Абай және орыс әдебиеті
Филология факультеті
Абайтану пәні бойынша емтихан билеттері
Билет - № 1
1. Абайдың өмірбаяны, өскен ортасы
Абай (Ибраһим) Құнанбаев (1845-1904) — ақын, ағартушы, жазба қазақ
әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор,
аудармашы, саяси қайраткер, либералды көзқарасын исламға таяна отырып, орыс
және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды
көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік,
қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.
Абай Шығыс пен Батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. Бірқатар әлем
ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар
стилінде жазылған Қара сөздері - тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық
тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.
Орта жүздің Арғын тайпасының Тобықты руынан шыққан билер әулетінен. Әкесі
Құнанбай Өскенбайұлы өз заманындағы атақ даңқы алысқа кеткен адамдардың
бірі болған. Патша өкіметі XIX ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны
Қарқаралы ауданының аға сұлтандығына бекіткен. Шешесі Ұлжан Орта жүздің
Арғын тайпасынан Қаракесек руының шешендікпен, тапқырлық, әзіл әжуамен аты
шыққан шаншарлардың қызы Абай деп жас Ибраһимді анасы Ұлжан еркелетіп
атаған. Содан бері бұл есіммен Абай тарихқа енді.
Осындай текті ортадан шыққан Құнанбай мен Ұлжаннан туған төрт ұлдың бірі
Абай жастайынан ақ ерекше қабілетімен, ақылдылығымен көзге түседі. Балаға
сыншы әкесі осы баласынан қатты үміт етеді. Әкесі оның зеректігін
байқағаннан кейін, 10 жасқа толған соң Семейдегі Ахмет Риза медресесіне
береді.Медреседе төрт жыл оқығаннан кейін, оқудан шығарып алып, қасында
ұстап, ел басқару ісіне баули бастайды. 13 жастағы Абай ел ісіне араласады.
Әкесінің төңірегінде ел жақсыларымен араласып, өз халқының рухани мәдениет
жүйелерімен жете танысады.
Абайдың ақындық ортасы туралы сөз болғанда аты аталатын ақынның бірі -
Шортанбай. Ш.Қанайұлы - Абай сынында аты аталған үш ақынның бірі, яки
ауызға іліккен атақтылардың сапында. Абай баспадан шыққан Шортанбайдың
өлеңдерін оқып өскенін ескерсек, ауызша жеткен Жанақ, Шөжелердің өлеңдеріне
қарағанда Шортанбай өлеңдерінің Абайға, оның поэзиясына аса жақын болуы
заңды. Сондай-ақ, Шортанбайдың жазба әдебиеттің өкілі болуы - екі ақын
арасын жақындастыра түсер негізгі факторлардың бірі.
2. Тән құмары және жан құмары сөздерінің мағынасын түсіндіріңіз.
...Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.
Ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады- бұл тән құмары. адам тән мен жаннан,
яғни рухани және заттық болмыстан құралады. Жетінші сөзінде Абай осыған
байланысты бұл екі болмыс жан құмары және тән құмарын тудыратынын жазады.
Адамға бұл екеуі де керек. Біреуінсіз екіншісі өмір сүре алмайды. Бірақ
екеуінің арасында үлкен айырмашылық бар: құндылықтары екі басқа, тіпті
қарама-қарсы, сондықтан олар үнемі бір-бірімен күресте. Адам өзін жанмен
балағанда жан құмары әсер етіп, ол рухани биікке көтеріле алады. Ал тәнмен
балағанда – оны тән құмары жеңіп, түрлі күнәлі істерге барып, хайуаннан да
төмен құлдырап кетеді. Өзінің шығармаларында Абай өмірдің барлық
көріністері мен қоғамдағы қайшылықтар себебі, міне осы жан құмары мен тән
құмарының өзара үйлесімділігі мен олардың күресінде жатқанын көрсетеді.
Рухани болмыс мәңгілікті, білімге толы және ләззатты. Сондықтан жан
құмарындағы адамның өмірі ауру-сырқаусыз, ұзақ; ой-өрісі болмыстың түпкі
сырын түсінетін терең; өмірі қуанышқа толы және бақытты. Заттық болмыс,
керісінше, – үнемі өзгерісте және уақытша; надандық пен қателіктің
құрсауында; өмірі түрлі қиындықтар мен қасіретке толы. Сондықтан тән құмары
нәпсіқұмарлыққа айналып, адамдар түрлі ауру-сырқаудың, ой-өрістің
тарлығынан өмірі қысқа, әрі бақытсыз болып, тіршілік шырғалаңынан шыға
алмай қалады. Яғни, жан құмары басқарғанда – адамзат қоғамы өркениет
жолында, ал тән құмары басқарғанда – керісінше, оған қарама-қарсы, құлдырау
жолына бет алады.
Жан құмары мен тән құмарының өзара күресіне байланысты қоғам өмірінде екі
жол пайда болады. Бірі – табиғи жол. Бұл жол – болмыспен үйлескен, жан
құмары басқарған еркіндік жолы. Екіншісі – адамдар өздерінің ой өрісімен
ойлап шығарған тән құмарына арналған жасанды жол. Бұл жол – қатаң тәртіпті
керек қылатын, ерікті тежейтін жол. Адамзат қоғамы осы екі жолдың арасында
және өркениеттің деңгейі, яғни рухани жаңғыруы, олардың үйлесімділігіне
байланысты болады.
Билет - № 2
1. Абайдың алғашқы өлеңдеріндегі Шығыс сарындары
Шығыс – дүниежүзілік рухани мәдениетің ең көне ошақтарының бірі. Шығыстың
рухани қазынасымен Абай Ахмет Ризаның медресесінде алғаш рет танысты.
Шығыстың философиясы мен эстетикасын үлкен ынтамен зерделей жүріп, ол Әл
Фараби, Махмұд Қашғари, Қожа Ахмет Йассауидің трактаттарын оқыды. Білімге
құмар, дарынды бозбала Абай Бақырғани Сулейменнің, Суфи Аллаярдың,
Захириддин Бабурдың шығармаларынан сусындады.
М.Әуезов араб-парсы мәдениетін тереңдетіп оқып-үйренген Абай, түрлі
дәуірлердің Рашид-ад-Дин, Мұхамед Хайдар, Абалғазы Бахадурхан, Захириддин
Бабур сияқты тарихшыларының еңбектерін жақсы білетін деп жазады. Өзінің
монографиясында М.Әуезов Абай оқып шыққан көптеген Шығыс классиктерін атап
көрсетеді: мұсылман дүниесінің көптеген ірі ақындарымен Абай жас бала
кезінің өзінде-ақ танысып үлгергені сөзсіз. Шәкірт Абай аты әлемге әйгілі
ақындардан рухани қолдауын өтініп, бата сұрайды: Шәмси, Сағди, Физули,
Хафиз, Науаи, Сайхали, Фирдоуси – жас ақынға жар болыңдар, ұлы ақындар!
М.Әуезов өзінің Абай жолы роман-эпопеясының Шытырманда атты тарауында
Абайдың оқыған кітаптарының ауқымын көрсетеді: Көктем шыққанша оның
айналысатын ісі тек кітап оқу еді. Медреседен кейін алғаш рет ол кітапқа
біржола бас қойып, күнұзаққа соларды оқумен болды. Осы уақыттың ішінде ол
араб тілі мен парсы тілінен үйренгендерінің біразын ұмытып та үлгерген еді.
Ғабитханнан алған сөздіктер оған көмек болды. Ғабитхан молда кітап оқығанды
аса жақсы көретін. Оның кітаптарының ішінен Абай Фирдоуси мен Низамидің,
Физули мен Науаидың Жәмшит пен Мың бір түн, Тариз - Табари, Зылиха-
Жүсіп, Ләйлі мен Мәжнүн, Көрұғлы шығармаларын тауып алды. Абай оларды
бас алмастан оқыды.
Шығыс классиктерінің шығармаларының Абайға жасаған ықпалы оның бірқатар
туындыларынан анық байқалады. Бозбала шағында ол Жүзі – раушан, көзі -
гауһар, Физули, Шәмси, Сайхали және Әліпби өлеңдерін жазды. Абайдың
махаббат лирикасында Шығыс классиктерінің рухы білінеді. Абайдың
философиялық-моралистік Масғұт, Әзімәңгімесі, Ескендір поэмаларындағы
Шығыстың әсері сөзсіз. Араб-мұсылмандық Шығыс Абайдың шығармасында сыни
тұрғыдан қайта бағаланған, ақынның өзіндік дүниетанымы арқылы қабылданған
күйінде бейнесін табады.
Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын Петербурда бастырып шығарған Кәкітай Ысқақов
кіріспе сөзінде кемеңгер ақын ағасының өмірі мен шығармалары жайында
баяндай келіп: "...қырда ғарапша (арабша дегені.— Ұ. А.), парсыша Абайдан
артық білетін ешкім болмады",— деп жазды. Соның арқасында ол өзінің бос
уақытын осы тілдерде жазылған бұрынғының ғұлама оқымыстыларының кітаптары
мен атақты ақындарының өлең, дастандарын, ескілікті аңыздарын бас алмай
оқиды. Әсіресе ақындарына қатты қызығып, соларға еліктеген өлеңдер де
шығарады.
Абайдың Семейде оқыған кезіндегі ақындық талпынысынан да, қыр баласының
елдегі құрбыларынан ерекше мұнда не үйренгенінен де оның сол кезде шығарған
мына 4 жол өлеңі көп хабардар ететіндей.
Фзули, Шәмси, Сәйхали
Науаи, Сағди, Фирдоуси,
ХожаХафиз —буһәммаси
Мәдәтбер я шағири фәрияд
Түркі, араб, парсы сөздері аралас бұл шумақты қазақшаласақ, шамамен:
Фзули, Шәмси, Сейхали,
Науаи, Сағди, Фирдоуси,
ХожаХафиз — барлығың
Медетберіпжырыма,
Ақынның бағын жандырғын,— дегенге келеді.
2. 7-ші қарасөздегі өз заманындағы тән мен жанның жағдайына берген
бағасы.
Құмарлық деген өте мәңді ұғым. Ол адам баласын хайуаннан өзгеще етіп тұрған
, табиғаттың бізге берген ерекше қасиеті. Құмарлық – тән құмары және жан
құмары болып бөлінеді. Адам баласы дүниеге келгенде осы екеуі екі мінез,
бірдей көрінеді. Абай оларды туа біткен мінезге жатқызған. Тән құмарлығы
дегеніміз ішсем, жесем , ұйықтасам деген биологиялық қажеттіліктерден
тұрады. Бұл мінез хайуанаттар әлемінде бар. Бірақ адам баласының ішсем,
жесем, ұйықтасам дегенің өз ерекшелігі бар. Бұл ерекшеліктің мәні- адам
баласының өте ұзақ мерзімге дейін өз бетімен күнелтіп кетуге мүмкіндігінің
шектеулілігінде. Дайын тамақ, төсек , күтімге бойы үйреніп , оны дағдыға
айналдыры, адам баласы көбіне тән құмарлығының құлына айналып кетуі осыдан.
Сірә , адамның өсе келе жанды тәнге бас ұрғызуының себебі мында болса
керек: көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық. Сырын қалай
болады деп көңілге салмадық , оны білмеген кісінің несі кетіпті дейміз. Құр
көзбен көрген біздің хайуан малдан неміз артық ? Қайта бала күнімізде жақсы
екенбіз. Білсек те , білмесек те , білсек екен деген адамның баласы
екенбіз. Енді осы күнде , хайуаннан да жанымыз. Адамның хайуаннан жаман
болатын кезі бала кездегі екі мінездің қатар жүрмей біреуінің үстем болып ,
екіншісінің көмескі тартуында. Ол бала кездегі жан құмарының ер жете келе
тән құмарына тәуелді болуында. Жан құмары ол білсем , көрсем, үйренсем екен
деген түсінік . Бұл адамның бала кезінде ерекше байқалатын мінез. Бала
көзі көріп, құлағы естіген заттың бәрін білгісі келіп , ол немене ? бұл
неге бүйтеді ? – деп сұрап тыныштық таппайды. Осы бала күнгі жан құмарлығы
ержеткен соң, ақыл кіргенде , орнын тауып ізденіп , кісісін тауып сұранып,
ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екенбіз ?
Бұл сөзге қойылған мәселелерге жауап беруден гөрі сұрақ қою көбірек. Жан
құмарлығы тек білсем, көрсем, үйренсем деген істермен шектелмейді, ол туа
біткен қасиет. Көпшіліг заттың ішкі сырына мән бере бермейді, оларды заттың
сыртқы көрінісі қанағаттандырады. Абай : Дүниенің көрінге һәм көрінбеген
сырын түгелдеп , ең болмаса денелеп білмесе , адамдықтың орны болмайды. Оны
білмеген соң ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Абай адамды
хайуанмен салыстырғаны шарттылық. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды,
сондықтан оған біз надансың , не ақылдысың деп ешнәрсе айта алмаймыз.Адам
болса өзгеше , оның кеңістігі шексіз , мүмкіншілігін біліп болмайсың.
Себебі онда сана бар. Оның көрінісі – жан құмары.
Билет - № 3
1. Абай шығармаларының рухани қайнар көздері
Абай ең алдымен қазақтың ұшан-теңіз ауыз әдебиетінен сусындап, батырлар
жыры мен ғашықтық жырларын сүйіп оқыды. Абай қазақ өлең үлгісін жаңаша
тұрғыдан байыта түсті. Сондықтан да Абайды қазақ жазба әдебиетінің негізін
қалаушы деп әбден айтуға болады. Ақын сүйіп оқыған үш үлкен қайнар көз: 1.
