Сот экспертологиясы пәнінен қысқаша лекция жинағы
Қылмыстық құқық және криминология кафедрасы
Сот экспертологиясы
пәнінен қысқаша лекция жинағы
Дайындаған: Аға оқытушы Еркебаева Н.А.
Сот экспертологиясы пәнінен қысқаша лекциялар жинағы
1-тақырып. Сот сараптамасы пәніне кіріспе
1 Сот сараптамасы заң білімінің саласы ретінде
2 Сот сараптамасы: ұғымы, пәні және міндеттері
3 Сот сараптамасының жүйесі. Сот сараптама әдістемесі
1. Сот сараптамасы заң білімінің саласы ретінде
Сараптама деген сөз латынның - ехрегtus сөзімен байланысты, бұл
тәжірибелi, хабардар деген дi білдіредi. Сараптама жөнінде жалпы
айтсақ, қандай да бір арнаулы саладағы білімдi тартуды қажет ететін
сұрақтарды шешу үшін хабардар адамның (сарапшының) жүргізетін зерттеуін
айтамыз.
Сот сараптамасы — жеке іс жүргізу әрекеті, оның мәнi мен жайларды
шешу үшін маңызы бар жағдайаттарды белгілеу мақсатында арнаулы ғылыми білім-
білік негізінде жүргізілетін іс материалдарын зерттеу болып табылады. Дәл
осылайша сот сараптамасы ұғымы Қазақстан Республикасының Сот сараптамасы
туралы Заңының 1-бабында белгіленген. .
Сот сараптамасы қылмыстық сот ісін жүргізудегі арнаулы білімдерді
пайдаланудың ең білікті нысаны болып табылады. Ол іс бойынша сотқа дейінгi
іс жүргізу барысында және оның сот қарауында барлық ғылыми танымның
құралдарының арсеналын пайдалануға мүмкіндік бере отырып, сот пен алдын
ала тергеу органдарының танымдық мүмкіндіктерін едәуір кеңейтедi.
Сараптаманың негізгі сипаттарын анықтай отырып, сараптама арнаулы
ғылыми білімдерді тартуды қажет ететін қылмыстық істi тергеу немесе сот
қарауы барысында туындайтын проблемалық танымдық ситуацияны жеңу нысаны
болып табылатындығын білу керек.
Мұндай шешім кезінде сараптаманың сипаттамасы ретінде оны тағайындау
мен жүргізудің мақсаты мен шарттарын бөліп алуға болады.
Мақсаты сарапшы қорытындысының жаңа дәләлдерін алу, қылмыстық істің
жаңа мән-жайларын анықтау болып табылады.
Шарттарына мыналар жатады: 1) арнаулы ғылыми білім негізінде
зерттеу жүргізу. Сараптамаға қатысты арнаулы ғылыми білім терминін
пайдалануға баса назар аудару керек; 2) сараптаманы арнайы іс жүргізудің
тұлғасы, қылмыстық процеске қатысушы өзге адамдардан оны айрықшалайтын
құқықтары мен міндет терінің жеке жиынтықтары бар сарапшының жүргізуi; 3)
заңмен реттемеленген сот сараптамасының іс жүргізу нысаны, оған оны
тағайындау, жүргізу, зерттеу нәтижелерін рәсімдеу және оларды бағалау,
сондай-ақ сараптамаға қатысушылардың құқықтары мен міндет терi жатады.
Сарапшылық зерттеу нәтижелерін белгілеудің іс жүргізу нысаны іс бойынша
дәләлдеме болып табылатын сарапшының қорытындысы болады;
4) зерттеушінің белгілi бір теориялық принциптерi мен
тәжірибесіне сүйенетін бағалау мен фактілерді түсіндіру негізінде
тұжырымды зерттеу нәтижесіндегі қалыптастыру. Сарапшылық зерттеудің
нәтижесi фактілерді анықтау, табу емес, ол оның өмір сүруi туралы тұжырым,
ой қорытындысы. Соңғысы сарапшының өзінің арнаулы ғылыми білімдерi
негізінде жүргізген объектілерде анықталған белгілер мен байланыстарды
жиынтықты бағалау жолымен белгілен едi. Сарапшының тұжырымы фактілерді
өзгеше түсіндірудің, дауласудың принциптi мүмкіндіктеріне жол бере отырып,
сол арқылы пікір ретінде қалыптасады.
Аталған мақсат пен шарттар сараптаманы қылмыстық процестегi арнаулы
білімдерді пайдаланудың өзге нысандарынан айырады.
2. Сот сараптамасы: ұғымы, пәні және міндеттері
Сот сараптамасы ұғымының анық анықтамасының практикалық аса маңызы
бар, өйткені оның болмауы сараптамаларды жүргізу практикасының іс жүргізу
және ұйымдастырушылық сәттерінде келеңсіз көрініс табады да, сөйтіп
сараптаманы жүргізуден бас тартудың, сараптаманы өзге іс жүргізу
әрекеттерімен ауыстырудың, сарапшының құзыретінен тыс сұрақтарды қоюдың
негізделмеген себебi болады.
Әдебиеттерде сот сараптамасының тақырыбын анықтаудың әр түрлі жолдары
бар. Әр авторлар сараптаманың тақырыбын анықтауға жататын мән-жайлар,
сарапшылық міндеттер, сараптама объектілерi ретінде анықтайды.
В.Д. Арсеньев ұсынған сот сараптамасының тақырыбын анықтамасы
ең толықтауы болып табылады: ...сот сараптамасының тақырыбы тараптар, оның
объектісінің қатысы (негізгі және қосалқы), олар іс үшін мәнi бар және
тиістi білім саласы аясына кіретін сұрақтарды шешу мақсатында сараптаманың
осы саласымен зерттеледi және оның құралдарымен (әдістерімен,
әдістемелерімен ) танылады [21].
Осы анықтаманың мәні оның философиялық мағынадағы таным затын дұрыс
түсінуге негізделгеңдігінде болады. Егер оған дейін барлық анықтамалар
таным процесінің бір жағын ғана қамтыса, В.Д. Арсеньевтің анықтамасы
сараптама тақырыбының толық үш жақты формуласын — танымның объектісін,
міндеттерi мен әдістерін көрсетсдi.
Алайда, көбінде практикада, сарапшылық зерттеу негізінде анықталатын,
оны шешу үшін мәні бар нақты деректер ретінде (іс мән-жайлары) сараптама
тақырыбының ықшамдалған анықтамасы жиi пайдаланылады.
Сараптаманың тектік (түр) тақырыбы белгілi бір мамандықтағы
сарапшының құзыретi, осы тектік (түр) сараптаманың мүмкіндіктерін
анықтайды.
Қылмыстық іс бойынша тағайындалатын нақты сараптаманың тақырыбы
сарапшының алдына қойылған сұрақтардың ауқымымен анықталады. Ол
сараптаманы тағайындау кезінде қажеттi ғылыми құзыреттілікке сәйкес
сарапшының таңдауымен себептеледi.
Сарапшылық білім саласының сипаттамасы ретіндегі сот сараптамасы
тақырыбының ұғымы тиістi сарапшылық міндеттерді анықтау мен жіктеу үшін
негіз болып табылады.
Сарапшылық міндет сарапшының алдына қойылған сұрақтағы тапсыр маны
сарапшының қабылдауы. Гносеологиялық тұрғыдан қарағанда ол оның түпкi
мақсаты (ізделінетін факт) мен оған жетудің шарттарын, яғни сараптаманы
тағайындау кезінде сарапшыға ұсынылған алғашқы мәліметтерді сипаттайды.
Сараптаманың міндеттерi ұғымы көбінде сарапшыға қойылған сұрақ ұғымына
ұқсас. Белгілi мағынада міндет ол белгілi бір үлгідегі сұрақтардың
мағынасын ғылыми қорытын түсіндіру деген сөз.
Сараптама міндетi дегеніміз тергеу-сот практикасының қажеттілігіне
және сот сараптамаларының жетістіктерi мен әдістемелеріне сәйкес сот
сараптама тақырыбы мазмұнын қорытындылап тарататын нақты деректерді
анықтаудың мүмкіндіктерi.
Криминалистік сарапшылық міндеттерді жіктеу мен тұрақтандыру
мәселелеріне келсек, қазіргi күндерi сот сараптамасы теориясында көрінген
осы мәселедегі жолдарға қысқаша талдау жасау керек.
3 Сот сараптамасының жүйесі. Сот сараптама әдістемесі
Сот-сарапшылық зерттеу әдістерін ғылыми практикалық қызмет ретінде
жіктеу әр түрлі — ортақтық дәрежесi мен олардың дәреже сатысы, әдістер
алынған ғылым салалары, алынатын ақпарат сипаты, зерттеу объектісіне әсер
ету дәрежесi негіздерi бойынша жүзеге асырылады.
Ортақтық дәрежесi мен олардың дәреже сатысы бойынша әдістер былайша
бөлінеді:
1. Жалпылама әдіс (диалектикалық және формалды логика);
2. Жалпы әдістер: бақылау, салыстыру, сипаттау, өлшеу, эксперимен т,
модельдеу және басқалары.
3. Жеке ғылыми әдістер. Т.В. Аверьянов дәл атап көрсеткен дей,
негізінде өзінің мазмұны бойынша бұл санат ғылыми зерттеудiи арнаулы
әдістерi санатына ұқсас. Жеке ғылыми әдістерді қолданудың аясы бір тектi
(түрі) немесе пайдаланылатын сипаты бойынша бір-біріне жақын бірнеше
білімдердің сараптамасы болып табылады [З]. Мұндайға фотографиялық,
физикалық, химиялық, математикалық және сол сияқты әдістер жатады.
Жіктеудің бұл деңгейi, көбінде, әдістер алынған ғылымдар саласы бойынша
жіктеумен сәйкес келедi.
4. Арнайы әдістер. Бұл әдістер нақты, жекелеген объектінi зерттеу
үшін әзірлен едi. Мысал ретінде адсорбциондық люминесцентті, диффузиялық
–көшірме әдістерді келтіруге болады.
Объектілердің зерттелетін белгілеріндетi бейнеленіп алынатын,
ақпараттың сипаты бойынша, әдістер бейнелерді талдау, морфологиялық талдау,
физикалық, химиялық және объектілердің басқа қасиеттерін талдау әдістерi
дәл бөлінеді.
Объектілерге әсер етудің дәрежесінен шыққанда, бұзылмайтын әдістерге
бөлінеді, оларға объектіге әсер етпейтін және сынама дайындықты іске
асыруды қажет етпейтін әдістер жатады 141.
Сот-сарапшылық зерттеу әдістемелерi де жіктеледi. Мысалы, ортақтылық
дәрежесi бойынша типтік және нақты (жеке) әдістеме боп бөлінеді.
Типтік сарапшылық әдістеме — типтік сарапшылық мiндеттерді шешудің
жинақтап қорытылған тәжірибесінің көрінісi. Белгілi бір жағдайларда бұл
әдістемені сарапшы қандай да бір бейімдеусіз, өзгертусіз қолдануы мүмкін.
Нақты немесе жеке әдістеме — типтік әдістемені бейімдеу, өзгертудің
нәтижесi немесе сарапшылық міндеттi шешуге шығармашылық түрде келудің
жемісi болып табылатын нақты сарапшылық міндеттi шешудің тәсілі.
Накты әдістеме сарапшының қызметi нәтижесi ретінде мына жағдайдарда:
— сарапшының практикада немесе сараптама процесiнде жүргізген
экспериментi нәтижесінде жаңадан, алғашқы рет туындаған сарапшылық міндеттi
шешу үшін өзінің жеке тәжірибесін іске асыруда;
— сарапшының шығармашылық тәсіл көрсетуi: стандартты аспапты
жетілдіруде, жалпы қабылданған әдістемені өзгеше ерекше амалмен
толықтыруда;
— әр түрлі ғылымдардың деректерi мен әдістерін синтездеу арқылы осы
зерттеу үшін құрылған сарапшылық әдістеме негізінде міндеттi толық
көлемде шешуде (мұндай ситуациялар көбінде сараптамалардың жаңа
тектерi мен түрлерi туыңдаған және орнықкан кезеңде пайда болады)
[5] пайда болуы мүмкін.
Сарапшылық практикада тек ғылыми негізделген, мақұлдап-қорытылған
әдістер мен құралдар пайдалануы мүмкін. Сондықтан, сарапшылық әдістеме
типтік мәртебе алу үшін, ол мақұлдану және ендіру сатыларынан өтуi керек.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасындағы проблемаларды шешудің
принциптi түрдегі жаңа тәсілі сарапшылық практикаға зерттеу әдістемелерін
ен дірудің белгілi бір тәртібін қалыптастыру болып табылады. Осыған сәйкес
әдістемелер алдын ала ғылыми сынаққа берілуi, оны сот сараптамасы органының
ғылыми әдістемелік кеңесінің бекiтуi, арнаулы мемлекеттік тізілімiнде
стандартты рәсімдеу (паспортизация) мен тіркеуден өтуi керек.
Сарапшылық зерттеу дәләлдеудің элементi болғандықтан, тиістi
әдістер ҚІЖК-нің 129-бабы З-бөлігінде көзделген сипаттамаларға сәйкес,
яғни олар:
1) заңмен тікелей көзделген немесе оның нормалары мен принциптеріне
қарама-қайшы келмейтін;
2) ғылыми орныққан;
3) қылмыстық іс бойынша жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін;
4) қауіпсіз болуы керек.
Сондай-ақ заңда сот сараптамасы әдістеріне сәйкес келетін
объектілердің бірегейлігімен себептелген, оларды барынша сақтау талабы да
көрініс тапты. Объектілерді толық немесе iшінара жоюға не олардың сыртқы
түрін немесе негізгі қасиеттерін өзгертуге әкеп соқтыратын әдістерді
пайдалану тек қылмыстық процестi жүргізуші органның рұқсатымен ғана жол
беріледi (ҚІЖК-нің 83-бабы 4-бөлігі мен 84-бабы 2-бөлігін қараныз).
Сот-сарапшылық зерттеу әдістерін қолданудың нәтижелерi барлық процеске
қатысушылар үшін анық және көрнекi болуы тиіс.
Сараптаманы тағайындау процесінде сараптамалардың әр түрлі кластарын,
тектерi мен түрлерінің әдістерін әзірлеу деңгейлерін ескерген маңызды, ол
үшін сарапшылық зерттеу мүмкіндіктерi жөнінде алдын ала кеңестер өткізген
орынды.
Сот сараптамасы ғылыми-практикалық қызмет аясы, сарапшылық зерттеу
әдістерінің жаңа және қолдағы бар модифиқаңиясын жасау қажеттілігімен
белгілен етін факторлар болып табылады, бүтіндей сарапшылық практика
ретінде де, сондай-ақ сот ісін жүргізу практикасы ретінде де қызмет етедi.
2-тақырып. Сот өндірісінде сот сараптамасын арнайы ғылыми білім ретінде
қолдану
1. Сот өндірісіндегі арнаулы ғылыми білімнің ұғымы
2. Сот сараптамасы арнаулы ғылыми білімді колданудың нысаны ретінде: ұғымы
және оның маманнан айырмашылығы
3. Сот сараптамасы объектілері
4 Сот сараптамасы әдістемесінің түсінігі мен жіктелуі.
1. Сот өндірісіндегі арнаулы ғылыми білімнің ұғымы
Қылмыстық сот ісін жүргізудегі арнаулы білімдерді мақсатқа лайықты
пайдаланудың тек теориялық ғана емес, сонымен маңызды практикалық маңызы
да бар. Оларды қолданудың мақсаттарын дәләлдеу процесінде анықтау іс
жүргізу нысандары заңымен көзделген арнаулы білім түрлерін пайдаланатын
адамдардың функциялары мен өкілеттерін дұрыс түсіну үшін, демек,
оларды пайдалану практикасында заңдылықты қамтамасыз ету үшін маңызы бар.
Сот сараптамасы негізгі болады, бірақ қылымыстық процесте арнаулы
білімдерді пайдаланудың жалғыз ғана нысаны болып табылмайды.
Арнаулы білімдерді пайдаланудың нысандарын қарастыруға көше отырып,
осы мәселе бойынша әдебиеттегi бірыңғай көзқарастың жоқтығын айта кету
керек.
Жіктеушілік элементтер кіретін арнаулы білімнің ең кеңейтілген және
негізделген тізбесін В.Д. Арсеньев пен В.Г. Заблоцкий берді. Авторлар
арнаулы білімдi пайдалануды мына субъектілермен байланыотырады:а)процестi
жүргізуші адамдар (органдар); б)арнайы танымдары анықталатын, іс жүргізу
ережелерi бар хабардар адамдар (сарапшы, сарапшылық мекеменің басшысы,
маман, аудармашы, педагог, дәрігер); в) іс жүргізу ережелерi арнайы
танымдармен анықталмайтын хабардар адамдар (ревизор, техникалық инспектор
және т.б.) іс бойынша олар куәлар ретінде тіркеледi[1].
Алайда, сот ісін жүргізуде арнаулы білімөрді пайдаланудың нысандарын
бөліп шығару оларды іс жүргізушілік емес көздерден алынған деректерді
пайдалану мен қолданудың іс жүргізу нысандарын аралаотыруды болдырмау
керек. Арнаулы білімдер— тек іс жүргізушілік шығу тегi санаты болғандықтан,
арнаулы білімдерді пайдаланудың нысандары заңда тікелей көрсеткен тек іс
жүргізушілік болуы тиіс.
2. Сот сараптамасы арнаулы ғылыми білімді колданудың нысаны ретінде:
ұғымы және оның маманнан айырмашылығы.
Осыған байланысты, заңда арнаулы білімдерді пайдаланудың мынадай нысандары
көзделген: оларды тікелей анықтаушының, анықтау органының, тергеушінiң,
прокурор мен сот құрамының олардың іс жүргізу функцияларын орындау кезінде
пайдалануы, маманның тергеу (сот) іс-әрекеттеріне қатысуы, сот
сараптамаларын жүргізу, аудармашыны тарту, мылқау немесе санырау адамнан
жауап алу кезінде сөйлесу белгілерін түсінетін адамның қатысуы,
дәрігердің қатысуы, кәмелетке толмаған процеске қатысушыдан жауап алу
кезінде педаготтың қатысуы, сот сараптамаларына жатпайтын сараптамаларды
жүргізу, ревизия жүргізу, хабардар адамдардың анықтамалық қызметi.
Заңмен көзделген арнаулы білімдерді пайдалану нысандарының мазмұны
дәләлдемелерді жинау, зерттеу және бағалаудың іс жүргізу функциялары
байланысынан, сондай- ақ оларды іске асыру кезінде көмек көрсетуден шыға
отырып, дифференциациялануы мүмкін.
Дәләлдемелерді жинау, зерттеу және бағалаудың іс жүргізу функцияларына
процестi жүргізуші орган ие болады.
Сарапшының бір ғана функцияны іске асыру құқығы болады — ол
дәләлдемелерді зерттеу. Алайда, сарапшының функциясы ретіндегі
дәләлдемелерді зерттеу ұғымы дәләлдеу элементтерінiң бірi болатын ұқсас
ұғыммен тепе-тең емес, өйткені арнаулы ғылыми білім негізінде жүргізілетін
сарапшылық зерттеудiң тар шеңберi жайлы сөз болып отыр.
Маманның, соның iшінде дәрігер мен педагогтың іске асыратын
функциялары (ҚIЖК-нін 84-бабы 1-бөлігін қараныз ) дәләлдемелерді жинау,
зерттеу және бағалауды жүзеге асырудағы көмек болып табылады.
Арнаулы білімдерді қылмыстық процестi жүргізуші органның тікелей
қолдануы, сот және тергеу іс-әрекеттеріне қатысуға маманды тарту болып
табылатын сот сараптамасында арнаулы білімдерді пайдаланудың ең кең
тараған нысандарын таңдамастан бұрын, арнаулы білімдерді пайдаланудың өзге
де нысандарына тоқталайық.
Құзыретi арнаулы білім ауқымындағы заңда белгіленген, дәләлдемелерді
жинау, зерттеу және бағалауда көмек көрсететін іс жүргізушілердің бірi
педагог пен дәрігер болып табылады.
Заң шығарушы кәмелетке толмағанды жеке өзінiң құқығы мен заңды
мүдделерін толық шамада қорғай алмайтын және көтерiңкi құқықтық қорғауды
қажет ететін адам ретінде қарастырады. Кәмелетке толмағанды бұлайша бағалау
адам ағзасы дамуының жас ерекшелігіне, ең бастысы кәмелетке толмағанның
жеке басының психофизиологиялық және әлеуметтік ерекшеліктеріне байланысты,
сондықтанда оны қатыстырумен іс жүргізу іс-әрекеттерін жүзеге асыру ерекше
тәсілдi талап етедi.
Кәмелетке толмағаннан жауап алу жас ерекшеліктерi психикасын ескеру
қажеттігімен күрделен едi (сезімдік көзқарастардың көтеріңкі көңіл-күй
бағыттылығы, қабылдау көлемінiң аздығы мен көп уақыттық жады, түсінүшілік
ауқымының жеткіліксіз қалыптасуы, қиялдауға едәуір бейімділігі, жоғары
сенімділігі), олар істің мән-жайын барабар қабылдауда оның қабілеттерін
бағалау кезінде назарға алынып, олар жөнінде объективтi көрсетпелер беруi
керек. Сондай-ақ кәмелетке толмағанның шынайы көрсетпелер беруіне септігін
тигізетін жағдайлар жасау, онымен психологиялық қатынас орнату, сол
процесс барысы психикасына керi әсер етудi азайту қажет.
Кәмелетке толмағаннан жауап алуға дайындыққа педагогтың қатысуы оның
мінездемесімен байланысты іс мен -жайларын оқып-зерттеуден тұрады.
Педагог жауап алуды ең тиімдi жүргізуге қажеттi кәмелетке толмағанның жеке
басы туралы қосымша мәліметтер жинауды ұсынады.
Жауап алу орны елеулi рөл атқарады, сондықтан педагог кәмелетке
толмағанның жасы мен сұрақ алынатынның өмір сүру жағдайларын ескере
отырып, оны таңдауды жүзеге асыруы мүмкін.
Кәмелетке толмағанды жауап алуға дайындау кезінде оның ұзақтығы туралы
мәселе де шешілу керек, өйткені баланың назары ұзақ уақыт бойы қандай да
бір затқа немесе оқиғаға тұйықталмауы тиіс. Осыған байланысты педагог
кәмелетке толмағанның жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып, жауап
алынатынның ширығуын түсіру үшін жауап алу тактикасын, назарды басқаға
аудару тәсілін ұсынуы мүмкін.
Тікелей жауап алу барысында педагог көрсетулердің алдын ала бағалауына
қатысты мән-жайларды соттың назарына салуы мүмкін (Мысалы, баланың ерекше
сезімталдығы, оның қиялға бейімділігі).
Педагог арнаулы білімдердің негізінде және жауап алу барысында алынған
деректер бойынша жауап алынып отырған адамның бақылайтын оқиғаларын көру,
есту, есте сақтау және дұрыс қайта жаңғырту қабілеттерін анықтау үшін сот
сараптамасын жүргізу қажеттілігі туралы мәселенi қоюы мүмкін.
Педагог кәмелетке толмағанның көрсетулерін хаттамалау кезінде жәрдем
көрсетуi мүмкін, яғни осы кәмелетке толмағаннын жасына, даму деңгейіне
сәйкес көрсетулерін дұрыс тұжырымдауға көмектеседi [2].
Педагог көмегінiң сипаты бала психологиясы аумағынан алынған ғылыми
білімдерді жауап алу кезінде пайдаланумен байланысты. Бұл қарастырылатын
жағдайда педагог негізінде бала психологиясы саласындағы маманның
функциясын атқарады деп пайымдауға негіз бередi. Э.Б. Мелыников дұрыс
көрсеткендей, Жауап алу кезінде педагогтың, психолог немесе дәрігер-
психотерапевтiң арнаулы танымдары ең пайдалы, жауап алуда мұндай маманның
қатысуы дұрыс тұжырымдалған сұрақтардың көмегi арқылы жауап алудың
толықтығын қамтамасыз етедi[3]. Қазіргi уақыта осы көрсетілген мән-жайды
заңмен бекiтіп алудың мақсатқа лайықтығы туралы пікірлер жиi айтылып жүр.
Дәрігердің қылмыстық процестегi функциясы әр қилы. Өйткенi, он алты
жасқа толмаған, сондай-ақ осы жасқа толған, бірақ психикалық дамуында
қалұшылық белгілерi бар сезіктінің, айыпталушының қатысуымен іс жүргізу іс-
әрекеттерін жүргізу кезінде оның қатысуы міндеттi (ҚІЖК-нің 488-бабы 1-
б.).
Дәрігер-психиаторлар есi дұрыс адамдарға медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы іс жүргізуге қатысады (ҚIЖК-нің 5 19-
бабы З-б., 520-бабы 1-б.).
Мәйiттi қарау кезiңде дәрігердің міндеттi қатысуы көзделген (ҚІЖК-нің
224-бабы 1-6.), сондай-ақ дәрігер куәландыру кезінде қатысады (ҚІЖК-нін
226-бабы З-б.).
Қылмыстық процестегi педагог (кейінде, мүмкін, психолог) және
дәрігердің рөлін ескергенде, оларға дәләлдемелерді жинау, зерттеу және
бағалауда көмек көрсету функциялары берілетіндігi, осылайша, маманның іс-
жүргізу мәртебесіне толықтай ие болатындығы анық. Аталған ереже Қ1ЖК-нің 84-
бабының 1-бөлігінде бекiтілген.
Аудармашының іс жүргізу рөлі тіл білімi саласындағы арнаулы
білімдерге негізделеді.
3. Сот сараптамасы объектілері
Заң мазмұнынан шықсақ, сараптаманың объектілерi қылмыстық іс
жүргізу заңымен белгіленген ақпараттың заттандырылған көздерi — қылмыстық
іс материалдары болып табылады. Әдебиеттерде сот сараптамасының
объектілерi, көбінде, сарапшылық зерттеудi қажет ететін іс мән-жайының
материалдық жеткізгіштерi ретінде, я болмаса, арнаулы білімдерді пайдалану
арқылы алынатын фактілер мен уақиғалар, фактілік деректердің көздерi
туралы ақпараттың жеткізгіштерi ретінде белгіленедi.
Сарапшылық зерттеуге тек нақты заттар ғана емес, егер олар жөнінде
ақпарат заттандырылған көрініс тапса, онда, сонымен бірге әр түрлі
процестер (оқиғалар, құбылыстар, әрекеттер) жатқызылуы мүмкін.
Сараптама объектісінiң жалпы ұғымымен бірге заттық, нақты және
тікелей объектілер ұғымы деп ажыратылады.
Заттық объект — сараптаманың белгілi бір класы, тегi, түрі аясыда
зерттелетін қасиеттердің ортақтытымен бірлескен ақпараттың материалдық
жеткізгіштерінің жиынтығы. Заттық обьекті ұғымы сараптамалардың жеке
кластарын, тектерін, түрлерін ажыратқан кезде елеулi рөл атқарады.
Сараптаманың нақты объектісi нақты сарапшылық зерттеудің өзіндік
ерекшелігін көрсететін дара және қайталанбас объектi деп аталады.
Зерттеудiң тікелей объектісi, ол ақпараттың сол бір материалдық
жеткізгішi сараптамалардың әр түрлерінiң объектілерi болуы мүмкіндігімен
ерекшелен едi. Сондықтан да, объектінің зерттеуге ұшырайтын сол жақтарын,
қасиеттерін анықтаған орынды болмақ. Мысалы, нақты құжатты зерттеу кезінде
тікелей объектілер ретінде құжаттағы қолжазбаны орындаған жазу (сот
жазутану сараптамасының объектісi) және мөр бедерi (құжаттардың сот-
техникалық сарапамасы) болуы мүмкін.
Обьектілер іс жүргізу нысандары бойынша дифференциаланады (ҚІЖК-нiң
248-бабы 1-б.). Осы белгілер бойынша олар (былайша бөлінеді: заттай
дәләлдемелер; құжаттар, көзi тірi адамдар (бұл жағдайда адамның денесімен
қатар, психикалық, психологиялық, физиологиялық және басқа да процестерi
зерттелуi мүмкін); сарапшылық зерттеу үшін үлгілер; қылмыстық іс
материалдарында көрінген сараптама затына жататын мәліметтер; белгілi бір
іс жүргізу мәртебесi жоқ объектілер (яғни, қылмыстық істе заттай
дәләлдемелер ретінде немесе моральдық-этникалық түсініктер (мәйiттер)
бойынша, я болмаса, оларға заттай дәләлдемелер режимін (ғимараттар, үй-
жайлар) қолданудың нақты мүмкін еместігі бойынша.
Сарапшы оның қарамағына ұсынылатын материалдарды зерттеу нәтижелерi
бойынша қорытынды беретіндіктен, қылмыстық іс бойынша дәләлдеме ретінде
сарапшылық зерттеу мен сарапшы қорытындысының сапасы, көбінде, сараптама
тағайындаған органның объектілермен болатын іс-әрекет ережелерінде және
ұқпты орындаумен анықталады. Тиістi талаптар заңда баяндалған.
Атап айтқанда, процестi жүргізуші аталған орган сарапшылық зерттеу
объектілерінің сенімділігі мен оларға жол берілетіндігіне кепілдік бередi
(ҚІЖК-нің 248-бабы 2-б.).
Сарапшылық зертеуге арналған іс материалдарының сенімділік
кепілін, сондай-ақ оларды зақымдауды немесе олардың қасиеттерін өзгертудi
болдырмауды қамтамасыз ету үшін сарапшылық зерттеу объектілерi, егер
олардың көлемі мен қасиеттерi мүмкіндік берсе, сарапшыға буып-түйілген
және мөрмен бекiтілген күйінде беріледi. Басқа жағдайларда сараптаманы
тағайындаған адам сарапшыны зерттеу объектілерi орналасқан жерге жеткізудi,
оларға бөгетсіз қол жеткізудi және зерттеу жүргізу үшін қажеттi шарттарды
қамтамасыз етуге тиіс (ҚІЖК-нің 248-бабы 3-б.).
Сарапшылық зерттеу объектілерін басқаша пайдалану ҚІЖК-де және ҚР
Әділет министрлігінің 1998 жылғы 12 қарашадағы №121, ҚР Бас
прокуратурасының 1998 жылғы 1 желтоқсандағы №1043, ҚР ҰҚК-нің 1998 жылғы 8
желтоқсандағы №73, ҚР Қаржы министрлігінің 1998 жылғы 22 желтоқсандағы №
598, ҚР ІІМ-нiң- 1998 жылғы 2 желтоқсандағы № 429, ҚР Мемлекеттік табыс
министрлігінiң 1998 жылғы 28 желтоқсандағы №111 бірлескен бұйрықтарымен
бекiтілген Соттардың, прокуратура, алдын ала тергеу, анықтау және сот
сараптамасы органдарының қылмыстық, азаматтық істер және әкімшілік құқық
бұзушылық туралы істер бойынша заттай дәләлдемелерді, құжаттарды алудың,
есепке алудың, сақтаудың, жiберу мен жоюдың тәртібi туралы Нұсқаулықта
көзделген заттай дәләлдерді алудың, іске қоса тігудің, сақтау мен жоюдың
ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
4. Сот сараптамасы әдістемесінің түсінігі мен жіктелуі
Сот ісін жүргізудің әр түрлі кезеңдерінде дәләлдеу процесінің
ерекшеліктеріне қарағанда, арнаулы білімдерді пайдаланудың проблемалары,
көбінде, қылмыстарды ашу және тергеудің негізгі субъектісi — тергеушіге
жатады. Мұнда, қылмыстық процестi жүргізуші басқа органдар осындай іс
жүргізу өкілеттігіне ие, алайда, оларды іске асыру мүмкіндіктерінің
практикалық аясы біршама тарылған.
Нақты қылмысты ашу мен тергеу процесi өзінің- гносеологиялық мәні
бойынша күрделi танымдық міндеттi шешу болып табылады. Оны қылмыстық
процестi жүргізуші субъектілердің тек заң, іс жүргізу білімдерi негізінде
толық, жан-жақты және объективтi түрде шешуi мүмкін емес.
Мұндай ойды аса көрнектi іс жүргізушілер мен криминалистер неше
мәрте айтқан болатын. Мысалы, Л.Е. Владимиров:Тергеушi табысты зерттеу
үшін қаншалықты сақтану шараларының керектігін, Қандай тармақтар ғылыми
зерттеуге жатқызылатындығын және зерттеудің толыққандылығына не қажет екен
дігін түсіну үшін, техникалық зерттеудің мәнімен соншалықты таныс болуы
керек. Бұл жерде, тергеушi сот медицинасымен де, сондай-ақ химиямен де
міндеттi түрде таныс болуы керектігін айтпай кетуге болмайды. Осы
ғылымдармен таныс болмау салдарынан, маңызды тармақтар жиi зерттелмей
қалады, сондықтан да тәжірибе көрсеткендей, сарапшылардың көбісi ұсынылатын
сұрақтардың шегінен шықпайды [6].
Автормен келісе отырып, танымдық тұрғыдан алғанда сот ісін
жүргізудегі дәләлдемелер объективтi шындық фактілеріне қолданылатын заңи
және арнаулы білімдердің жиынтыты негізінде қалыптастырылады. Мұнда арнаулы
білімдердің жеткізгіштерi тергеудің субъектілерi де болады. Процестi
жүргізуші органдар үшін арнаулы болып табылатын білімдердің мазмұнын ұғыну
үшін олардың кәсіби міндеттi білімдерін анықтайық. Бұрын айтылып кеткендей,
аталған білім көлемi шегінде материалдық және іс жүргізу құқығы аумағындағы
білімдi, қылмыстарды тергеу әдістемесi мен іс жүргізу іс-әрекеттерінің
тактикасын бөліп алу керек. Нақты қылмыстық іс бойынша дәләлдеу
субъектілерi пайдаланатын білім шеңберi шегінен тыс, барлық білімдер,
соның iшінде заң білімi арнаулы білімге жатқызылуы мүмкін. Сонымен бірге,
іс бойынша өндірістi жүзеге асырушы адамдардың базалық кәсіби дайындығы
барысында меңгерілсе де, арнаулылар қатарына сот медицинасы, сот
психологиясы, Криминалистік техника, сот сараптамасы саласындағы білімдер
арнаулы білімге жататындығына ерекше назар аудару керек. Аталған арнаулы
білімдердің айрықша ерекшелігі олардың кешен дi сипаты болып табылады,
өйткені, олардың барлығы техникалық, медициналы, жаратылыстану және басқа
білімдермен бірге құқықтану салсындағы білімдердің белгілi шамадағы
интеграциясы нәтижесін көрсетедi.
Қылмыстық істi жүргізуші органдар арнаулы білімдi өздерінің іс
жүргізу өкілеттерi мен жеке кәсіби тәжірибесi шеңберінде пайдаланады.
Қылмыстық істi жүргізуші орган арнаулы білімдi пайдалануға жататын базалық
ережелер заңда бекiтілген (ҚIЖК-нің 129-бабы). Заң қылмыстық істi
жүргізуші органға дәләлдемелдi жинау, зерттеу және бағалау мақсатында, жеке
өзi, сонымен бірге маманды тарта отырып, арнаулы білімдерді пайдалануға
құқық бередi (ҚІЖК-нің 1 29-бабы, 1,2-б.). 1 Ғылыми-техникалық құралдарды
қолдануға, егер олар: 1) заңда тікелей көзделсе немесе оның нормалары мен
принциптерi қайшы келмесе; 2) ғылыми жағынан маңызды болса; З) қылмыстық іс
бойынша іс жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін болса; 4) қауіпсіз
болса, жол беруге болады деп танылады.
Қылмыстық істi жүргізуші органның ғылыми-техникалық құралды пайдалануы
ғылыми-техникалық құралдардың деректсрi, оларды пайдаланудың шарттары мен
тәртібi, бұл құралдар қолданылған объектілер және оларды пайдаланудың
нәтижелерi көрсетіле отырып тиістi іс жүргізу іс-әрекеттерінің
хаттамаларында көрсетіледi.
Заң ғылыми-техникалық құралдар мен әдістердің дәләлдеуге жол берудің
нақты тізбесін келтірмей, тек жалпы шарттарын көрсетумен ғана шектеледi.
Сонымен , ол тергеу ситуациясы мен объективтік мүмкіндіктерге байланысты
тергеушінің өзіне қандай да бір жол беруге болатын ғылыми-техникалық
құралдарды таңдауға мүмкіндік бередi. Сондықтан да, тергеушінің тікелей
пайдалануы мүмкін арнаулы білімдерді қарастырудың маңызы бар.
Тергеушінiң арнаулы білімдерінiң кең ауқымы заң әдебиеттерінде
реттелген. Мысалы, И.Н. Сорокотигиннің жіктеуіне сәйкес, оған: а)
Криминалистік техника саласындағы білім (трасология, сот баллистикасы,
құжаттарды Криминалистік зерттеу және т.б.); б) сот медицинасы, сот
психиатриясы, заң- психологиясы, сот бухгалтериясы және басқа да арнаулы
ғылымдар саласындағы білім; в) ғылыми-техникалық құралдарды (фото және
киноаппаратураны), қол, аяқ іздерімен жұмыс істеуге арналған құралдарды
және басқа да іздестіру аспаптарын) қолдану дағды -біліктерi жатады [7].
Тергеушінiң және қылмыстық процестi жүргізуші өзге де органдардың
(адамдардың) арнаулы білімдерді қолдануы заң аясында жүзеге асырылады және
қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы міндеттеріне бағындырылған. Алайда,
әрбір жеке жағдайда оларды пайдалану белгілi бір мақсаттарды көздейді және
олар дәләлдемелік ақпаратты іздеу, табу, бекiту, алу, зерттеу, бағалау және
пайдаланудан тұрады. Тікелей тергеушінің арнаулы білімдерді дұрыс және аса
нәтижелi пайдалануы туындаған ситуация мен қолданылатын білім, құралдар
мен әдістердің толық сәйкес болғанда мүмкін.
Тергеушінiң кәсiби даярлығы мен практикалық тәжірибесi процесінде
меңгерген оның арнаулы білім құрылымындағы басты орынды жаратылыс,
техникалық және гуманитарлық ғылымдар деректерінің сот ісін жүргізу мақсаты
үшін шоғырланатын криминалистік білімдер алады. Бұл білімдер әр түрлі
қылмыстарды тергеудің және жекелеген тергеу іс-әрекеттерін жүргізу кезінде
дәләлдемелерді нәтижелi табу, жинау, бекiту және зерттеудің оптималды жолын
анықтауда қолданылатын тактикалық тәсілдер, әдістер мен техникалық
құралдардың логикалық байланысқан және ғылыми негізделген жүйесін құрайды
[8].
Теория мен практикада қандай да бір немесе өзге ғылыми техникалық
әдістер мен құралдарды криминалистікке жатқызу туралы әр қилы пікірлер
бар. Біздің ойымызша, ең конструктивтi З.И. Кирсановтың позициясы, өйткені
ол ғылыми жаратылыс әдістер, техникалық құралдар мен тәсілдер
Криминалистиканың теориялық ережелерi (принциптерi) негізінде жасалып,
пайдаланылса, қылмыстарды табуға, алдын алу мен жолын кесуге арналып
әзірленсе, онда олар криминалистік болады деп есептейдi [9].
3-тақырып. Сот сараптамасының жіктелуі
1. Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу
2. Сот сараптамасының даму бағыты
3. Іс жүргізу негіздерi бойынша сот сараптамаларын жіктеу
1. Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу
Сот сараптамаларын жіктеу оларды тағайындау, жүргізу, сондай-ақ
сарапшыны қорытындысын бағалау кезінде елеулi рөл атқаратын фактор болып
табылады.
Сот сараптамаларын жіктеу туралы мәліметтерді білу сараптама
тағайындаған органға сот сараптамасы органың дұрыс анықтауға, сондай-ақ
сарапшының ғылыми құзыреттілігін бағалауға мүмкiндік бередi.
Сондай-ақ сот-сараптама қызметі ұйымында сараптамаларды жіктеу де
маңызды рөл атқарады. Сараптамалардың нақ бөлініп алынған кластары,
тектерi, түрлерi сот сараптамасы органдарының құрылымын, сарапшылық
кадрлардың дайындығын ұйымдастыру мен біліктілігін жетілдірудi, сот-
сараптама қызметінің даму келешегінің бағытын анықтайды.
Мақсаттық бағытына байланысты, сот сараптамаларын жіктеу әр түрлі
негіздемелер бойынша жүргізілуi мүмкін.
Қылмыстық сот ісін жүргізу үшін де, сондай-ақ сот сараптамасы
органдарының қызметін ұйымдастыру үшін де сараптамаларды зерттеу тақырыбы
бойынша жіктеу басты рөл атқарады.
Сараптаманың әр түрлерін және сол сияқты сарапшының құзыретін айырып
көрсетудің критериi сарапшылық зерттеулердің тақырыбы, яғни сараптама
жүргізу арқылы анықталуға жататын мен-жайлар болып табылады.
Сот сараптамасы туралы ғылымда кабылданған жіктеуге сәйкес барлық сот
сараптамалар тақырыбы бойынша кластарға, тектерге, түрге, түр тармақтарына
бөлінеді.
Осы жүйенің ең ірi элементтері кластар болып табылады, кластар
тектерге, сараптамалар тектеріне олардың түрлерi, түрлерге — түр тармақтары
кіредi (түрлілік).
Сараптамалар класы сот сараптамаларының теориялық және әдістемелік
негіздерін қалыптастырудың көзi болатын білімдердің ортақтылығымен
біріктірілетін сарапшылық зерттеулерді құрайды.
Сараптамалар тегi — ортақ тақырыбы, объектісi, сарапшылық зерттеу
әдістемесi мен сот сараптамасы құралы ғылымның тиістi саласы бойынша
бөлініп алынатын белгілi бір кластағы сараптамалардың көп түрлілігі.
Сараптама түрі — объектi тегi, әдістемелер, міндеттер үшін жалпы
тақырыптың өзіндік ерекшелігімен сипатталатын сараптама тегінiң элементi.
Сараптаманың түр тармағы — сараптама түрінің тақырыбына тән өзіндік
топтық міндеттерімен және зерттеу әдісінін кешенімен ерекшеленетін
сараптама түрлілігі.
Сот сараптамасы орталығында жүргізілетін сот сараптамаларына қатысты
сараптамаларды тектерi мен түрлерi бойынша бөлу былайша көрінедi:
1-класс.Криминалистік
1.1.Құжаттардың сот сараптамасы
1.1.1. Жазу мен қолтаңбалар
1.1.2. Құжаттардың техникалық сараптамасы
1.1.3. Автортану
1.2. Сот портреттік сараптама
1.3. Сот бейнефонографиялық сараптама
1.4. Сот фототехникалық сараптама
1.5. Сот трасологиялық сараптама
1.6. Сот баллистикалық сараптама
1.7. Заттар мен материалдардың сот сараптамасы
1.7.1. Лактыбояу материалдарының, жабындар мен полимөр материалдарың
1.7.2. Мұнай өнімдерi мен жанар-жағармай материалдарының;
1.7.3. Металдар мен қорытпалардын
1.7.4. Топырақтың
1.7.5. Талшықтық материалдар мен олардан жасалған бйымдардың
1.7.6. Спирт құрамдас сұйықтықтардың
1.7.7. Арнаулы химиялық заттардың
1.7.8. Есірткi, психотроптық заттар мен прекурсорлардың сот сараптамалары.
2-класс. Сот медицналық және психофизиологиялық
2.1. Адамның психикасы мен психофизиологиялық процестср күйінің сот
сараптамасы
2.1.1. Сот психиатриялық сараптама
2.1.2. Сот психологиялық
2.1.3. Сот психологиялық-психатриялық
2.1.4.Сот психологиялық-криминалистік
2.1.5.Сот инжен ерлік-психофизиологиялық
2.1.6. Сот психологиялық-физиологиялық
З-класс. Сот инженерлік-техникалық
3.1. Сот өрт-техникалық
3.1.1.Өрт жағдаяттарының
3.1.2.Электротехникалық
3.2. Сот жарылыстехникалық
3.3 Сот құрылыс
3.3.1.Құрылыс-экономикалық
3.3.2.Құрылыс-техникалық сот сараптамалары
4-класс. Сот инженерлік-көліктік
4.1.Жол-көлік оқиғалары мен көлік құалдарының сот сараптамасы
4.1.1.ЖКО жағдаятары
4.1.2. Көлік құралдарының сараптамасы
5-класс. Сот инженерлік-технологиялық
5.1. Технологиялық
5.2. Комльютерлік технология құралдарының сот сараптамасы
6-класс. Сот экономикалық және тауартну
6.1.Сот экономикалық
6.1.1.Шаруашылық операцяиларының
6.1.2.Бухгалтерлік
6.1.3.Қаржы-кредиттік
6.1.4.Экономикалық-құқықтық
6.1.5.Қаржы-бюджеттік
6.2.Сот-тауартану
6.2.1.Азық-түлікке жатпайтын тауарларды тауартану
6.2.2. Азық-түлік тауарларын тауартану
6.2.3.Автотауартану
6.2.4.Құрылыс-тауартану
7-класс. Сот биологиялық
7.1.Сот биологиялық
7.2. Сот молекулярлық-генетикалық сараптама.
Сараптамалардың ұсынылған жіктеушілігі жылжымалы сипаты бар және оның
барлық деңгейлерінде ревизиялауға жатқызылады, бұл сот сараптамасының
теориялық және ғылыми әдістемелік негіздерінің ұдайы дамуымен себептелген.
2. Сот сараптамасының даму бағыты
Сот сараптамаларының орнығуы мен дамуының заңдылықтары жалпы теория
аумағындағы, сондай-ақ жалпы ғылыми заңдар ерекшелігінің көрінуіне сәйкес
өтетін білімнің сот-сарапшылық салаларындағы ғылыми білімнің даму
процестеріне негізделедi.
Қазіргі уақытта осы аталған сараптама шеңберінде мынадай түрлерге
бөлу ұсынылады:
1. Аппараттық-компьютерлік сараптама, оның тақырыбы компьютерлік
жүйенің техникалық құралдарын зерттеу кезінде анықталатын нақты деректер
болып табылады.
2. Сараптама, оның тақырыбы зерттеуге ұсынылған компьютерлік жүйенің
программалық жасауын құру мен пайдаланудың заңдылықтары болып табылады.
З. СКТЭ-нің негізгі түрі ретіндегі ақпараттық-компьютерлік сараптама,
оның тақырыбына компьютерлік жүйедегі ақпаратты процестерді ұйымдастыру
үшін пайдаланушы дайындаған немесе бағдарламамен туындаған ақпаратты
іздеу, табу, талдау және бағалау барысында нақты деректерді анықтау кіредi.
4. Компьютерлік-желілік сараптама, оның тақырыбы іс бойынша шындықты
анықтау үшін терегушінің (соттың) тапсырмасы бойынша желілік және
телекоммуниқаңиялық технологияларды пайдалануға байланысты фактілер мен
жағдаяттарды зерттеуді қамтиды.
5. Телематикалық сараптама, оның тақырыбы қылмычстық
не азаматтық іс бойынша қандай да бір фактi немесе уақиға туралы ақпараттың
материалдық жеткізгiштерi ретіндегі телекоммуниқаңия мен жылжымалы
байланыс құралдарын зерттеу кезінде арнаулы танымдар қолдану негізiнде
анықталатын нақты деректер болып табылады[4].
3. Іс жүргізу негіздерi бойынша сот сараптамаларын жіктеу.Қылмыстық
іс жүргізу заңы (ҚІЖК-нің 249,250,255-баптары) және Қазақстан
Республикасының Сот сараптамасы туралы Заңы (Заңның 8-бабы)
сараптамаларды жіктеуді мына іс жүргізу істерi бойынша қарастырады:
- қатысатын сарапшылардың саны бойынша (жекелік және комиссиялық);
- пайдаланатын арнаулы білімдердің сипаты бойынша (біртектi және кешендi);
- жүргізілетін зерттеулердің көлемі бойынша (негізгі және қосымша);
- жүргізудiң жалғастығы бойынша (бастапқы және қайталама).
Жеке сараптаманы сарапшы жеке өзi жүргізедi (ҚІЖК-нің 249-бабы 1-б.).
Комиссиялық сараптаманың мынадай айрықша белгілерi бар:
- оны бір мамандықтық екiден кем емес сарапшылары жүргізедi
(мамандандыру). Егер сарапшылар комиссиясына екiден көп адамды енгізсе ол
жөнінде ҚІЖК-де көрсетіледi (ҚІЖК-нің 249-бабы 3-);
- оны жүргізу күрделi зерттеулер қажеттілігі жағдайында болады
(пайдаланылатын әдістеменің аса қиындығы, іс үшін сараптама нәтижелерінің
аса мәнділігі) (ҚІЖК-нің 249-бабы 2-б.);
- сараптаманы жүргізу әрбір сарапшының толық көлемде зерттеу жүргізудi және
тұжырымдарды шығару мен қорытынды беру кезінде шешімдi алқалы қабылдауды
қарастырады.
Заң қайталама сараптамаларды, сондай-ақ адамның есi дұрыстығы туралы
сұрақ бойынша сот — психиатриалық сараптамаларды жүргізудің міндеттi
комиссиялық тәртібін көздейдi (ҚІЖК-нің 249-бабы 3-б.).
Біртектi сараптама оны жүргізу прцесiнде арнаулы білімдерді
пайдаланудың біртектілігімен сипатталады.
Кешендi сараптаманың ерекшелігі іс үшін мәні бар бір мән жайды анықтау
үшін, арнаулы ғылыми білімдердің әр түрлі салалары негізінде зерттеу үшін,
демек, әр түрлі мамандықтағы сарапшыларды тарту қажеттілігі болып табылады
(ҚІЖК-нің 250-бабы 1-б.).
Кешендi сараптамаға тән белгілер:
1) өңдіріске әр түрлі мамандықтағы бірнеше сарапшының қатысуы;
2) сарапшының жеке өзінің, сонымен бірге басқа сарапшылардың
жүргізген зерттеулерi негізінде қорытынды беру.
Кешендi сараптама, көбінде, сарапшылардың алдына қойылған негізгі
міндеттерді шешу үшін қажеттi аралық мiндеттерді шешу кезінде,
сараптамалардың бірнеше кластарының (тектерінің, түрлерінің) теориялық және
әдістемелік ережелерін қолданумен қамтамасыз етілетін жаңа интеграциялық
міндеттерді шешу үшін жүргізіледi.
Кешендi сараптаманы іс бойынша сараптамалардың кешенi мен кешендi
зерттеуден айырып білу керек. Сараптамалар кешенi дегеніміз, бір, сонымен
бірге әр түрлі объектілерді зерттеудi көздейтін бір іс бойынша жүргізілетін
сараптамалардың қатарын түсінеміз. Мысалы, кісi өлтіру істерi бойынша,
негізінде, сот-медициналық, трасологиялық, материалтану, молекулярлық-
генетикалық сараптамалар тағайындалады.
Кешендi зерттеу дегеніміз, біртектi комиссиялық немесе жеке
сараптамалар шеңберінде бір объектiнi зерттеу үшін әдістер кешенін
пайдалану болып табылады. Мысалы, металдар мен қорытпалардан жасалған
бұйымдар металлографиялық, ренттенографиялық және спектрлік әдістерді
пайдалануды көздейді.
Қосымша сараптама тек негізгі сараптама жүргізілгеннен кейін
тағайындалады. Қосымша сараптаманы жүргізудің негіздемесi сарапшы
қорытындысының жеткілікті түрде айқын немесе толық болмағаны, сондай-ақ
осының алдындағы зерттеумен байланысты қосымша мәселелер туындауы болып
табылады (К,IЖК-нің 255-бабы 1-б.). Қосымша сараптама тек екіншi емес,
сонымен бірге үшіншi және солайша ретпен кете беруi мүмкін.
Сарапшы қорытындысының анық еместігі оның тұжырымдарының дәл
еместігінен көрінедi және ол қорытындыны түсiндіру арқылы жойылады.
Сарапшының қорытындысын түсіндіруi оның көрсетулерi арқылы:
- сарапшының таңдаған әдістемесінiң;
- оның қолданған ғылыми-техникалық құралдарының;
- анықталған белгілерінің;
- сарапшының бағалау критерийлерi және олардың жиынтығының;
- жеке терминдер мен тұжырымдарының мағынасы мен мәнi ашылады.
Егер сарапшы алдына қойылған сұрақтардың кейбіреуін шешусіз қалдырып,
олардың көлемін азайтып, барлық объектілерді зерттемеген кезде қорытынды
толық емес болып есептеледi. Тапсырма көлемін азайтумен көрінген осы
аталған толық еместік сарапшы тұжырымына өздігінен сенімсіздік
келтірмейдi.
Қорытындының қосымшасы дегеніміз қорытындыда жоқ, бірақ жүргізілген
зерттеулерден шығатын тұжырымдар мен олардың негіздемелерi.
Қосымша сараптаманы тағайындау әрдайым бұрын жүргізілген зерттеуге
қатысты сұрақтардың тууымен байланысты бола бермейдi. Оның негізi тергеу
қажеттілігінің кеңеюінен, оның ауқымына жаңа объекiтлерді енгізумен болған
қосымша сұрақтардың қойылуы болып табылады.
Қайталама сараптама сарапшының алдыңғы қорытындысы жеткілікті түрде
негіздi болмағанда не оның дұрыстығы күмәнді (болған не сараптаманы
тағайындау мен жүргізудің іс жүргізу нормаларыт елеулi түрде бұзылған
жағдайларда дәл осы объектілерді зерттеу және дәл осы мәселелерді шешу үшін
тағайындалады (ҚІЖК-нің 255-бабы З-б.).
Қайталама сараптама тағайындалған кезде сарапшының алдына бұрын
қолданылған зерттеу әдістерінін ғылыми негізділігі туралы сұрақ қойылуы
мүмкін.
Сарапшы қорытындысының дұрыстығы іс бойынша жиналған өзге
дәләлдемелерді онымен салыстыру кезінде бағаланады.
Сарапшы қорытындысының негізділігін бағалау оны оқып зерттеу мен
бағалау кезінде жүргізіледi. Процестi жүргізуші орган мына мән -жайларға:
сұрақтардың сарапшының ғылыми құзыретіне кіруіне; оның зерттеу міндеттерін
дұрыс түсінуіне; зерттеудің толықтығы мен жан-жақтылығына; зерттеу
нәтижелерінің жасалған тұжырымға сәйкестілігіне назар аударады. Осы аталған
шарттардың кез келгенін бұзу қорытындыны негізсіз ден тануға негіз болып
табылады. Осы аталған себептер бойынша қорытындының негізсіздігін
процестiң кез келген құқықтық өкілетi бар қатысушысы мәлімдей алады.
Сарапшының қорытындысымен келіспеу себептерi көбінде:
— құзыреттілігі мен объективтілігі күмән тудыратын сарапшының жеке
басы туралы деректер;
— алғашқы мәліметтердің күмәнділігі;
— қорытынды мен іс бойынша өзге дәләлдемелер арасындағы қарама-
қайшылықтардың болуы;
— жүргізілген зерттеу сапасының тиісінше болмауы болып табылады.
Қайталама сараптама тағайындаудың бір даулы негіздерінің бірi оны
жүргізу кезінде болған іс жүргізудің елеулi бұзушылықтарын анықтау болып
табылады. Бұл негіздеме заңмен көзделген, алайда мұндай жағдайда іс
жүргізу бұзушылықтарына дифференциалды түрде келу қажет. Егер олар
жойылмайтын болса (мысалы, сараптамаға бұрмаланған жалған заттай
дәләлдемелер болған), онда сарапшының қорытындысы дәләлдемелер қатарынан
шығарылады және еленіп бағаланбайды. Мұндай жағдайда жаңа тағайындалатын
сараптама бастапқы сараптама болады.
4 – тақырып. ҚР сараптамалық мәселелер. Сот сараптамасын тағайындауды
ұйымдастыру мәселелері.
1 ҚР сараптамалық мекемелердің түрлері мен құрылымы.
2. Сараптамалық мекеме жетекшілерінің құқықтары.
3.Сот сараптамасын жүргізуді ұйымдастырудың жалпы мәселелері.
4. Сараптамалық мекемеден тыс сараптама жүргізу ерекшеліктері
1. ҚР сараптамалық мекемелердің түрлері мен құрылымы
Сот сараптамасын мемлекеттік сот сараптамасы органдары жүйесі жүзеге
асырады, оған мыналар кіреді: Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің
Сот сараптамасы орталығы және оның аумақтық бөлімшелері; Қазақстан
Республикасы денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органның Сот медицинасы
орталығы және оның аумақтық бөлімшелері; заңдарға сәйкес сот сараптамасын
жүргізу міндетіне жатқызылған мемлекеттік органдар мен ұйымдардың
мамандандырылған бөлімшелері; сот сараптамасы қызметін лицензияның
негізінде жүзеге асыратын тұлғалар, заң талаптарына сәйкес бір жолғы
тәртіппен сот сараптамасын жүргізетін өзге тұлғалар.
Қазақстан Республикасында сот сараптамасын сот сараптама органдары
немесе сот сараптама органдарының қызметкерлерi болып табылмайтын адамдар
жүргізе алады (заңда келтірілген — сот сараптамасы органдарынан тыс деген
тұжырымға сәйкес).
Қазақстан Республикасының Сот сараптамасы туралы Заңының 1-бабына
сәйкес Қазақстан Республикасы заңнамасында белгіленген тәртіппен сот-
сараптама қызметін жүзеге асыру функциялары жүктелген мемлекеттік
мекемелер сот сараптама органдары болып табылады.
Қазақстан Республикасының сот сараптама органдарының толық тізбесi
аталған заңның 4-бабыңда көрсетілген. Оларға:
1) Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің сот сараптамасы
орталығы және оның аймақтық бөлімшелерi;
2) Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау министрлігінің сот
медицинасы орталығы және оның аймақтық бөлімшелерi;
3) Қазақстан Республикасының заңнамасымен қылмыстық қудалау функциясы
жүктелген мемлекеттік органдар бөлімшелерінен басқа, Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес функцияларына сот сараптамасын жүргізу
жатқызылған мемлекеттік органдардың мамандандырылған бөлімшелерi жатады.
Сот сараптамасы органдарындағы сот сараптамаларын жүргізудің іс
жүргізу мәселелерi ҚІЖК-нің 245-бабыңда сараптамамен [1], ұйымдастырушылық
— ведомстволық заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілермен (ережелермен,
нұсқаулықтармен) реттеледi. Әділет Министрлігінiң сот сараптама органдарына
қатысты Қазақстан Республикасы Әділет министрінiң 2002 жылғы 24 қазандағы
№158 бұйрығымен бекiтілген Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің
Сот сараптамасы орталығында сот сараптамалары мен мамандандырылған
зерттеулер жүргізу жөніндегі Нұсқаулық қолданылады.
2. Сараптамалық мекеме жетекшілерінің құқықтары
Процестi жүргізуші орган сот сараптамасы органына сараптама жүргізудi
тапсырған кезде оның басшысына сараптама тағайындау туралы қаулыны және
қажеттi материалдарды жолдайды. Сот сараптамасы органының басшысы дегеніміз
сот сараптамасы орталығының директоры, Сот медицинасы орталығының
директоры, олардың орынбасарлары мен Орталықтардың аймақтық бөлімшелерінің
басшылары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
функциясына сот сараптамасын жүргізу жатқызылған мемлекеттік органдардың
мамандандырылған бөлімшелерінің басшылары болып табылады.
Сот сараптамасы органының басшысы сараптаманы тағайындау туралы қаулы
мен ұсынылған материалдарды, егер олар тиісінше ресімделмеген және бұл
сараптама жүргізуге мүмкіндік бермесе, сондай-ақ егер сараптама жүргізу осы
сот сараптамасы органымен көзделмеген немесе ол тиістi мамандар мен
құрал-жабдықтары болмаса, себептерін көрсете отырып орындаусыз қайтаруға
құқылы.
Сот сараптамасы орталығының біріншi басшысы нақты қылмыстық іс
материалдарына, тағайындалатын сараптаманы жүргізудiң қиындық дәрежесіне,
сондай-ақ өзге де факторларға байланысты кез келген аймақтық бөлімшелердің
бірінде сараптама жүргізудi ұйымдастыруға құқылы. Жоғары білікті сарапшылар
комиссиясының қатысуын қажет ететін қайталама сараптамалар, негізінде,
орталық немесе ғылыми-өндірістік сот сараптамасы зертханалары базасында
ұйымдастырылады, сонымен бірге оларды жүргізу үшін Орталықтың әр аймақтық
бөлімшелерінен сарапшылар тартылуы мүмкін.
Сараптама тағайындау туралы қаулыны қабылдау кезінде сот сараптамасы
органының басшысы:
— сараптаманы жүргізудi сарапшыға немесе сарапшылар комиссиясына тапсырады;
— сараптама жүргізудің мерзімін белгілейдi, олардың сақталуына бақылау
жасайды;
— сарапшы тәуелсіздігінің принциптерін бұзбай, сарапшылық зерттеудің
толықтығы мен сапасына, сараптама объектілерінің сақталуына бақылау
жасайды;
— сарапшыларға қажеттi әдістемелік көмек көрсетедi және оларды құрал-
жабдықтармен, аспаптармен, материалдармен қамтамасыз етедi. Сараптаманы
жүргізу қаулыда көрсетілген сот сараптамасы органының қызметкеріне
тапсырылады. Егер қаулыда нақты бір сарапшы көрсетілмесе, сарапшыны сот
сараптамасы органының басшысы таңдайды және бұл туралы сараптама
тағайындаған адамға хабарлайды.
ҚІЖК-нің 249-бабы 2-бөлігінде және 250-бабы 1-бөлігінде көзделген
жағдайларда сот сараптамасы органының басшысы екi не одан да көп
сарапшылардан комиссия құрайды. Олардың біріне комиссия қызметін үйлестіру
жүктеледi.
3. Сот сараптамасын жүргізуді ұйымдастырудың жалпы мәселелері
Сараптама жүргізудің мерзімi алдағы зерттеулердің қиындық дәрежесіне
қарай ведомстволық нормативтік актілер талаптарын ескере отырып
белгіленедi. Мысалы, техникалық күрделі әдістерді пайдалануды көздейтін
комиссиялық көп объектілi зерттеулерді жүргізу 30 күн iшінде жүзеге
асырылады, қысқартылған мерзім (3-7 күн) техникалық күрделі зерттеулерді
қажет етпейтін аз мөлшердегі объектілер үшін белгіленедi.
Зерттеулер жүргізу үшін 30 күннен артық мерзім қажет болған
жағдайларда, онда сарапшының алдын ала іс материалдарымен үш күн iшінде
танысқан және оның сараптама жүргізуге қажеттi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сот экспертологиясы
пәнінен қысқаша лекция жинағы
Дайындаған: Аға оқытушы Еркебаева Н.А.
Сот экспертологиясы пәнінен қысқаша лекциялар жинағы
1-тақырып. Сот сараптамасы пәніне кіріспе
1 Сот сараптамасы заң білімінің саласы ретінде
2 Сот сараптамасы: ұғымы, пәні және міндеттері
3 Сот сараптамасының жүйесі. Сот сараптама әдістемесі
1. Сот сараптамасы заң білімінің саласы ретінде
Сараптама деген сөз латынның - ехрегtus сөзімен байланысты, бұл
тәжірибелi, хабардар деген дi білдіредi. Сараптама жөнінде жалпы
айтсақ, қандай да бір арнаулы саладағы білімдi тартуды қажет ететін
сұрақтарды шешу үшін хабардар адамның (сарапшының) жүргізетін зерттеуін
айтамыз.
Сот сараптамасы — жеке іс жүргізу әрекеті, оның мәнi мен жайларды
шешу үшін маңызы бар жағдайаттарды белгілеу мақсатында арнаулы ғылыми білім-
білік негізінде жүргізілетін іс материалдарын зерттеу болып табылады. Дәл
осылайша сот сараптамасы ұғымы Қазақстан Республикасының Сот сараптамасы
туралы Заңының 1-бабында белгіленген. .
Сот сараптамасы қылмыстық сот ісін жүргізудегі арнаулы білімдерді
пайдаланудың ең білікті нысаны болып табылады. Ол іс бойынша сотқа дейінгi
іс жүргізу барысында және оның сот қарауында барлық ғылыми танымның
құралдарының арсеналын пайдалануға мүмкіндік бере отырып, сот пен алдын
ала тергеу органдарының танымдық мүмкіндіктерін едәуір кеңейтедi.
Сараптаманың негізгі сипаттарын анықтай отырып, сараптама арнаулы
ғылыми білімдерді тартуды қажет ететін қылмыстық істi тергеу немесе сот
қарауы барысында туындайтын проблемалық танымдық ситуацияны жеңу нысаны
болып табылатындығын білу керек.
Мұндай шешім кезінде сараптаманың сипаттамасы ретінде оны тағайындау
мен жүргізудің мақсаты мен шарттарын бөліп алуға болады.
Мақсаты сарапшы қорытындысының жаңа дәләлдерін алу, қылмыстық істің
жаңа мән-жайларын анықтау болып табылады.
Шарттарына мыналар жатады: 1) арнаулы ғылыми білім негізінде
зерттеу жүргізу. Сараптамаға қатысты арнаулы ғылыми білім терминін
пайдалануға баса назар аудару керек; 2) сараптаманы арнайы іс жүргізудің
тұлғасы, қылмыстық процеске қатысушы өзге адамдардан оны айрықшалайтын
құқықтары мен міндет терінің жеке жиынтықтары бар сарапшының жүргізуi; 3)
заңмен реттемеленген сот сараптамасының іс жүргізу нысаны, оған оны
тағайындау, жүргізу, зерттеу нәтижелерін рәсімдеу және оларды бағалау,
сондай-ақ сараптамаға қатысушылардың құқықтары мен міндет терi жатады.
Сарапшылық зерттеу нәтижелерін белгілеудің іс жүргізу нысаны іс бойынша
дәләлдеме болып табылатын сарапшының қорытындысы болады;
4) зерттеушінің белгілi бір теориялық принциптерi мен
тәжірибесіне сүйенетін бағалау мен фактілерді түсіндіру негізінде
тұжырымды зерттеу нәтижесіндегі қалыптастыру. Сарапшылық зерттеудің
нәтижесi фактілерді анықтау, табу емес, ол оның өмір сүруi туралы тұжырым,
ой қорытындысы. Соңғысы сарапшының өзінің арнаулы ғылыми білімдерi
негізінде жүргізген объектілерде анықталған белгілер мен байланыстарды
жиынтықты бағалау жолымен белгілен едi. Сарапшының тұжырымы фактілерді
өзгеше түсіндірудің, дауласудың принциптi мүмкіндіктеріне жол бере отырып,
сол арқылы пікір ретінде қалыптасады.
Аталған мақсат пен шарттар сараптаманы қылмыстық процестегi арнаулы
білімдерді пайдаланудың өзге нысандарынан айырады.
2. Сот сараптамасы: ұғымы, пәні және міндеттері
Сот сараптамасы ұғымының анық анықтамасының практикалық аса маңызы
бар, өйткені оның болмауы сараптамаларды жүргізу практикасының іс жүргізу
және ұйымдастырушылық сәттерінде келеңсіз көрініс табады да, сөйтіп
сараптаманы жүргізуден бас тартудың, сараптаманы өзге іс жүргізу
әрекеттерімен ауыстырудың, сарапшының құзыретінен тыс сұрақтарды қоюдың
негізделмеген себебi болады.
Әдебиеттерде сот сараптамасының тақырыбын анықтаудың әр түрлі жолдары
бар. Әр авторлар сараптаманың тақырыбын анықтауға жататын мән-жайлар,
сарапшылық міндеттер, сараптама объектілерi ретінде анықтайды.
В.Д. Арсеньев ұсынған сот сараптамасының тақырыбын анықтамасы
ең толықтауы болып табылады: ...сот сараптамасының тақырыбы тараптар, оның
объектісінің қатысы (негізгі және қосалқы), олар іс үшін мәнi бар және
тиістi білім саласы аясына кіретін сұрақтарды шешу мақсатында сараптаманың
осы саласымен зерттеледi және оның құралдарымен (әдістерімен,
әдістемелерімен ) танылады [21].
Осы анықтаманың мәні оның философиялық мағынадағы таным затын дұрыс
түсінуге негізделгеңдігінде болады. Егер оған дейін барлық анықтамалар
таным процесінің бір жағын ғана қамтыса, В.Д. Арсеньевтің анықтамасы
сараптама тақырыбының толық үш жақты формуласын — танымның объектісін,
міндеттерi мен әдістерін көрсетсдi.
Алайда, көбінде практикада, сарапшылық зерттеу негізінде анықталатын,
оны шешу үшін мәні бар нақты деректер ретінде (іс мән-жайлары) сараптама
тақырыбының ықшамдалған анықтамасы жиi пайдаланылады.
Сараптаманың тектік (түр) тақырыбы белгілi бір мамандықтағы
сарапшының құзыретi, осы тектік (түр) сараптаманың мүмкіндіктерін
анықтайды.
Қылмыстық іс бойынша тағайындалатын нақты сараптаманың тақырыбы
сарапшының алдына қойылған сұрақтардың ауқымымен анықталады. Ол
сараптаманы тағайындау кезінде қажеттi ғылыми құзыреттілікке сәйкес
сарапшының таңдауымен себептеледi.
Сарапшылық білім саласының сипаттамасы ретіндегі сот сараптамасы
тақырыбының ұғымы тиістi сарапшылық міндеттерді анықтау мен жіктеу үшін
негіз болып табылады.
Сарапшылық міндет сарапшының алдына қойылған сұрақтағы тапсыр маны
сарапшының қабылдауы. Гносеологиялық тұрғыдан қарағанда ол оның түпкi
мақсаты (ізделінетін факт) мен оған жетудің шарттарын, яғни сараптаманы
тағайындау кезінде сарапшыға ұсынылған алғашқы мәліметтерді сипаттайды.
Сараптаманың міндеттерi ұғымы көбінде сарапшыға қойылған сұрақ ұғымына
ұқсас. Белгілi мағынада міндет ол белгілi бір үлгідегі сұрақтардың
мағынасын ғылыми қорытын түсіндіру деген сөз.
Сараптама міндетi дегеніміз тергеу-сот практикасының қажеттілігіне
және сот сараптамаларының жетістіктерi мен әдістемелеріне сәйкес сот
сараптама тақырыбы мазмұнын қорытындылап тарататын нақты деректерді
анықтаудың мүмкіндіктерi.
Криминалистік сарапшылық міндеттерді жіктеу мен тұрақтандыру
мәселелеріне келсек, қазіргi күндерi сот сараптамасы теориясында көрінген
осы мәселедегі жолдарға қысқаша талдау жасау керек.
3 Сот сараптамасының жүйесі. Сот сараптама әдістемесі
Сот-сарапшылық зерттеу әдістерін ғылыми практикалық қызмет ретінде
жіктеу әр түрлі — ортақтық дәрежесi мен олардың дәреже сатысы, әдістер
алынған ғылым салалары, алынатын ақпарат сипаты, зерттеу объектісіне әсер
ету дәрежесi негіздерi бойынша жүзеге асырылады.
Ортақтық дәрежесi мен олардың дәреже сатысы бойынша әдістер былайша
бөлінеді:
1. Жалпылама әдіс (диалектикалық және формалды логика);
2. Жалпы әдістер: бақылау, салыстыру, сипаттау, өлшеу, эксперимен т,
модельдеу және басқалары.
3. Жеке ғылыми әдістер. Т.В. Аверьянов дәл атап көрсеткен дей,
негізінде өзінің мазмұны бойынша бұл санат ғылыми зерттеудiи арнаулы
әдістерi санатына ұқсас. Жеке ғылыми әдістерді қолданудың аясы бір тектi
(түрі) немесе пайдаланылатын сипаты бойынша бір-біріне жақын бірнеше
білімдердің сараптамасы болып табылады [З]. Мұндайға фотографиялық,
физикалық, химиялық, математикалық және сол сияқты әдістер жатады.
Жіктеудің бұл деңгейi, көбінде, әдістер алынған ғылымдар саласы бойынша
жіктеумен сәйкес келедi.
4. Арнайы әдістер. Бұл әдістер нақты, жекелеген объектінi зерттеу
үшін әзірлен едi. Мысал ретінде адсорбциондық люминесцентті, диффузиялық
–көшірме әдістерді келтіруге болады.
Объектілердің зерттелетін белгілеріндетi бейнеленіп алынатын,
ақпараттың сипаты бойынша, әдістер бейнелерді талдау, морфологиялық талдау,
физикалық, химиялық және объектілердің басқа қасиеттерін талдау әдістерi
дәл бөлінеді.
Объектілерге әсер етудің дәрежесінен шыққанда, бұзылмайтын әдістерге
бөлінеді, оларға объектіге әсер етпейтін және сынама дайындықты іске
асыруды қажет етпейтін әдістер жатады 141.
Сот-сарапшылық зерттеу әдістемелерi де жіктеледi. Мысалы, ортақтылық
дәрежесi бойынша типтік және нақты (жеке) әдістеме боп бөлінеді.
Типтік сарапшылық әдістеме — типтік сарапшылық мiндеттерді шешудің
жинақтап қорытылған тәжірибесінің көрінісi. Белгілi бір жағдайларда бұл
әдістемені сарапшы қандай да бір бейімдеусіз, өзгертусіз қолдануы мүмкін.
Нақты немесе жеке әдістеме — типтік әдістемені бейімдеу, өзгертудің
нәтижесi немесе сарапшылық міндеттi шешуге шығармашылық түрде келудің
жемісi болып табылатын нақты сарапшылық міндеттi шешудің тәсілі.
Накты әдістеме сарапшының қызметi нәтижесi ретінде мына жағдайдарда:
— сарапшының практикада немесе сараптама процесiнде жүргізген
экспериментi нәтижесінде жаңадан, алғашқы рет туындаған сарапшылық міндеттi
шешу үшін өзінің жеке тәжірибесін іске асыруда;
— сарапшының шығармашылық тәсіл көрсетуi: стандартты аспапты
жетілдіруде, жалпы қабылданған әдістемені өзгеше ерекше амалмен
толықтыруда;
— әр түрлі ғылымдардың деректерi мен әдістерін синтездеу арқылы осы
зерттеу үшін құрылған сарапшылық әдістеме негізінде міндеттi толық
көлемде шешуде (мұндай ситуациялар көбінде сараптамалардың жаңа
тектерi мен түрлерi туыңдаған және орнықкан кезеңде пайда болады)
[5] пайда болуы мүмкін.
Сарапшылық практикада тек ғылыми негізделген, мақұлдап-қорытылған
әдістер мен құралдар пайдалануы мүмкін. Сондықтан, сарапшылық әдістеме
типтік мәртебе алу үшін, ол мақұлдану және ендіру сатыларынан өтуi керек.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасындағы проблемаларды шешудің
принциптi түрдегі жаңа тәсілі сарапшылық практикаға зерттеу әдістемелерін
ен дірудің белгілi бір тәртібін қалыптастыру болып табылады. Осыған сәйкес
әдістемелер алдын ала ғылыми сынаққа берілуi, оны сот сараптамасы органының
ғылыми әдістемелік кеңесінің бекiтуi, арнаулы мемлекеттік тізілімiнде
стандартты рәсімдеу (паспортизация) мен тіркеуден өтуi керек.
Сарапшылық зерттеу дәләлдеудің элементi болғандықтан, тиістi
әдістер ҚІЖК-нің 129-бабы З-бөлігінде көзделген сипаттамаларға сәйкес,
яғни олар:
1) заңмен тікелей көзделген немесе оның нормалары мен принциптеріне
қарама-қайшы келмейтін;
2) ғылыми орныққан;
3) қылмыстық іс бойынша жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін;
4) қауіпсіз болуы керек.
Сондай-ақ заңда сот сараптамасы әдістеріне сәйкес келетін
объектілердің бірегейлігімен себептелген, оларды барынша сақтау талабы да
көрініс тапты. Объектілерді толық немесе iшінара жоюға не олардың сыртқы
түрін немесе негізгі қасиеттерін өзгертуге әкеп соқтыратын әдістерді
пайдалану тек қылмыстық процестi жүргізуші органның рұқсатымен ғана жол
беріледi (ҚІЖК-нің 83-бабы 4-бөлігі мен 84-бабы 2-бөлігін қараныз).
Сот-сарапшылық зерттеу әдістерін қолданудың нәтижелерi барлық процеске
қатысушылар үшін анық және көрнекi болуы тиіс.
Сараптаманы тағайындау процесінде сараптамалардың әр түрлі кластарын,
тектерi мен түрлерінің әдістерін әзірлеу деңгейлерін ескерген маңызды, ол
үшін сарапшылық зерттеу мүмкіндіктерi жөнінде алдын ала кеңестер өткізген
орынды.
Сот сараптамасы ғылыми-практикалық қызмет аясы, сарапшылық зерттеу
әдістерінің жаңа және қолдағы бар модифиқаңиясын жасау қажеттілігімен
белгілен етін факторлар болып табылады, бүтіндей сарапшылық практика
ретінде де, сондай-ақ сот ісін жүргізу практикасы ретінде де қызмет етедi.
2-тақырып. Сот өндірісінде сот сараптамасын арнайы ғылыми білім ретінде
қолдану
1. Сот өндірісіндегі арнаулы ғылыми білімнің ұғымы
2. Сот сараптамасы арнаулы ғылыми білімді колданудың нысаны ретінде: ұғымы
және оның маманнан айырмашылығы
3. Сот сараптамасы объектілері
4 Сот сараптамасы әдістемесінің түсінігі мен жіктелуі.
1. Сот өндірісіндегі арнаулы ғылыми білімнің ұғымы
Қылмыстық сот ісін жүргізудегі арнаулы білімдерді мақсатқа лайықты
пайдаланудың тек теориялық ғана емес, сонымен маңызды практикалық маңызы
да бар. Оларды қолданудың мақсаттарын дәләлдеу процесінде анықтау іс
жүргізу нысандары заңымен көзделген арнаулы білім түрлерін пайдаланатын
адамдардың функциялары мен өкілеттерін дұрыс түсіну үшін, демек,
оларды пайдалану практикасында заңдылықты қамтамасыз ету үшін маңызы бар.
Сот сараптамасы негізгі болады, бірақ қылымыстық процесте арнаулы
білімдерді пайдаланудың жалғыз ғана нысаны болып табылмайды.
Арнаулы білімдерді пайдаланудың нысандарын қарастыруға көше отырып,
осы мәселе бойынша әдебиеттегi бірыңғай көзқарастың жоқтығын айта кету
керек.
Жіктеушілік элементтер кіретін арнаулы білімнің ең кеңейтілген және
негізделген тізбесін В.Д. Арсеньев пен В.Г. Заблоцкий берді. Авторлар
арнаулы білімдi пайдалануды мына субъектілермен байланыотырады:а)процестi
жүргізуші адамдар (органдар); б)арнайы танымдары анықталатын, іс жүргізу
ережелерi бар хабардар адамдар (сарапшы, сарапшылық мекеменің басшысы,
маман, аудармашы, педагог, дәрігер); в) іс жүргізу ережелерi арнайы
танымдармен анықталмайтын хабардар адамдар (ревизор, техникалық инспектор
және т.б.) іс бойынша олар куәлар ретінде тіркеледi[1].
Алайда, сот ісін жүргізуде арнаулы білімөрді пайдаланудың нысандарын
бөліп шығару оларды іс жүргізушілік емес көздерден алынған деректерді
пайдалану мен қолданудың іс жүргізу нысандарын аралаотыруды болдырмау
керек. Арнаулы білімдер— тек іс жүргізушілік шығу тегi санаты болғандықтан,
арнаулы білімдерді пайдаланудың нысандары заңда тікелей көрсеткен тек іс
жүргізушілік болуы тиіс.
2. Сот сараптамасы арнаулы ғылыми білімді колданудың нысаны ретінде:
ұғымы және оның маманнан айырмашылығы.
Осыған байланысты, заңда арнаулы білімдерді пайдаланудың мынадай нысандары
көзделген: оларды тікелей анықтаушының, анықтау органының, тергеушінiң,
прокурор мен сот құрамының олардың іс жүргізу функцияларын орындау кезінде
пайдалануы, маманның тергеу (сот) іс-әрекеттеріне қатысуы, сот
сараптамаларын жүргізу, аудармашыны тарту, мылқау немесе санырау адамнан
жауап алу кезінде сөйлесу белгілерін түсінетін адамның қатысуы,
дәрігердің қатысуы, кәмелетке толмаған процеске қатысушыдан жауап алу
кезінде педаготтың қатысуы, сот сараптамаларына жатпайтын сараптамаларды
жүргізу, ревизия жүргізу, хабардар адамдардың анықтамалық қызметi.
Заңмен көзделген арнаулы білімдерді пайдалану нысандарының мазмұны
дәләлдемелерді жинау, зерттеу және бағалаудың іс жүргізу функциялары
байланысынан, сондай- ақ оларды іске асыру кезінде көмек көрсетуден шыға
отырып, дифференциациялануы мүмкін.
Дәләлдемелерді жинау, зерттеу және бағалаудың іс жүргізу функцияларына
процестi жүргізуші орган ие болады.
Сарапшының бір ғана функцияны іске асыру құқығы болады — ол
дәләлдемелерді зерттеу. Алайда, сарапшының функциясы ретіндегі
дәләлдемелерді зерттеу ұғымы дәләлдеу элементтерінiң бірi болатын ұқсас
ұғыммен тепе-тең емес, өйткені арнаулы ғылыми білім негізінде жүргізілетін
сарапшылық зерттеудiң тар шеңберi жайлы сөз болып отыр.
Маманның, соның iшінде дәрігер мен педагогтың іске асыратын
функциялары (ҚIЖК-нін 84-бабы 1-бөлігін қараныз ) дәләлдемелерді жинау,
зерттеу және бағалауды жүзеге асырудағы көмек болып табылады.
Арнаулы білімдерді қылмыстық процестi жүргізуші органның тікелей
қолдануы, сот және тергеу іс-әрекеттеріне қатысуға маманды тарту болып
табылатын сот сараптамасында арнаулы білімдерді пайдаланудың ең кең
тараған нысандарын таңдамастан бұрын, арнаулы білімдерді пайдаланудың өзге
де нысандарына тоқталайық.
Құзыретi арнаулы білім ауқымындағы заңда белгіленген, дәләлдемелерді
жинау, зерттеу және бағалауда көмек көрсететін іс жүргізушілердің бірi
педагог пен дәрігер болып табылады.
Заң шығарушы кәмелетке толмағанды жеке өзінiң құқығы мен заңды
мүдделерін толық шамада қорғай алмайтын және көтерiңкi құқықтық қорғауды
қажет ететін адам ретінде қарастырады. Кәмелетке толмағанды бұлайша бағалау
адам ағзасы дамуының жас ерекшелігіне, ең бастысы кәмелетке толмағанның
жеке басының психофизиологиялық және әлеуметтік ерекшеліктеріне байланысты,
сондықтанда оны қатыстырумен іс жүргізу іс-әрекеттерін жүзеге асыру ерекше
тәсілдi талап етедi.
Кәмелетке толмағаннан жауап алу жас ерекшеліктерi психикасын ескеру
қажеттігімен күрделен едi (сезімдік көзқарастардың көтеріңкі көңіл-күй
бағыттылығы, қабылдау көлемінiң аздығы мен көп уақыттық жады, түсінүшілік
ауқымының жеткіліксіз қалыптасуы, қиялдауға едәуір бейімділігі, жоғары
сенімділігі), олар істің мән-жайын барабар қабылдауда оның қабілеттерін
бағалау кезінде назарға алынып, олар жөнінде объективтi көрсетпелер беруi
керек. Сондай-ақ кәмелетке толмағанның шынайы көрсетпелер беруіне септігін
тигізетін жағдайлар жасау, онымен психологиялық қатынас орнату, сол
процесс барысы психикасына керi әсер етудi азайту қажет.
Кәмелетке толмағаннан жауап алуға дайындыққа педагогтың қатысуы оның
мінездемесімен байланысты іс мен -жайларын оқып-зерттеуден тұрады.
Педагог жауап алуды ең тиімдi жүргізуге қажеттi кәмелетке толмағанның жеке
басы туралы қосымша мәліметтер жинауды ұсынады.
Жауап алу орны елеулi рөл атқарады, сондықтан педагог кәмелетке
толмағанның жасы мен сұрақ алынатынның өмір сүру жағдайларын ескере
отырып, оны таңдауды жүзеге асыруы мүмкін.
Кәмелетке толмағанды жауап алуға дайындау кезінде оның ұзақтығы туралы
мәселе де шешілу керек, өйткені баланың назары ұзақ уақыт бойы қандай да
бір затқа немесе оқиғаға тұйықталмауы тиіс. Осыған байланысты педагог
кәмелетке толмағанның жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып, жауап
алынатынның ширығуын түсіру үшін жауап алу тактикасын, назарды басқаға
аудару тәсілін ұсынуы мүмкін.
Тікелей жауап алу барысында педагог көрсетулердің алдын ала бағалауына
қатысты мән-жайларды соттың назарына салуы мүмкін (Мысалы, баланың ерекше
сезімталдығы, оның қиялға бейімділігі).
Педагог арнаулы білімдердің негізінде және жауап алу барысында алынған
деректер бойынша жауап алынып отырған адамның бақылайтын оқиғаларын көру,
есту, есте сақтау және дұрыс қайта жаңғырту қабілеттерін анықтау үшін сот
сараптамасын жүргізу қажеттілігі туралы мәселенi қоюы мүмкін.
Педагог кәмелетке толмағанның көрсетулерін хаттамалау кезінде жәрдем
көрсетуi мүмкін, яғни осы кәмелетке толмағаннын жасына, даму деңгейіне
сәйкес көрсетулерін дұрыс тұжырымдауға көмектеседi [2].
Педагог көмегінiң сипаты бала психологиясы аумағынан алынған ғылыми
білімдерді жауап алу кезінде пайдаланумен байланысты. Бұл қарастырылатын
жағдайда педагог негізінде бала психологиясы саласындағы маманның
функциясын атқарады деп пайымдауға негіз бередi. Э.Б. Мелыников дұрыс
көрсеткендей, Жауап алу кезінде педагогтың, психолог немесе дәрігер-
психотерапевтiң арнаулы танымдары ең пайдалы, жауап алуда мұндай маманның
қатысуы дұрыс тұжырымдалған сұрақтардың көмегi арқылы жауап алудың
толықтығын қамтамасыз етедi[3]. Қазіргi уақыта осы көрсетілген мән-жайды
заңмен бекiтіп алудың мақсатқа лайықтығы туралы пікірлер жиi айтылып жүр.
Дәрігердің қылмыстық процестегi функциясы әр қилы. Өйткенi, он алты
жасқа толмаған, сондай-ақ осы жасқа толған, бірақ психикалық дамуында
қалұшылық белгілерi бар сезіктінің, айыпталушының қатысуымен іс жүргізу іс-
әрекеттерін жүргізу кезінде оның қатысуы міндеттi (ҚІЖК-нің 488-бабы 1-
б.).
Дәрігер-психиаторлар есi дұрыс адамдарға медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы іс жүргізуге қатысады (ҚIЖК-нің 5 19-
бабы З-б., 520-бабы 1-б.).
Мәйiттi қарау кезiңде дәрігердің міндеттi қатысуы көзделген (ҚІЖК-нің
224-бабы 1-6.), сондай-ақ дәрігер куәландыру кезінде қатысады (ҚІЖК-нін
226-бабы З-б.).
Қылмыстық процестегi педагог (кейінде, мүмкін, психолог) және
дәрігердің рөлін ескергенде, оларға дәләлдемелерді жинау, зерттеу және
бағалауда көмек көрсету функциялары берілетіндігi, осылайша, маманның іс-
жүргізу мәртебесіне толықтай ие болатындығы анық. Аталған ереже Қ1ЖК-нің 84-
бабының 1-бөлігінде бекiтілген.
Аудармашының іс жүргізу рөлі тіл білімi саласындағы арнаулы
білімдерге негізделеді.
3. Сот сараптамасы объектілері
Заң мазмұнынан шықсақ, сараптаманың объектілерi қылмыстық іс
жүргізу заңымен белгіленген ақпараттың заттандырылған көздерi — қылмыстық
іс материалдары болып табылады. Әдебиеттерде сот сараптамасының
объектілерi, көбінде, сарапшылық зерттеудi қажет ететін іс мән-жайының
материалдық жеткізгіштерi ретінде, я болмаса, арнаулы білімдерді пайдалану
арқылы алынатын фактілер мен уақиғалар, фактілік деректердің көздерi
туралы ақпараттың жеткізгіштерi ретінде белгіленедi.
Сарапшылық зерттеуге тек нақты заттар ғана емес, егер олар жөнінде
ақпарат заттандырылған көрініс тапса, онда, сонымен бірге әр түрлі
процестер (оқиғалар, құбылыстар, әрекеттер) жатқызылуы мүмкін.
Сараптама объектісінiң жалпы ұғымымен бірге заттық, нақты және
тікелей объектілер ұғымы деп ажыратылады.
Заттық объект — сараптаманың белгілi бір класы, тегi, түрі аясыда
зерттелетін қасиеттердің ортақтытымен бірлескен ақпараттың материалдық
жеткізгіштерінің жиынтығы. Заттық обьекті ұғымы сараптамалардың жеке
кластарын, тектерін, түрлерін ажыратқан кезде елеулi рөл атқарады.
Сараптаманың нақты объектісi нақты сарапшылық зерттеудің өзіндік
ерекшелігін көрсететін дара және қайталанбас объектi деп аталады.
Зерттеудiң тікелей объектісi, ол ақпараттың сол бір материалдық
жеткізгішi сараптамалардың әр түрлерінiң объектілерi болуы мүмкіндігімен
ерекшелен едi. Сондықтан да, объектінің зерттеуге ұшырайтын сол жақтарын,
қасиеттерін анықтаған орынды болмақ. Мысалы, нақты құжатты зерттеу кезінде
тікелей объектілер ретінде құжаттағы қолжазбаны орындаған жазу (сот
жазутану сараптамасының объектісi) және мөр бедерi (құжаттардың сот-
техникалық сарапамасы) болуы мүмкін.
Обьектілер іс жүргізу нысандары бойынша дифференциаланады (ҚІЖК-нiң
248-бабы 1-б.). Осы белгілер бойынша олар (былайша бөлінеді: заттай
дәләлдемелер; құжаттар, көзi тірi адамдар (бұл жағдайда адамның денесімен
қатар, психикалық, психологиялық, физиологиялық және басқа да процестерi
зерттелуi мүмкін); сарапшылық зерттеу үшін үлгілер; қылмыстық іс
материалдарында көрінген сараптама затына жататын мәліметтер; белгілi бір
іс жүргізу мәртебесi жоқ объектілер (яғни, қылмыстық істе заттай
дәләлдемелер ретінде немесе моральдық-этникалық түсініктер (мәйiттер)
бойынша, я болмаса, оларға заттай дәләлдемелер режимін (ғимараттар, үй-
жайлар) қолданудың нақты мүмкін еместігі бойынша.
Сарапшы оның қарамағына ұсынылатын материалдарды зерттеу нәтижелерi
бойынша қорытынды беретіндіктен, қылмыстық іс бойынша дәләлдеме ретінде
сарапшылық зерттеу мен сарапшы қорытындысының сапасы, көбінде, сараптама
тағайындаған органның объектілермен болатын іс-әрекет ережелерінде және
ұқпты орындаумен анықталады. Тиістi талаптар заңда баяндалған.
Атап айтқанда, процестi жүргізуші аталған орган сарапшылық зерттеу
объектілерінің сенімділігі мен оларға жол берілетіндігіне кепілдік бередi
(ҚІЖК-нің 248-бабы 2-б.).
Сарапшылық зертеуге арналған іс материалдарының сенімділік
кепілін, сондай-ақ оларды зақымдауды немесе олардың қасиеттерін өзгертудi
болдырмауды қамтамасыз ету үшін сарапшылық зерттеу объектілерi, егер
олардың көлемі мен қасиеттерi мүмкіндік берсе, сарапшыға буып-түйілген
және мөрмен бекiтілген күйінде беріледi. Басқа жағдайларда сараптаманы
тағайындаған адам сарапшыны зерттеу объектілерi орналасқан жерге жеткізудi,
оларға бөгетсіз қол жеткізудi және зерттеу жүргізу үшін қажеттi шарттарды
қамтамасыз етуге тиіс (ҚІЖК-нің 248-бабы 3-б.).
Сарапшылық зерттеу объектілерін басқаша пайдалану ҚІЖК-де және ҚР
Әділет министрлігінің 1998 жылғы 12 қарашадағы №121, ҚР Бас
прокуратурасының 1998 жылғы 1 желтоқсандағы №1043, ҚР ҰҚК-нің 1998 жылғы 8
желтоқсандағы №73, ҚР Қаржы министрлігінің 1998 жылғы 22 желтоқсандағы №
598, ҚР ІІМ-нiң- 1998 жылғы 2 желтоқсандағы № 429, ҚР Мемлекеттік табыс
министрлігінiң 1998 жылғы 28 желтоқсандағы №111 бірлескен бұйрықтарымен
бекiтілген Соттардың, прокуратура, алдын ала тергеу, анықтау және сот
сараптамасы органдарының қылмыстық, азаматтық істер және әкімшілік құқық
бұзушылық туралы істер бойынша заттай дәләлдемелерді, құжаттарды алудың,
есепке алудың, сақтаудың, жiберу мен жоюдың тәртібi туралы Нұсқаулықта
көзделген заттай дәләлдерді алудың, іске қоса тігудің, сақтау мен жоюдың
ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
4. Сот сараптамасы әдістемесінің түсінігі мен жіктелуі
Сот ісін жүргізудің әр түрлі кезеңдерінде дәләлдеу процесінің
ерекшеліктеріне қарағанда, арнаулы білімдерді пайдаланудың проблемалары,
көбінде, қылмыстарды ашу және тергеудің негізгі субъектісi — тергеушіге
жатады. Мұнда, қылмыстық процестi жүргізуші басқа органдар осындай іс
жүргізу өкілеттігіне ие, алайда, оларды іске асыру мүмкіндіктерінің
практикалық аясы біршама тарылған.
Нақты қылмысты ашу мен тергеу процесi өзінің- гносеологиялық мәні
бойынша күрделi танымдық міндеттi шешу болып табылады. Оны қылмыстық
процестi жүргізуші субъектілердің тек заң, іс жүргізу білімдерi негізінде
толық, жан-жақты және объективтi түрде шешуi мүмкін емес.
Мұндай ойды аса көрнектi іс жүргізушілер мен криминалистер неше
мәрте айтқан болатын. Мысалы, Л.Е. Владимиров:Тергеушi табысты зерттеу
үшін қаншалықты сақтану шараларының керектігін, Қандай тармақтар ғылыми
зерттеуге жатқызылатындығын және зерттеудің толыққандылығына не қажет екен
дігін түсіну үшін, техникалық зерттеудің мәнімен соншалықты таныс болуы
керек. Бұл жерде, тергеушi сот медицинасымен де, сондай-ақ химиямен де
міндеттi түрде таныс болуы керектігін айтпай кетуге болмайды. Осы
ғылымдармен таныс болмау салдарынан, маңызды тармақтар жиi зерттелмей
қалады, сондықтан да тәжірибе көрсеткендей, сарапшылардың көбісi ұсынылатын
сұрақтардың шегінен шықпайды [6].
Автормен келісе отырып, танымдық тұрғыдан алғанда сот ісін
жүргізудегі дәләлдемелер объективтi шындық фактілеріне қолданылатын заңи
және арнаулы білімдердің жиынтыты негізінде қалыптастырылады. Мұнда арнаулы
білімдердің жеткізгіштерi тергеудің субъектілерi де болады. Процестi
жүргізуші органдар үшін арнаулы болып табылатын білімдердің мазмұнын ұғыну
үшін олардың кәсіби міндеттi білімдерін анықтайық. Бұрын айтылып кеткендей,
аталған білім көлемi шегінде материалдық және іс жүргізу құқығы аумағындағы
білімдi, қылмыстарды тергеу әдістемесi мен іс жүргізу іс-әрекеттерінің
тактикасын бөліп алу керек. Нақты қылмыстық іс бойынша дәләлдеу
субъектілерi пайдаланатын білім шеңберi шегінен тыс, барлық білімдер,
соның iшінде заң білімi арнаулы білімге жатқызылуы мүмкін. Сонымен бірге,
іс бойынша өндірістi жүзеге асырушы адамдардың базалық кәсіби дайындығы
барысында меңгерілсе де, арнаулылар қатарына сот медицинасы, сот
психологиясы, Криминалистік техника, сот сараптамасы саласындағы білімдер
арнаулы білімге жататындығына ерекше назар аудару керек. Аталған арнаулы
білімдердің айрықша ерекшелігі олардың кешен дi сипаты болып табылады,
өйткені, олардың барлығы техникалық, медициналы, жаратылыстану және басқа
білімдермен бірге құқықтану салсындағы білімдердің белгілi шамадағы
интеграциясы нәтижесін көрсетедi.
Қылмыстық істi жүргізуші органдар арнаулы білімдi өздерінің іс
жүргізу өкілеттерi мен жеке кәсіби тәжірибесi шеңберінде пайдаланады.
Қылмыстық істi жүргізуші орган арнаулы білімдi пайдалануға жататын базалық
ережелер заңда бекiтілген (ҚIЖК-нің 129-бабы). Заң қылмыстық істi
жүргізуші органға дәләлдемелдi жинау, зерттеу және бағалау мақсатында, жеке
өзi, сонымен бірге маманды тарта отырып, арнаулы білімдерді пайдалануға
құқық бередi (ҚІЖК-нің 1 29-бабы, 1,2-б.). 1 Ғылыми-техникалық құралдарды
қолдануға, егер олар: 1) заңда тікелей көзделсе немесе оның нормалары мен
принциптерi қайшы келмесе; 2) ғылыми жағынан маңызды болса; З) қылмыстық іс
бойынша іс жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін болса; 4) қауіпсіз
болса, жол беруге болады деп танылады.
Қылмыстық істi жүргізуші органның ғылыми-техникалық құралды пайдалануы
ғылыми-техникалық құралдардың деректсрi, оларды пайдаланудың шарттары мен
тәртібi, бұл құралдар қолданылған объектілер және оларды пайдаланудың
нәтижелерi көрсетіле отырып тиістi іс жүргізу іс-әрекеттерінің
хаттамаларында көрсетіледi.
Заң ғылыми-техникалық құралдар мен әдістердің дәләлдеуге жол берудің
нақты тізбесін келтірмей, тек жалпы шарттарын көрсетумен ғана шектеледi.
Сонымен , ол тергеу ситуациясы мен объективтік мүмкіндіктерге байланысты
тергеушінің өзіне қандай да бір жол беруге болатын ғылыми-техникалық
құралдарды таңдауға мүмкіндік бередi. Сондықтан да, тергеушінің тікелей
пайдалануы мүмкін арнаулы білімдерді қарастырудың маңызы бар.
Тергеушінiң арнаулы білімдерінiң кең ауқымы заң әдебиеттерінде
реттелген. Мысалы, И.Н. Сорокотигиннің жіктеуіне сәйкес, оған: а)
Криминалистік техника саласындағы білім (трасология, сот баллистикасы,
құжаттарды Криминалистік зерттеу және т.б.); б) сот медицинасы, сот
психиатриясы, заң- психологиясы, сот бухгалтериясы және басқа да арнаулы
ғылымдар саласындағы білім; в) ғылыми-техникалық құралдарды (фото және
киноаппаратураны), қол, аяқ іздерімен жұмыс істеуге арналған құралдарды
және басқа да іздестіру аспаптарын) қолдану дағды -біліктерi жатады [7].
Тергеушінiң және қылмыстық процестi жүргізуші өзге де органдардың
(адамдардың) арнаулы білімдерді қолдануы заң аясында жүзеге асырылады және
қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы міндеттеріне бағындырылған. Алайда,
әрбір жеке жағдайда оларды пайдалану белгілi бір мақсаттарды көздейді және
олар дәләлдемелік ақпаратты іздеу, табу, бекiту, алу, зерттеу, бағалау және
пайдаланудан тұрады. Тікелей тергеушінің арнаулы білімдерді дұрыс және аса
нәтижелi пайдалануы туындаған ситуация мен қолданылатын білім, құралдар
мен әдістердің толық сәйкес болғанда мүмкін.
Тергеушінiң кәсiби даярлығы мен практикалық тәжірибесi процесінде
меңгерген оның арнаулы білім құрылымындағы басты орынды жаратылыс,
техникалық және гуманитарлық ғылымдар деректерінің сот ісін жүргізу мақсаты
үшін шоғырланатын криминалистік білімдер алады. Бұл білімдер әр түрлі
қылмыстарды тергеудің және жекелеген тергеу іс-әрекеттерін жүргізу кезінде
дәләлдемелерді нәтижелi табу, жинау, бекiту және зерттеудің оптималды жолын
анықтауда қолданылатын тактикалық тәсілдер, әдістер мен техникалық
құралдардың логикалық байланысқан және ғылыми негізделген жүйесін құрайды
[8].
Теория мен практикада қандай да бір немесе өзге ғылыми техникалық
әдістер мен құралдарды криминалистікке жатқызу туралы әр қилы пікірлер
бар. Біздің ойымызша, ең конструктивтi З.И. Кирсановтың позициясы, өйткені
ол ғылыми жаратылыс әдістер, техникалық құралдар мен тәсілдер
Криминалистиканың теориялық ережелерi (принциптерi) негізінде жасалып,
пайдаланылса, қылмыстарды табуға, алдын алу мен жолын кесуге арналып
әзірленсе, онда олар криминалистік болады деп есептейдi [9].
3-тақырып. Сот сараптамасының жіктелуі
1. Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу
2. Сот сараптамасының даму бағыты
3. Іс жүргізу негіздерi бойынша сот сараптамаларын жіктеу
1. Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу
Сот сараптамаларын жіктеу оларды тағайындау, жүргізу, сондай-ақ
сарапшыны қорытындысын бағалау кезінде елеулi рөл атқаратын фактор болып
табылады.
Сот сараптамаларын жіктеу туралы мәліметтерді білу сараптама
тағайындаған органға сот сараптамасы органың дұрыс анықтауға, сондай-ақ
сарапшының ғылыми құзыреттілігін бағалауға мүмкiндік бередi.
Сондай-ақ сот-сараптама қызметі ұйымында сараптамаларды жіктеу де
маңызды рөл атқарады. Сараптамалардың нақ бөлініп алынған кластары,
тектерi, түрлерi сот сараптамасы органдарының құрылымын, сарапшылық
кадрлардың дайындығын ұйымдастыру мен біліктілігін жетілдірудi, сот-
сараптама қызметінің даму келешегінің бағытын анықтайды.
Мақсаттық бағытына байланысты, сот сараптамаларын жіктеу әр түрлі
негіздемелер бойынша жүргізілуi мүмкін.
Қылмыстық сот ісін жүргізу үшін де, сондай-ақ сот сараптамасы
органдарының қызметін ұйымдастыру үшін де сараптамаларды зерттеу тақырыбы
бойынша жіктеу басты рөл атқарады.
Сараптаманың әр түрлерін және сол сияқты сарапшының құзыретін айырып
көрсетудің критериi сарапшылық зерттеулердің тақырыбы, яғни сараптама
жүргізу арқылы анықталуға жататын мен-жайлар болып табылады.
Сот сараптамасы туралы ғылымда кабылданған жіктеуге сәйкес барлық сот
сараптамалар тақырыбы бойынша кластарға, тектерге, түрге, түр тармақтарына
бөлінеді.
Осы жүйенің ең ірi элементтері кластар болып табылады, кластар
тектерге, сараптамалар тектеріне олардың түрлерi, түрлерге — түр тармақтары
кіредi (түрлілік).
Сараптамалар класы сот сараптамаларының теориялық және әдістемелік
негіздерін қалыптастырудың көзi болатын білімдердің ортақтылығымен
біріктірілетін сарапшылық зерттеулерді құрайды.
Сараптамалар тегi — ортақ тақырыбы, объектісi, сарапшылық зерттеу
әдістемесi мен сот сараптамасы құралы ғылымның тиістi саласы бойынша
бөлініп алынатын белгілi бір кластағы сараптамалардың көп түрлілігі.
Сараптама түрі — объектi тегi, әдістемелер, міндеттер үшін жалпы
тақырыптың өзіндік ерекшелігімен сипатталатын сараптама тегінiң элементi.
Сараптаманың түр тармағы — сараптама түрінің тақырыбына тән өзіндік
топтық міндеттерімен және зерттеу әдісінін кешенімен ерекшеленетін
сараптама түрлілігі.
Сот сараптамасы орталығында жүргізілетін сот сараптамаларына қатысты
сараптамаларды тектерi мен түрлерi бойынша бөлу былайша көрінедi:
1-класс.Криминалистік
1.1.Құжаттардың сот сараптамасы
1.1.1. Жазу мен қолтаңбалар
1.1.2. Құжаттардың техникалық сараптамасы
1.1.3. Автортану
1.2. Сот портреттік сараптама
1.3. Сот бейнефонографиялық сараптама
1.4. Сот фототехникалық сараптама
1.5. Сот трасологиялық сараптама
1.6. Сот баллистикалық сараптама
1.7. Заттар мен материалдардың сот сараптамасы
1.7.1. Лактыбояу материалдарының, жабындар мен полимөр материалдарың
1.7.2. Мұнай өнімдерi мен жанар-жағармай материалдарының;
1.7.3. Металдар мен қорытпалардын
1.7.4. Топырақтың
1.7.5. Талшықтық материалдар мен олардан жасалған бйымдардың
1.7.6. Спирт құрамдас сұйықтықтардың
1.7.7. Арнаулы химиялық заттардың
1.7.8. Есірткi, психотроптық заттар мен прекурсорлардың сот сараптамалары.
2-класс. Сот медицналық және психофизиологиялық
2.1. Адамның психикасы мен психофизиологиялық процестср күйінің сот
сараптамасы
2.1.1. Сот психиатриялық сараптама
2.1.2. Сот психологиялық
2.1.3. Сот психологиялық-психатриялық
2.1.4.Сот психологиялық-криминалистік
2.1.5.Сот инжен ерлік-психофизиологиялық
2.1.6. Сот психологиялық-физиологиялық
З-класс. Сот инженерлік-техникалық
3.1. Сот өрт-техникалық
3.1.1.Өрт жағдаяттарының
3.1.2.Электротехникалық
3.2. Сот жарылыстехникалық
3.3 Сот құрылыс
3.3.1.Құрылыс-экономикалық
3.3.2.Құрылыс-техникалық сот сараптамалары
4-класс. Сот инженерлік-көліктік
4.1.Жол-көлік оқиғалары мен көлік құалдарының сот сараптамасы
4.1.1.ЖКО жағдаятары
4.1.2. Көлік құралдарының сараптамасы
5-класс. Сот инженерлік-технологиялық
5.1. Технологиялық
5.2. Комльютерлік технология құралдарының сот сараптамасы
6-класс. Сот экономикалық және тауартну
6.1.Сот экономикалық
6.1.1.Шаруашылық операцяиларының
6.1.2.Бухгалтерлік
6.1.3.Қаржы-кредиттік
6.1.4.Экономикалық-құқықтық
6.1.5.Қаржы-бюджеттік
6.2.Сот-тауартану
6.2.1.Азық-түлікке жатпайтын тауарларды тауартану
6.2.2. Азық-түлік тауарларын тауартану
6.2.3.Автотауартану
6.2.4.Құрылыс-тауартану
7-класс. Сот биологиялық
7.1.Сот биологиялық
7.2. Сот молекулярлық-генетикалық сараптама.
Сараптамалардың ұсынылған жіктеушілігі жылжымалы сипаты бар және оның
барлық деңгейлерінде ревизиялауға жатқызылады, бұл сот сараптамасының
теориялық және ғылыми әдістемелік негіздерінің ұдайы дамуымен себептелген.
2. Сот сараптамасының даму бағыты
Сот сараптамаларының орнығуы мен дамуының заңдылықтары жалпы теория
аумағындағы, сондай-ақ жалпы ғылыми заңдар ерекшелігінің көрінуіне сәйкес
өтетін білімнің сот-сарапшылық салаларындағы ғылыми білімнің даму
процестеріне негізделедi.
Қазіргі уақытта осы аталған сараптама шеңберінде мынадай түрлерге
бөлу ұсынылады:
1. Аппараттық-компьютерлік сараптама, оның тақырыбы компьютерлік
жүйенің техникалық құралдарын зерттеу кезінде анықталатын нақты деректер
болып табылады.
2. Сараптама, оның тақырыбы зерттеуге ұсынылған компьютерлік жүйенің
программалық жасауын құру мен пайдаланудың заңдылықтары болып табылады.
З. СКТЭ-нің негізгі түрі ретіндегі ақпараттық-компьютерлік сараптама,
оның тақырыбына компьютерлік жүйедегі ақпаратты процестерді ұйымдастыру
үшін пайдаланушы дайындаған немесе бағдарламамен туындаған ақпаратты
іздеу, табу, талдау және бағалау барысында нақты деректерді анықтау кіредi.
4. Компьютерлік-желілік сараптама, оның тақырыбы іс бойынша шындықты
анықтау үшін терегушінің (соттың) тапсырмасы бойынша желілік және
телекоммуниқаңиялық технологияларды пайдалануға байланысты фактілер мен
жағдаяттарды зерттеуді қамтиды.
5. Телематикалық сараптама, оның тақырыбы қылмычстық
не азаматтық іс бойынша қандай да бір фактi немесе уақиға туралы ақпараттың
материалдық жеткізгiштерi ретіндегі телекоммуниқаңия мен жылжымалы
байланыс құралдарын зерттеу кезінде арнаулы танымдар қолдану негізiнде
анықталатын нақты деректер болып табылады[4].
3. Іс жүргізу негіздерi бойынша сот сараптамаларын жіктеу.Қылмыстық
іс жүргізу заңы (ҚІЖК-нің 249,250,255-баптары) және Қазақстан
Республикасының Сот сараптамасы туралы Заңы (Заңның 8-бабы)
сараптамаларды жіктеуді мына іс жүргізу істерi бойынша қарастырады:
- қатысатын сарапшылардың саны бойынша (жекелік және комиссиялық);
- пайдаланатын арнаулы білімдердің сипаты бойынша (біртектi және кешендi);
- жүргізілетін зерттеулердің көлемі бойынша (негізгі және қосымша);
- жүргізудiң жалғастығы бойынша (бастапқы және қайталама).
Жеке сараптаманы сарапшы жеке өзi жүргізедi (ҚІЖК-нің 249-бабы 1-б.).
Комиссиялық сараптаманың мынадай айрықша белгілерi бар:
- оны бір мамандықтық екiден кем емес сарапшылары жүргізедi
(мамандандыру). Егер сарапшылар комиссиясына екiден көп адамды енгізсе ол
жөнінде ҚІЖК-де көрсетіледi (ҚІЖК-нің 249-бабы 3-);
- оны жүргізу күрделi зерттеулер қажеттілігі жағдайында болады
(пайдаланылатын әдістеменің аса қиындығы, іс үшін сараптама нәтижелерінің
аса мәнділігі) (ҚІЖК-нің 249-бабы 2-б.);
- сараптаманы жүргізу әрбір сарапшының толық көлемде зерттеу жүргізудi және
тұжырымдарды шығару мен қорытынды беру кезінде шешімдi алқалы қабылдауды
қарастырады.
Заң қайталама сараптамаларды, сондай-ақ адамның есi дұрыстығы туралы
сұрақ бойынша сот — психиатриалық сараптамаларды жүргізудің міндеттi
комиссиялық тәртібін көздейдi (ҚІЖК-нің 249-бабы 3-б.).
Біртектi сараптама оны жүргізу прцесiнде арнаулы білімдерді
пайдаланудың біртектілігімен сипатталады.
Кешендi сараптаманың ерекшелігі іс үшін мәні бар бір мән жайды анықтау
үшін, арнаулы ғылыми білімдердің әр түрлі салалары негізінде зерттеу үшін,
демек, әр түрлі мамандықтағы сарапшыларды тарту қажеттілігі болып табылады
(ҚІЖК-нің 250-бабы 1-б.).
Кешендi сараптамаға тән белгілер:
1) өңдіріске әр түрлі мамандықтағы бірнеше сарапшының қатысуы;
2) сарапшының жеке өзінің, сонымен бірге басқа сарапшылардың
жүргізген зерттеулерi негізінде қорытынды беру.
Кешендi сараптама, көбінде, сарапшылардың алдына қойылған негізгі
міндеттерді шешу үшін қажеттi аралық мiндеттерді шешу кезінде,
сараптамалардың бірнеше кластарының (тектерінің, түрлерінің) теориялық және
әдістемелік ережелерін қолданумен қамтамасыз етілетін жаңа интеграциялық
міндеттерді шешу үшін жүргізіледi.
Кешендi сараптаманы іс бойынша сараптамалардың кешенi мен кешендi
зерттеуден айырып білу керек. Сараптамалар кешенi дегеніміз, бір, сонымен
бірге әр түрлі объектілерді зерттеудi көздейтін бір іс бойынша жүргізілетін
сараптамалардың қатарын түсінеміз. Мысалы, кісi өлтіру істерi бойынша,
негізінде, сот-медициналық, трасологиялық, материалтану, молекулярлық-
генетикалық сараптамалар тағайындалады.
Кешендi зерттеу дегеніміз, біртектi комиссиялық немесе жеке
сараптамалар шеңберінде бір объектiнi зерттеу үшін әдістер кешенін
пайдалану болып табылады. Мысалы, металдар мен қорытпалардан жасалған
бұйымдар металлографиялық, ренттенографиялық және спектрлік әдістерді
пайдалануды көздейді.
Қосымша сараптама тек негізгі сараптама жүргізілгеннен кейін
тағайындалады. Қосымша сараптаманы жүргізудің негіздемесi сарапшы
қорытындысының жеткілікті түрде айқын немесе толық болмағаны, сондай-ақ
осының алдындағы зерттеумен байланысты қосымша мәселелер туындауы болып
табылады (К,IЖК-нің 255-бабы 1-б.). Қосымша сараптама тек екіншi емес,
сонымен бірге үшіншi және солайша ретпен кете беруi мүмкін.
Сарапшы қорытындысының анық еместігі оның тұжырымдарының дәл
еместігінен көрінедi және ол қорытындыны түсiндіру арқылы жойылады.
Сарапшының қорытындысын түсіндіруi оның көрсетулерi арқылы:
- сарапшының таңдаған әдістемесінiң;
- оның қолданған ғылыми-техникалық құралдарының;
- анықталған белгілерінің;
- сарапшының бағалау критерийлерi және олардың жиынтығының;
- жеке терминдер мен тұжырымдарының мағынасы мен мәнi ашылады.
Егер сарапшы алдына қойылған сұрақтардың кейбіреуін шешусіз қалдырып,
олардың көлемін азайтып, барлық объектілерді зерттемеген кезде қорытынды
толық емес болып есептеледi. Тапсырма көлемін азайтумен көрінген осы
аталған толық еместік сарапшы тұжырымына өздігінен сенімсіздік
келтірмейдi.
Қорытындының қосымшасы дегеніміз қорытындыда жоқ, бірақ жүргізілген
зерттеулерден шығатын тұжырымдар мен олардың негіздемелерi.
Қосымша сараптаманы тағайындау әрдайым бұрын жүргізілген зерттеуге
қатысты сұрақтардың тууымен байланысты бола бермейдi. Оның негізi тергеу
қажеттілігінің кеңеюінен, оның ауқымына жаңа объекiтлерді енгізумен болған
қосымша сұрақтардың қойылуы болып табылады.
Қайталама сараптама сарапшының алдыңғы қорытындысы жеткілікті түрде
негіздi болмағанда не оның дұрыстығы күмәнді (болған не сараптаманы
тағайындау мен жүргізудің іс жүргізу нормаларыт елеулi түрде бұзылған
жағдайларда дәл осы объектілерді зерттеу және дәл осы мәселелерді шешу үшін
тағайындалады (ҚІЖК-нің 255-бабы З-б.).
Қайталама сараптама тағайындалған кезде сарапшының алдына бұрын
қолданылған зерттеу әдістерінін ғылыми негізділігі туралы сұрақ қойылуы
мүмкін.
Сарапшы қорытындысының дұрыстығы іс бойынша жиналған өзге
дәләлдемелерді онымен салыстыру кезінде бағаланады.
Сарапшы қорытындысының негізділігін бағалау оны оқып зерттеу мен
бағалау кезінде жүргізіледi. Процестi жүргізуші орган мына мән -жайларға:
сұрақтардың сарапшының ғылыми құзыретіне кіруіне; оның зерттеу міндеттерін
дұрыс түсінуіне; зерттеудің толықтығы мен жан-жақтылығына; зерттеу
нәтижелерінің жасалған тұжырымға сәйкестілігіне назар аударады. Осы аталған
шарттардың кез келгенін бұзу қорытындыны негізсіз ден тануға негіз болып
табылады. Осы аталған себептер бойынша қорытындының негізсіздігін
процестiң кез келген құқықтық өкілетi бар қатысушысы мәлімдей алады.
Сарапшының қорытындысымен келіспеу себептерi көбінде:
— құзыреттілігі мен объективтілігі күмән тудыратын сарапшының жеке
басы туралы деректер;
— алғашқы мәліметтердің күмәнділігі;
— қорытынды мен іс бойынша өзге дәләлдемелер арасындағы қарама-
қайшылықтардың болуы;
— жүргізілген зерттеу сапасының тиісінше болмауы болып табылады.
Қайталама сараптама тағайындаудың бір даулы негіздерінің бірi оны
жүргізу кезінде болған іс жүргізудің елеулi бұзушылықтарын анықтау болып
табылады. Бұл негіздеме заңмен көзделген, алайда мұндай жағдайда іс
жүргізу бұзушылықтарына дифференциалды түрде келу қажет. Егер олар
жойылмайтын болса (мысалы, сараптамаға бұрмаланған жалған заттай
дәләлдемелер болған), онда сарапшының қорытындысы дәләлдемелер қатарынан
шығарылады және еленіп бағаланбайды. Мұндай жағдайда жаңа тағайындалатын
сараптама бастапқы сараптама болады.
4 – тақырып. ҚР сараптамалық мәселелер. Сот сараптамасын тағайындауды
ұйымдастыру мәселелері.
1 ҚР сараптамалық мекемелердің түрлері мен құрылымы.
2. Сараптамалық мекеме жетекшілерінің құқықтары.
3.Сот сараптамасын жүргізуді ұйымдастырудың жалпы мәселелері.
4. Сараптамалық мекемеден тыс сараптама жүргізу ерекшеліктері
1. ҚР сараптамалық мекемелердің түрлері мен құрылымы
Сот сараптамасын мемлекеттік сот сараптамасы органдары жүйесі жүзеге
асырады, оған мыналар кіреді: Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің
Сот сараптамасы орталығы және оның аумақтық бөлімшелері; Қазақстан
Республикасы денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органның Сот медицинасы
орталығы және оның аумақтық бөлімшелері; заңдарға сәйкес сот сараптамасын
жүргізу міндетіне жатқызылған мемлекеттік органдар мен ұйымдардың
мамандандырылған бөлімшелері; сот сараптамасы қызметін лицензияның
негізінде жүзеге асыратын тұлғалар, заң талаптарына сәйкес бір жолғы
тәртіппен сот сараптамасын жүргізетін өзге тұлғалар.
Қазақстан Республикасында сот сараптамасын сот сараптама органдары
немесе сот сараптама органдарының қызметкерлерi болып табылмайтын адамдар
жүргізе алады (заңда келтірілген — сот сараптамасы органдарынан тыс деген
тұжырымға сәйкес).
Қазақстан Республикасының Сот сараптамасы туралы Заңының 1-бабына
сәйкес Қазақстан Республикасы заңнамасында белгіленген тәртіппен сот-
сараптама қызметін жүзеге асыру функциялары жүктелген мемлекеттік
мекемелер сот сараптама органдары болып табылады.
Қазақстан Республикасының сот сараптама органдарының толық тізбесi
аталған заңның 4-бабыңда көрсетілген. Оларға:
1) Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің сот сараптамасы
орталығы және оның аймақтық бөлімшелерi;
2) Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау министрлігінің сот
медицинасы орталығы және оның аймақтық бөлімшелерi;
3) Қазақстан Республикасының заңнамасымен қылмыстық қудалау функциясы
жүктелген мемлекеттік органдар бөлімшелерінен басқа, Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес функцияларына сот сараптамасын жүргізу
жатқызылған мемлекеттік органдардың мамандандырылған бөлімшелерi жатады.
Сот сараптамасы органдарындағы сот сараптамаларын жүргізудің іс
жүргізу мәселелерi ҚІЖК-нің 245-бабыңда сараптамамен [1], ұйымдастырушылық
— ведомстволық заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілермен (ережелермен,
нұсқаулықтармен) реттеледi. Әділет Министрлігінiң сот сараптама органдарына
қатысты Қазақстан Республикасы Әділет министрінiң 2002 жылғы 24 қазандағы
№158 бұйрығымен бекiтілген Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің
Сот сараптамасы орталығында сот сараптамалары мен мамандандырылған
зерттеулер жүргізу жөніндегі Нұсқаулық қолданылады.
2. Сараптамалық мекеме жетекшілерінің құқықтары
Процестi жүргізуші орган сот сараптамасы органына сараптама жүргізудi
тапсырған кезде оның басшысына сараптама тағайындау туралы қаулыны және
қажеттi материалдарды жолдайды. Сот сараптамасы органының басшысы дегеніміз
сот сараптамасы орталығының директоры, Сот медицинасы орталығының
директоры, олардың орынбасарлары мен Орталықтардың аймақтық бөлімшелерінің
басшылары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
функциясына сот сараптамасын жүргізу жатқызылған мемлекеттік органдардың
мамандандырылған бөлімшелерінің басшылары болып табылады.
Сот сараптамасы органының басшысы сараптаманы тағайындау туралы қаулы
мен ұсынылған материалдарды, егер олар тиісінше ресімделмеген және бұл
сараптама жүргізуге мүмкіндік бермесе, сондай-ақ егер сараптама жүргізу осы
сот сараптамасы органымен көзделмеген немесе ол тиістi мамандар мен
құрал-жабдықтары болмаса, себептерін көрсете отырып орындаусыз қайтаруға
құқылы.
Сот сараптамасы орталығының біріншi басшысы нақты қылмыстық іс
материалдарына, тағайындалатын сараптаманы жүргізудiң қиындық дәрежесіне,
сондай-ақ өзге де факторларға байланысты кез келген аймақтық бөлімшелердің
бірінде сараптама жүргізудi ұйымдастыруға құқылы. Жоғары білікті сарапшылар
комиссиясының қатысуын қажет ететін қайталама сараптамалар, негізінде,
орталық немесе ғылыми-өндірістік сот сараптамасы зертханалары базасында
ұйымдастырылады, сонымен бірге оларды жүргізу үшін Орталықтың әр аймақтық
бөлімшелерінен сарапшылар тартылуы мүмкін.
Сараптама тағайындау туралы қаулыны қабылдау кезінде сот сараптамасы
органының басшысы:
— сараптаманы жүргізудi сарапшыға немесе сарапшылар комиссиясына тапсырады;
— сараптама жүргізудің мерзімін белгілейдi, олардың сақталуына бақылау
жасайды;
— сарапшы тәуелсіздігінің принциптерін бұзбай, сарапшылық зерттеудің
толықтығы мен сапасына, сараптама объектілерінің сақталуына бақылау
жасайды;
— сарапшыларға қажеттi әдістемелік көмек көрсетедi және оларды құрал-
жабдықтармен, аспаптармен, материалдармен қамтамасыз етедi. Сараптаманы
жүргізу қаулыда көрсетілген сот сараптамасы органының қызметкеріне
тапсырылады. Егер қаулыда нақты бір сарапшы көрсетілмесе, сарапшыны сот
сараптамасы органының басшысы таңдайды және бұл туралы сараптама
тағайындаған адамға хабарлайды.
ҚІЖК-нің 249-бабы 2-бөлігінде және 250-бабы 1-бөлігінде көзделген
жағдайларда сот сараптамасы органының басшысы екi не одан да көп
сарапшылардан комиссия құрайды. Олардың біріне комиссия қызметін үйлестіру
жүктеледi.
3. Сот сараптамасын жүргізуді ұйымдастырудың жалпы мәселелері
Сараптама жүргізудің мерзімi алдағы зерттеулердің қиындық дәрежесіне
қарай ведомстволық нормативтік актілер талаптарын ескере отырып
белгіленедi. Мысалы, техникалық күрделі әдістерді пайдалануды көздейтін
комиссиялық көп объектілi зерттеулерді жүргізу 30 күн iшінде жүзеге
асырылады, қысқартылған мерзім (3-7 күн) техникалық күрделі зерттеулерді
қажет етпейтін аз мөлшердегі объектілер үшін белгіленедi.
Зерттеулер жүргізу үшін 30 күннен артық мерзім қажет болған
жағдайларда, онда сарапшының алдын ала іс материалдарымен үш күн iшінде
танысқан және оның сараптама жүргізуге қажеттi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz