Қасым ханның қасқа жолы заңдары

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

"ШЖҚ МКК Жоғарғы медициналық колледж"

Реферат

Тақырыбы: "Қасым ханның қасқа жолы заңдары "

Орындаған 19-5 студенті: Аманбай Аружан Досанқызы
Тексерген оқытушы: Тлекметова Гүлнар Болысқызы

2020-2021 оқу жылы
Жоспар
Кіріспе
1 Қасым ханның қасқа жолы
Негізгі бөлім
1 Қасым хандығының заңдары
2 "Қасқа жол" мен "Ескі жол" заңдары
3 Қазақ халқының хандық дәуіріндегі әдет.ғұрыптық заң
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Қасым ханның қасқа жолы -- қазақ халқының хандық дәуіріндегі әдет-ғұрыптық заң ережелерінің жиынтығы. Қасым хан хандық құрған кезде (1511 - 23) ел басқару ісінде қолданылған. Негізі орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай ұлыстары қолданған ярғу заңынан (қазақша жарғы - хақиқат деген ұғымды білдіреді) алынған. Қасым хан өзі билік құрған кезеңде қазақ халқының этникалық аумағын кеңейту барысында әдет-ғұрыптық заңдарға арқа сүйеді. Тіпті шариғат қағидасын мығым ұстанған отырықшы аудандар да Қасым ханның қол астына өткен соң, әдет-ғұрыпқа сүйенген қазылық биліктерге жүгіне бастады. Қасым хан өз заңында Құран талаптарына қайшы келмейтін қазақи ғұрып ерекшеліктерін сақтады. Мысалы, жеті атаға дейін үйленбеу, әмеңгерлік, құдалық жол-жоралар, қазылық билік, т.б. Ол халықтың көкейінен шыққан әрі ежелден келе жатқан билік дәстүрді, әдет-ғұрыптық жарғыны жаңғыртып, күшейтті. Бұл заңға енген ережелер:

мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік дауы);
қылмыс заңы (кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, ұрлық қылу);
әскери заң (қосын жасақтау, аламан міндеті, қара қазан, тұлпар ат, ердің құны т.б.).
елшілік жоралары (майталман шешендік, халықаралық қарым-қатынастағы сыпайылық, әдептілік, ибалылық);
жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке, думан үстіндегі ережелер, ат жарыс, бәйге ережелері, жасауыл, бекеуіл, тұтқауыл міндеттері).
Бұл жарғы халық арасында ілтипатпен Қасым ханның қасқа жолы деп аталып кетті. Қасқа жолдың қағидалары өзгерусіз XVII ғасырға жетіп, Есім хандық құрған тұста (1598 - 1645) Есім ханның ескі жолы деген жаңа атқа ие болды. Тәуке ханның тұсында (1680 - 1708) бұл заң әлі де шариғат қағидасымен боялмай, ежелгі билер жасаған қалпын жақсы сақтады. Құба қалмақтың жортуыл шапқыншылығына байланысты тарихи-саяси жағдайдың аса шиеленіскен қиын кезеңінде сұңғыла ойшыл билер бес тараудан тұратын ежелгі ережелерге тағы да екі тарау қосып, Жеті жарғы (Жеті хақиқат) деп атаған. Тәуке кезінде қосылған бұл екі тарау: жесір дауы; күң дауы. Бұл кезеңде шапқыншылық, кісі өлтіру көп болғандықтан құн дауын өз алдына бөлектен, қылмыс заңына айналдырған. XV - XVIII ғасырларда қолданылған ежелгі жарғының үзінділері халық аузында қысқа-қысқа мәтел сөздер қалпында сақталған. Мысалы, Қара қылды қақ жару; Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіру, Түгел сөздің түбі бір, түп атасы - Майқы би, Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ, т.б.

Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу тарихында Қазақ хандығының алар орны зор. Осы тарихи маңыздылыққа ерекше мән берген еліміз биыл Қазақ хандығының 550 жылдығын кең көлемде атап өту туралы шешім қабылдады. Осындай бастаманы көтерген Елбасы Н.Назарбаев осы уақытқа дейін көптеген тарихи пікірталасқа арқау болып, екіұшты пікірлер туындатқан Қазақ хандығы төңірегіндегі әңгімеге нүкте қойды. Әрине, қазақ халқының түп-тамыры сонау екінші мыңжылдықтардан бастау алатынын тарихшылар айтып жүр, бірақ мемлекет ретінде қалыптасуы Қазақ хандығы тұсында екенін де тарихи деректер жоққа шығармайды. Елбасы Ұлытаудағы сұхбатында Еуразия кеңістігіндегі мемлекеттік дәстүрдің үзілмей жалғасып келгендігін, ғұндардан бастау алған осы үдерістің көк түріктер, Алтын орда арқылы сабақтасып, Қазақ хандығына жеткендігін айтқан болатын. Қазақ хандығында билік еткен хандар тұсында заңдар жинағы маңызды рөл атқарады. Қазақ хандары сол заманның талабын ескеріп, заңдарды мейлінше жетілдіріп отырды. Заңдар жинағының ең бір жетілдірілген тұсы Қасым ханның тұсында орын алды. Қасым хан өзі билік жүргізген жылдары қазақ қоғамындағы құқық-нормаларды реттеу мақсатымен алғашқы қазақ заңы - Қасқа жолды жарыққа шығарды. Ел басқару жүйесінде ата жолын ұстанған Қасым хан заман ерекшелігіне орай, жаңа ортаға сәйкес жаңа низам жүйесін енгізеді. Қасым ханның Қасқа жолы аталатын бұл көне жарғы сол кездегі қазақ қауымының қоғамдық және құқықтық заңдарын қалыптастырады, әдет-ғұрып, тұрмыс-салт ережелерін байыптайды, жеке адамдар арасындағы ру-тайпалар мен қоғамдық топтар арасындағы қатынас жүйесін тағайындайды. Қазақ Ордасының мемлекеттік негіздері де осы Қасқа жолда көрініс тапқан тәрізді. Зерттеуші-ғалымдардың пікірлерінше, ол бес бөлімнен тұрады: Жекеменшік нормаларын реттейтін құқық, Әскери істерге байланысты құқық нормалары (міндеткерлік), Қылмыстық құқық нормалары, Халықаралық құқық нормалары және елшілік этикет турасында, Қауымішілік және қауымаралық міндеткерлік қатынастары. Қасым ханның қасқа жолы бір ғасырдай өз қызметін атқарған соң, тиісті толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп, Есім ханның (1598-1645 жж.) тұсында Есім ханның ескі жолы деп аталған заңдық жүйе өмірге келді. Аталған екі заң жүйесі еш өзгеріссіз ХVІІ ғасырдың аяғы немесе ХVІІІ ғасырдың басына дейін қазақ жұртының игілігіне қызмет етті. Есімнің немересі, Жәңгірдің бел баласы Тәуке хандық құрған ХVІІ ғасырдың аяғы ХVІІІ ғасырдың басы - қазақ елінің абыройы асып, көсегесі көгерген ерекше бір кезеңі болды. Қазақ қоғамында біртұтастық пен ынтымақ орнатуға дәнекер болған ежелгі ереже - қағидалардың үлгілі нұсқасы, халықтың тәртіп низамының, салт-дәстүрінің жүйелі жиынтығы - атақты Жеті жарғы еді. Жеті жарғы - дана бабаларымыздың Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы деп аталатын мемлекет басқару мен халық билеудің қалыптасқан жосықтарын негізге алып, сахараның сол замандағы тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық, әлеуметтік ахуалын ескере отырып, келешектің қамын ойлап, жан-жақты байыпталған заңгерлік ұлы мұрасын қалдырды. Қасқа жол мен Ескі жол заңдарын толықтырып, елеулі өзгерістер енгізіп дамытқан Тәуке хан бұрынғы бес тарауға тағы да екі тарау қосып, Жеті жарғы деп атады. Бұл жаңадан қосылған екі тарау: жер дауы туралы заң мен құн дауы туралы заң еді. Жеті жарғыны қазақ халқы негізінде ХІХ ғасырдың ортасына дейін қолданылып келді. Ал кейбір нормалары Қазан төңкерісіне дейін толығынан қолданылды, қоғамдық қатынастарды реттеу функциясын тиімді атқарып келді. Қазақ хандығы дәуірі ХVІ-ХVІІІ ғасырларда, яғни қасқа жолды Қасым хан, ескі жолды Есім хан, Жеті жарғыны шығарған Тәуке хан тұсында басқару жүйесі хандық билікке негізделген, саяси жағынан орталықтанған, бірұтас, құқықтық мемлекет болды. Осы кезеңде Қазақ хандығының көрші орналасқан мемлекеттермен байланыста болып, олармен сауда, саяси мәселелерін шешу заң жүйесі арқылы анықталды. Қазақ хандарының негізгі заңдары Қазақ хандығын осы кезде мемлекет ретінде танытып қана қоймай, оның саяси-әлеуметтік, экономикалық дамуына ықпал етті. Қасқа жол, Ескі жол, Жеті жарғы заңдарын дүниеге әкелген қазақтың данышпан да көреген хандары тек қазақ деген халықтың игілігі, тұрақты, тыныш тұрмыс-тіршілігі, кішкентай ғана мемлекеттің өркендеуі жолында күресіп, қызмет етті.

Қазақ хандығының құрылуы мен күшеюінде ерекше дамыған екі өңір: Түркістан мен Жетісу аумағының саяси маңызы ерекше болды. Жетісу мен Шығыс Қазақстан; Оңтүстік Қазақстан мен Сырдарияның орта және төменгі ағысының бойындағы қалалар және Орталық Қазақстан өңірлері Қазақ этногенезінің үш үлкен торабы. ХVI ғасырдың тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің Тарих-и Рашиди деген еңбегінде: 870 (1465) жылдары. Дешті Қыпшақта түгелдей Әбілқайыр билік жүргізді. Жошының ұрпақтары Жәнібек пен Керей хан Әбілқайырдың жүргізіп отырған саясатына (жерді, малды бөліп беру, қарапайым көшпелі халықтың жерін тартып алу, т.б.) қарсы жорық жасап, одан қашып Моғолстанға кетіп қалған еді. Моғолстан ханы Есенбұға оларды құрметпен қарсы алып, Моғолстанның Батыс жағындағы Шу өзені алқабында Қозыбасы деген жерді береді. Олар бұл аймақта тыныш өмір сүрді. Әбілқайыр хан қайтыс болған соң Өзбек ұлысы бір-бірімен шайқасып, араларында үлкен келіспеушілік туды. Жұрттың көпшілігі Керей мен Жәнібек ханның жанына кетіп қалды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Қазақ сұлтандарының алғаш билік жүргізуінің басы 870 (1465-1466) жылдан басталады... деп жазған болатын. Осы жылдары Қазақ хандығының халық саны 200 мың адамға жетіп, алғашқы қазақ ханы Керейден кейін ел билеген Жәнібек, Бұрындық хандар кезінде мемлекет шекарасы Сыр бойына, Арал теңізіне дейін созылды. Қазақ хандығының алғашқы іргетасын қалап, барлық қазақ руларының басын қосып тарих сахнасында жеке қазақ есімімен аталатын тәуелсіз ұлттық мемлекеттің саяси билеушілері - Керей мен Жәнібек хандар 1465 жылы Шу мен Қозыбасы жерінде Қазақ хандығының негізін қалағандығы жөнінде Елбасы Н.Назарбаев: Керей мен Жәнібек 1465 жылы алғашқы хандықты құрды, қазақтың мемлекеттілігінің тарихы сол кезден бастау алады. Бәлкім, ол бүгінгі шекарасындағы, бүкіл әлемге осынша танымал әрі беделді, осы ұғымның қазіргі мағынасындағыдай мемлекет болмаған да шығар. Бірақ, бұлай деп сол кезеңдегі басқа да барлық мемлекеттер туралы да айтуға болады. Ең маңыздысы, сол кезде оған негіз қаланды, біз - бабаларымыздың ұлы істерін жалғастырушылармыз, деп нақтылап айтқан еді. Сондықтан да бұдан былай отандық тарихшылар қауымдастығы Қазақ хандығының құрылған жылын 1465 жыл деп көрсетіп, бұл мәселе төңірегіндегі сан алуан пікірлерге нүкте қойылуы тиіс тәрізді. ХV ғасырдың екінші жартысында құрылған Қазақ хандығы Еуразия кеңістігінде қалыптасқан мемлекеттердің жалғасы ретінде, олардың ел басқару қағидаларын, салт-дәстүрін, мәдениетін бойына сіңіріп, жетілдіре отырып - ұлттың қалыптасуының бастауы болды. Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы сияқты қазақтың өз заң ережелері жұмыс істеді. Ру аралық дау-дамайлар билердің араласуымен шешілді. Қазақ халқының тарихында құқықтық танымы мен санасында халықтың әдет заңының мәдени-әлеуметтік, саяси құқықтың маңызы өте жоғары. Тәуке хан тұсында жүйеге түсіп қабылданған әдет заңы ел өмірінде маңызды қызмет атқарды. Жеті арна болып, ел өмірінің жеті саласын тұтас қамтыған әдет заңының жүйесі халық, мемлекет, жеке адам тіршілігінің барлық бағыты бойынша қағидалар мен ережелерді қалыптастырды. Қазақ халқының әдет-ғұрып нормаларының тағы бір артықшылығы, қолданылатын жазалардың тым қатал емес, яғни ізгіленгенінен айқын көрінеді. Сондықтан да болар, қазақ даласында түрме, абақты, бас бостандығынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.