Халық ауыз әдебиеті. 2. Шығыс әдебиеті. 3. Орыс әдебиеті, оның арғы жағында
Батыс Еуропа әдебиеті. Абай жастайынан оқудан қол үзбейді, қазақтың
мәдениетін, араб, парсы, шағатай тілдерін үйренеді. Шығыс әдебиетінің
алыптары Низами, Хожа Хафиз, Науаи, Физули, т. б. ақындарының өлеңін жаттап
өседі. Ойшыл-ақын ежелгі заман философтары Сократ, Платон, Аристотель,
сонымен қатар, Шығыстың ұлы ойшылы әл-Фараби мұраларымен де жақсы таныс
болды. Кейін ол орыс әдебиеті мен тілін өздігінен үйреніп, орыстың ұлы
ойшылдары Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Щедрин, Некрасов, т. б. шығармаларымен
танысады. Сонымен бірге ағылшын ғалымы Дарвиннің, ағылшын жазушысы
Шекспирдің шығармаларын да оқиды. Ол Ч. Дарвиннің даму теориясы мен
анатомиялық ілім негіздерін оқыды. Абайдың жаратылыстану ғылымындағы
білімінің кеңеюіне орыстың материалистік психологиясы, оның ішінде
И.М.Сеченов пен К.Д.Ушинский еңбектері орасан роль атқарды. Осыдан болар,
ақынның дүниетанымы — кең, білімі – түпсіз терең, ойы — ұшқыр, тілі – бай
әрі көркем.
Абай сусындаған рухани көздің бірі ана сүтімен дарыған халық ауыз әдебиеті
болса, келесі бір өшпес қазына – ол Шығыс қаламгерлерінің туындылары.
Ұлттық және шығыстық бұлақтан нәр алған Абай үшін ендігі бейтаныс әлем
орыс әдебиеті болды, сол арқылы ақын Батыс әдебиетімен де таныс болды.
Белгілі ғалымдардың еңбектеріне сүйенер болсақ, қазақтың ұлы сөз зергері
Абай орыс классиктерінен Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Щедрин, т.б.
шығармаларын терең үңіліп, танысқан. Орыс тілі, орыс классикалық әдебиеті
арқылы Абай Батыс әдебиетімен сусындап, Гете, Байрон шығармаларын аударған.
Абайдың еркін аудармалары арқылы Татьянаның әні қазақ оқырманына жетті,
Лермонтовтың Теректің сыйы, Қанжар сияқты терең сырлы өлеңдері
халқымыздың арасына кең тарады. Қазақ оқырманы Абай арқылы орыс классикалық
туындыларымен, Батыс Еуропа әдебиетінің тамаша үлгілерімен таныс болды.
Абай жастайынан кітапқа жақын болған. Туған жері Семейдегі қоғамдық
кітапхананың тұрақты оқырманы болды. Сол кітапхана сөрелеріндегі Спенсер,
Тэйлор, Дрепер, Уоллэс, Милль, Шекспир, Гете, Шиллер, Гейне, Байрон
шығармалары мен орыс әдебиеті классиктерінің шығармаларына ерекше тәнті
болған Абай, Батыс және орыс жазушыларынан көп нәрсе үйренді. Бұл
классиктердің әрқайсысы қаламгердің ой-өрісін кеңейтіп, дүниеге көз-қарасын
қалып-тастырды, әлемді танудың өзіндік көпірлері болды.
Қ.Мұхамедхановтың айтуынша, Семейдің қоғамдық кітапханасы – сол уақыттағы
Сібір кітапханаларының ішіндегі ең бай кітап орны болды. Бастапқы кездері
кітапхана қорында 274 дана кітап болып, 130 оқырманға қызмет көрсеткен.
Министрлер Кабинетінің қаулысы шешімімен 1992 жылы Семейдің қоғамдық
кітапханасына ұлы ақынның есімі берілді. Бұдан бұрын кітапхана Николай
Васильевич Гогольдің атында болатын. Кітапхана 1883 жылы революционер-
демократтардың көмегімен ашылған болатын. Ең алғашқы рет Абай оның есігін
шамамен 100 жыл бұрын ашқан еді. Абай сол замандағы қазақ оқырмандарының
алғашқысы болатын, ал Семей қоғамдық кітапханасы – Қазақстан
Республикасындағы ең көне кітапханалардың бірі.
Абай Құнанбаев жиі оқыған кітаптар: Пушкин А.С. Сочинения. СПБ., 1887;
Толстой Л.Н. Сочинения. М., 1889; Уэвелль В. История индуктивных наук.
СПБ., 1867; Сочинения Платона. СПБ., 1863; Байрон Сочинения. СПБ., 1884;
Херасков М. Эпические творения. ч.1.-М., 1786; ч.2. 1787; Кантемир А.Д.
Сочинения. СПБ., 1868; Спенсер Г. Основания психологии. СПБ., 1876 Даль
В.И. Сочинения. 1883; Беккер К. Всемирная история. СПБ., 1846; Карамзин
Н.М. История государства Российского. СПБ., 1845; Илиада Гомера. Аударған
Гнедич Н. СПБ., 1829, тағы басқалары.
Қазақтың төл перзенті, бас ақынына үлкен әсер қалдырып, үлкен мағлұмат
берген Американың Нью-Йорк университетінің профессоры Джон Уильям Дрепер
болған. Оның сол кездерде орыс тіліне аударылған, Ресейдің жоғары оқу
орындарының студенттері оқулық ретінде қолданып жүрген Европаның ақыл-
ойының даму тарихы (1869 ж.) деген екі томдық еңбегі мен Католицизм мен
ғылымның арасындағы қатынас тарихы (1876 ж.) атты кітабы Евгений Петрович
Михаэлис арқылы Абайға жетеді. Михаэлистің өзі Абайға бұл кітапты берген
көрінеді. Ақынның өзі досы Михаэлисті есіне алғанда Дүниеге көзімді ашқан
кісі — Михаэлис дейтіні де осыдан болар. Қаламгердің Дреперді оқығанына
Әлихан Бөкейхановтан бастап кейінгі абайтану-шылардың барлығы назар
аударады. Асылында, Абайдың американдық тарихшы, дәрігер, химик, физик,
фотосуретші Дрэперді оқуы оның ой-өрісін жаңа бір сатыға көтерді. Оның
кітаптарының әр тарауын оқыған сайын, бұрын білмеген тарихи деректерге
ұшырасып, өзінің таным саясын кеңейте түсті.
Абай мен әлем әдебиетінің арасындағы байланысты ерекше зерттеген М.Әуезов.
Оның мына еңбектері сөзімізге дәлел бола алады: Абайдың идеялық-мәдени
ізденулері, Абайдың халықтығы мен реализмі, т.б. Қазақ әдебиетінің
классигі Абайдың шығармашылығын жан-жақты талдаған М.Әуезов былай дейді:
Дана ақын шығармашылығы мынадай үш алыптан сусындайды. Бұның алғашқысы –
ежелгі қазақ әдебиеті. Екінші бұлақ – Шығыс сөз зергерлерінің тап-тырмас
туындылары. Үшінші қазық – бұл орыс әдебиеті, ал оның арғы жағында көл-
көсір батысеуропалық мәдениет жатыр.... Абай, әсіресе, орыс әдебиетіне деген
ықыласы ерекше болатын. Орыс досы Михаэлис арқылы Абай С.С.Гросс,
А.Л.Леонтьев, Н.И.Долгополов-тармен танысады. Ақынның орыс достары,
пікірлестері туралы М. О. Әуезов былай деп айтқан болатын: Абайға әсер
еткен дүниелер көп... бірақ
Абай деген сол әсерлердің жиынтығы емес, бәрінен қорытылған асылы, жаңа
бітім, тың тұлға. Абай: Менің көзімді дүниеге ашқан Михаэлис — деп оны
аузынан тастамаған. Абай тәлім алған үшінші қайнар көз – орыс мәдениеті.
Орыс мәдениеті арқылы қол жеткізген батыс елдері мәдениетімен, Абай осы
Михаэлистің ақыл-кеңесі бойынша көркем әдебиет, сын, философия, табиғат
ғалымдары, әр алуан тарихтық кітаптармен жақын танысты. Сол кездерден
бастап Абай, белгілі абай-танушылар зерттеулеріне қарағанда, орыстың
атақты ақын жазушыларынан: Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Щедрин,
Некрасов; сыншыл ойшыл демократтардан: Белинский, Герцен, Чернышевский,
Добролюбов; Европа ақындарынан: Гете, Байрон; философтардан: Спенсер,
Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сияқты жазушыларды оқыған.
Сол кезеңде неміс ақыны Фридрих Шиллердің есімі зиялы орыс қауымы арасында
үлкен беделге ие болды. Неміс ақыны шығармаларын Абай орыс тілінде оқыды.
Шиллер өлеңдерінің ең алғашқы қазақ тіліндегі аударма нұсқасының аты
Бесіктегі сәби өлеңі.
Абай өз шығармаларында еуропалық және пушкиндік мектептерден нәр алғанын,
оларды терең түсінгендігін көрсетті. Біздің түсінуі-мізше, әлем әдебиеті
дегеніміз – жоғарғы сапалы шығармалардың үйлесімі.
Қазақ әдебиеті де аталмыш алтын қордың бір бөлігі. Өйткені Ыбырай
Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуэзов, Сәкен
Сейфуллин, Ілияс Есенберлин сияқты ұлы ойшылдар мен ақын-жазушыларды біз
тек қазақ ұлдары деп атай алмаймыз.
Ақынға үлкен ықпал еткен, үлгі көрсеткен замандас ақындар, би-шешендердің
орны айрықша. Әсіресе, бала Абай ұнатқан Бұхар жырау, Шортанбай, Дулат,
Сабырбай, Жанақ, Шөже, Балта, Байкөкше, Қуандық қыз, Бодау жырау, Мұрынбай
жырау, Біржан сал Абайдың ақындық ортасының қалыптасуына әсер еткен. Ұлттық
рухани қазынаны бойына сіңірген қаламгер, кейін шығыс, батыс үлгілерін
еркін меңгеру арқылы бүкіл халықтық, жалпы адамзаттық, әлемдік ақын
статусына дейін көтерілді. Абай арқылы да қазақ халқы бүкіл әлемге
танылды. Мұндай ұлдары бар қазақ халқы, сөзсіз, бақытты халық.
Абай тек әлем әдебиеті, орыс әдебиетінің құнды шығармаларын оқып қана
қойған жоқ, ол аталмыш шығармаларды қазақ оқырманына да таныстырды.
Абайдың қаламынан туған тәржімалар арқылы Европа, орыс ақын-жазушыларының
әдеби туындылары қазақша сөйлей бастады. Абай орыс әдебиетін 1882 жылдан
бастап аударған. Лермонтовтың Бородино атты өлеңі мен Вадим атты
әңгімесі, Пушкиннің Онегині, Крыловтың мысалдары, Теректің сыйы,
Тұтқын, Татьянаның Онегинге, Онегиннің Татьянаға жазған хаттары,
Қараңғы түнде тау қалғып, Қанжар (Кинжал), Жалғыз жалау жалтылдап
өлеңдері, Байрон-ның Көңілім менің қараңғы, бол-бол ақыл шығармасы және
тағы басқалары.
Абайдың 27-ші қара сөзінде кейіпкерлердің бірі былай дейді, бұл көзқарас
арқылы ақын өзінің де ой-пікірін көрсетпей қоймайды: Гомерге бәйітшілігі
себепті, Софоклге трагедиясы себепті, яғни біреудің сыйпатына түспектік,
Зевксиске суретшілігі себепті таңыр-қаймын. Енді бір өлеңінде адам
ғұмырының қысқалығын сипаттай отырып, барлық адамның өмірінің шектеулі
екендігін айтып, қаламгер адамның батыл, сабырлы, төзімді, әрі шыдамды
болуы керектігін айтады. Дәл осы ретте, ол Сократ және оның шәкірті Платон
есімдерін келтіреді. Абайдың көптеген өлеңдерінде терең философиялық
ойлары, табиғатқа, таным, ақыл жайлы толғаныстары көрініс тапқан: Өлсе
өлер табиғат, адам өлмес, Көк тұман алдыңдағы келер заман т. б.
Қазақ халқының біртуар ақыны Абай Құнанбаевтың шығармашылығы – үлкен
қазына, асыл мұра, теңдесі жоқ дүние. Оның зерек ойы, тапқырлығы мен
білгірлігін тек мұхиттың тереңдігімен салыстыруға болатын шығар. Майталман
суреткер, тамаша лирик, көркемсөз шебері, ойшыл ақын. Әсіресе, ақынның
Аллаһ жайлы, имандылық толғаныстары, дін туралы ойлары – өте тартымды. Ақын
шығармашылығында өзі өмір сүрген тарихи дәуірдің тұтас бейнесі көрініс
тапты. Мұхтар Омарханұлы Әуезовтың сөзімен айтар болсақ,
Поэзияда, музыкада, қоғамдық – азаттық ой-пікір саласында өлмес-өшпес
шығармалар берген Абай қазақ халқының өткен замандағы өмірін зерттеуші
біздің ұрпаққа таңғажайып тұлға болып көрінеді. Ол өз халқының ғасырлар
бойғы мәдениетінің таңдаулы нәрін алды және бұл қазынаны орыстың және
Батыс Европа мәдениетінің игі әсерімен молықтырды. Абай лебі, Абай үні,
Абай тынысы — заман тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің де үнге қосылып,
жаңғырып, жаңа өріс алып тұр.
Алдамшы қысқа өмірді дұрыс кешуге баулыған, айналаңдағы адамдарды
құрметтеп, қошемет пен ілтипат көрсетуге үндеген кемеңгер ақын поэзиясының
ең басты негізі — адам. Қаламгер суреттеп кеткен толық адам өнерлі,
білімді, еңбекқор, адал, әділ, жылы жү-ректі, ыстық қайратты ғылым жолына
түскен іздемпаз болуы қажет. Дәл ақынның өзі сияқты. Ол үнемі ізденіс
үстінде жүрді. Бұған дәлел — ақын сүйіп оқыған үш алып, үш бұлақ.
2. Үш сүю дегеніміз не?
Абай мұсылмандық , иман деген ұғымдарға терең талдау жасаған ойшыл. Оны 3
сүю деген түсінік арқылы қарастырайық. Ақынның айтып отырған бірінші сүюі:
Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті. Яғни әңгіме Алла тағаланы сүю туралы .
Ол жөнінде махаббатпен жаратқан адамзатты деген сөзде айтқан болатынбыз.
Екіншіден:
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп.
Мәселе бүкіл адам баласын дініне , тіліне , түр –түсіне қарамай сүю керек,
үшіншіден : Алланы, адамзатты сүю дәстүрін хақ жолы , әділеттілікті сүю
дейді. Осы үш сүюді ақын имани гүл дей келе , ойшыл былайша өрбітеді:
Ойлан дағы , үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына , малың түгіл,- дейді
Осы мәселелерде таратып , осындай жолға түссе дінге енгенің , мұсылман
болғаның. Егер де осы үш сүю түсінбей , тек ораза, намаз т.б . мұсылман
парызын ғана әуестенсең , ол дін болмайды. Ол жөнінде ақынның өз сөзімен
айтқанда:
Руза, намаз, зекет, хаж - талассыз іс,
Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс.
Бастапқы үшін бекітпей, соңғы төртті
Қылғанменен татымды бермес жеміс.
Абай сөзсіз діни реформа жағына араласа бастаған ойшыл. Ол қағидаға сеніп,
соған сай қызмет етпеген жан. Не нәрсе болсын ақылына , оның өмірге
қажеттігіне , өміршеңдігіне қатты назар салған. Абайда қазақтардың
бодандыққа түсіп, ойлары ноқталған заманның өзінде өзге халыққа , дінге
деген наразылық жоқ. Керісінше адамның түсінігін аңсау, биік гуманизм бар.
Абай ұсылмандыққа , дінге адамдық өлшеммен келген. Ол адамға қажетті істің
бәрін – дінсіздік санаған.
Билет - № 4
1. Абайдың лирикалары
Жалпы Абай лирикаларында ақындық мен айрықша орын алады. Абай қайшылыққа
толы заманының көрінісін суреттеуде өзінің надандарға қор, айналасына
қадірсіз болған, жұртшылықтан тек етекбастылықты көріп, мыңмен жалғыз
алысып қостаушысыз қалған, ұлтының мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған, елінің
болашағынан үміт етіп, жарқын келешекке қол созған сан қырлы, өр мінезді
ақындық тұлғасын сомдайды. Мәселен, ақын өзінің Өлсем, орным қара жер сыз
болмай ма? өлеңінде:
Жүрегіңнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!
Жасымда албырт өстім, ойдан жырақ,
Айлаға, ашуға да жақтым шырақ.
Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым,
Етекбасты көп көрдім елден бірақ, –
деп, сол кезеңдегі қоғам мен адамдар арасындағы қарым-қатынастың сырын
ашады. Өлеңде лирикалық кейіпкер ішкі әлемінің жалғыздығын аңғартады.
Өзгелерден оқ бойы озық тұрған тұлғалық-интеллектуалдық деңгейінің биіктігі
ақынды айналасынан еріксіз оқшаулап бөлектейді. Абай өмір сүрген дәуірдегі
ескі мен жаңаның арпалысы, бай мен кедейдің күресі ақын мен сол тұстағы
қоғамның аражігінің алшақтауына себеп болады. Ақын дискурсындағы жалғыздық
феноменіне философиялық өлшеммен қарайтын болсақ, Абай өзінің мәдени
жалғыздығын сезінеді. Яғни ақынның өмірге деген көзқарасы мен құндылықтары,
идеал-түсініктері сол кезеңдегі өз айналасындағы адамдармен тіл табыса
алмауына итермелейді. Лирикалық туындыдан аңғаратынымыз, дана Абай мыңмен
жалғыз алысқан жалғыздық сезіміне сол тұстағы қоғамның, яғни социумның
ықпалымен еріксіз түседі. Абай өзін айналасынан, әлеуметтік ортадан биік
қоймағанымен, ақынның рухани ой-санасының кемелденуі, ақын рухының
еркіндігі Абайды интеллектуалдық оқшаулануға мәжбүр етті деуге болады.
Демек, Абай лирикасындағы жалғыздық сарынын ақынның айналасынан қолдау
таппай, жалғыз қалуы дегеннен гөрі Абайдың ұлылығы, өз ортасынан асып туған
даралығы деу орынды болары анық. Ақын аталған өлеңінде өзі жайлы жұмбақ
адам поэтикалық тіркесін саналы түрде қолданады. Өйткені Абайдың өзіндік
аскетизмі ақын дүниетанымының соншалықты тереңдігін, болмысының өзгеге
ұқсамайтын ерекшелігін танытады.Абай осы өлеңінің келесі шумағында:
Ішім толған у мен өрт, сыртым дүрдей,
Мен келмеске кетермін түк өндірмей.
Өлең шіркін – өсекші, жұртқа жаяр,
Сырымды тоқтатайын айта бермей, –
деп ақындық толғанысы арқылы өзіне тоқтау салады. Ақын өлеңнің бастапқы
шумақтарындағыдай психологиялық күрделі көңіл-күймен күңіренбейді,
керісінше өлеңіне жеңіл, ойнақы наз артып, болашақта халыққа өзінің жан
сырын жеткізуші, автор мен адресат арасындағы диалог қызметін жүктейді.
Абай лирикаларындағы ақын бейнесі автор мен қоғам арасындағы бітіспес
қарама-қарсылықтың куәсі ретінде көрінеді. Лирикатануда поэтикалық
баяндаудың тәсілдеріне байланысты қалыптасып қалған түрлі пікірлер бар.
Соның бірі, лирикалық шығарма автор тарапынан баяндалады, лирика көп
жағдайда монологты, жеке тұлғаның өз ішкі әлеміндегі ой-тұжырымдарын, сезім-
толғаныстарын бейнелеп, сыртқа шығаруы деген сынды көзқарас , – деп ғалым
Н.Кенжеғараев лирикалық шығармалардың негізгі жанрлық, стильдік
спецификациясын дұрыс атап көрсетеді.
Дегенмен Абайдың авторлық мені басым лирикалық өлеңдерін тек ақынның
қоғаммен қақтығысынан туындаған оның ішкі монологы деу әділетті ме? Абай
жалғыздықтан жабырқаған жанына жұбаныш іздеп, сол үшін ғана өлеңді серік
етті ме? Әлбетте, жоқ. Абай өз өмірінде дұшпандарынан көп қиянат көріп,
азапқа түссе де, ұлтының алдыңғы қатарлы прогрессивті елдердің қатарына
қосылуын армандады, туған халқының болашағы үшін қайғырды, қайғы ойлады.
Демек, жоғарыда келтірілген ақынның Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?
өлеңінің бастапқы жолдарын еске алсақ, Абайдың лирикалық мені монологтан
гөрі монодиалогтық сипатқа ие. Әдебиет теориясында монолог пен диалог
категорияларын зерттеген ғалымдар монолог пән сөзінің жеке адамның ішкі
толғанысын білдіретінін және арнайы тұлғаға бағытталмайтын, ешкімнен жауап
күтпейтін әдеби ұғым екені жайлы бірауыздан тұжырым жасаған. Олай болса
Абайдың болашақ оқырманымен, қиялындағы рецепторымен сырласқан аталмыш
өлеңі ақын жан дүниесінің тебіренісін ақтарып салған ішкі монологы ғана
емес, келешек ұрпақпен сыр алысып, сұхбаттасуы.
Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?
Өткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма?
Махаббат, ғадауат пен майдандасқан,
Қайран менің жүрегім мұз болмай ма?
Амалсыз тағдыр бір күн кез болмай ма?
Біреуге жай, біреуге тез болмай ма?
Асау жүрек аяғын шалыс басқан
Жерін тауып артқыға сөз болмай ма? –
деп кемеңгер ақын оқушысына риторикалық сауал жолдай отырып, өзіндік мұңын
жеткізеді. Ақынның өз-өзімен іштей арпалысқан көп дауысты монологы мен
диалогтық реплика түрінде келетін өлеңдегі коммуникация Абайдың бүкіл
ғұмырын суреттейтін аталмыш лирикалық туындысының монодиалогқа құрылғанын
көрсетеді. Лирикада мінез болады. Ол – ақынның мінезі. Өлеңім өзіме тарт
дегендей әр өлең тек иесіне ғана тартады, – деп академик З.Қабдолов
айтқандай, Абайдың лирикалық қаһарманы ақын болмысының даралығын танытады.
Өйткені Абай өз өлеңдері арқылы жан дүниесінің, рухының еркіндігін, сол өзі
қабылдағанеркіндіктіңзаңына сәйкес өмір сүруін бүкіл қоғамның естуін
қалады. Ұлы ақын айналасындағы ақылсыздықтан, көрсеқызар-көреалмаушылықтан,
бос мақтан-бойкүйездіктен, екіжүзділік пен жалқаулықтан түңіліп, аһ ұрған
күрсінісі мен жүрек қайғысын өлеңмен өрнектеді. Әсіресе ақын өзінің
төмендегі өлеңінде:
Ішім өлген, сыртым сау,
Көрінгенге деймін-ау:
Бүгінгі дос – ертең жау,
Мен не қылдым, япырмау?! , –
деп екіжүзді аярлардан көңілі қалып, налыған шақтағы драмаға толы
психологиялық халін жеткізеді. Ақын аталған өлеңінде мінез-құлқы ауа-
райындай құбылып тұратын адамдардың іс-әрекетін сынайды. Бүгін ғана дос
тұтып, жанында жүрген кісінің лезде қас дұшпанына айналып шыға келгеніне
таңырқайды, адамдардың сұрқия мінезіне жүрегі сыздап жабырқайды.
Берерменде бесеу, аларманда алтау болатын, кісіге ісі түскенде
мүләйімсіп, мүсәпір бола қалып, жайшылықта өзендей күркіреп дес бермейтін
пенделердің қылығын әшкерелейді. Абайдың аталған өлеңінде ақынның тұлғасы
айналасындағылардың қулық-сұмдық, сатқындығынан жапа шегуші, зардап шегуші
бейнеде көрінеді.
Қайтып келер есікті
Қатты серіппе, жарқын-ау!
Жетілсең де, жетсең де,
Керек күні бір бар-ау.
Осылайша ақын мұндай жылпос, әккі адамдарға күндердің күнінде қайта айналып
соғар күн туатынын, қайтып кірер есікті қатты жабуға болмайтынын да
ескертеді. Абай азған елінің көкірек көзін ашып, берекесін келтіруді,
халқының саналы, зайырлы ұлт болып қалыптасуына атсалысуды өзінің азаматтық
кредосы, перзенттік борышы деп біледі. Сондықтан да данышпан Абай еліне
қарата айтқан кейбір ашынған сөздерін туған халқын кеміткенінен, орыс
немесе басқа да ақын өзі жете таныған шығыс пен батыс мәдениетінен мақұрым
қалған қараңғы, надан санағанынан айтпайды, керісінше ұлтының санасын
оятып, намысын жануды мақсат етеді. Сол себепті де Абай өзі өмір сүрген
замананың ақиқат көрінісін, рухани тозған жұртының мүшкіл халін, оқу-
білімнен алыс қалған жастардың трагедиясын жаны күйзеле отырып, ащы зармен
де, өткір тіл, уытты сатирамен де жырлайды. Ақылман Абай өзінің қаламгерлік
қуатымен, көреген даналығымен, асқан ойшылдығымен, қайраткерлік қарымымен
ұлтының санасына сәуле шашып, халқын өркениет жолына ұмтылдырады. Елінің
шынайы жанашыры ретінде қалың қазағының қамын ойлап, аласұрады. Осылайша
ұрлық-қарлықпен күнелтіп, енжарлық пен жалқаулық, қатыгездік пен
әділетсіздік, ішкен-жегеніне ғана масаттанған тоғышарлық жайлаған қоғамын
түзетпек болған ішкі арманы ұлы ақынды адамзаттың ақынына айналдырды.
Бас-басына би болған өңкей қиқым жұртының кесепатты мінез-құлқы мен іріп-
шіріген қоғамының кескіні турашыл ақынның жан дертін қозғап, жүрегін
жаралады. Ұлтының жағымсыз мінез-құлқын жер-жебіріне жетіп сынаса да, Абай
туған халқын бар жан-тәнімен беріле, емірене сүйді. Сондықтан да данышпан
ақын елінің мұңын өз мұңым, халқының кемшілігін өз кемшілігім деп
қабылдады. Сөйтіп ел-жұртының мінін түзеуге, рухани тоқыраудан арашалауға
барын салды, шығармашылық күш-жігерін жұмсады. Бұл жолда ел қамын ойлаған
ақын сан рет толғанды, күрсінді, күңіренді, қорланды.Дара ақынның туған
халқына деген шексіз махаббаты оның ішкі күйзелісін келешек ұрпағына
өлеңімен жеткізуге мәжбүр етті.
Лириканың бас қаһарманы – ақынның өзі. Мұның эстетикалық қасиеті де,
тәрбиелік күші де айрықша үлкен. Себебі бұл арада өлеңді жазған адам оқыған
адамға айналып, ақын мен оқырманның көңіл күйлері бір-біріне ұштасып,
бірігіп, біте қайнасып кетеді. Ақын оқшау образ жасап, оқырманға содан
үйрен, не жирен дегендей тенденциямен ғана тынбайды, оған тура өз
басындағы сезім мен сырды тұп-тұтас көшіре салады. Сонда ақын көкірегіндегі
сезім – оқырман сезімі, ақын көңіліндегі сыр оқырман сыры болады да шыға
келеді .
Расында, жүрегім менің қырық жамау деп ақынның өзі жырлағандай, Абай
лирикаларындағы ақынның ішкі көңіл-күйі оқырманның жан сезімімен үйлесім
тауып, екі арадағы үндестікті оятады. Бұл жайында ақынның өзі де келешек
оқырман керегіне жарарын өзі таңдап, талғап алар дегендей ой тастайды:
Базарға, қарап тұрсам, әркім барар
Іздегені не болса, сол табылар.
Біреу ақық алады, біреу маржан,
Әркімге бірдей нәрсе бермес базар.
Әркімнің өзі іздегені нәрсесі бар,
Сомалап ақшасына сонан алар.
Біреу ұқпас бұл сөзді, біреу ұғар.
Бағасын пайым қылмай аң-таң қалар.
Сөзді ұғар осы күнде кісі бар ма?
Демеймін жалпақ жұртқа бірдей жағар.
Жазған соң, жерде қалмас бірдей жағар.
Біреуден-біреу алып, елге тарар.
Бір кісі емес жазғаным, жалпақ жұрт қой,
Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар.
Ит маржанды не қылсын деген сөз бар,
Сәулесі бар жігіттер бір ойланар.
Ақын ешкімге насихат айтып, ақыл үйретпейді. Санасында сәулесі бар азамат
өзі-ақ ұғынар, ғибрат алар, қал-қадірінше қажетіне жаратар деген оймен үміт
арта жырлайды. Мұны ғұлама Абайдың ішкі толғанысынан туған философиялық
тұжырымы деуге болады. Біреу ұғар бұл сөзді, біреу ұқпас, Сөзді ұғар осы
күнде кісі бар ма?, Ит маржанды не қылсын деген сөз бар деп ақын
халқының санасын оята алмай келе жатқанына қапаланса да, Бір кісі емес
жазғаным, жалпақ жұрт қой, Сәулесі бар жігіттер бір ойланар деп көптің
ішінен сөзін түсінер пенденің табыларын жоққа шығармайды. Халқының келешек
тағдырына алаңдап, азапқа түскен, сырты бүтін, іші түтін болған ақын өзі
мен оның өнегелі шығармашылығын маңайындағы тоғышар жандардың ұқпағанына,
ұғындыра алмағанына қайғырады. Бірақ Абай жарқын болашаққа деген сенімін
жоғалтпайды, ол өзінің ұлы жанының тебіренісін келер ұрпақтың ерекше
ықыласпен қабылдап, ақынның жүрек түкпіріндегі жан сырын түсінеріне кәміл
сенеді.
Ақынның бұл ойын әрі қарай сабақтасақ, Абайдың лирикалары оның ішкі
шерінен, көңіл-күй толғаныстарынан ғана хабар бермейді. Ақын өлеңін болашақ
жастарға бағдаршам болар, келер ұрпақ өзіне үлгі етер деген оймен жазады.
Мәселен, Абайдың 1889 жылы жазған:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертегіні термек үшін.
Көкірегі сезімді, тілі орамды,
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.
Бұл сөзді тасыр ұқпас, талапты ұғар,
Көңілінің көзі ашық, сергек үшін–
деген өлеңі жастарға өсиет, өлеңнен хабары бар ақын адам үшін ой саларлық,
тағылым аларлық даналыққа толы ғибратымен құнды. Мен жазбаймын өлеңді
ермек үшін лирикасында ақын өлеңнің эстетикалық қуатын, өлең өнеріне
қойылар талаптың пішімі мен жазылу формаларын, оқырманның қабылдау деңгейін
саралап, жас ақындарға жол көрсетіп, жөн сілтеуді мақсат тұтады.
Өлеңі бар өнерлі інім, сізге
Жалынамын, мұндай сөз айтпа бізге.
Өзге түгіл өзіңе пайдасы жоқ,
Есіл өнер қор болып кетер түзге.
Сәнқой, даңғой, ойнасшы, керім-кербез,
Қанша қызық болады өзіңізге? –
деп ақын өлеңі бар өнерлі інілеріне өзгеге түгілі өзіне пайдасы жоқ арзан
сөздермен ұлы өнерді қор қылмауды ескертеді. Абай жас ақындарға Шу дегенде
құлағың тосаңситын әсіре қызыл сөздерден, елірмелі ақылсыздықтан,
парықсыздықтан, маскүнемдік пен арсыздықтан сақтануға кеңес береді. Өлеңді
көзі ашық, көңілі сергек, талапты жанға айтуды, сонда ғана ақындық дейтін
асқақ өнердің киесі артатынын ұқтырады. Осылайша Абай өзінің ақын
шәкірттеріне бағыт-бағдар бере отырып, айналасындағы талапты жастардың
шеберліктерін шыңдады, олардың поэзия өкілдері ретінде қалыптасуларына
ықпал етті.
2. Алланың өзі де рас, сөзі де рас өлеңінің діни-философиялық мазмұны
Бұл өлеңде Абай Алланы тану мәселесін қозғаған. Абай Аллаға сену мен тану
бір ұғым деп қарамайды. Сенім- діни ,қағида , таным –гносеологиялық ұғым.
Алғашқы ,діни идеологияға негіз болса сонғысы діни философияның
категориясы. Аллаға сену және оны тану мәселелері діни сана ауқымындағы
ұғымдар. Абайды да діни ойшыл философ десек, оны не мадақтаған , не
даттаған емес , нақтылы шындық туралы айтылған пікір болса керек.
Абай Алланы насихатшысы емес , оны танушы ,зерттеуші ойшыл.
Алланың өзі де рас , сөзі де рас.
Рас сөз ешқашанда жалған болмас, - деп Абай діни сана ауқымында қарастырып,
бірақ Алланы растығына айрықша көңіл бөлген. Алланың өзі ғана рас емес,
сөзі де рас екендігіне меңзеп отыр.Рас деген қандай болмасын заттың,
құбылыстың мәнін , әрі сапалық мөлшерін білдіре алатын өлшем. Заттың рас
болуы да , болмауы да мүмкін. Алғашқыда рас болып айқындалған зат, келе-
келе мәнсіздене рас емеске айналуы ықтимал. Рас заттың рас емеске өтуі де
рас. Растың бір-ақ мәні бар , ол оның растығы. Бұл рас ұғымының бір қыры.
Растың екінші қырына келсек , онда растың растығын тану мәселесіне
тірелеміз .Бұл философиялық мәселе. Растың растығын тани алмасақ, ол
жөнінде не айтуға болады. Онда Алланың барлығына сенуден өзге амал жоқ,
танылатын мүмкіндік , болмыс ретінде қарастырған. Абайдың өлеңінің екі
жолында расты 3 рет қолдануы тегін емес. Ол өлеңді қабылдаушының ойына өріс
бергендік. Абай расқа 3-ші жағынан келген. Ол оның тарихи мәнділігі.
Алланың өзі де рас осылай өткен тарихта болған , қазірде солай , болашақта
да солай бола бермек. Ол мәңгілік шындық , оның растығы – мәңгіліктігінде .
Растың 4-ші қыры. Рас мәңгіліктің өлшемі. Олардың барлығы да рас. Рас деген
де біз оның мәңгілігін мойындай отырып, сонымен бірге оның өткіншілігін
мойындамасақ болмайды. Бұгінгі рас болған нәрсе , ертең рас емеске айналуы
мүмкін бе? Жоқ рас емеске айналатын нағыз растың өзі емес, ол адамдардың
рас пен рас еместі ажырата алмағандығынан туған, жалған нәрсені рас деп
қателесулері. Рас әмәнда рас . Алланың ешқашан жалған рас болуы мүмкін
емес.
Ислам дінінде иман келтіріп , мұсылман атану үшін Алланың бір ,
пайғамбардың хақтығын мойындау шарт. Абай бұл шартты бұзып отырған жоқ.
Алланың , пайғамбардың жолындамыз, ынтамызды бұзбастың иманымыз – дейді.
Абай дүниетанымында Алланың орны бір басқа, пайғамбар орны бір басқа. Ақын
мәңгілік туралы, өмір мәні туралы сөз қозғағанда тарихта аты есімі бар жеке
адамдарды негізге алмайды. Ол мәңгілік ұғымдарды қолданады. Олар Алла мен
Адам. Нәбилер мен адамдар . Абай философиясында , әдеттегі Ислам
дініндегідей Алла – Расул- Адам болып келмейді, мұңда ортадағы буын жоқ .
Абай Алла мен Адам туралы айтады. Бұл діндегі демократия. Алла шексіз , оны
танымақ болсаң өзінді де шексіз дамыта бер, сонда адамдық атыңды жоймақ
түгіл , кәміл мұсылман болғандығың.
Билет - № 5
1. Абай және ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысындағы Қазақстанның қоғамдық-
әлеуметтік жағдайы
Абай Ресей заңына сенімсіздік білдіреді. өйткені отарлық билікті
қамтамасыз етуге, соны қорғауға арналған заңда тұрақ болмайды. Ол
мемлекеттің күнделіктісаясатына орай бейімделіп отыратындығын, бір ғана
жақтың – отаршыл биліктің ғана мүдесіне қызмет ететінін Абай түсінеді.
Сол кездегі билікке, салтқа, заңға қарсы шығуының өзі абайдың рухани
тәуелсіздікке ұмтылғанын байқатады.
Хандықты жою – қазақтың мемлекеттігін жоюға және халықтың санасындағы
мемлекеттік тұтастық ойлау жүйесін өшіруге алып келеді. Онда ұлттық
үстемдік, мемлкеттік тұтастық, бірлік, мемлекеттік мүдде, идеология және
ұлттық мақтаныш жатыр. Мұны Абай түсінген. Ол: Сәулең болса кеудеңде, Мына
сзөге көңлің бөл. Егер сәулең болмаса, Мейлің тіріл, мейлің өл. Танымассың,
көрмессің, қаптаған соң көзді шел - деп қатулана сөйлейді. Сондағы
айтпағы:
Көп шуылдақ не табар,
Билемесе бір кемел? – деген ой.
Сәулең болса кеудеңде
Абай биліктің жағдайын және оның баптарын жақсы білген. өзі де заң шығаруға
қатысқан.
1885 жылдары Қарамола деген жерде қазіргі Шар қаласының (Жарма ауданы)
маңайында билердің съезі өткен. Оларды шұғыл түрде шақыртқан. Себебі сол
кезде ел арасында әртүрлі істерге қатысты дау-дамай көбейіп кетеді. Патшалы
Ресейдің жергілікті жердегі билігі "ресейлік заңдарға әрі қазақтардың
тұрмыс-тіршілігі мен билер сотына қайшы келмейтін заң керек" деген шешім
шығарады. Сол кездегі өңір басшыларымен сөйлескен кезде Абай Құнанбаев та
осы ұсынысты қолдайды" .
Бұл съезге келген билер Абайды "төбе би" сайлаған.
"Сондықтан патшалы Ресейдің басшылары Абайға "бұл заңды өзіңіз жасаңыз"
дейді. Сөйтіп, Абай Құнанбаев 74 баптан тұратын заңды (Қарамола жарғысы
жазып шығады. Бірақ оны Абай жалғыз өзі жазбаған. Ол съезге жиналған
билермен кейбір баптарға байланысты пікір алмасты деген деректер бар. 3 күн
өткен съезде жарғы билерге таныстырлып, заң қабылданды", -
Қарамола жарғысы" Қазанда басылды
1886 жылы Семей қаласының генерал-губернаторы Шиклинскийдің арнайы
тапсырысымен "Қарамола жарғысы" сол кездегі Қазан император университетінің
баспаханасынан кітапша болып басылған. Кітапша кейін билерге таратылған
көрінеді.
бұл жарғы қазақ даласындағы түрлі тәртіп бұзушылықтарды реттеуге мүмкіндік
бергенін айтады.
"Қарамола жарғысында "жесір қалған әйелдің әмеңгері болса, бірақ оған
тұрмысқа шыққысы келмесе, онда жеке тұруына рұқсат" деген бап бар. Сондай-
ақ ұрыс-төбелес, адам өлтіргенде құн төлеу мәселесін реттейтін бап
кездеседі. Негізі ол бұрыннан болған, тек бұл жарғыда нақты жазылған:
"Қасақана өлтірілген ердің құны – 100 түйе немесе 25 тайлақ, 25 құнан атан,
25 дөнен атан, 25 ұрғашы атан. Ал оқыс жағдайда ер адам өлтірілсе, оның
құны – 25 түйе, 25 құнан немесе 25 ұрғашы атан төленуі керек деген баптары
бар",
Абайдың экономикалық прагматизмді (пайдалылықты) жақтауының себебі, ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанға сауда капитализмі еркін
ене бастаған. Бұл әлеуметтік қозғалыс басында саудагер таптары болса, бұл
тапқа бірте-бірте қазақ жастары да араласа бастаған. Абайдың: пайда деп,
мал деп туар ендігі жас, еңбекпен малын сатып түзден жимас, дегенде
жастардың сауда ісіне ықыласын бейнелеген. Абайдың арманы малды еңбекпен
табу. Жастар жалған жолға түспей, адал еңбекпен мал тауып жұртқа жақса
дейді.
Осылайша, Абай әкімшілік және сот мәселелері бойынша өз пікірлерін ашып
айтты. Қызметті және басының мүддесіне пайдаланушы жергілікті әкімдердің
сайлауларда болатын айла-амалдарын, қулық-сұмдықтарын, алаяқтығын,
соттардың әділетсіздігін, сатылшығтығын өлеңдеріңде және қара сөздерінде
батыл сынады.
Қазақ халқының мешеулігіне қайырған Абай патриархалды-феодалдық әдет-
ғұрыптарды, надандықты, артта қалғандықты, кертарпалықты ызамен сынады.
Оларды қазақ халқының прогресс жолындағы басты кедергі деп санады.
Қазақстанның дамуына жол ашып, оны мешеуліктен құтқарудың негізгі құралы –
орыс білімі арқылы халықты ағарту деп білді.
2. Болыс болдым, мінеки өлеңінің идеялық мазмұны
Абайдың 1889 жылы жазған өлеңі. Көлемі 148 жол.
Ақын бұл шығармасында малын шашып, болыс болған пенденің әлеуметтік-
псиохологиялық кескінін жасайды. Өлеңнің мағыналық құрылымында бірнеше
тұлға бар: а) болыс; ә) ояз; б) ел. Бұл үш тұлғаның бастысы – болыс.
Шығарманың алғашқы бөлігінде жаңадан болыс болған адамның болыстық мансапқа
жету жолы мен көңіл-күйі көрсетіледі. Малын шашып, шығынға батса да, оның
бар тілегі болыс болу. Болыстыққа қолы жеткен соң да оның көңілі
орнықпайды; өзінен күштілерге құлдық ұрып, әлсіздерге ыңғай бермей, қырын
қарайды. Сыртқы жұртқа сыр бермей, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абайтану пәні бойынша емтихан билеттері
Билет - № 1
1. Абайдың өмірбаяны, өскен ортасы
Абай (Ибраһим) Құнанбаев (1845-1904) — ақын, ағартушы, жазба қазақ
әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор,
аудармашы, саяси қайраткер, либералды көзқарасын исламға таяна отырып, орыс
және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды
көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік,
қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.
Абай Шығыс пен Батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. Бірқатар әлем
ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар
стилінде жазылған Қара сөздері - тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық
тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.
Орта жүздің Арғын тайпасының Тобықты руынан шыққан билер әулетінен. Әкесі
Құнанбай Өскенбайұлы өз заманындағы атақ даңқы алысқа кеткен адамдардың
бірі болған. Патша өкіметі XIX ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны
Қарқаралы ауданының аға сұлтандығына бекіткен. Шешесі Ұлжан Орта жүздің
Арғын тайпасынан Қаракесек руының шешендікпен, тапқырлық, әзіл әжуамен аты
шыққан шаншарлардың қызы Абай деп жас Ибраһимді анасы Ұлжан еркелетіп
атаған. Содан бері бұл есіммен Абай тарихқа енді.
Осындай текті ортадан шыққан Құнанбай мен Ұлжаннан туған төрт ұлдың бірі
Абай жастайынан ақ ерекше қабілетімен, ақылдылығымен көзге түседі. Балаға
сыншы әкесі осы баласынан қатты үміт етеді. Әкесі оның зеректігін
байқағаннан кейін, 10 жасқа толған соң Семейдегі Ахмет Риза медресесіне
береді.Медреседе төрт жыл оқығаннан кейін, оқудан шығарып алып, қасында
ұстап, ел басқару ісіне баули бастайды. 13 жастағы Абай ел ісіне араласады.
Әкесінің төңірегінде ел жақсыларымен араласып, өз халқының рухани мәдениет
жүйелерімен жете танысады.
Абайдың ақындық ортасы туралы сөз болғанда аты аталатын ақынның бірі -
Шортанбай. Ш.Қанайұлы - Абай сынында аты аталған үш ақынның бірі, яки
ауызға іліккен атақтылардың сапында. Абай баспадан шыққан Шортанбайдың
өлеңдерін оқып өскенін ескерсек, ауызша жеткен Жанақ, Шөжелердің өлеңдеріне
қарағанда Шортанбай өлеңдерінің Абайға, оның поэзиясына аса жақын болуы
заңды. Сондай-ақ, Шортанбайдың жазба әдебиеттің өкілі болуы - екі ақын
арасын жақындастыра түсер негізгі факторлардың бірі.
2. Тән құмары және жан құмары сөздерінің мағынасын түсіндіріңіз.
...Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.
Ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады- бұл тән құмары. адам тән мен жаннан,
яғни рухани және заттық болмыстан құралады. Жетінші сөзінде Абай осыған
байланысты бұл екі болмыс жан құмары және тән құмарын тудыратынын жазады.
Адамға бұл екеуі де керек. Біреуінсіз екіншісі өмір сүре алмайды. Бірақ
екеуінің арасында үлкен айырмашылық бар: құндылықтары екі басқа, тіпті
қарама-қарсы, сондықтан олар үнемі бір-бірімен күресте. Адам өзін жанмен
балағанда жан құмары әсер етіп, ол рухани биікке көтеріле алады. Ал тәнмен
балағанда – оны тән құмары жеңіп, түрлі күнәлі істерге барып, хайуаннан да
төмен құлдырап кетеді. Өзінің шығармаларында Абай өмірдің барлық
көріністері мен қоғамдағы қайшылықтар себебі, міне осы жан құмары мен тән
құмарының өзара үйлесімділігі мен олардың күресінде жатқанын көрсетеді.
Рухани болмыс мәңгілікті, білімге толы және ләззатты. Сондықтан жан
құмарындағы адамның өмірі ауру-сырқаусыз, ұзақ; ой-өрісі болмыстың түпкі
сырын түсінетін терең; өмірі қуанышқа толы және бақытты. Заттық болмыс,
керісінше, – үнемі өзгерісте және уақытша; надандық пен қателіктің
құрсауында; өмірі түрлі қиындықтар мен қасіретке толы. Сондықтан тән құмары
нәпсіқұмарлыққа айналып, адамдар түрлі ауру-сырқаудың, ой-өрістің
тарлығынан өмірі қысқа, әрі бақытсыз болып, тіршілік шырғалаңынан шыға
алмай қалады. Яғни, жан құмары басқарғанда – адамзат қоғамы өркениет
жолында, ал тән құмары басқарғанда – керісінше, оған қарама-қарсы, құлдырау
жолына бет алады.
Жан құмары мен тән құмарының өзара күресіне байланысты қоғам өмірінде екі
жол пайда болады. Бірі – табиғи жол. Бұл жол – болмыспен үйлескен, жан
құмары басқарған еркіндік жолы. Екіншісі – адамдар өздерінің ой өрісімен
ойлап шығарған тән құмарына арналған жасанды жол. Бұл жол – қатаң тәртіпті
керек қылатын, ерікті тежейтін жол. Адамзат қоғамы осы екі жолдың арасында
және өркениеттің деңгейі, яғни рухани жаңғыруы, олардың үйлесімділігіне
байланысты болады.
Билет - № 2
1. Абайдың алғашқы өлеңдеріндегі Шығыс сарындары
Шығыс – дүниежүзілік рухани мәдениетің ең көне ошақтарының бірі. Шығыстың
рухани қазынасымен Абай Ахмет Ризаның медресесінде алғаш рет танысты.
Шығыстың философиясы мен эстетикасын үлкен ынтамен зерделей жүріп, ол Әл
Фараби, Махмұд Қашғари, Қожа Ахмет Йассауидің трактаттарын оқыды. Білімге
құмар, дарынды бозбала Абай Бақырғани Сулейменнің, Суфи Аллаярдың,
Захириддин Бабурдың шығармаларынан сусындады.
М.Әуезов араб-парсы мәдениетін тереңдетіп оқып-үйренген Абай, түрлі
дәуірлердің Рашид-ад-Дин, Мұхамед Хайдар, Абалғазы Бахадурхан, Захириддин
Бабур сияқты тарихшыларының еңбектерін жақсы білетін деп жазады. Өзінің
монографиясында М.Әуезов Абай оқып шыққан көптеген Шығыс классиктерін атап
көрсетеді: мұсылман дүниесінің көптеген ірі ақындарымен Абай жас бала
кезінің өзінде-ақ танысып үлгергені сөзсіз. Шәкірт Абай аты әлемге әйгілі
ақындардан рухани қолдауын өтініп, бата сұрайды: Шәмси, Сағди, Физули,
Хафиз, Науаи, Сайхали, Фирдоуси – жас ақынға жар болыңдар, ұлы ақындар!
М.Әуезов өзінің Абай жолы роман-эпопеясының Шытырманда атты тарауында
Абайдың оқыған кітаптарының ауқымын көрсетеді: Көктем шыққанша оның
айналысатын ісі тек кітап оқу еді. Медреседен кейін алғаш рет ол кітапқа
біржола бас қойып, күнұзаққа соларды оқумен болды. Осы уақыттың ішінде ол
араб тілі мен парсы тілінен үйренгендерінің біразын ұмытып та үлгерген еді.
Ғабитханнан алған сөздіктер оған көмек болды. Ғабитхан молда кітап оқығанды
аса жақсы көретін. Оның кітаптарының ішінен Абай Фирдоуси мен Низамидің,
Физули мен Науаидың Жәмшит пен Мың бір түн, Тариз - Табари, Зылиха-
Жүсіп, Ләйлі мен Мәжнүн, Көрұғлы шығармаларын тауып алды. Абай оларды
бас алмастан оқыды.
Шығыс классиктерінің шығармаларының Абайға жасаған ықпалы оның бірқатар
туындыларынан анық байқалады. Бозбала шағында ол Жүзі – раушан, көзі -
гауһар, Физули, Шәмси, Сайхали және Әліпби өлеңдерін жазды. Абайдың
махаббат лирикасында Шығыс классиктерінің рухы білінеді. Абайдың
философиялық-моралистік Масғұт, Әзімәңгімесі, Ескендір поэмаларындағы
Шығыстың әсері сөзсіз. Араб-мұсылмандық Шығыс Абайдың шығармасында сыни
тұрғыдан қайта бағаланған, ақынның өзіндік дүниетанымы арқылы қабылданған
күйінде бейнесін табады.
Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын Петербурда бастырып шығарған Кәкітай Ысқақов
кіріспе сөзінде кемеңгер ақын ағасының өмірі мен шығармалары жайында
баяндай келіп: "...қырда ғарапша (арабша дегені.— Ұ. А.), парсыша Абайдан
артық білетін ешкім болмады",— деп жазды. Соның арқасында ол өзінің бос
уақытын осы тілдерде жазылған бұрынғының ғұлама оқымыстыларының кітаптары
мен атақты ақындарының өлең, дастандарын, ескілікті аңыздарын бас алмай
оқиды. Әсіресе ақындарына қатты қызығып, соларға еліктеген өлеңдер де
шығарады.
Абайдың Семейде оқыған кезіндегі ақындық талпынысынан да, қыр баласының
елдегі құрбыларынан ерекше мұнда не үйренгенінен де оның сол кезде шығарған
мына 4 жол өлеңі көп хабардар ететіндей.
Фзули, Шәмси, Сәйхали
Науаи, Сағди, Фирдоуси,
ХожаХафиз —буһәммаси
Мәдәтбер я шағири фәрияд
Түркі, араб, парсы сөздері аралас бұл шумақты қазақшаласақ, шамамен:
Фзули, Шәмси, Сейхали,
Науаи, Сағди, Фирдоуси,
ХожаХафиз — барлығың
Медетберіпжырыма,
Ақынның бағын жандырғын,— дегенге келеді.
2. 7-ші қарасөздегі өз заманындағы тән мен жанның жағдайына берген
бағасы.
Құмарлық деген өте мәңді ұғым. Ол адам баласын хайуаннан өзгеще етіп тұрған
, табиғаттың бізге берген ерекше қасиеті. Құмарлық – тән құмары және жан
құмары болып бөлінеді. Адам баласы дүниеге келгенде осы екеуі екі мінез,
бірдей көрінеді. Абай оларды туа біткен мінезге жатқызған. Тән құмарлығы
дегеніміз ішсем, жесем , ұйықтасам деген биологиялық қажеттіліктерден
тұрады. Бұл мінез хайуанаттар әлемінде бар. Бірақ адам баласының ішсем,
жесем, ұйықтасам дегенің өз ерекшелігі бар. Бұл ерекшеліктің мәні- адам
баласының өте ұзақ мерзімге дейін өз бетімен күнелтіп кетуге мүмкіндігінің
шектеулілігінде. Дайын тамақ, төсек , күтімге бойы үйреніп , оны дағдыға
айналдыры, адам баласы көбіне тән құмарлығының құлына айналып кетуі осыдан.
Сірә , адамның өсе келе жанды тәнге бас ұрғызуының себебі мында болса
керек: көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық. Сырын қалай
болады деп көңілге салмадық , оны білмеген кісінің несі кетіпті дейміз. Құр
көзбен көрген біздің хайуан малдан неміз артық ? Қайта бала күнімізде жақсы
екенбіз. Білсек те , білмесек те , білсек екен деген адамның баласы
екенбіз. Енді осы күнде , хайуаннан да жанымыз. Адамның хайуаннан жаман
болатын кезі бала кездегі екі мінездің қатар жүрмей біреуінің үстем болып ,
екіншісінің көмескі тартуында. Ол бала кездегі жан құмарының ер жете келе
тән құмарына тәуелді болуында. Жан құмары ол білсем , көрсем, үйренсем екен
деген түсінік . Бұл адамның бала кезінде ерекше байқалатын мінез. Бала
көзі көріп, құлағы естіген заттың бәрін білгісі келіп , ол немене ? бұл
неге бүйтеді ? – деп сұрап тыныштық таппайды. Осы бала күнгі жан құмарлығы
ержеткен соң, ақыл кіргенде , орнын тауып ізденіп , кісісін тауып сұранып,
ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екенбіз ?
Бұл сөзге қойылған мәселелерге жауап беруден гөрі сұрақ қою көбірек. Жан
құмарлығы тек білсем, көрсем, үйренсем деген істермен шектелмейді, ол туа
біткен қасиет. Көпшіліг заттың ішкі сырына мән бере бермейді, оларды заттың
сыртқы көрінісі қанағаттандырады. Абай : Дүниенің көрінге һәм көрінбеген
сырын түгелдеп , ең болмаса денелеп білмесе , адамдықтың орны болмайды. Оны
білмеген соң ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Абай адамды
хайуанмен салыстырғаны шарттылық. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды,
сондықтан оған біз надансың , не ақылдысың деп ешнәрсе айта алмаймыз.Адам
болса өзгеше , оның кеңістігі шексіз , мүмкіншілігін біліп болмайсың.
Себебі онда сана бар. Оның көрінісі – жан құмары.
Билет - № 3
1. Абай шығармаларының рухани қайнар көздері
Абай ең алдымен қазақтың ұшан-теңіз ауыз әдебиетінен сусындап, батырлар
жыры мен ғашықтық жырларын сүйіп оқыды. Абай қазақ өлең үлгісін жаңаша
тұрғыдан байыта түсті. Сондықтан да Абайды қазақ жазба әдебиетінің негізін
қалаушы деп әбден айтуға болады. Ақын сүйіп оқыған үш үлкен қайнар көз: 1.
Халық ауыз әдебиеті. 2. Шығыс әдебиеті. 3. Орыс әдебиеті, оның арғы жағында
Батыс Еуропа әдебиеті. Абай жастайынан оқудан қол үзбейді, қазақтың
мәдениетін, араб, парсы, шағатай тілдерін үйренеді. Шығыс әдебиетінің
алыптары Низами, Хожа Хафиз, Науаи, Физули, т. б. ақындарының өлеңін жаттап
өседі. Ойшыл-ақын ежелгі заман философтары Сократ, Платон, Аристотель,
сонымен қатар, Шығыстың ұлы ойшылы әл-Фараби мұраларымен де жақсы таныс
болды. Кейін ол орыс әдебиеті мен тілін өздігінен үйреніп, орыстың ұлы
ойшылдары Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Щедрин, Некрасов, т. б. шығармаларымен
танысады. Сонымен бірге ағылшын ғалымы Дарвиннің, ағылшын жазушысы
Шекспирдің шығармаларын да оқиды. Ол Ч. Дарвиннің даму теориясы мен
анатомиялық ілім негіздерін оқыды. Абайдың жаратылыстану ғылымындағы
білімінің кеңеюіне орыстың материалистік психологиясы, оның ішінде
И.М.Сеченов пен К.Д.Ушинский еңбектері орасан роль атқарды. Осыдан болар,
ақынның дүниетанымы — кең, білімі – түпсіз терең, ойы — ұшқыр, тілі – бай
әрі көркем.
Абай сусындаған рухани көздің бірі ана сүтімен дарыған халық ауыз әдебиеті
болса, келесі бір өшпес қазына – ол Шығыс қаламгерлерінің туындылары.
Ұлттық және шығыстық бұлақтан нәр алған Абай үшін ендігі бейтаныс әлем
орыс әдебиеті болды, сол арқылы ақын Батыс әдебиетімен де таныс болды.
Белгілі ғалымдардың еңбектеріне сүйенер болсақ, қазақтың ұлы сөз зергері
Абай орыс классиктерінен Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Щедрин, т.б.
шығармаларын терең үңіліп, танысқан. Орыс тілі, орыс классикалық әдебиеті
арқылы Абай Батыс әдебиетімен сусындап, Гете, Байрон шығармаларын аударған.
Абайдың еркін аудармалары арқылы Татьянаның әні қазақ оқырманына жетті,
Лермонтовтың Теректің сыйы, Қанжар сияқты терең сырлы өлеңдері
халқымыздың арасына кең тарады. Қазақ оқырманы Абай арқылы орыс классикалық
туындыларымен, Батыс Еуропа әдебиетінің тамаша үлгілерімен таныс болды.
Абай жастайынан кітапқа жақын болған. Туған жері Семейдегі қоғамдық
кітапхананың тұрақты оқырманы болды. Сол кітапхана сөрелеріндегі Спенсер,
Тэйлор, Дрепер, Уоллэс, Милль, Шекспир, Гете, Шиллер, Гейне, Байрон
шығармалары мен орыс әдебиеті классиктерінің шығармаларына ерекше тәнті
болған Абай, Батыс және орыс жазушыларынан көп нәрсе үйренді. Бұл
классиктердің әрқайсысы қаламгердің ой-өрісін кеңейтіп, дүниеге көз-қарасын
қалып-тастырды, әлемді танудың өзіндік көпірлері болды.
Қ.Мұхамедхановтың айтуынша, Семейдің қоғамдық кітапханасы – сол уақыттағы
Сібір кітапханаларының ішіндегі ең бай кітап орны болды. Бастапқы кездері
кітапхана қорында 274 дана кітап болып, 130 оқырманға қызмет көрсеткен.
Министрлер Кабинетінің қаулысы шешімімен 1992 жылы Семейдің қоғамдық
кітапханасына ұлы ақынның есімі берілді. Бұдан бұрын кітапхана Николай
Васильевич Гогольдің атында болатын. Кітапхана 1883 жылы революционер-
демократтардың көмегімен ашылған болатын. Ең алғашқы рет Абай оның есігін
шамамен 100 жыл бұрын ашқан еді. Абай сол замандағы қазақ оқырмандарының
алғашқысы болатын, ал Семей қоғамдық кітапханасы – Қазақстан
Республикасындағы ең көне кітапханалардың бірі.
Абай Құнанбаев жиі оқыған кітаптар: Пушкин А.С. Сочинения. СПБ., 1887;
Толстой Л.Н. Сочинения. М., 1889; Уэвелль В. История индуктивных наук.
СПБ., 1867; Сочинения Платона. СПБ., 1863; Байрон Сочинения. СПБ., 1884;
Херасков М. Эпические творения. ч.1.-М., 1786; ч.2. 1787; Кантемир А.Д.
Сочинения. СПБ., 1868; Спенсер Г. Основания психологии. СПБ., 1876 Даль
В.И. Сочинения. 1883; Беккер К. Всемирная история. СПБ., 1846; Карамзин
Н.М. История государства Российского. СПБ., 1845; Илиада Гомера. Аударған
Гнедич Н. СПБ., 1829, тағы басқалары.
Қазақтың төл перзенті, бас ақынына үлкен әсер қалдырып, үлкен мағлұмат
берген Американың Нью-Йорк университетінің профессоры Джон Уильям Дрепер
болған. Оның сол кездерде орыс тіліне аударылған, Ресейдің жоғары оқу
орындарының студенттері оқулық ретінде қолданып жүрген Европаның ақыл-
ойының даму тарихы (1869 ж.) деген екі томдық еңбегі мен Католицизм мен
ғылымның арасындағы қатынас тарихы (1876 ж.) атты кітабы Евгений Петрович
Михаэлис арқылы Абайға жетеді. Михаэлистің өзі Абайға бұл кітапты берген
көрінеді. Ақынның өзі досы Михаэлисті есіне алғанда Дүниеге көзімді ашқан
кісі — Михаэлис дейтіні де осыдан болар. Қаламгердің Дреперді оқығанына
Әлихан Бөкейхановтан бастап кейінгі абайтану-шылардың барлығы назар
аударады. Асылында, Абайдың американдық тарихшы, дәрігер, химик, физик,
фотосуретші Дрэперді оқуы оның ой-өрісін жаңа бір сатыға көтерді. Оның
кітаптарының әр тарауын оқыған сайын, бұрын білмеген тарихи деректерге
ұшырасып, өзінің таным саясын кеңейте түсті.
Абай мен әлем әдебиетінің арасындағы байланысты ерекше зерттеген М.Әуезов.
Оның мына еңбектері сөзімізге дәлел бола алады: Абайдың идеялық-мәдени
ізденулері, Абайдың халықтығы мен реализмі, т.б. Қазақ әдебиетінің
классигі Абайдың шығармашылығын жан-жақты талдаған М.Әуезов былай дейді:
Дана ақын шығармашылығы мынадай үш алыптан сусындайды. Бұның алғашқысы –
ежелгі қазақ әдебиеті. Екінші бұлақ – Шығыс сөз зергерлерінің тап-тырмас
туындылары. Үшінші қазық – бұл орыс әдебиеті, ал оның арғы жағында көл-
көсір батысеуропалық мәдениет жатыр.... Абай, әсіресе, орыс әдебиетіне деген
ықыласы ерекше болатын. Орыс досы Михаэлис арқылы Абай С.С.Гросс,
А.Л.Леонтьев, Н.И.Долгополов-тармен танысады. Ақынның орыс достары,
пікірлестері туралы М. О. Әуезов былай деп айтқан болатын: Абайға әсер
еткен дүниелер көп... бірақ
Абай деген сол әсерлердің жиынтығы емес, бәрінен қорытылған асылы, жаңа
бітім, тың тұлға. Абай: Менің көзімді дүниеге ашқан Михаэлис — деп оны
аузынан тастамаған. Абай тәлім алған үшінші қайнар көз – орыс мәдениеті.
Орыс мәдениеті арқылы қол жеткізген батыс елдері мәдениетімен, Абай осы
Михаэлистің ақыл-кеңесі бойынша көркем әдебиет, сын, философия, табиғат
ғалымдары, әр алуан тарихтық кітаптармен жақын танысты. Сол кездерден
бастап Абай, белгілі абай-танушылар зерттеулеріне қарағанда, орыстың
атақты ақын жазушыларынан: Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Щедрин,
Некрасов; сыншыл ойшыл демократтардан: Белинский, Герцен, Чернышевский,
Добролюбов; Европа ақындарынан: Гете, Байрон; философтардан: Спенсер,
Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сияқты жазушыларды оқыған.
Сол кезеңде неміс ақыны Фридрих Шиллердің есімі зиялы орыс қауымы арасында
үлкен беделге ие болды. Неміс ақыны шығармаларын Абай орыс тілінде оқыды.
Шиллер өлеңдерінің ең алғашқы қазақ тіліндегі аударма нұсқасының аты
Бесіктегі сәби өлеңі.
Абай өз шығармаларында еуропалық және пушкиндік мектептерден нәр алғанын,
оларды терең түсінгендігін көрсетті. Біздің түсінуі-мізше, әлем әдебиеті
дегеніміз – жоғарғы сапалы шығармалардың үйлесімі.
Қазақ әдебиеті де аталмыш алтын қордың бір бөлігі. Өйткені Ыбырай
Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуэзов, Сәкен
Сейфуллин, Ілияс Есенберлин сияқты ұлы ойшылдар мен ақын-жазушыларды біз
тек қазақ ұлдары деп атай алмаймыз.
Ақынға үлкен ықпал еткен, үлгі көрсеткен замандас ақындар, би-шешендердің
орны айрықша. Әсіресе, бала Абай ұнатқан Бұхар жырау, Шортанбай, Дулат,
Сабырбай, Жанақ, Шөже, Балта, Байкөкше, Қуандық қыз, Бодау жырау, Мұрынбай
жырау, Біржан сал Абайдың ақындық ортасының қалыптасуына әсер еткен. Ұлттық
рухани қазынаны бойына сіңірген қаламгер, кейін шығыс, батыс үлгілерін
еркін меңгеру арқылы бүкіл халықтық, жалпы адамзаттық, әлемдік ақын
статусына дейін көтерілді. Абай арқылы да қазақ халқы бүкіл әлемге
танылды. Мұндай ұлдары бар қазақ халқы, сөзсіз, бақытты халық.
Абай тек әлем әдебиеті, орыс әдебиетінің құнды шығармаларын оқып қана
қойған жоқ, ол аталмыш шығармаларды қазақ оқырманына да таныстырды.
Абайдың қаламынан туған тәржімалар арқылы Европа, орыс ақын-жазушыларының
әдеби туындылары қазақша сөйлей бастады. Абай орыс әдебиетін 1882 жылдан
бастап аударған. Лермонтовтың Бородино атты өлеңі мен Вадим атты
әңгімесі, Пушкиннің Онегині, Крыловтың мысалдары, Теректің сыйы,
Тұтқын, Татьянаның Онегинге, Онегиннің Татьянаға жазған хаттары,
Қараңғы түнде тау қалғып, Қанжар (Кинжал), Жалғыз жалау жалтылдап
өлеңдері, Байрон-ның Көңілім менің қараңғы, бол-бол ақыл шығармасы және
тағы басқалары.
Абайдың 27-ші қара сөзінде кейіпкерлердің бірі былай дейді, бұл көзқарас
арқылы ақын өзінің де ой-пікірін көрсетпей қоймайды: Гомерге бәйітшілігі
себепті, Софоклге трагедиясы себепті, яғни біреудің сыйпатына түспектік,
Зевксиске суретшілігі себепті таңыр-қаймын. Енді бір өлеңінде адам
ғұмырының қысқалығын сипаттай отырып, барлық адамның өмірінің шектеулі
екендігін айтып, қаламгер адамның батыл, сабырлы, төзімді, әрі шыдамды
болуы керектігін айтады. Дәл осы ретте, ол Сократ және оның шәкірті Платон
есімдерін келтіреді. Абайдың көптеген өлеңдерінде терең философиялық
ойлары, табиғатқа, таным, ақыл жайлы толғаныстары көрініс тапқан: Өлсе
өлер табиғат, адам өлмес, Көк тұман алдыңдағы келер заман т. б.
Қазақ халқының біртуар ақыны Абай Құнанбаевтың шығармашылығы – үлкен
қазына, асыл мұра, теңдесі жоқ дүние. Оның зерек ойы, тапқырлығы мен
білгірлігін тек мұхиттың тереңдігімен салыстыруға болатын шығар. Майталман
суреткер, тамаша лирик, көркемсөз шебері, ойшыл ақын. Әсіресе, ақынның
Аллаһ жайлы, имандылық толғаныстары, дін туралы ойлары – өте тартымды. Ақын
шығармашылығында өзі өмір сүрген тарихи дәуірдің тұтас бейнесі көрініс
тапты. Мұхтар Омарханұлы Әуезовтың сөзімен айтар болсақ,
Поэзияда, музыкада, қоғамдық – азаттық ой-пікір саласында өлмес-өшпес
шығармалар берген Абай қазақ халқының өткен замандағы өмірін зерттеуші
біздің ұрпаққа таңғажайып тұлға болып көрінеді. Ол өз халқының ғасырлар
бойғы мәдениетінің таңдаулы нәрін алды және бұл қазынаны орыстың және
Батыс Европа мәдениетінің игі әсерімен молықтырды. Абай лебі, Абай үні,
Абай тынысы — заман тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің де үнге қосылып,
жаңғырып, жаңа өріс алып тұр.
Алдамшы қысқа өмірді дұрыс кешуге баулыған, айналаңдағы адамдарды
құрметтеп, қошемет пен ілтипат көрсетуге үндеген кемеңгер ақын поэзиясының
ең басты негізі — адам. Қаламгер суреттеп кеткен толық адам өнерлі,
білімді, еңбекқор, адал, әділ, жылы жү-ректі, ыстық қайратты ғылым жолына
түскен іздемпаз болуы қажет. Дәл ақынның өзі сияқты. Ол үнемі ізденіс
үстінде жүрді. Бұған дәлел — ақын сүйіп оқыған үш алып, үш бұлақ.
2. Үш сүю дегеніміз не?
Абай мұсылмандық , иман деген ұғымдарға терең талдау жасаған ойшыл. Оны 3
сүю деген түсінік арқылы қарастырайық. Ақынның айтып отырған бірінші сүюі:
Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті. Яғни әңгіме Алла тағаланы сүю туралы .
Ол жөнінде махаббатпен жаратқан адамзатты деген сөзде айтқан болатынбыз.
Екіншіден:
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп.
Мәселе бүкіл адам баласын дініне , тіліне , түр –түсіне қарамай сүю керек,
үшіншіден : Алланы, адамзатты сүю дәстүрін хақ жолы , әділеттілікті сүю
дейді. Осы үш сүюді ақын имани гүл дей келе , ойшыл былайша өрбітеді:
Ойлан дағы , үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына , малың түгіл,- дейді
Осы мәселелерде таратып , осындай жолға түссе дінге енгенің , мұсылман
болғаның. Егер де осы үш сүю түсінбей , тек ораза, намаз т.б . мұсылман
парызын ғана әуестенсең , ол дін болмайды. Ол жөнінде ақынның өз сөзімен
айтқанда:
Руза, намаз, зекет, хаж - талассыз іс,
Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс.
Бастапқы үшін бекітпей, соңғы төртті
Қылғанменен татымды бермес жеміс.
Абай сөзсіз діни реформа жағына араласа бастаған ойшыл. Ол қағидаға сеніп,
соған сай қызмет етпеген жан. Не нәрсе болсын ақылына , оның өмірге
қажеттігіне , өміршеңдігіне қатты назар салған. Абайда қазақтардың
бодандыққа түсіп, ойлары ноқталған заманның өзінде өзге халыққа , дінге
деген наразылық жоқ. Керісінше адамның түсінігін аңсау, биік гуманизм бар.
Абай ұсылмандыққа , дінге адамдық өлшеммен келген. Ол адамға қажетті істің
бәрін – дінсіздік санаған.
Билет - № 4
1. Абайдың лирикалары
Жалпы Абай лирикаларында ақындық мен айрықша орын алады. Абай қайшылыққа
толы заманының көрінісін суреттеуде өзінің надандарға қор, айналасына
қадірсіз болған, жұртшылықтан тек етекбастылықты көріп, мыңмен жалғыз
алысып қостаушысыз қалған, ұлтының мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған, елінің
болашағынан үміт етіп, жарқын келешекке қол созған сан қырлы, өр мінезді
ақындық тұлғасын сомдайды. Мәселен, ақын өзінің Өлсем, орным қара жер сыз
болмай ма? өлеңінде:
Жүрегіңнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!
Жасымда албырт өстім, ойдан жырақ,
Айлаға, ашуға да жақтым шырақ.
Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым,
Етекбасты көп көрдім елден бірақ, –
деп, сол кезеңдегі қоғам мен адамдар арасындағы қарым-қатынастың сырын
ашады. Өлеңде лирикалық кейіпкер ішкі әлемінің жалғыздығын аңғартады.
Өзгелерден оқ бойы озық тұрған тұлғалық-интеллектуалдық деңгейінің биіктігі
ақынды айналасынан еріксіз оқшаулап бөлектейді. Абай өмір сүрген дәуірдегі
ескі мен жаңаның арпалысы, бай мен кедейдің күресі ақын мен сол тұстағы
қоғамның аражігінің алшақтауына себеп болады. Ақын дискурсындағы жалғыздық
феноменіне философиялық өлшеммен қарайтын болсақ, Абай өзінің мәдени
жалғыздығын сезінеді. Яғни ақынның өмірге деген көзқарасы мен құндылықтары,
идеал-түсініктері сол кезеңдегі өз айналасындағы адамдармен тіл табыса
алмауына итермелейді. Лирикалық туындыдан аңғаратынымыз, дана Абай мыңмен
жалғыз алысқан жалғыздық сезіміне сол тұстағы қоғамның, яғни социумның
ықпалымен еріксіз түседі. Абай өзін айналасынан, әлеуметтік ортадан биік
қоймағанымен, ақынның рухани ой-санасының кемелденуі, ақын рухының
еркіндігі Абайды интеллектуалдық оқшаулануға мәжбүр етті деуге болады.
Демек, Абай лирикасындағы жалғыздық сарынын ақынның айналасынан қолдау
таппай, жалғыз қалуы дегеннен гөрі Абайдың ұлылығы, өз ортасынан асып туған
даралығы деу орынды болары анық. Ақын аталған өлеңінде өзі жайлы жұмбақ
адам поэтикалық тіркесін саналы түрде қолданады. Өйткені Абайдың өзіндік
аскетизмі ақын дүниетанымының соншалықты тереңдігін, болмысының өзгеге
ұқсамайтын ерекшелігін танытады.Абай осы өлеңінің келесі шумағында:
Ішім толған у мен өрт, сыртым дүрдей,
Мен келмеске кетермін түк өндірмей.
Өлең шіркін – өсекші, жұртқа жаяр,
Сырымды тоқтатайын айта бермей, –
деп ақындық толғанысы арқылы өзіне тоқтау салады. Ақын өлеңнің бастапқы
шумақтарындағыдай психологиялық күрделі көңіл-күймен күңіренбейді,
керісінше өлеңіне жеңіл, ойнақы наз артып, болашақта халыққа өзінің жан
сырын жеткізуші, автор мен адресат арасындағы диалог қызметін жүктейді.
Абай лирикаларындағы ақын бейнесі автор мен қоғам арасындағы бітіспес
қарама-қарсылықтың куәсі ретінде көрінеді. Лирикатануда поэтикалық
баяндаудың тәсілдеріне байланысты қалыптасып қалған түрлі пікірлер бар.
Соның бірі, лирикалық шығарма автор тарапынан баяндалады, лирика көп
жағдайда монологты, жеке тұлғаның өз ішкі әлеміндегі ой-тұжырымдарын, сезім-
толғаныстарын бейнелеп, сыртқа шығаруы деген сынды көзқарас , – деп ғалым
Н.Кенжеғараев лирикалық шығармалардың негізгі жанрлық, стильдік
спецификациясын дұрыс атап көрсетеді.
Дегенмен Абайдың авторлық мені басым лирикалық өлеңдерін тек ақынның
қоғаммен қақтығысынан туындаған оның ішкі монологы деу әділетті ме? Абай
жалғыздықтан жабырқаған жанына жұбаныш іздеп, сол үшін ғана өлеңді серік
етті ме? Әлбетте, жоқ. Абай өз өмірінде дұшпандарынан көп қиянат көріп,
азапқа түссе де, ұлтының алдыңғы қатарлы прогрессивті елдердің қатарына
қосылуын армандады, туған халқының болашағы үшін қайғырды, қайғы ойлады.
Демек, жоғарыда келтірілген ақынның Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?
өлеңінің бастапқы жолдарын еске алсақ, Абайдың лирикалық мені монологтан
гөрі монодиалогтық сипатқа ие. Әдебиет теориясында монолог пен диалог
категорияларын зерттеген ғалымдар монолог пән сөзінің жеке адамның ішкі
толғанысын білдіретінін және арнайы тұлғаға бағытталмайтын, ешкімнен жауап
күтпейтін әдеби ұғым екені жайлы бірауыздан тұжырым жасаған. Олай болса
Абайдың болашақ оқырманымен, қиялындағы рецепторымен сырласқан аталмыш
өлеңі ақын жан дүниесінің тебіренісін ақтарып салған ішкі монологы ғана
емес, келешек ұрпақпен сыр алысып, сұхбаттасуы.
Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?
Өткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма?
Махаббат, ғадауат пен майдандасқан,
Қайран менің жүрегім мұз болмай ма?
Амалсыз тағдыр бір күн кез болмай ма?
Біреуге жай, біреуге тез болмай ма?
Асау жүрек аяғын шалыс басқан
Жерін тауып артқыға сөз болмай ма? –
деп кемеңгер ақын оқушысына риторикалық сауал жолдай отырып, өзіндік мұңын
жеткізеді. Ақынның өз-өзімен іштей арпалысқан көп дауысты монологы мен
диалогтық реплика түрінде келетін өлеңдегі коммуникация Абайдың бүкіл
ғұмырын суреттейтін аталмыш лирикалық туындысының монодиалогқа құрылғанын
көрсетеді. Лирикада мінез болады. Ол – ақынның мінезі. Өлеңім өзіме тарт
дегендей әр өлең тек иесіне ғана тартады, – деп академик З.Қабдолов
айтқандай, Абайдың лирикалық қаһарманы ақын болмысының даралығын танытады.
Өйткені Абай өз өлеңдері арқылы жан дүниесінің, рухының еркіндігін, сол өзі
қабылдағанеркіндіктіңзаңына сәйкес өмір сүруін бүкіл қоғамның естуін
қалады. Ұлы ақын айналасындағы ақылсыздықтан, көрсеқызар-көреалмаушылықтан,
бос мақтан-бойкүйездіктен, екіжүзділік пен жалқаулықтан түңіліп, аһ ұрған
күрсінісі мен жүрек қайғысын өлеңмен өрнектеді. Әсіресе ақын өзінің
төмендегі өлеңінде:
Ішім өлген, сыртым сау,
Көрінгенге деймін-ау:
Бүгінгі дос – ертең жау,
Мен не қылдым, япырмау?! , –
деп екіжүзді аярлардан көңілі қалып, налыған шақтағы драмаға толы
психологиялық халін жеткізеді. Ақын аталған өлеңінде мінез-құлқы ауа-
райындай құбылып тұратын адамдардың іс-әрекетін сынайды. Бүгін ғана дос
тұтып, жанында жүрген кісінің лезде қас дұшпанына айналып шыға келгеніне
таңырқайды, адамдардың сұрқия мінезіне жүрегі сыздап жабырқайды.
Берерменде бесеу, аларманда алтау болатын, кісіге ісі түскенде
мүләйімсіп, мүсәпір бола қалып, жайшылықта өзендей күркіреп дес бермейтін
пенделердің қылығын әшкерелейді. Абайдың аталған өлеңінде ақынның тұлғасы
айналасындағылардың қулық-сұмдық, сатқындығынан жапа шегуші, зардап шегуші
бейнеде көрінеді.
Қайтып келер есікті
Қатты серіппе, жарқын-ау!
Жетілсең де, жетсең де,
Керек күні бір бар-ау.
Осылайша ақын мұндай жылпос, әккі адамдарға күндердің күнінде қайта айналып
соғар күн туатынын, қайтып кірер есікті қатты жабуға болмайтынын да
ескертеді. Абай азған елінің көкірек көзін ашып, берекесін келтіруді,
халқының саналы, зайырлы ұлт болып қалыптасуына атсалысуды өзінің азаматтық
кредосы, перзенттік борышы деп біледі. Сондықтан да данышпан Абай еліне
қарата айтқан кейбір ашынған сөздерін туған халқын кеміткенінен, орыс
немесе басқа да ақын өзі жете таныған шығыс пен батыс мәдениетінен мақұрым
қалған қараңғы, надан санағанынан айтпайды, керісінше ұлтының санасын
оятып, намысын жануды мақсат етеді. Сол себепті де Абай өзі өмір сүрген
замананың ақиқат көрінісін, рухани тозған жұртының мүшкіл халін, оқу-
білімнен алыс қалған жастардың трагедиясын жаны күйзеле отырып, ащы зармен
де, өткір тіл, уытты сатирамен де жырлайды. Ақылман Абай өзінің қаламгерлік
қуатымен, көреген даналығымен, асқан ойшылдығымен, қайраткерлік қарымымен
ұлтының санасына сәуле шашып, халқын өркениет жолына ұмтылдырады. Елінің
шынайы жанашыры ретінде қалың қазағының қамын ойлап, аласұрады. Осылайша
ұрлық-қарлықпен күнелтіп, енжарлық пен жалқаулық, қатыгездік пен
әділетсіздік, ішкен-жегеніне ғана масаттанған тоғышарлық жайлаған қоғамын
түзетпек болған ішкі арманы ұлы ақынды адамзаттың ақынына айналдырды.
Бас-басына би болған өңкей қиқым жұртының кесепатты мінез-құлқы мен іріп-
шіріген қоғамының кескіні турашыл ақынның жан дертін қозғап, жүрегін
жаралады. Ұлтының жағымсыз мінез-құлқын жер-жебіріне жетіп сынаса да, Абай
туған халқын бар жан-тәнімен беріле, емірене сүйді. Сондықтан да данышпан
ақын елінің мұңын өз мұңым, халқының кемшілігін өз кемшілігім деп
қабылдады. Сөйтіп ел-жұртының мінін түзеуге, рухани тоқыраудан арашалауға
барын салды, шығармашылық күш-жігерін жұмсады. Бұл жолда ел қамын ойлаған
ақын сан рет толғанды, күрсінді, күңіренді, қорланды.Дара ақынның туған
халқына деген шексіз махаббаты оның ішкі күйзелісін келешек ұрпағына
өлеңімен жеткізуге мәжбүр етті.
Лириканың бас қаһарманы – ақынның өзі. Мұның эстетикалық қасиеті де,
тәрбиелік күші де айрықша үлкен. Себебі бұл арада өлеңді жазған адам оқыған
адамға айналып, ақын мен оқырманның көңіл күйлері бір-біріне ұштасып,
бірігіп, біте қайнасып кетеді. Ақын оқшау образ жасап, оқырманға содан
үйрен, не жирен дегендей тенденциямен ғана тынбайды, оған тура өз
басындағы сезім мен сырды тұп-тұтас көшіре салады. Сонда ақын көкірегіндегі
сезім – оқырман сезімі, ақын көңіліндегі сыр оқырман сыры болады да шыға
келеді .
Расында, жүрегім менің қырық жамау деп ақынның өзі жырлағандай, Абай
лирикаларындағы ақынның ішкі көңіл-күйі оқырманның жан сезімімен үйлесім
тауып, екі арадағы үндестікті оятады. Бұл жайында ақынның өзі де келешек
оқырман керегіне жарарын өзі таңдап, талғап алар дегендей ой тастайды:
Базарға, қарап тұрсам, әркім барар
Іздегені не болса, сол табылар.
Біреу ақық алады, біреу маржан,
Әркімге бірдей нәрсе бермес базар.
Әркімнің өзі іздегені нәрсесі бар,
Сомалап ақшасына сонан алар.
Біреу ұқпас бұл сөзді, біреу ұғар.
Бағасын пайым қылмай аң-таң қалар.
Сөзді ұғар осы күнде кісі бар ма?
Демеймін жалпақ жұртқа бірдей жағар.
Жазған соң, жерде қалмас бірдей жағар.
Біреуден-біреу алып, елге тарар.
Бір кісі емес жазғаным, жалпақ жұрт қой,
Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар.
Ит маржанды не қылсын деген сөз бар,
Сәулесі бар жігіттер бір ойланар.
Ақын ешкімге насихат айтып, ақыл үйретпейді. Санасында сәулесі бар азамат
өзі-ақ ұғынар, ғибрат алар, қал-қадірінше қажетіне жаратар деген оймен үміт
арта жырлайды. Мұны ғұлама Абайдың ішкі толғанысынан туған философиялық
тұжырымы деуге болады. Біреу ұғар бұл сөзді, біреу ұқпас, Сөзді ұғар осы
күнде кісі бар ма?, Ит маржанды не қылсын деген сөз бар деп ақын
халқының санасын оята алмай келе жатқанына қапаланса да, Бір кісі емес
жазғаным, жалпақ жұрт қой, Сәулесі бар жігіттер бір ойланар деп көптің
ішінен сөзін түсінер пенденің табыларын жоққа шығармайды. Халқының келешек
тағдырына алаңдап, азапқа түскен, сырты бүтін, іші түтін болған ақын өзі
мен оның өнегелі шығармашылығын маңайындағы тоғышар жандардың ұқпағанына,
ұғындыра алмағанына қайғырады. Бірақ Абай жарқын болашаққа деген сенімін
жоғалтпайды, ол өзінің ұлы жанының тебіренісін келер ұрпақтың ерекше
ықыласпен қабылдап, ақынның жүрек түкпіріндегі жан сырын түсінеріне кәміл
сенеді.
Ақынның бұл ойын әрі қарай сабақтасақ, Абайдың лирикалары оның ішкі
шерінен, көңіл-күй толғаныстарынан ғана хабар бермейді. Ақын өлеңін болашақ
жастарға бағдаршам болар, келер ұрпақ өзіне үлгі етер деген оймен жазады.
Мәселен, Абайдың 1889 жылы жазған:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертегіні термек үшін.
Көкірегі сезімді, тілі орамды,
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.
Бұл сөзді тасыр ұқпас, талапты ұғар,
Көңілінің көзі ашық, сергек үшін–
деген өлеңі жастарға өсиет, өлеңнен хабары бар ақын адам үшін ой саларлық,
тағылым аларлық даналыққа толы ғибратымен құнды. Мен жазбаймын өлеңді
ермек үшін лирикасында ақын өлеңнің эстетикалық қуатын, өлең өнеріне
қойылар талаптың пішімі мен жазылу формаларын, оқырманның қабылдау деңгейін
саралап, жас ақындарға жол көрсетіп, жөн сілтеуді мақсат тұтады.
Өлеңі бар өнерлі інім, сізге
Жалынамын, мұндай сөз айтпа бізге.
Өзге түгіл өзіңе пайдасы жоқ,
Есіл өнер қор болып кетер түзге.
Сәнқой, даңғой, ойнасшы, керім-кербез,
Қанша қызық болады өзіңізге? –
деп ақын өлеңі бар өнерлі інілеріне өзгеге түгілі өзіне пайдасы жоқ арзан
сөздермен ұлы өнерді қор қылмауды ескертеді. Абай жас ақындарға Шу дегенде
құлағың тосаңситын әсіре қызыл сөздерден, елірмелі ақылсыздықтан,
парықсыздықтан, маскүнемдік пен арсыздықтан сақтануға кеңес береді. Өлеңді
көзі ашық, көңілі сергек, талапты жанға айтуды, сонда ғана ақындық дейтін
асқақ өнердің киесі артатынын ұқтырады. Осылайша Абай өзінің ақын
шәкірттеріне бағыт-бағдар бере отырып, айналасындағы талапты жастардың
шеберліктерін шыңдады, олардың поэзия өкілдері ретінде қалыптасуларына
ықпал етті.
2. Алланың өзі де рас, сөзі де рас өлеңінің діни-философиялық мазмұны
Бұл өлеңде Абай Алланы тану мәселесін қозғаған. Абай Аллаға сену мен тану
бір ұғым деп қарамайды. Сенім- діни ,қағида , таным –гносеологиялық ұғым.
Алғашқы ,діни идеологияға негіз болса сонғысы діни философияның
категориясы. Аллаға сену және оны тану мәселелері діни сана ауқымындағы
ұғымдар. Абайды да діни ойшыл философ десек, оны не мадақтаған , не
даттаған емес , нақтылы шындық туралы айтылған пікір болса керек.
Абай Алланы насихатшысы емес , оны танушы ,зерттеуші ойшыл.
Алланың өзі де рас , сөзі де рас.
Рас сөз ешқашанда жалған болмас, - деп Абай діни сана ауқымында қарастырып,
бірақ Алланы растығына айрықша көңіл бөлген. Алланың өзі ғана рас емес,
сөзі де рас екендігіне меңзеп отыр.Рас деген қандай болмасын заттың,
құбылыстың мәнін , әрі сапалық мөлшерін білдіре алатын өлшем. Заттың рас
болуы да , болмауы да мүмкін. Алғашқыда рас болып айқындалған зат, келе-
келе мәнсіздене рас емеске айналуы ықтимал. Рас заттың рас емеске өтуі де
рас. Растың бір-ақ мәні бар , ол оның растығы. Бұл рас ұғымының бір қыры.
Растың екінші қырына келсек , онда растың растығын тану мәселесіне
тірелеміз .Бұл философиялық мәселе. Растың растығын тани алмасақ, ол
жөнінде не айтуға болады. Онда Алланың барлығына сенуден өзге амал жоқ,
танылатын мүмкіндік , болмыс ретінде қарастырған. Абайдың өлеңінің екі
жолында расты 3 рет қолдануы тегін емес. Ол өлеңді қабылдаушының ойына өріс
бергендік. Абай расқа 3-ші жағынан келген. Ол оның тарихи мәнділігі.
Алланың өзі де рас осылай өткен тарихта болған , қазірде солай , болашақта
да солай бола бермек. Ол мәңгілік шындық , оның растығы – мәңгіліктігінде .
Растың 4-ші қыры. Рас мәңгіліктің өлшемі. Олардың барлығы да рас. Рас деген
де біз оның мәңгілігін мойындай отырып, сонымен бірге оның өткіншілігін
мойындамасақ болмайды. Бұгінгі рас болған нәрсе , ертең рас емеске айналуы
мүмкін бе? Жоқ рас емеске айналатын нағыз растың өзі емес, ол адамдардың
рас пен рас еместі ажырата алмағандығынан туған, жалған нәрсені рас деп
қателесулері. Рас әмәнда рас . Алланың ешқашан жалған рас болуы мүмкін
емес.
Ислам дінінде иман келтіріп , мұсылман атану үшін Алланың бір ,
пайғамбардың хақтығын мойындау шарт. Абай бұл шартты бұзып отырған жоқ.
Алланың , пайғамбардың жолындамыз, ынтамызды бұзбастың иманымыз – дейді.
Абай дүниетанымында Алланың орны бір басқа, пайғамбар орны бір басқа. Ақын
мәңгілік туралы, өмір мәні туралы сөз қозғағанда тарихта аты есімі бар жеке
адамдарды негізге алмайды. Ол мәңгілік ұғымдарды қолданады. Олар Алла мен
Адам. Нәбилер мен адамдар . Абай философиясында , әдеттегі Ислам
дініндегідей Алла – Расул- Адам болып келмейді, мұңда ортадағы буын жоқ .
Абай Алла мен Адам туралы айтады. Бұл діндегі демократия. Алла шексіз , оны
танымақ болсаң өзінді де шексіз дамыта бер, сонда адамдық атыңды жоймақ
түгіл , кәміл мұсылман болғандығың.
Билет - № 5
1. Абай және ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысындағы Қазақстанның қоғамдық-
әлеуметтік жағдайы
Абай Ресей заңына сенімсіздік білдіреді. өйткені отарлық билікті
қамтамасыз етуге, соны қорғауға арналған заңда тұрақ болмайды. Ол
мемлекеттің күнделіктісаясатына орай бейімделіп отыратындығын, бір ғана
жақтың – отаршыл биліктің ғана мүдесіне қызмет ететінін Абай түсінеді.
Сол кездегі билікке, салтқа, заңға қарсы шығуының өзі абайдың рухани
тәуелсіздікке ұмтылғанын байқатады.
Хандықты жою – қазақтың мемлекеттігін жоюға және халықтың санасындағы
мемлекеттік тұтастық ойлау жүйесін өшіруге алып келеді. Онда ұлттық
үстемдік, мемлкеттік тұтастық, бірлік, мемлекеттік мүдде, идеология және
ұлттық мақтаныш жатыр. Мұны Абай түсінген. Ол: Сәулең болса кеудеңде, Мына
сзөге көңлің бөл. Егер сәулең болмаса, Мейлің тіріл, мейлің өл. Танымассың,
көрмессің, қаптаған соң көзді шел - деп қатулана сөйлейді. Сондағы
айтпағы:
Көп шуылдақ не табар,
Билемесе бір кемел? – деген ой.
Сәулең болса кеудеңде
Абай биліктің жағдайын және оның баптарын жақсы білген. өзі де заң шығаруға
қатысқан.
1885 жылдары Қарамола деген жерде қазіргі Шар қаласының (Жарма ауданы)
маңайында билердің съезі өткен. Оларды шұғыл түрде шақыртқан. Себебі сол
кезде ел арасында әртүрлі істерге қатысты дау-дамай көбейіп кетеді. Патшалы
Ресейдің жергілікті жердегі билігі "ресейлік заңдарға әрі қазақтардың
тұрмыс-тіршілігі мен билер сотына қайшы келмейтін заң керек" деген шешім
шығарады. Сол кездегі өңір басшыларымен сөйлескен кезде Абай Құнанбаев та
осы ұсынысты қолдайды" .
Бұл съезге келген билер Абайды "төбе би" сайлаған.
"Сондықтан патшалы Ресейдің басшылары Абайға "бұл заңды өзіңіз жасаңыз"
дейді. Сөйтіп, Абай Құнанбаев 74 баптан тұратын заңды (Қарамола жарғысы
жазып шығады. Бірақ оны Абай жалғыз өзі жазбаған. Ол съезге жиналған
билермен кейбір баптарға байланысты пікір алмасты деген деректер бар. 3 күн
өткен съезде жарғы билерге таныстырлып, заң қабылданды", -
Қарамола жарғысы" Қазанда басылды
1886 жылы Семей қаласының генерал-губернаторы Шиклинскийдің арнайы
тапсырысымен "Қарамола жарғысы" сол кездегі Қазан император университетінің
баспаханасынан кітапша болып басылған. Кітапша кейін билерге таратылған
көрінеді.
бұл жарғы қазақ даласындағы түрлі тәртіп бұзушылықтарды реттеуге мүмкіндік
бергенін айтады.
"Қарамола жарғысында "жесір қалған әйелдің әмеңгері болса, бірақ оған
тұрмысқа шыққысы келмесе, онда жеке тұруына рұқсат" деген бап бар. Сондай-
ақ ұрыс-төбелес, адам өлтіргенде құн төлеу мәселесін реттейтін бап
кездеседі. Негізі ол бұрыннан болған, тек бұл жарғыда нақты жазылған:
"Қасақана өлтірілген ердің құны – 100 түйе немесе 25 тайлақ, 25 құнан атан,
25 дөнен атан, 25 ұрғашы атан. Ал оқыс жағдайда ер адам өлтірілсе, оның
құны – 25 түйе, 25 құнан немесе 25 ұрғашы атан төленуі керек деген баптары
бар",
Абайдың экономикалық прагматизмді (пайдалылықты) жақтауының себебі, ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанға сауда капитализмі еркін
ене бастаған. Бұл әлеуметтік қозғалыс басында саудагер таптары болса, бұл
тапқа бірте-бірте қазақ жастары да араласа бастаған. Абайдың: пайда деп,
мал деп туар ендігі жас, еңбекпен малын сатып түзден жимас, дегенде
жастардың сауда ісіне ықыласын бейнелеген. Абайдың арманы малды еңбекпен
табу. Жастар жалған жолға түспей, адал еңбекпен мал тауып жұртқа жақса
дейді.
Осылайша, Абай әкімшілік және сот мәселелері бойынша өз пікірлерін ашып
айтты. Қызметті және басының мүддесіне пайдаланушы жергілікті әкімдердің
сайлауларда болатын айла-амалдарын, қулық-сұмдықтарын, алаяқтығын,
соттардың әділетсіздігін, сатылшығтығын өлеңдеріңде және қара сөздерінде
батыл сынады.
Қазақ халқының мешеулігіне қайырған Абай патриархалды-феодалдық әдет-
ғұрыптарды, надандықты, артта қалғандықты, кертарпалықты ызамен сынады.
Оларды қазақ халқының прогресс жолындағы басты кедергі деп санады.
Қазақстанның дамуына жол ашып, оны мешеуліктен құтқарудың негізгі құралы –
орыс білімі арқылы халықты ағарту деп білді.
2. Болыс болдым, мінеки өлеңінің идеялық мазмұны
Абайдың 1889 жылы жазған өлеңі. Көлемі 148 жол.
Ақын бұл шығармасында малын шашып, болыс болған пенденің әлеуметтік-
псиохологиялық кескінін жасайды. Өлеңнің мағыналық құрылымында бірнеше
тұлға бар: а) болыс; ә) ояз; б) ел. Бұл үш тұлғаның бастысы – болыс.
Шығарманың алғашқы бөлігінде жаңадан болыс болған адамның болыстық мансапқа
жету жолы мен көңіл-күйі көрсетіледі. Малын шашып, шығынға батса да, оның
бар тілегі болыс болу. Болыстыққа қолы жеткен соң да оның көңілі
орнықпайды; өзінен күштілерге құлдық ұрып, әлсіздерге ыңғай бермей, қырын
қарайды. Сыртқы жұртқа сыр бермей, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz