем шығарманы өз тұлғасынан бөлек орындап беру дегенді білдіреді. Оған композиция мен интерпретация кірмейді. Бұл Шығыстағы музыканттардың, Африкада перкуссия ойнайтын ансамбльдің, джаз музыкасын орындаушылардың жағдайында музыкант белгілі бір эмоционалды жағдайды, тыңдаушылар арасында ерекше көңіл-күй тудырып, оларды спектакльге тартуы керек.
Импровизация опера орындаушыларда 17 ғасырда кеңінен өріс алды. Олар операны тек нота бойынша орындап қана бермей, өз жанынан қандай да бір әуендерді қосуды да білді. И. С. Бах, Г. Ф. Гендель, В. А. Моцарт, Л. Бетховен, Ф. Лист, Н. Паганини сынды өткен заманның ұлы композиторлары фортепьяно, скрипка сынды аспаптармен импровизация жасаудың ерекше үлгілерін көрсетті.
Импровизация - шығармашылық туындыны орындау үдерісінде оны тікелей құру [4;492]. Словарь русского языка (орыс тілінің сөздігі) атты еңбектің авторы С.И. Ожегов былай деп жазған: Импровизациялау - шығармашылық туындыны дайындықсыз құрастыра отырып, оны іс жүзінде орындау [17;220]. Толковый словарь живого великорусского языка (қолданыстағы ұлы орыс тілінің түсіндірме сөздігі) туындысының авторы В.И. Даль бұл ұғымды төмендегідей анықтап көрсеткен, яғни: Импровизациялау - ... сөзді дайындықсыз, алдын-ала құрамастан және жазбастан, ойдан, санадан, оқи отырып сөйлеу [18;43]. Д.Н. Ушаковтың редакциясымен шыққан Толковый словарь русского языка (орыс тілінің түсіндірме сөздігі) кітабы импровизация ұғымын алдын ала дайындықсыз орындау барысында шығарылған сөздік немесе музыкалық туынды ретінде анықтайды [19;212]. В.Н. Харькин оған кең түрдегі анықтама берген, сонымен Импровизация - нәтижесінде субъективті-объективті жаңа өнім жасап шығаратын, қоғамдық қызметтің бір мезеттік түрі және құрамдас бөлігі [20;29]. Осылайша, келтірілген тұжырымдамада айқындалғандай, импровизацияны кенеттен, кездейсоқ ойлап шығару және жүзеге асыру, оның анықтаушы себептері болып табылады.
Кейбір психологтар (мысалы, Б.М. Рунин, С.Н. Бирюков) импровизацияның қисыны мен психологиясы тіптен зерттелмеген деп көрсеткен, олар импровизацияны ... алғашқы туынды ретінде, өзін-өзі белгілі әсер мен эмоция аласапыранынан тікелей алып шығу талпынысы ретінде... қарайды [21;46] және импровизацияның элементі мен ізін көркемдеуші және кез-келген өзге қызметтің түрлерінен табуымызға болады деп ерекше айтып кеткен. Шығармашылық қызмет, көптеген философтармен, стереотиптілік пен импровизациялаушылықтың өзара іс-әрекетінің ерекше үдерісі ретінде түсіндіріледі, сонымен қатар стереотиптілік және нұсқаушылық тұрақтылыққа бағыттайтын беталысты, ал қызмет ету үдерісіндегі құбылмалылық, нұсқалық - оның оңтайлануына дейінгі үдерісті анықтайды. Кез-келген жағдайда, стереотиптілік пен импровизациялау шылықтың тұтастығы мен арақатынасы, қызметтің шығармашылық құнарлылығының шегі болып саналады. Импровизация қызметтің өнімін тұтас шыққан бейне түрінде жедел құруға мүмкіндік береді. Көрермендердің алдында алдын-ала дайындықсыз туындалған шығарма педагогтің шығармашылық қызметінің ажыратылмайтын құрамдас бөлігі, сонымен қатар ол, кездейсоқ және жоспарсыз пайда болған жағдайларды шұғыл бағалау және оның алдын ала талқылаусыз және ойлаусыз шешу жолдарын таба білу шеберлігі саналатын кәсіби талаптары болып табылады.
Балалармен тәрбие жұмысының бір түрі ретінде музыкалық импровизация тәжірибе барысында тұрақты орын алады. Импровизацияны музыкалық дағдылар мен қабілеттерді қалыптасатын қызмет ретінде қарастыруға болады. Импровизация элементтерімен таныстыру балаларды қызықтырады, олардың музыкаға деген қызығушылығын оятады, қолдайды және дамытады. Бұл сыныптарда шығармашылық белсенділік, тәуелсіздік сияқты жеке қасиеттер қалыптасады.
Аргентиналық музыкант В.Генси де Гейнестің қызықты мәлімдемесі: Біздің ойымызша музыкалық импровизация - бұл музыка және ол орындалатын аспаппен терең әрі ұзақ жеке байланыс орнатудың жалғыз тәсілі. Бұл өздігінен пайда болмайды ... Бұл белсенді есту жұмысының нәтижесінде пайда болады . ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Шығармашылық туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Музыка сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2. ИМПРОВИЗАЦИЯ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚТЫҢ БАСПАЛДАҒЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.1. Импровизацияның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Импровизация - мұғалім мен оқушының ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда импровизацияны қолдану әдістері мен формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 50
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі заманғы педагогика ғылымындағы өзекті мәселелерінің бірі - шығармашылық қабілеті жоғары, дүниетанымы кең, рухани бай жеке тұлға даярлау. Ұлттың баға жетпес қазынасы жан-жақты дамыған азамат болып есептеледі.
Әрбір оқушының жеке дара мінез-құлық ерекшеліктерін ескере отырып, оны шығармашылыққа бейімдеу - мектептегі білім беру жүйесімен тікелей байланысты. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасынан бастап-ақ: Бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, оның жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталған [1] - деп атап көрсетіліп келеді.
Жалпы білім беретін мекемеде оқушылар тек ғылымға, білімге ғана игеріліп қоймай, сонымен қатар шығармашылық тұлғасын жетілдіруге әрбір пән бағытталады. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуда әрбір пәннің, әрбір әдістеме мен тәсілдің өзіндік әсері бар. Соның ішінде қоғам мұратына сай жан-жақты жарасымды дамыған тұлға тәрбиелеуде, әсіресе, музыка сабағының үлкен маңызы бар. Музыка сабағы оқушының дүниетанымын, соның негізінде мәдениетін қалыптастыру құралы. Оның мәнісі мынада: музыка өнері әрбір адамның адамгершілік тұрғыда тәрбиелеуіне, әсемдік әлеміне үйірсек болып қана қоймай, оны қорғауға және рухани деңгейін көтеруге табиғи жағдай жасайды. Ал сол аталған музыка сабағының құрамдас бөлігі ретінде импровизация арқылы дамыту ерекше рөл атқарады. Себебі, импровизация деген түсініктің өзі кенеттен, тұтқиылдан деген мағыналармен астасып жатыр. Яғни, көркем туындыны орындау барысында орындаушының аяқ астынан туындыға өз жанынан жаңалық қосып, оны орындауын әрі қарай жалғастырып әкетуі. Бұл терминді байырғы қазақ ұғымындағы суырып салмалық қасиетімен ұштастырсақ болады. Кез келген жағдайда осы қасиетімен дараланып алға шығатын оқушының шығармашылық белсенділігі қалайша дамымаған деп айта аламыз? Қазіргі жағдайда мектеп тәжірибесінде кіші жастағы, яғни бастауыш сынып оқушыларына музыка өнерінің сипатына дұрыс мән берілмей отыр десек те болады. Мұғалімдер көбінесе оқушылардың техникалық, тар кәсіби дағдыларын дамытуды көздейді.
Ал қазіргі қоғамда тар ұғымдағы әрекеттер емес, оқушының да, оқытушының да жоғарыда айтқан, суырып салмалық қасиеті ерекше назар аударарлық болып тұр.
Дипломдық жұмыстың мaқсaты мен міндеті. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін импровизация арқылы дамытып, оның ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау, әрі тұтас педагогикалық процеске енгізу - жұмыстың басты мақсатына алынды. Осыған сәйкес төмендегі көрсетілген негізгі міндеттер алға қойылды:
1. Бастауыш сынып оқушыларына психологиялық сипаттама беру.
2. Шығармашылық ұғымының мәнін талдау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудағы мұғалімнің рөлін негіздеу.
4. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудағы импровизацияның алатын орнын айқындау.
5. Тақырыпқа сәйкес әдістемелік ұсыныстар, оның тиімділігін тәжірибелік-экспериментте дәлелдеп, ғылыми-әдістемелік нұсқаулар беру.
Тaқырыптың зерттелу деңгейі. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекеті, белсенділігін дамыту туралы зерттеулер жүргізілгенімен, нақты импровизация арқылы дамыту туралы деректер аз. Орыс ғалымдары мен зерттеушілерінің жеке-дара ғылыми мақалалары мен жобалары жарық көрген, бірақ үлкен көлемдегі еңбектер жоқ.
Дипломдық жұмыстың жaңaлығы.
oo Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың тұжырымдамасы жасалды.
oo Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудағы мұғалімнің рөлі негізделді.
oo Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудағы импровизацияның алатын орны айқындалды.
oo Тақырыпқа сәйкес ғылыми-әдістемелік нұсқаулар мен ұсыныстар жасалды.
Дипломдық жұмыстың деректік көздері. Зерттеу жұмысымның тақырыбына сәйкес Жұмабаев М., Выготский Л.С., Құлманова Ш.Б, Харькин В.Н., Ружин Б.М, Ригина Г., Берикханова Л.Ю., Асафьев Б. сынды ғалымдардың еңбектері негізгі материал ретінде алынды.
Дипломдық жұмыстың әдісі.
oo теориялық (ғылыми-теориялық әдебиеттерді талдау, жинақтау, қорытындылау, салыстыру, нақтылау, нәтижелерді жобалау);
oo эмпирикалық (сауалнама жүргізу, әңгімелесу, бақылау);
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі негізгі бөлімнен және қорытындыдaн тұрaды. Жұмыстың соңындa пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІ
1.1. Шығармашылық туралы түсінік
Шығармашылық дегеніміз - жаңа әлеуметтік маңызы бар материалдық және рухани құндылықтарды қалыптастыру процесі. Шығармашылықтың басты құпиясы - түсіну, ашылу [2; 14]. Яғни, адамның, жеке тұлғаның өзін-өзі тануына ұмтылысы. Өзін-өзі танып, дамуға ұмтылған жерде шығармашылық бар.
Шығармашылықты тек қана талантты, не танымал адамдарға ғана тиелісі нәрсе деп қарастырамыз. Бұл қате түсінік. Себебі шығармашылық адам қиялынан туындап, жаңа дүниені жасауға қабілетті болған адамның бәрінде бар. Әлемдік психологияда әйгілі Л.С.Выготскийдің [3, 49] сөзімен айтсақ, шығармашылық айналамыздағы әдеттегі заттардың шеңберінен шығып, кішкене болса да жаңалығы бар адамның процесінен, әрекетінен туындайды. Осы мәселені зерттеген психологтардың бірі Я.С.Пономарев шығармашылықты даму ұғымымен қатар қояды. Себебі жаңалық адамның ойлауын жаңа, саналы деңгейге көтереді деп есептейді. Ал В.С.Ротенбергтің көзқарасындағы шығармашылық ізденістік белсенділіктің түрі болып табылады. Ізденістік белсенділік деп тұрғаны - субъекті өзін не ситуацияны өзгертуге бағытталған белсенділігі. Шығармашылықты мәдени белсенділік, өзін-өзі жетілдіру мен дамытуы, адамның әлеуметтік іс-әрекеті арқылы жүзеге асуы деп анықтайтын ғалымдар да бар. Зерттеушілердің енді бірі шығармашылықты бір жағынан қоғам дамуының бір түрі және оның әлеуметтік ортасы ретінде, ал екінші жағынан адамның әрекеті, жаңа рухани және материалдық құндылықтарды тудыруы ретінде қарастырады.
Педагогикалық әдебиеттерде шығармашылық - адамның өзіндік белсенді іс-әрекетінің жоғарғы формасы ретінде түсіндіріледі. Ол өзінің әлеуметтік маңыздылығы мен жаңашылдығы арқылы бағаланады. Қарапайым ғана мысал, қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктеріне айналған телефоннан бастап, компьютер, интернет, лазер сәулелері арқылы емдеу секілді толып жатқан жетістіктерге көптеген ізденуші адамның шығармашылық іс-әрекеттері арқылы қол жеткіздік. Сондықтан шығармашылық процесстің қарапайым білімдер жүйесінен ерекшелуімен, жаңаша көзқарас қалыптастыруымен, кез келген мәселені шешудегі тиімділігімен құнды болып табылады. Осы әрекетті үдеріске енгізген тұлға әрқашан еркін, өзін-өзі жан-жақты дамытуға дайын, бәсекелестікке қабілетті, құзіреттілігі жоғары адам болады. Шығармашылықпен айналысқан адамның тек ақыл-ойы ғана емес, оның бір істі аяғына дейін жеткізе алуы, табандылығы, болжам жасай отырып, өз күшіне сенімділігі сияқты қасиеттерінің маңыздылығы артып, жетіле түседі. Жоғарыда айтылғандай, шығармашылық адамның тұлғалық қасиетіне жататындықтан, оны әрбір адам жастайынан дамытқаны жөн.
Педагогика ғылымында шығармашылықты жан-жақты түсіндіреді. Мысалы, педагогикалық түсіндірме сөздігінде шығармашылыққа бірнеше анықтама таба аласыз. Шығармашылық - бұрын-соңды болмаған, сапалы, жаңа қызмет түрі. Ол өзінің бірегейлігімен, қайталанбайтындығымен, шынайылығымен сипатталады [4;67]. Келесі анықтамада, шығармашылықтың нәтижесі емес, ондағы процеске, шығармашылықтың белсенділігіне көп көңіл бөледі. Шығармашылық - білу мен таңқалдыруға бағытталған қабілет, стандартты емес жағдайларда шешімін таба алу, жаңаны ашуға назар аудару деп анықтама береді [4;67].
Шығармашылық - бұл жаңа әрі түпнұсқа өнімнің адам санасына бағытталған күрделі психологиялық процесі. Шығармашылық әлеуметтік мәні, өзіндік ерекшелігі, жаңашылдығымен бағаланады. Шығармашылықта алдын-ала білім жинаудың қажеті жоқ. Адам санасымен пайда болған кез-келген маңызды ғылыми жаңалық - бұл ойлаудың нәтижесі.
Белгілі философ Ә.Нысанбаев адамның шығармашылық мүмкіндігін оятудың маңызының зор екенін көрсете келіп, негіщі үш түріне тоқталған. Біріншіден, еңбек шығармашылығы өндірістегі жекелеген қызмет түрлерін ғана емес, өндірістің барлық салаларын түгел қамтиды. Міндет әрбір жұмыс орнындағы адам шығармашылықпен еңбек етуге мүдделі болып, оған жауапкершілікпен қарауы керек. Екіншіден, жұмысқа барлық уақытта да еңбекке қанағаттану сезіміне байланысты қарау. Өзінің мамандығына көңілі толған адамның еңбегі де сапалы болады. Үшіншіден, шығармашылықпен еңбек етудің басты көрсеткіштері өнертапқыштық болып саналады. Шын мәнінде, өзіне сеніп тапсырылған техниканың еңбек операцияларын, өндіріс технологиясын ұдайы жетілдіріп отыру ісіне барынша ат салыспау мүмкін емес.
В.И.Андреевтің [5;427] пікірінше, шығармашылық - бұл адам қызметінің бір түрі. Ол қызмет қарама-қайшылықты, яғни объективті (әлеуметтік, материалдық) және субъективті тұлғалық жағдайлардағы (білім, білік, шығармашылық қабілеттер) шығармашылық мәселені шешуге бағытталған адам қызметі. Оның нәтижесі, әрине, жаңалық болып табылады. Ал ол өзіндік жеке әлеуметтік маңыздылығымен, прогрессивтілігімен сипатталады, анықталады.
Берілген анықтамалар мен зерттеулерге қарап, біз шығармашылықты мынадай белгілермен сипаттаймыз:
:: шығармашылық - жеке тұлғаның интегративті сапасы;
:: шығармашылық шындықты білуге және қайта құруға қатысты іс-әрекетте көрініс табады;
:: шығармашылық өзіндік өнімі болады;
:: шығармашылық қабілетті адамның бәріне тән.
Шығармашылыққа қатысты осы аталған тізбектің соңғысы толығырақ қарастыруды және талдауды қажет етеді. Сонымен, қабілет дегеніміз не?
Қабілет термині ұзақ әрі кең қолданылуына қарамастан, психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде екі жақты анықталып, сипатталады. Жалпылама алғанда, қабілет - бұл білім не дағдылармен шектелмейді, бірақ оларды тез игеруді, бір жүйеде шоғырландыруды және тәжірибеде тиімді қолдануды қамтамасыз етеді. Ал екінші қырынан қабілет дегеніміз - бір адамды екінші адамнан ажырататын жеке психологиялық ерекшелік болып табылады.
Шығармашылық қабілеттің бірі әрі бірегейі - музыкалық қабілет. Музыкалық қабілет кез-келген музыкалық әрекеттің болуы үшін қажет. Б.М. Тепловтың [6;35] пікірінше, музыка пәні мұғалімі үшін мектеп оқушыларының ең басты музыкалық қабілеттері: жақсы сезім, музыкалық-есту мүшелерімен еркін жұмыс істеуі, ритмикалық қабілет және тұтас сезімді сезіне алу керектігін айтады.
Мектептегі музыка пәні бағдарламасы мұғалімдерге алдына келген оқушыларды рухани мәдениеттің бір бөлігі болып табылатын музыкалық мәдениетке тәрбиелеуді мақсат етеді. Музыка - өнер. Өнер бар жерде шығармашылық бар. Бұл кездейсоқ не жәй ғана айтыла салған көзқарас емес.
Шығармашылық қабілеттер дегеніміз - жеке адамға нақты позитивті іс-әрекет процесінде, біріншіден, оның білімі, дағдылары мен жаңа, шешілмеген мәселені шешу қажеттілігі арасындағы қайшылықты жеңуге мүмкіндік беретін жеке қасиеттер жиынтығы. Екіншіден, адамның жеке басының дамуына, оның зиялылығына, мәдениетіне қолайлы нәрсе жасау [7; 53]. Осы тұста шығармашылық іс-әрекет деп жеке тұлғаның шығармашылығында нәтиже туғызуға бағытталған әрекетті айтамыз.
Зерттеушілердің сөзіне сүйенсек, шығармашылықтың нәтижелі болуында адамның сезімі де өте зор әсер етеді. Себебі, бір мәселені зерттеу барысында шабыттың сілкінісі арқылы шығармашылықтың шыңына жетуге болады. Орыс ғалымы В.И.Павлов: Ғылымға адамның бүкіл өмірі сарп етілуі керек екенін ұмытпаңыздар. Ғылым үшін екі есе өмір сүрсек те аздық етеді. Іс жүзінде, ізденіс үстінде ынтық сезімдеріңіз суымасын [8] - дейді. Яғни, зерттеушілік әрекетте мақсатқа жетелейтін күш - қиялға толы құлшыныстар екен. Эмоциялық және еріктік сфералар шығармашылықпен тікелей байланысты. Сезім - шығармашылық белсенділіктің қайнар көзі. Соған сәйкес, адамға физикалық күш салу оңай, ал ақыл-ойы жағынан өзін барынша күштеу қиынға соғады. Қарапайым мысал, біз өзімізді жұмысқа мәжбүр ете аламыз, ал үнемі шығармашылыққа жұмыс істеуге мәжбүр ете алмаймыз. Қиялымыз жұмыс істеу үшін өте көп күш жұмсау қажет. Шығармашыл адам ақыл-ой бойынша күшпен жұмыс істейді. Қандай да бір нәрсеге шығармашылық белсенділіктің жоғарылауы шығармашылықтың негізі болып саналады. Шығармашылық белсенділікті арттыру құралына қиялды белсендіру тактикасы жатады.
Шығармашылық әрекетті, процесті жалпылама ала отырып, оның сатыларын атап өткен жөн. Алдымен, бірінші саты - шығармашылық актіде жүзеге асыратын идеялардың пайда болуы. Екінші саты - сол мәселеге тікелей қатысты білімдердің шоғырлануы, жеткіліксіз болған мәліметтерді табу. Үшінші саты - материалдармен саналы және бейсаналы тұрғыда жұмыс істеу, біріктіріп, ретке келтіру, басқа да жолдарын қарастыру. Төртінші саты - толықтырулар енгізу, тексеру.
Бүгінде шығармашылық психология, философия, өнертану, педагогика және тағы да басқа көптеген ғылымдардың зерттеу нысаны болып табылады. Осыған сәйкес, шығармашылықтың көркем шығармашылық, ғылыми шығармашылық, өндірістік-техникалық шығармашылық сында көптеген түрлерін топтастырсақ болады. Ал бұл түрлердің өзара айырмашылықтарын былайша түсіндіріп көрейік. Мәселен, суретшінің шығармасы - оның салған керемет суреті болса, композиторда оның шығарған әсем әуені, ақында - өлеңі. Ал педагогикалық шығармашылықтың туындысы - үздіксіз дамып, өзгеру үстінде болатын шәкіртінің тұлғасы.
Шығармашылық іс-әрекетін дамыту арқылы оқушы бойынан мынадай қасиеттерді қалыптастыруға болады:
oo Бір-біріне достық, жолдастық қарым-қатынасы артады;
oo Біріне-бірі қол ұшын беру, көмектесу;
oo Өз білімін жолдастарының білімімен саралап, бағалай біледі;
oo Жаңа тақырыпты түсіну барысында өздігінен жаңа әдебиеттермен жұмыс жасай алады;
oo Өз бетінше жұмыс істеуі арқылы, оның мінез-құлқы реттеліп, тиянақтылықты, жауапкершілікті сезінеді.
Бүгінгі таңда əрбір пəннің оқытылуы баланы жан-жақты дамытуды көздейді. Оған қоса бала бойындағы шығармашылық қабілетін дамытып, оның дербестігіне, белсенділігіне дұрыс бағыт беру ескерілуде.
Білім берудегі мақсат - оқушыға тек белгілі бір білімді жеткізу ғана емес, оған қоса оның рухани, адамгершілік тұрғыдағы мəнін дамыту.
Бүгінгі таңда балалардың өмірден өз орнын табуы үшін, бойындағы табиғи дарыны мен қабілетін аша түсуіне де көмектесудің қажеттілігі арта түсуде.
Өзін-өзі тану арқылы баланы жолдастары арасында өзін сыйлата біледі. Үнемі өзін-өзі жетілдіріп, басқадан үлгі алып, өз бетінше бір шешім шығара алуына, əр іске жауапкершілікпен қарауға тəрбиелейді.
Бірақ бұл жолда мұғалімге де жоғарыда айтқан үлкен шығармашылық пен ізденіс керек. Онсыз ұстаз бала жүрегіне жол таба алмайды.
ХІХ ғасыр - нағыз қайнаған бәсекенің ғасыры. Енжарлық, керітартпалық атаулы оқушы бойынан табылмауы тиіс. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында да көзделген шығармашылық қабілеті дамыған, жан-жақты тұлғаны даярлауда оқушыны шығармашылыққа деген құлшынысын арттырып, баурап кететін білім болуы қажет. Ал ол білімді оқушы бойына дарытатын ұстазға да көп жүк түсетінін белгілі.
Шығармашылық - ойлау қабілетінің ең жоғары қасиеті болып саналады.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келмейді, бәріне бірдей ондай қасиет берілмейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері негізінде қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда ғана кез келген баланы шығармашылыққа бейімдеуге болатыны көп айтылып жүр. Шығармашылыққа деген ынта баланың өз даралығын, қабілеттерін іске асыруға жол ашады.
Бастауыш сынып оқушылары жалпы алғыр, шапшаң, сезімтал, ештеңені жасырмай, нені болса да ашық, еркін айтады. Олар мұғалімнің жетегіне тез ілескіш, үлкендердің ой-пікіріне қатты сүйенеді. Сондықтан баланың шығармашылығын дамытуда ұстаз көп еңбек сіңіруі керек. Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында болуы мүмкін. Мұғалімнің міндеті - оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету.
1.2. Музыка сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігі
Шығармашылық - адамның бүкіл өмірінің негізі. Өнер, әсіресе, музыка жас ұрпақтың шығармашылық дамуының үлкен мүмкіндіктерін туғызады.
Музыка оның көңіл-күйіне, мінез-құлқына, талғамына, санасы мен ойлауына қатты әсер етеді. Музыка - ой-сана, сезімдердің, толғаныстардың шамшырағы. Адамның қуанышы, қайғысы, шаттығы мен уайымы - бәрі-бәрі музыканың мазмұнынан табылады. Сондықтан адамның музыкасыз өмір сүріп, өсуі, жетілуі мүмкін емес. Баланың шыр етіп дүниеге келген сәтінен-ақ құлағына анасының әлдиінің үні жетеді емес пе?! Ғалымдар мен ойшылдардың, музыканттардың назарын көптен аударып келген дүние - музыканың адамның ішкі жан дүниесіне әсер етуі, оның адамгершілік бейнесін қалыптастыруы.
Музыка - ең алдымен, өнер сабағы. Музыка - бұл кішкентай адамның эмоционалды түрде қабылдайтын әлемдегі алғашқы құбылысы. Бастауыш сынып жасындағы оқушы алғашқы сабақтардан бастап-ақ музыканы өзіне ұнайтын және ұнамайтын деп екіге бөле бастайды. Мағжан Жұмабаевтың Педагогика еңбегінде: Баланы өнермен терең таныстыру керек. Бала неше түрлі сұлу әуендерді естісін, неше түрлі сұлу түрлерді, түстерді көрсін, сұлу сөздер, сұлу өлеңдер жаттасын. Түрлі музыка құралдарының үндерін тыңдасын, сурет салып үйренсін. Ән салып, музыка құралдарын ойнап үйренсін [9;84] - деген еді. Музыкамен танысу баланы қызықты, қуанышты оқиғалар әлеміне жетелейді. Оның жасына қарай өмірдің эстетикалық дамуына жол ашады.
Шығармашылық адам дамуының алғашқы кезеңдерінде-ақ көріне бастайды. Дәл солай музыкалық қабілеттер, шығармашылық қабілеттердің бір түрі ретінде балаларда даму сатысының әртүрлі кезеңінде көрінеді.
Жасқа байланысты ерекшеліктер - бұл адамның даму кезеңдерінің өзгеруі кезінде табиғи түрде өзгеретін жеке адамның, оның психикасының ерекше қасиеттері ... Жасқа қатысты ерекшеліктер жеке тұлғаның танымы, эмоциосы, қабылдауы және басқа да сипаттамаларын қоса алғанда, әртүрлі қасиеттерінің белгілі бір жиынтығын құрайды. Жас ерекшеліктеріне қатысты өзгеретін әр түрлі жеке сипаттамаларға қарағанда, салыстырмалы түрдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларда адам психикасында пайда болатын өзгерістерді көрсетеді. Жас ерекшеліктері абсолютті және өзгермейтін сипатқа ие емес, оларға мәдени, тарихи, этникалық және әлеуметтік-экономикалық факторлар әсер етеді. Әсіресе, оқыту мен тәрбиелеу процесінде жас ерекшеліктерін ескеру маңызды [4; 61].
Мектеп өмірінің бастапқы кезеңі 6-7 жас пен 10-11 жас аралығында, яғни 1-4 сыныптар. Бастауыш мектеп жасында балалардың айтарлықтай даму резервтері болады. Бұл кезеңде баланың әлеуметтік статусы өзгереді, яғни оқушыға айналады. Бұл жаста оқу әрекетін меңгереді, рефлексия туындайды, өзін-өзі бақылауы ерекшеленеді, психикалық функциялары өзгеріске ұшырайды. Баланың мектеп жасына дейінгі негізгі әрекеті ойынға құрылған болса, ал бастауышқа қадам басқан соң оқу іс-әрекеті шешуші рөл атқарады. Ол осыған дейінгі ойын әрекетін оқу әрекетімен алып жүруге тиісті болады. Ойнап отырып жазады, оқиды, есеп шығарады, сурет салады. Осыған байланысты да бала психикасының дамуы өзгеріске ұшырайды. Оған қоса, жаңа орта, жаңа достары мен мұғалімімен қатынасқа түсуде де көмек қажет болады. Бастауыш мектептегі оқушының сабақтағы белсенділігі әр сабақта әртүрлі болатыны да сондықтан.
Мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалардағы ең күшті қажеттілік - қозғалыс. Бала бір сабақ бойы тып-тыныш отыра алмайды. Үзіліс кезінде бұл қажеттілік айқын көрінеді де. Сондықтан оқу ісін ұйымдастыру барысында бала қажеттілігін өтейтіндей, яғни қозғалысқа құрылған тапсырмаларды да ұсынған абзал.
Кіші мектеп жасында баланың шығармашыл іс-әрекетке деген ықыласының психологиялық негізі қаланады. Шығармашылық ойлауы дамып, әуесқойлығы артады, құбылыстарды бақылай отырып, оны талдайды, салыстырады, шешім қабылдайды, соның нәтижесінде белсенділік пайда болады. Осы сөзімізге дәлел ретінде бір мысал келтірейік. Бірінші сыныптың оқушысы көз алдында тұрған заттың, не іс-әрекеттің, оқиғаның тек сыртқы жағын ғана көреді. Ол өзіне берілген тапсырманы үлкен ниетпен орындауға тырысуы мүмкін. Бірақ оның қызығушылығы іс-әрекет, оқиғаның ішіне бойлауда емес, тек сыртында. Оқу процесінің алғашқы күнінен-ақ оқушыда мұғалім берген тапсырманы орындау, сабаққа қатысу, сабақтан қалмау, жақсы баға алу деген сияқты өте көп мақсаттар болады. Яғни, оқушы психкасының дамуында мұғалімнің орны ерекше.
Балалардың шығармашылығының айрықша белгісі ретінде оның өзі үшін жаңалығын айтсақ болады. Бала бұрыннан қолданып жүрген шешімді қайталауы мүмкін, бірақ оған ешкімнің көмегінсіз өзі жетеді. Баланың шығармашылық іс-әрекетін анықтайтын басты фактор - оның тәжірибесі, білімнің кеңдігі, байлығы, қиялдауы. Бала шығармашылығының ерекшелігі - оған белгілі бір талаптар қойылмайтындығында.
Әлеуметтанулық зерттеулер көрсеткендей: ерте жастан балаларды өнерге, шығармашылыққа деген қызығушылықты арттыру - оларды бүкіл өмірінде табанды болуға үйретеді. Сондықтан мектепте жас оқушыларда шығармашылық процеске деген құштарлықты қалыптастыру өте маңызды. Сонда ғана бос уақытында өнер және музыка мектептері мен түрлі шығармашылық курстарға баратын балалар саны артар еді.
Бастауыш мектеп жасындағы оқуышыны дамытудың перспективалық міндеттеріне мыналар кіреді:
oo Оқуышының зияткерлік қабілеттерін дамыту, атап айтқанда - логикалық ойлауы мен мәдениетін дамыту;
oo Белсенділігін қалыптастыру, әсіресе ересектермен қарым-қатынас жасауда;
oo жаңа ортаның әлеуметтік талаптары мен жүйесін бағдарлай білуге дағдыландыру;
oo психикалық икемділігі мен білім беру жүйесінің әр түрлі қырына бейімделу қабілетін дамыту;
oo білім беру іс-әрекетінде өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастыру [10; 12].
Бастауыш мектеп жасында танымдық процестердің негізгі адами сипаттамалары (зейін, есте сақтау, қабылдау, қиял, ойлау, сөйлеу) тұрақты дамиды және олардың қажеттілігі мектеп табалдырығын аттаумен байланысты. Осы аталған табиғи (Л.С. Выготскийдің пікірі бойынша) сипаттамалар бастауыш мектеп жасының соңына қарай мәдениетке айналуы керек, яғни жоғары ақыл-ой функцияларына өздігінен және жанама түрде бағытталуы керек [3; 72].
А.Савалев [11;20] оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін дамытудың мынадай жағдайларын бөліп көрсетеді:
- мазмұндас, ұқсас тапсырмалардың басымдылығы;
- оқу материалдарының дамытушылық мүмкіндіктерін баса көрсету;
- өзіндік зерттеу практикасының басымдығы, білімді игеру;
- тапсырманы орындауда балама шешімді таба алу, ой-өрісінің кеңдігі;
- кез-келген үлгіге сыни көзбен қарау, ымырашылдыққа ілеспеу;
- бағалау қабілеттерін қалыптастыру;
- мәселені тыңғылықты шешуге, зерттеуге ұмтылу;
- оқу іс-әрекетінің дербестігі, өз бетімен білім алу, проблеманы зерттеу;
- даралап оқыту, жеке бас мүмкіншіліктерін дамыту;
- проблемалық оқыту, балалар алдында проблемалық ситуацияларды қою.
Зерттеу тақырыбымызға байланысты бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру бүгінгі оқыту процесінің алдында тұрған міндеттердің бірінен саналады. Осы міндеттерді шешу барысында мұғалім арнайы дамытушылық тапсырмаларды ойластырып, оқушылардың танымдық шығармашылық іс-әрекетінің дамуына жағдай жасайды. Сондай-ақ мектепте және отбасында балалар өмірін мәнді қызғылықты уақиғалармен толтырып, олардың қиялының пайда болып, дамуын қамтамасыз етеді. Бұл тәжірибелер бақылау, сабақ, ойын, театрға бару, үйірмелерге қатысу, қарым-қатынас дасау барысында жинақталады. Ал осы әрекеттер шығармашылық әңгімелер мен ойындарға, ертегілерге, сурет салуға, өлең құрастыруға негіз болады.
Оқушылар шығармашылығын қалыптастырудың тағы бір жағдайы - ол оқыту. Оқыту аясында оқушыларда қоршаған ортаны сезімталдықпен көре білу, дүниетанымын көркем жеткізе білу, шығармашылыққа деген талпынысы енеді. Көркемдік іс-әрекетке баулуда тиісті білім, білік, дағдыны меңгеруді құрал ретінде қарастырамыз. Оқыту процесінде оқушылар бейнелі-мәнерлік құралдарды меңгереді, оларды өз ойын жеткізуге мүмкіндік беретін білім әрекет амалдары қалыптасады, қабілеттері дамиды. Мұндайда мұғалімдердің оқушылар шығармашылығына қажетті ахуал тудыруының маңызы өте зор. Мұғалім оқушылардың іс-әрекетіне, оның нәтижесіне қызығушылық білдіруі керек.
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың тиімді жолы - оқытудың жаңа технологияларын кешенді әрі жүйелі түрде пайдалана білу. Оқушылардың іс-әрекеттері ойын, оқу, еңбек түрлері болса, біз осыған шығармашылық іс-әрекетті қосып отырмыз. Мысалы, ойын сәттері оқушылардың шығармашылығын ұштайды десек, оның қалыптасуына өнердің де түрлері ықпал етеді. Музыка тыңдау, тақпақ оқу, ертегі айту оқушыда басқаша көңіл-күй тудырып, образды жандандырады. Бұл жерде әрине, шығармашылыққа жеке тұлғалық тұрғыда қарау керектігін ескерген жөн. Оқушының жеке бас тұлғалық ерекшелігін ескеру - оқытудағы шығармашылықты дамытудың негізгі жағдайларының бірі. Оқушының мінезін, темпераментін, психикалық ерекшеліктерін ескерудің мәні өте зор. Себебі, оқыта отырып шығармашылықты дамытамыз, әрбір шығармашылық тапсырмада оқу элементі бар. Оқушылардың танымдық күрделі іс-әрекетін мақсатты ұйымдастырып, бірте-бірте күрделендіре, олардың шығармашылыққа деген ынтасын ояту мұғалімнен үлкен біліктілікті қажет етеді.
Бұл жөнінже зерттеуші Н.В.Кухарев: Оқушының шығармашылық белсенділігі мұғаліммен белгілі бір қарым-қатынаста көрінеді деген болатын [12; 33]. Ол үшін мұғалім төмендегі талаптарды орындауы қажет:
- Сабаққа оқушыларды көбірек қызықтыратын ақпараттарды таңдай білу;
- Ақпараттарды меңгерудегі қиындықтарды көру және оларды жеңудегі амалдар;
- Өзінің әсер ету амалдарына оқушының реакциясын алдын-ала білу;
- Оқушының мүмкіншіліктерін білу және оларды бекітудің болашағын көру, бағдарлық құндылықтарды қалыптастыру;
- Оқушының мінез-құлқындағы өзгерістерді байқау;
- Өзіндегі кемшіліктер мен қателіктерді көріп, оларды жеңуге тырысу, тб.
К.М.Мұхамеджанов педагогикалық шығармашылықты оқытуда мұғалім мен оқушының өзара әрекетіне негізделген, шығармашылық мүмкіншілікті ашуға жетелейтін біртұтас педагогикалық процесс ретінде қарастырады. Бастауыш сыныптарда білімнің маңызды міндеттерінің бірі шығармашылық қабілеттер мен шығармашылық іс-әрекет сапаларының дамуына жағдай туғызу. Бұл мұғалімнен проблемалық ситуацияны, технологияны, қолданатын техникалық құралдарды, әдіс-тәсілдерді таңдай білу, талдау-жинақтау қабілеті, жүйелі ойлауы, өз шешімін сауатты негіздеумен байланыстыруды талап етеді. [13;45]
Адамның қажетті қабілеттіліктері, мүдделері мен қажетсінулері тек қана іс-әрекетте дами алады. Демек, оқыушыларды олардың шамасы жететін іс-әрекет түрлеріне қатыстыра отырып олардың сүйіспешілігі мен мұқтаждығын қалыптастыруға болады. Тәжірибе жұмыстарының нәтижесінен музыканы тыңдауды үйреніп, ән айтып, музыкалық аспапта ойнап үйренген оқушылар онымен айналыспаған уақытқа дейінгі жағдайға қарағанда әлдеқайда көп ұната бастағанын көреміз. Бірақ өкінішке орай, бүгінгі таңда музыка сабақтары оқушының музыкаға ынтасын туғызбайды, қызықтырмайды. Бұл оқушыларды өнердің осы түріне үйретуде әдістеменің үлкен мәні барын көрсетеді.
Музыка сабағындағы музыкалық іс-әрекеттердің әр түрлі түрлерінен бүгінгі күні көбірек қатысатыны қабылдау, орындау, біршама аз мөлшерде шығармашылық іс-әрекет пен музыкалық аспапта ойнау. Іс-әрекеттің соңғы екі түрінің аз таралу себебі мұғалімдердің тиісті әдістемелерді білмеуімен, сондай-ақ балалардың сапалы музыкалық аспаптарының қажетті мөлшерінің болмауымен байланысты.
Т.С.Богданова оқушылардың музыкалық материалды игеруін бағалаудағы айқын критерийлерді пайдалану олардың музыка сабақтарына жауапкершілігін арттырады, игерген білімдері мен іскерліктерді шығармашылықпен қолдану деңгейіне дейін көтеретіндігін көрсетті [14;23].
Ш.К.Құлманова музыка сабағындағы оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда көркем шығарманы эстетикалық меңгерудің өзара байланысты екі кезеңін: таным және шығармашылық деп көрсетеді. Олар бір-бірінен бөлінбейді. Тұтас бірлікте тұрады. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда олардың музыкалық қабілеттілігін дамытуда образды-эмоционалды және өнімді әрекеттерін, яғни музыкаға эмоционалдық сезіммен берілуі, ән ырғағына сәйкес гармониялық есту қабілеті, музыкадан әсер алуы жетілдіреді [15].
Музыканы тыңдап, түсіну, эмоциялық сезіммен қабылдау - шығармашылықтың басы болып табылады. Музыкалық шығармашылық әрекет ерекше есту қабілеті мен қабылдау және ойлауға байланысты төрт кезеңде жүзеге асырылады. Олар: дайындық, пісіп жетілу, жарқырату, тексеру. Бұлардың әрқайсысы музыкалық шығармашылық процесте ерекше қызмет атқарады. Дайындық кезеңінде музыкаға қабілетті баланың өз мүмкіндігіне сәйкес репертуар таңдап, жоспарын айқындайды. Ал пісіп жетілу кезеңінде сол құрған жоспарының жүзеге асырылуы, яғни оқушының өзін-өзі жүзеге асыруымен айқындалады. Жарқырау кезеңінде оқушының шығармашылық деңгейінің көрінуімен сипатталады. Ал тексеруде жеткен жетістігін, алған бағытының дұрыстығына көз жеткізу көзделеді. Оқушылардың музыкалық шығармашылық әрекеті белсенді шығармашылық музыкаға әуестену процесімен сипатталады.
Негізгі музыкалық шығармашылық әрекеттердің сипаттамаларына Б.А.Бисембаева [16] төмендегілерді жатқызады: орындаушылық, ойнайтын музыкалық шығармаларды орындау дағдыларын тәжірибе тұрғысынан меңгеру қабілеттілігі, қоршаған ортаға эстетикалық бағытта әсер ету мақсатында бағытталған кеңейтілген әрекеттерді меңгеру мүмкіндігі, яғни музыкаға әуестену процесіндегі өзіндік Менін көрсетуі.
Қазіргі мектептің білім беру мазмұнының жаңаруы мұғалімнің кәсіптік шеберлігіне, жалпы дидкатикалық мәдениеттілігіне, психологиялық-педагогикалық дайындығына тікелей тәуелді. Бастауыш сынып мұғалімдерінің алдына оқыту мен тәрбиелеу міндеттерін тыңғылықты орындайтын жаңа талаптар қояды. Сондықтан да бастауыш мектеп мұғалімдерінің отбасы мен мемлекет алдындағы жауапкершілігі үлкен, себебі оларға балалар бойына алғашқы білім негіздерін дарыту сеніп тапсырылған.
Мұғалім - өз еңбегін жасаушы, ол педагогикалық ықпал етудің рұқсат етілген ауқымын сезіне отырып, балаға өзінің емес, сол баланың қажеттілігіне сай барады. Егер мұғалім өзінің шығармашылық қасиеттерін түсінбесе, шығармашылықтың болуы мүмкін емес. Тек қана осыны жете түсінгенде ғана мұғалімнің тұлғасынан, педагогикалық ықпал ету әрекеті болса, мұғалімнің педагогикалық тәсілдері мен өзіндік қасиеттері бірлестігіне қол жеткізуге болады. Педагогикалық шығармашылық мұғалімді баурап алған педагогикалық идеялармен өмірге келіп, соған сүйенетін кәсіби-тұлғалық жағдайында пайда болады. Мұндай шығармашылық идея ұзақ педагогикалық бақылаудың, тәжірибе немесе теорияның барысында тууы мүмкін. Соның негізінде әр педагогке қажетті өзіндік шығармашылық тұжырымдамасы жасалады. Мұғалімнің қайталанбас шығармашылық даралығын көрсететін тұжырымдамасыз оның өзіндік педагогикалық көзқарастары болмайды.
Сонымен, бастауыш сыныптағы музыка пәнінің мұғалімі мынадай міндеттерді шешуі қажет:
1. Музыкаға деген сүйіспеншілік пен ынтаны тәрбиелеу. Тек эмоциялық үн қосу мен қабылдауға бейімділікті дамыту ғана музыканың тәрбиелік әсерін кең пайдалануға мүмкіндік береді.
2. Оларды белсенді дәрежеде ұйымдасқан әр түрлі музыкалық шығармалар мен мәнерлеу құралдары қолданылатын жүйемен таныстыра отырып, оқушылардың әсер алуын байыту.
3. Музыканы қабылдау және ән салу, ырғақты түсіну, аспаптарда ойнау, қарапайым орындаушылық дағдыларын қалыптастыра отырып, оқушыларды музыкалық іс-әрекеттердің әр алуан түріне тарту. Музыкалық сауаттылыққа үйрету. Осының бәрі оларға саналы, мәнерлі, нәтижелі әрекет етуге көмектеседі.
4. Бастауыш сынып оқушыларының жалпы музыкалық сезімін (сенсорлық қабілеттерін, дыбыстың төмен-жоғарылығын естуін, ырғақты сезінуін) дамыту, әншілік дауысты және қимыл мәнерлілігін қалыптастыру.
5. Музыкалық талғамын дамыту. Музыка жайлы алған әсерлер және ұғымдар негізінде орындалған шығармаларды таңдау, бағалау.
6. Музыкаға шығармашылық көзқарасты бейнелерді музыкалық ойындар мен би қимылдарын да қолдану сияқты оларға оңай болатын іс-әрекеттерді дамыту. Мұндай жатталған репертуарды күнделікті өмірде пайдалануда, аспаптарда ойнауда, ән салуда, билеуде дербестікті, белсенділікті, ұмтылысты анықтауға көмектеседі.
2. ИМПРОВИЗАЦИЯ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚТЫҢ БАСПАЛДАҒЫ РЕТІНДЕ
2.1. Импровизацияның мәні
Ежелгі дәуірлерден-ақ әр түрлі халықтарда импровизациялық әншілердің ерекше категориялары болған (ежелгі грек көмекшілері, Батыс Еуропа елдері, орыс әңгімешілері, қазақ пен қырғыз ақыны және т.б.). Ескі замандар музыкалық импровизация өнері өте кең дамыды. Концертте әр музыкант көпшіліктің тапсырысы бойынша белгілі бір шығарманы - вариациялар, фугустар, сонаталар, қатысушылардың бірі ұсынған тақырып бойынша импровизациялауға мәжбүр болды.
ХІХ - ХХ ғасырдың басында Миропольский, Зарин, Маслов сияқты музыка мұғалімдері барлық балаларға музыкалық білім беруді міндетті деп санады. Олар қоғам айтатын музыкалық қабілетті Құдай береді немесе бермейді деген пікірге қосылмаған. Сондықтан олар қабілеттері бар оқушылармен айналысуы керектігін, ал қабілет бойынан көрінбесе басқа балалар үшін уақытты өткізудің қажеті жоқ екендігін айтқан. Бұл мұғалімдер тәжірибеге сүйене отырып, тиісті іс-әрекетте қабілеттер дамиды деген тұжырымға келді. Яғни, олар алдымен музыкалық қабілетсіз болып көрінетін балалар сабақ барысында өте жақсы дамитынын атап өтті. Сондықтан көп нәрсе мұғалімге, оның балаларға бағытталған жұмысына байланысты. Оқытудың заманауи әдістері шығармашылық элементтерін, мұғалімнің ғана емес, оқушының да шығармашылық белсенділігін міндетті түрде қосуға негізделген. Өйткені, сіз өзіңіздің шығармашылық туралы біліміңіз арқылы ғана өнер әлеміне қосыла аласыз.
Шығармашылық қабілеттерін дамыту бала негізгі уақытын өткізетін жалпы білім беретін мектепте айқын байқалады. Қадағалаушы мұғалім әрқашан оның сыныбына келген оқушылардың бойындағы қабілеттердің өсіп тұрғанын көре алады. Көптеген балалар жасына қарамастан ән айтуды, би билегенді, музыкалық аспаптарда ойнағанды, импровизацияны және жаңа әуендерді ұнатады. Сондықтан балалардың қабілеттерін және көбінесе олардың таланттарын анықтау үшін мамандардың, өз саласының білгірлерінің жетекшілігімен таңдалған шығармашылық әрекеттің түріне сынама жасау маңызды. Жан-жақтылықпен, білікті адамдар жанында болған кезде, адамның бойында шығармашылықтың ұшқыны жанады. Ол қуанышты, адам ретінде өзін-өзі тануын сезінеді, өмірдегі және өнердегі сұлулықты ашады. Шығармашылықтың кішкентай ұшқыны сөнбей, әрі қарай лаулап жануы үшін не істеу керек?
Музыкалық педагогика саласында Б.В. Асафьев, О.А. Апраксин, Н.А. Ветлугина, Л.С. Выготский, Н.Гродзенская, Л.Т. Дмитриева, Б.М. Теплов, Б.Л.Яворский , Д.Б. Кабалевский, В.Шацкая және т.б. ғалымдар әр жылдары музыкалық және шығармашылық қабілеттерін дамыту идеясының дамуына үлкен үлестерін қосты.
Қазіргі уақытта Л.В. Школяр, Р.Валиуллина, Е.И. Юдина, Ш.Құлманова шығармашылық даму мәселелерін зерттеумен айналып жүр. Педагогика үшін оқушылардың шығармашылығын түсіну өте маңызды.
Шығармашылық тұлға сапасына бағдарлау, біріншіден, оқушылардың бойындағы шығармашылық ерекшеліктердің эмбриондарын уақытында байқауға, екіншіден, олардың тәрбиесіне көңіл бөлуге, үшіншіден, оларды басуға жол бермеуге мүмкіндік береді.
Шығармашылықтың бір түрі ретінде импровизация балалардың дамуында жетекші орын алады. Бала үшін импровизация - бұл ойын. Импровизацияда бала музыкант ретінде ғана емес, жалпы адам ретінде дамиды. Бала өзі құрастырған әнге, әуенге жеке әрі үлкен жауапкершілікпен қарауды үйренеді. Өздігінен заң құрастырып, сол заңына сәйкес дыбыстарды дұрыс айтуға, жеткізуге талпынады.
Сабаққа дайындалу кезінде сіз музыкалық жұмысты өз қалауыңызша меңгертесіз. Бірақ мұғалім балаларға келгенде, оның барлық әрекеттері балалардың көз алдында пайда болатындай, табиғи болуы керек. Мұнда импровизация оқушылармен жұмыс істеу принципі ретінде мұғалім, балалар және музыка арасындағы қарым-қатынастың барлық түрлерінде жүйелі түрде жүзеге асырылады. Балалардың музыкалық импровизациясы қайдан басталады? Қандай дағдылар керек? Сіздіңше, есту, есте сақтау, ритмді сезіну, жақсы сезімдер сияқты қасиеттер керек шығар. Иә, бұл дағдылар керек. Бірақ импровизация осы аталғандарды дамытудан пайда болмайды. Балалармен жұмыс істеудің әдіснамасы ретінде импровизацияның мәні музыкалық құрылымдар жасау мүмкіндігінде емес, ойды, әсерді білдіруге дайын болу қажеттілігінде.
Импровизация - оқушының шығармашылық қабілетін дамыту тәсілдерінің бірі. Ол бүкіл сабақта драматизация кезінде аспаптық музыканы жасау кезінде, пластикалық интонацияда туындаған сұраққа жауап ретінде, оқушылардың бүкіл музыкалық белсенділіктерін қамтиды. Педагогикалық шеберліктің ең жоғары көрінісі - сабақты өткізудің импровизациялық тәсілі - яғни еркін сабақ.
Шығармашылық бірінші сыныптан-ақ көрінуі мүмкін: жауаптардың ерекшелігінде (және олардың дұрыстығында ғана емес), мұғалімнің өзіне сұрақ қою (және оның сұрақтарына жауап беру ғана емес), музыкалық шығармаларды орындау сипаты туралы өз ұсыныстарында, тыңдаушылардың бақылауында мектептен тыс уақытта тыңдалған музыка туралы әңгімелерде көріну импровизацияның бір жағы. Вокальды импровизация - оқушылардың шығармашылық дамуының тағы бір жағы.
Импровизациямен айналысу өзара байланысты екі мақсатты көздей алады: біріншісі - интонация мен жақсы естуді дамыту, екіншісі - шығармашылық қиялын дамыту. Көбінесе, импровизация кезінде оқушыдан мұғалім бастаған әуенді жалғастырып, оны белгілі бір тоникалық күйде аяқтау мүмкіндігін туғызу керек. Импровизация ритмикалық болуы мүмкін. Орындаушылыққа байланысты (табиғатын, қарқынын, динамикасын өзгерту) мұндай импровизация техникасы өте кең таралған.
Екінші сынып оқушылары әдетте бірдеңе ойлап тапқанды, біріктіруді, жасауды ұнатады. Көптеген музыкалық шығармалар өзін-өзі қозғалыстарда, әндердің сахналық көріністерінде шығармашылықпен көрсетуге мүмкіндік береді. Мысалы - И.Арсеевтің Темір ұстасы деген әнін алайық. Балалар темір ұстасы мен шабандоздар болып екі топқа бөлінеді де, өз кейіпкеріне сәйкес қимыл-қозғалыстар жасайды. Д.Кабалевскийдің Барабан атты жаңылтпашымен де осындай шығармашылық тапсырмаларды орындауға болады. Мұның өзі импровизацияның бір түріне жатады.
Оқушылардың шығармашылық қиялын және шығармашылық белсенділігін жандандыру, әрине, бірінші кезекте мұғалімнің өзін-өзі осы жұмысқа дайындығы, өзінің шығармашылық дамуы, музыкалық талғамы, теориялық дайындығы деңгейіне байланысты.
Ал импровизация сөзінің өзі латынның кенеттен, күтпеген деген сөзінен шыққан. Имппровизация поэзияда, музыкада, биде, театр өнерінде кездеседі. Музыкалық импровизация - күтпеген бір мезгілде көркем шығарманы өз тұлғасынан бөлек орындап беру дегенді білдіреді. Оған композиция мен интерпретация кірмейді. Бұл Шығыстағы музыканттардың, Африкада перкуссия ойнайтын ансамбльдің, джаз музыкасын орындаушылардың жағдайында музыкант белгілі бір эмоционалды жағдайды, тыңдаушылар арасында ерекше көңіл-күй тудырып, оларды спектакльге тартуы керек.
Импровизация опера орындаушыларда 17 ғасырда кеңінен өріс алды. Олар операны тек нота бойынша орындап қана бермей, өз жанынан қандай да бір әуендерді қосуды да білді. И. С. Бах, Г. Ф. Гендель, В. А. Моцарт, Л. Бетховен, Ф. Лист, Н. Паганини сынды өткен заманның ұлы композиторлары фортепьяно, скрипка сынды аспаптармен импровизация жасаудың ерекше үлгілерін көрсетті.
Импровизация - шығармашылық туындыны орындау үдерісінде оны тікелей құру [4;492]. Словарь русского языка (орыс тілінің сөздігі) атты еңбектің авторы С.И. Ожегов былай деп жазған: Импровизациялау - шығармашылық туындыны дайындықсыз құрастыра отырып, оны іс жүзінде орындау [17;220]. Толковый словарь живого великорусского языка (қолданыстағы ұлы орыс тілінің түсіндірме сөздігі) туындысының авторы В.И. Даль бұл ұғымды төмендегідей анықтап көрсеткен, яғни: Импровизациялау - ... сөзді дайындықсыз, алдын-ала құрамастан және жазбастан, ойдан, санадан, оқи отырып сөйлеу [18;43]. Д.Н. Ушаковтың редакциясымен шыққан Толковый словарь русского языка (орыс тілінің түсіндірме сөздігі) кітабы импровизация ұғымын алдын ала дайындықсыз орындау барысында шығарылған сөздік немесе музыкалық туынды ретінде анықтайды [19;212]. В.Н. Харькин оған кең түрдегі анықтама берген, сонымен Импровизация - нәтижесінде субъективті-объективті жаңа өнім жасап шығаратын, қоғамдық қызметтің бір мезеттік түрі және құрамдас бөлігі [20;29]. Осылайша, келтірілген тұжырымдамада айқындалғандай, импровизацияны кенеттен, кездейсоқ ойлап шығару және жүзеге асыру, оның анықтаушы себептері болып табылады.
Кейбір психологтар (мысалы, Б.М. Рунин, С.Н. Бирюков) импровизацияның қисыны мен психологиясы тіптен зерттелмеген деп көрсеткен, олар импровизацияны ... алғашқы туынды ретінде, өзін-өзі белгілі әсер мен эмоция аласапыранынан тікелей алып шығу талпынысы ретінде... қарайды [21;46] және импровизацияның элементі мен ізін көркемдеуші және кез-келген өзге қызметтің түрлерінен табуымызға болады деп ерекше айтып кеткен. Шығармашылық қызмет, көптеген философтармен, стереотиптілік пен импровизациялаушылықтың өзара іс-әрекетінің ерекше үдерісі ретінде түсіндіріледі, сонымен қатар стереотиптілік және нұсқаушылық тұрақтылыққа бағыттайтын беталысты, ал қызмет ету үдерісіндегі құбылмалылық, нұсқалық - оның оңтайлануына дейінгі үдерісті анықтайды. Кез-келген жағдайда, стереотиптілік пен импровизациялау шылықтың тұтастығы мен арақатынасы, қызметтің шығармашылық құнарлылығының шегі болып саналады. Импровизация қызметтің өнімін тұтас шыққан бейне түрінде жедел құруға мүмкіндік береді. Көрермендердің алдында алдын-ала дайындықсыз туындалған шығарма педагогтің шығармашылық қызметінің ажыратылмайтын құрамдас бөлігі, сонымен қатар ол, кездейсоқ және жоспарсыз пайда болған жағдайларды шұғыл бағалау және оның алдын ала талқылаусыз және ойлаусыз шешу жолдарын таба білу шеберлігі саналатын кәсіби талаптары болып табылады.
Балалармен тәрбие жұмысының бір түрі ретінде музыкалық импровизация тәжірибе барысында тұрақты орын алады. Импровизацияны музыкалық дағдылар мен қабілеттерді қалыптасатын қызмет ретінде қарастыруға болады. Импровизация элементтерімен таныстыру балаларды қызықтырады, олардың музыкаға деген қызығушылығын оятады, қолдайды және дамытады. Бұл сыныптарда шығармашылық белсенділік, тәуелсіздік сияқты жеке қасиеттер қалыптасады.
Аргентиналық музыкант В.Генси де Гейнестің қызықты мәлімдемесі: Біздің ойымызша музыкалық импровизация - бұл музыка және ол орындалатын аспаппен терең әрі ұзақ жеке байланыс орнатудың жалғыз тәсілі. Бұл өздігінен пайда болмайды ... Бұл белсенді есту жұмысының нәтижесінде пайда болады . ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz