Осман империясының еуропадағы сыртқы саяси және дипломатиялық бағыттары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

Тарих және саясаттану кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Осман империясының еуропадағы сыртқы саяси және дипломатиялық бағыттары

Пән Азия және Африка елдерінің жаңа заман тарихы

Мамандығы 5В011400 - Тарих

Орындаған: Оразқанқызы Д.
3 курс студенті

Жетекшісі: Мукатаева З.К.
___________________

Курстық жұмыс қорғалды
____ _______ 202__ж.
бағасы _____________

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Семей 2020
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І БӨЛІМ. ХVІІ-ХІХ ғ.ғ. Осман империясының Еуропадағы сыртқы саясаты ... ... ... ..
0.1 Осман империясы және Ресей: саяси, сауда қатынастары мен оның салдары ... ... ... ..
0.2 Осман империясы және Ұлыбритания: саяси және экономикалық ықпалдастық..
0.3 Осман империясының ішкі саясатында жүргізген реформалары ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Курстық жұмыс XVIІІ-ХІХ ғғ. Осман империясының Еуропадағы сыртқы саясатының бағыттарын зерттеуге арналады. Курс жұмысында Осман империясы мен Еуропа мемлекеттері арасындағы сыртқы саяси, дипломатиялық және экономикалық байланыстар тарихы зерттеледі. Сондай-ақ, XVIII-ХІХ ғғ. Осман империясы мен Еуропа мемлекеттері арасындағы аталған салалар бойынша байланыстардың Осман империясы үшін саяси және тарихи маңыздылығы қарастырылады. Курс жұмысының өзектілігі.1991 жылы Қазақстан Республикасы өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін жариялауынан кейін мемлекетімізде тарихи ғылыми ізденістерге жаңа өріс ашылып, қоғамдық-гуманитарлық ғылымдардың ұйытқысы болып табылатын тарих ғылымын дамытуға баса назар аударылды. Мемлекеттің тәуелсіздігі, отандық тарихшы-ғалымдардың Отан тарихы мен Әлем тарихының өзекті мәселелерін зерттеуде жаңа методологиялық ұстанымдарға көшуіне негіз қалады. Соның негізінде, тәуелсіздік алған кезеңнен бері отандық тарихнамада Отан тарихымен қатар, Әлем тарихын зерттеу жұмыстары да жақсы қарқын алып келеді. Оның ішінде түркі халықтарының тарихы мен түркі тілдес мемлекеттердің тарихын зерттеуге де баса мән беріліп, отандық тарихнамада түркі тілдесмемлекеттердің саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени және әскери тарихын зерделеу тәуелсіздік жылдары ең өзекті тақырыптарға айналып, ол күні бүгінге дейін жалғасуда. Өйткені, Түркі халықтары арасында әлем тарихына үлкен саяси өзгерістер енгізген көптеген мемлекеттер мен алып империялар өмір сүріп, олардың тарихын тәуелсіздік алғанға дейін зерттеуге мүмкіндік болмады. Тек тәуелсіздік жылдарынан бастап, түркі мемлекеттерініңтарихын тәуелсіздік көзқарас тұрғысынан және тарих ғылымының заманауи методологиялық принциптері негізінде зерттеу мүмкіндіктері туындады. Солардың бірі, Осман империясының тарихына қатысты зерттеулер болды. Орта ғасырларда Еуропа, Азия және Африка континенттерінің басын құрап,Түркі әлемі мен Ислам дүниесінің ең қуатты мемлекеттердің бірі болған Осман империясының тарихы да өзге түркі мемлекеттерінің тарихымен бірге тәуелсіздік алған уақыттан бастап отандық тарихнамада қолға алынған тақырыптардың бірі болды. Себебі, Осман империясы датүп тарихы Ұлы Тұран далаларынан бастау алатын түркі мемлекеттерінің бірі болып,әлемтарихында ерекше із қалдырды. Осман империясы XVIII ғасырдан бастап Еуропа мемлекеттерімен дипломатиялық қатынастарды дамытуға бет бұрып, бірқатар Еуропа мемлекеттерінде тұрақты және өкілетті елшіліктерін ашты, онда түрік елшілері мен дипломаттары жұмыс істеді. Осман елшілері мен дипломаттары Осман империясының Еуропадағы сыртқы саяси бағыттарын реттеп отырды. Сондай-ақ, осман үкіметі де еуропалық мемлекеттерге империяда тұрақты елшіліктерін ашуға мүмкіндіктер беріп, Стамбулда Еуропа мемлекеттерінің тұрақты және өкілетті елшіліктері ашылды. Осман империясында еуропалық дипломаттар мен елшілер мемлекеттер арасында тығыз саяси байланыстар орнатуғатырысты. Еуропа 8мемлекеттерімен жүргізген осындай дипломатиялық қатынастардың негізінде Осман империясы өзінің сыртқы саясаттағы орнын ұзақ уақыт сақтап қалды. Сонымен қатар, Курс жұмысының өзектілігінеқатысты мәселелердіңбірі XVIII-ХІХ ғғ. Осман империясы мен Еуропа мемлекеттерінің экономикалық байланыстары жәнеоныңОсман империясы үшін саяси маңыздылығын айқындау болып табылады. XVIII ғасырда Осман империясы мен Еуропа мемлекеттері арасындағы экономикалық қатынастар сыртқы саудаға негізделіп, ал ХІХғасырдағы экономикалық байланыстар банк ісі мен қаржы-несие салалары бойынша жүргізілді. Көбінесе кеңестік және еуропалық тарихнамада Осман империясының Еуропа мемлекеттерімен экономикалық байланыстардың тек еуропалықтар үшін экономикалық маңыздылығы зор болғандығы туралы тұжырымдар басым. Онда Еуропа мемлекеттерінің Осман империясыныңэкономикасын сүліктей сорып, империя экономикасын нашар халге түсіргені туралы ғылыми тұжырымдар алға тартылған. Алайда, Еуропа мемлекеттерімен экономикалық қатынастардың Осман империясы үшін экономикалық тиімділігі аз болғанымен, оның саяси маңыздылығы жоғары болды. Себебі, еуропалық империялар Англия, Франция, Германия Осман империясымен экономикалық байланыстар орнатқандықтан, онымен ұзақ уақыт бойы саяси байланыста болып, империяның сыртқы саясатына қатысты мәселелерге араласып отырды.
Курс жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Курс жұмысының мақсаты ХVІІІ-XІХ ғасырларда Осман империясының Еуропадағы сыртқы саясатының бағыттарын дипломатиялық және экономикалық байланыстар негізінде зерттеу болып табылады.
Курс жұмысында қойылған мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей
міндеттер қойылды:
o Осман империясы және Ресей қатынасындағы саяси, діни мәселелер мен оның салдарын анықтау;
o Осман империясы және Ұлыбританиямен саяси және экономикалық ықпалдастықты саралау;
o Осман империясы мен Австрия арасындағы геосаяси мәселелер және Осман-Австрия дипломатиясының мәнін ашу;
o Осман империясының ішкі саясатында жүргізген реформаларына шолу жасау.
Курстық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Жаңа заман тарихындағы Осман империясы мен Еуропадағы сыртқы саясат оқиғалары ХҮІІ-ХІХ ғасырларда қамтылған.
Курстық жұмыстың тарихнамасы. Түрік мемлекеті туралы зерттеулер шығыс тарихнамасында көп кездеседі. Осман империясы кезеңі ғылыми тұрғыдан көптеген түрік тарихшыларының зерттеу жұмыстарында қарастырылады. Нақты келтірер болсақ, Х.Иналжіктің Отомонская империя еңбегі, Челеби Мехмед-эфенди Полосольская книга кітабында көрсетілген. ХҮІ ғасыр ортасында түрік мемлекетінің тарихын зерттеуде европалық буржуазиялық тарихшылардың еңбегі ерекше орын алады. Оған айтар болсақ, М.А. Родригерстің Новая стран: Азии и Африки ХҮІ-ХІХ вв оқулығы, Мейердің К вопросу о происхождении тимара. атты еңбетерін атап айтуға болады. Осман империясының қоғамдағы құрылысын Ресеймен қарым-қатынасын қөтерілістерін жазған кеңестік жазушыларға шолу жасасақ олар: Коняшин Ю.Н., Петросян Ю.А., Орешкова С.В., Крымский А.Е., Маштакова Е.И., Карпов С.П. және тағыда басқа авторлар үлес қосты. Қазақстан басылымдарының ішінде Қадырбаев А.Ш. еңбегі жарық көрген.
Курстық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 1 тарау 4 бөлімнен, қорытынды бөлім мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

І БӨЛІМ. ХVІІ-ХІХ ғ.ғ. Осман империясының Еуропадағы сыртқы саясаты
1.1 Осман империясы және Ресей: саяси, сауда қатынастары мен оның салдары
XVIII ғасырдың басындағы Осман империясы мен Ресей арасындағы сауда қатынастарын зерттеуге арналады. Бұл кезеңде, бүкіләлемдік капиталистік қатынастардың дамуы тез қарқын ала бастаған тұста, оның басты принциптерінің бірі халықаралық сауда ісі болып, ол империалистік мемлекеттер арасында халықаралық сауда қатынастарының тез қарқынмен дамуына түрткі болды. Соның негізінде, бұл уақытта бүкіләлемдік империализм көшіне ілесіп келе жатқан Ресей мен өз тарихында ішкі құлдырау процесін бастап келе жатқан Осман империясының арасында сауда қатынастары бір жолға қойыла бастады. Ресейді әлемдік империялардың қатарына қосуға асыққан І Петр бұл мақсатқа жетудің бірден-бір жолы мемлекеттің экономикалық қуатын күшейтуді көздеп, оның негізін халықаралық сауда қатынастарынан іздеді және осы мақсатпен Ресей патшасы, Осман империясымен сауда қатынастарын орнатты. Ресей мен Осман мемлекетінің арасындағы сауда қатынастарының заңды жолға қойылып, оның дамуында Ресейдің Стамбулдағы алғашқы тұрақты және өкілетті елшісі П.А.Толстойдың еңбегі ерекше. Мақалада, осы аталған процестерге ғылыми талдау жасалады және XVIII ғасырдың басындағы Осман империясы мен Ресей арасындағы сауда қатынастарының тарихы қарастырылады. Кілт сөздер. Осман империясы, Ресей, Сауда қатынастары, П.А.Толстой. XVIII ғасырда Ресей мен Осман империясы арасындағы сауда қатынастары Азов пен Кефе қалаларындағы орыс саудагерлерінің сауда әрекеттері нәтижесінде жаңаша өріс алған болатын. Соның негізінде бұл уақытта екі мемлекеттің сауда қатынастары жақсарды. Алайда, бұл кезеңдегі орыс-түрік сауда қатынастары ІІ Баязид немесе І Селім сұлтандар басқарған кездегідей қарқын ала алмады. Бұл уақытқа дейін Ресейде түрік саудагерлері тоқыма өнімдері мен мата сататын болса, орыс көпестері Осман империясында жүн және жүннен тоқылған киімдер мен өнімдерді саудаға салатын болған. XVIII ғасырға дейін-ақ, орыс көпестері негізінен сыртқы саудаға баса мән берген. Олар Дон, Волга, Двина өзендері мен Қара, Каспий, Азов теңізінің жағалауындағы халықтарға өз өнімдерін сатып және осы өңірлердегі рыноктарда саудамен айналысқан. Орыс сауда кемелері тіпті, Стамбулға дейін келіп, мұнда ірі сауда орындарында өз өнімдерін шығарып отырған. Алайда, Стамбулда орыс саудагерлері көбінесе үлкен кедергілерге тап болатын еді. Мұның себебі, бұл кезеңде Қара теңіз Осман империясының ішкі көлі болғандықтан, мұнда жергілікті билік өкілдері оларға салықты көптеп салатын болған және олар кей жағдайларда тонауға ұшырап отырған. Сол уақытта халықаралық сауда ісінің орталығына айналған Стамбул мен Қара теңіз аймақтарында орыс көпестеріне еркін сауда жасау құқығы берілмеді. Алайда, орыс саудагерлерінің еркін сауда жасауы және оларға баж салығын аз төлеу үшін үкіметаралық келіссөздер жүргізіліп жатты. Осындай келіссөздерді Ресейдің Стамбулдағы алғашқы тұрақты және өкілетті елшісі П.А.Толстой осман үкіметімен бірнеше рет жүргізіп, осман үкіметіне өз өтінішін білдірген. Алайда, мұндай келіссөздердің барлығы айтарлықтай нәтиже бермеген. Орыс саудагерлеріне осман үкіметі тарапынан мұндай құқық тек 1774 жылы Кучук-Кайнаржа келісіменен кейін ғана берілді. XVIII ғасырда Мәскеу Ресейдің ең ірі сауда орталықтарының бірі болып қала берді. Мұнда, Еуропа мен Азияның мемлекеттерінен, Шығыс елдерінен саудагерлер келіп, сауда жасады. Тоқыма, шыны өнімдері мен күнделікті тұрмысқа қажетті басқа да бұйымдар Мәскеу базарларында саудаланды. Алайда, қаланың инфраструктурасы мен халықтың тұрмыс тіршілігі оны халықаралық сауда орталығына айналуына кедергі болды. Өйткені, қашан да болмасын, кез-келген қаланың дамуы мен оның сыртқы саудадағы ролінің күшеюіне жергілікті халықтың тұрмыс деңгейі мен күнделікті өмірі, менталитеті әсер етіп отырған. Осыған орай, 1697 жылы наурызда Осман мемлекетіне қарсы еуропалықтармен одақ құру мақсатында Еуропа саяхатына * шыққан І Петр, Ресейге қайта оралған соң Ресейде еуропалық үлгіде салынған және халықаралық сауда орталығына айналдыруға тұрарлық үлкен бір қала тұрғызуды жоспарлады. Бұл қаланы ол 1703 жылы Балтық теңізінің жағалауында батпақты жерге тұрғызды. Қалаға Петербург деген ат беріп, оны мемлекеттің астанасы деп жариялады. Уақыт өте Петербургте сауда ісі жанданып, Ресейдің Осман империясындағы саудагерлері енді келіп, осы қаланы паналай бастады. Уақыт өте саудасы қызу дамыған Петербург халқының санасында батыстану идеясы дамып, бүкіләлемдік капитализм көшінен кеш қалмауға тырысқан Ресей әкімшілігі үшін бұл өте маңызды болды. Ресейдің жаңа астанасы Петербург, Ресей мен Осман империясы арасындағы сауда қатынастарының жүргізілуіне жаңаша бір серпін берді. Елші П.А.Толстой екі ел арасындағы сауда қатынасының осылай даму керектігін түсініп, Ресей әкімшілігіне берген есептерінде оның Ресей үшін маңыздылығын баса айтқан. Ресей патшасы І Петрдің басты геосаяси жоспары әлемдік теңізге шығу болып, ол Швециямен болған Солтүстік соғыстың нәтижесінде Балтық теңізіне шыққан соң, көрші елдермен, әсіресе Еуропа мемлекеттерімен теңіз арқылы сауда қатынастарын жүргізуді қолға алды. І Петрдің мұндай * Бұл уақытта Осман империясы Еуропа мемлекеттерімен жан-жақта соғысып жеңіліс тауып жатқандығын көрген І Петр, осы сәтті ұтымды пайдаланып, еуропалықтармен бірге Осман империясына қарсы соғысады және соғыс нәтижесінде 1700 жылы Стамбул келісімі жасалып, ол бойынша Осман империясы Азов қамалы мен бірқатар аудандарды Ресейге береді. Қадамдарының нәтижесінде екі құрлық арасында сауда ісі дамып, ол Ресейдің экономикалық қуатының күшейе түсуіне серпін берді. Алайда, XVIII ғасырдың басында орыс-түрік сауда-экономикалық қатынастарының дамуы бұлай өрбіген жоқ. Мұның басты себебі, Ресей өзінің сауда кемелерін Қара теңізде еркін, ешбір артық шығынсыз және ешқандай кедергісіз жүздіргісі келді. Ал, Осман империясы керісінше, Қара теңіздегі шетелдік сауда кемелерінен баж салығын күшейтіп, Ресейлік сауда кемелерін мүлде кіргізбей қойды. Стамбул келісімі бойынша Азов қамалының Ресейге өтіп кетуі түрік саудасына кері әсерін тигізді. XVIII ғасырдың басында Осман империясы мен Ресей арасындағы сауда жолдары негізінен үш бағыт бойынша жүргізілген. Бірінші сауда жолы, Стамбул-Кефе-Азов-Дон-Мәскеу бағыты бойынша жүргізілді. Бұл жол орыс саудагерлерінің және дипломаттарының жолы болды. Екінші жол Мәскеуге Қырым территориясы арқылы жүргізілді. Бұл жол қысқа болғанымен, қауіпті болды, сондықтанда орыс саудагерлері бұл жолмен көп жүрмеген. Тек топ болып көпшілікпен жүріп өтетін болған. Үшінші жол Польша, Литва арқылы жүріп өтіп Украинаға, одан соң, Смоленск мен Вязьмаға жетіп, одан әрі қарай Мәскеуге жететін болған. Саудагерлер көбінесе осы жолды таңдап, бұл жолмен сауда керуендері ұдайы жүріп отырған. Саудагерлердің жол жүру бағыттарына мемлекеттер арасындағы саяси жағдай ықпал етіп отырған. Мысалы Ресей мен Қырым хандығының арасындағы саяси тартыстар нәтижесінде бұл аймақпен өтетін жолдар жабылып отырған. Екіншіден, Ресей мен Польша арасындағы саяси ахуалдың тұрақсыздығына байланысты Польша арқылы өтетін жолдар да өз қызметін тоқтатып қоятын болған. Запарожье казактарының көтерілістеріне байланысты бұл аудандардағы сауда және Днепрден өтетін сауда жолына қауіп төндірді. Аталған сауда жолдарының мемлекетаралық саяси жағдайдың шиеленісуіне орай, Осман империясы мен Ресей арасындағы сауда байланыстары уақыт ағымына сәйкес тоқтатылып отырған. Тек мемлекетаралық саяси мәселелерді шешкеннен соң ғана бұл жолдардың қызметі қайта жандана түскен. Осындай саяси кедергілерге байланысты П.А.Толстойдың елшілігі кезінде Осман империясында болған орыс саудагерлерінің саны өте аз болды. алайда, сауданың бұлай аз болуын тек саяси кедергілердің әсерінен ғана көруге болмайды. Оның басқа да өзіндік себептері болды. Тағы бір маңызды себеп, ол екі мемлекет арасында сатылатын тауар түрлері мен өндірілген шикізаттың сапасына да мән беру қажет. Осман мемлекеті алғашында Ресейден бағалы аң терілерін (бұлғын, ақ тышқан, түлкі т.б.) және ау құстары (бүркіт, қыран т.б.) мен морж сүйектерін, кен өндіру құралдарын, тау-кен өнімдерін (сынап, темір, т.б.) алатын болған. Осман мемлекетінің Ресейден сатып алған бұл тауарлары үкіметке қажет болып, алайда халық арасында кең қолданысқа ие бола алмады. Ресей болса, Осман империясынан тері, кілем, түрлі дәмдеуіштер мен күнделікті тұрмысқа қажетті басқа да заттар алып отырды. Ресейге Осман мемлекетінен келген тауарлардың атауы келген қаланың атымен аталды. Егер тауар Бурсадан келген болса, Бурская, Амасьядан келген болса, Амасийская, Кастамонудан келген болса, Кастомонская деп аталатын болды. Осман империясынан келген тауарлар арзандау болуына байланысты халық арасында кең сұранысқа ие болды. Сонымен қатар, бұл уақытта Осман империясы мен Ресей арасындағы сауда қатынастарының аздап шегерілуіне Ресейдің Архангельск портының ашылуы мен онда Ресейге тұтынатын негізгі тауарлардың басым бөлігінің Еуропа мемлекеттерінен әкелінуі себеп болып, ол екі мемлекет арасындағы сауда қатынастарының саябырсып қалуына негіз болды. Алайда бұл порт қыс мезгілінде алты ай мұз құрсауында қалатын болғандықтан, І Петр мұндағы сауда базаларын Петербургке көшіреді. Осыдан бастап мұнда жыл бойына сауда-саттық үзіліссіз жүргізіледі. Алайда, Петербургтегі сауда базарларына көбінесе еуропалық өнімдер келіп жатты. Бұдан шығатын қорытынды, егер Ресей үкіметіне Осман империясынан тауар тасу қиындаған жағдайда Еуропа мемлекеттерінен тасып әкелуге дайын болды. П.А.Толстойдың өзінің елшілігі кезінде Осман империясында саудагерлікпен айналысқан адамдардың саны өте аз болды - деп жазады. Ресейдің Осман империясындағы алғашқы тұрақты және өкілетті елшісі П.А.Толстой, бұл қызметке келмес бұрын басталған орыс саудагерлерінің Осман империясының территориясында тоналу әрекеттері, ол елші болып келген кезде де жалғасып жатты. Бұл кезде ресейлік Игорь, Козмо есімді атақты саудагерлер Осман империясының территориясында тоналған. Олардың ішінде әсіресе Осман империясының Мысыр провинциясынан тауар тасыған орыс көпестеріне қауіп көбейе түскен. П.А.Толстой елші болып келген уақытта ресейлік саудагерлердің тоналуына тосқауыл қою туралы осман үкіметіне өтініш жасайды. Ол екі мемлекет арасындағы сауда қатынастарын реттеп, оны дұрыс жолға қоюға кірісті. Стамбулдағы Ресей елшісі П.А.Толстой, осы уақытта Осман империясындағы еуропалықтардың сауда және дипломатиялық әрекеттерін көре отырып, Осман мемлекетімен сауда қатынастарын тезірек жақындастыруды қолға алады. П.А.Толстой мұндағы еуропалықтардың саудадағы әрекеттерін көре отырып, осман саудасына үлкен қызығушылықпен және қызғанышпен қарайды. Ол Стамбулдағы француз дипломатиясының қызметтерін сипаттай отырып, француздардың сыртқы саясаттағы ұстанымдарын көрсетеді. Елші француздардың түрік базарларындағы сауда-саттық әрекеттері мен олардың ағылшын және голландық көпестерді түрік базарларынан біртіндеп ығыстырып шығару жоспарларын анықтады. Ол француз саудагерлерін қызықтырған басты тауар түрік шұғасы болды - деп көрсетіп, француз көпестерінің ағылшындар мен голландықтарды бұл тауарға жақындатқысы келместен, түрік шұғасын тікелей Францияға тасуды көздегенін айтады. П.А.Толстой өз естеліктерінде Францияның Осман империясын сыртқы саудадағы ең жақын әріптесіне айналдыруды ойластырғанын баяндайды. Француз көпестерінің әрекеттерін сипаттай отырып, олардың ағылшындар мен голландықтарды ығыстырғанын айтады. Бірақ, француздардың Осман империясында бұлай әрекет етуінің өзіндік себептері де бар. Өйткені, Осман империясы мен Франция арасында сыртқы саясатта достық және сыртқы саудаға байланысты капитуляциялық келісімшарттар бар еді. Оның басты дәлелі ретінде айтар болсақ, Францияның Осман империясында басқа Еуропа елдерімен салыстырып қарағанда консулдықтары көп еді. Оның консулдықтары Осман империясының провинциялары Алеппода (Халеб), Измирде, Каирде, Бейрутте, Триполиде, Кипрде және басқа аймақтарда да болды. Осман империясына француздар алтын және күмістен, болаттан, шұғадан жасалған өнімдерді алып келетін болған. Расында да бұл кезеңде еуропалық мемлекеттер Осман империясымен сауда жасауға қатты талпынатын еді. Өйткені, Осман мемлекеті өзінде өндірілген өнімді еуропалықтарға арзан бағамен сататын болған. Ал, еуропалықтар өздерінің тауарларын Осман империясының территориясында қымбат бағамен сатып отырды. Осыған байланысты, еуропалықтар Осман мемлекетімен сауда жасауға асығып, тіпті бір-бірімен бәсекелестікке түсіп отырған. Олардың ішінде француздар мен ағылшын көпестері белсенді әрекеттер жасаған. Осы уақытта Осман империясында француздардың сауда әрекеттерін бақылауға алған П.А.Толстой, француз көпестерінің Осман империясындағы сауда-саттық әрекеттерін хабарлайды. Оған кейбіреулері кемелерде сауда жасайтынын белгілі болды П.А.Толстой түрік жерлерін француздар соғыссыз және ұрыссыз отарлауда деп қорытынды жасайд. Әрине мұндай факторлар кейіннен сыртқы саясаттағы жоспарларға алғышарт болуы әбден мүмкін. Өйткені, XVI-XVII ғ.ғ. Осман империясының Еуропада құдіреті тасып тұрған шақта еуропалық мемлекеттер онымен одақтас болуға асыққан болса, жылдары Польшамен, Ресеймен, Венециямен, Австро-Венгриямен төрт майданда соғысып жеңіліске ұшыраған Осман империясының әлсіреп тұрғанын пайдаланғысы келген еуропалықтар енді біртіндеп оның территорияларына ішкерілей ене бастаған еді. П.А.Толстой Осман империясындағы ағылшындардың сауда әрекеттеріне қатысты пікірлері әлдеқайда тұрақты болды. Ағылшындарды түріктердің өнім нарығы қызықтырды. Ағылшындар мен түріктердің сауда әрекеттері негізі XVI ғасырда басталып, сол кезден бері үздіксіз жалғасады. Елшінің айтуына қарағанда, ағылшындар түріктерге қажетті болып табылатын шикізаттарды экспорттай отырып, (шұға, қалайы, қорғасын, болат т.б.) сауданы керемет жасайтын болған. Бұл ретте ағылшын дипломаты Лорд Пажеттің және басқа да дипломаттардың 1699 жылы жасалған Карлович келісімшартында белсене қатысуы Англияның Осман империясымен жақсы қатынаста болуының басты дәлелі болып табылады. Сонымен қатар, осы уақытта халықаралық қатынастарда Англияның осман империясын қолдаушы екендігі анық байқалды. Әрине, мұнда Англияның сыртқы саяси, экономикалық мақсаттарға бағытталған геостратегиялық және геоэкономикалық жоспарлары болатын. Осман империясының Англиямен, Франциямен Голландиямен, Австриямен, Польшамен, Венециямен және Рагузамен жасаған сауда қарымқатынасы туралы мәліметтер П.А.Толстойды қатты алаңдатты. Ол аталған мемлекеттердің Осман мемлекетімен сауда жүргізуінде пайданың мол екендігін жақсы түсінді. Еуропалықтардың Осман империясындағы сауда қатынастарының деңгейіне тоқталуымыздың себебі, Ресей елшісі П.А.Толстой еуропалықтар мен Осман империясы арасындағы осы аталған жағдайды І Петрге түсіндіре отырып, Осман империясы мен Ресей арасында осындай сауда қатынастарының жандандыру қажеттігін алға тартқан. Өзінің жазып қалдырған естеліктері мен Ресей үкіметіне берген саяси есептерінде П.А.Толстой орыс-түрік саудасына, сондай-ақ оның барысы мен келешегіне мән бере отырып, осман үкіметіне сауда қатынастарын жақсарту туралы көптеген ұсыныстар жасайды. Ол Осман империясындағы еуропалық елшілердің Ресейге деген ұстанымдарына мән берді. Олардан осман үкіметімен жасасқан сауда келісімдерінің маңыздылықтарына тоқталады. Бұл ретте П.А.Толстой саяси және экономикалық мақсаттарға байланысты еуропалық державалардың Осман империясындағы қарымқатынастарының қызығушылығын жақсы түсінген. Елші, еуропалықтар Солтүстік соғыстағы жағдайларды пайдалана отырып, орыс саудасының негізгі бағыттарын Батыс Еуропаға бағыттауға тырысты - деп жазады. Бірақ, елші ол кезде Ресейдің сауда қатынастарын Осман империясына бағыттаудың қажет екендігін жақсы білген. Одан көбірек пайда табуға болады, әрине осы державалар орыс көпестері түрік базарында пайда болғанына қарсы болды. П.А.Толстой Францияның Қара теңіз арқылы сауда жүргізу құқығын алғысы келгендігін және бұл жолда біраз әрекеттенгенін, алайда оның бұл ниетіне жете алмағандығын көрсетеді. Еуропалықтардың сауда ісіндегі әрекеттерін өзіне сыртқы саудадағы бір қауіп ретінде түсінген Ресей үкіметі, осылайша, осы аталған түрлі кедергілердің алдын алу үшін, 1700 жылдардың басында Осман империясымен тек бейбітшілікке ғана емес, сондай-ақ сыртқы сауданы дамытуға ұмтылды. Бұл кезде еуропалық мемлекеттерді өзінің батыстағы саяси және экономикалық бәсекелесі деп қабылдаған Ресей, Солтүстік Еуропа елдерімен орыс саудасының қысқаратындығын жариялады. П.А.Толстой өз баяндамаларында хабарлауына қарағанда, Осман империясы да Ресеймен сауда қатынастарын орнатуға кең қызығушылық танытқан. П.А.Толстой Қара теңізде сауда қатынастарын жүргізуді жолға қойып, ол үшін 1703 жылы Қара теңізде Осман мемлекетінің кемелерін пайдаланды. Өйткені, біріншіден, Қара теңізде орыс кемелерінің жүзуіне рұқсат болмады, екіншіден Ресей тарапынан теңізде жақсы жүзетін кеме де жоқ еді жылы П.А.Толстой Стамбулдың базарларынан. Ресейге құрғақ жеміс, сірке, шарап, жылқы, шатыр, мақта мен мақта жіптерін және басқа да күнделікті тұрмысқа қажетті бұйымдарды көптеп, Мәскеуге жөнелтті. Елшінің мұндай әрекетке кірісуінің себебі, бұл бұйымдар Осман империясында арзан, ал Ресейде тапшы еді. Оның бұл әрекетін жергілікті билік пен саудагерлер қызу қолдап, алынған тауарларын Қара теңіз арқылы Ресейге жөнелтуге көмектесті. Бұл әрекеттерден соң, Ресей үкіметі Осман империясымен сауда қатынастарын реттеуге әрекеттеніп, 1704 жылы елші П.А.Толстой, орыс-түрік осман үкіметіне жаңа сауда байланыстарын орнату туралы осман үкіметіне ұсыныс білдіреді. Көрші елдермен сауда қатынастарын орнатуды әрқашанда құп көрген осман үкіметі, Ресей елшісінің ұсынысын жылы қабылдады. Бірақ, келіссөздер барысында бірқатар тартыстар да орын алды. Өйткені, елші П.А.Толстой осман уәзірінен Ресей сауда кемелерінің Қара теңізде еркін жүзуіне рұқсат сұраған еді. Мұнда елшінің мақсаты тек сауда-экономикалық қатынастарға емес, сонымен қатар, саяси жоспарлары да бар еді. П.А.Толстой, егер, осман тарапы Ресейге Қара теңізде сауда жасауға рұқсат беретін болса, онда Қара теңізде осман үкіметінің ықпалы азаятынын түсінді. Біраз ойланып, бір шешімге келген осман басшылығы Ресей сауда кемелеріне Қара теңізде еркін сауда жасауын рұқсат беріп, оған бірқатар талаптар қойды. Ол бойынша:
1. Ресей сауда кемелері тек сауда қатынастарына ғана негізделіп жүруі керек болды.
2. Қара теңіздегі сауда істері Осман империясының валютасы бойынша жүргізіледі және тауарлар тек Осман империясынан ғана сатып алынатын болды.
3. Осман саудагерлері Қара теңізде құл саудасымен де шұғылдануына құқық берілді. Олар соғыстарда қолға түскен тұтқындарды Ресейге апарып сатуға құқылы болды. Бір жағынан осман үкіметінің орыс кемелеріне Қара теңізде жүзуіне рұқсат беруінің тағы бір себептері бар еді. Оның ең бастысы, бұл уақытта Еуропадағы ықпалынан айырыла бастаған Осман империясының Ресеймен сауда қатынастарын орнату империя үшін тиімді еді. Оның тағы бір себебі, бұл уақытта еуропалықтар басқа теңіз жолдарын тауып, Стамбул мен Осман империясына қарасты теңіз жолдарымен сауда жүргізбегендіктен, империя қазынасына сауда мен баж салығынан кіретін кірістер азайған еді. Империя экономикасында орын алған осындай келеңсіздіктерді жою мақсатында, осман үкіметі Ресейге Қара теңіздегі сауда жолдарын ашып берді. Ресей мен Швецияның арасында болып өткен Солтүстік соғысы Осман империясы мен Ресей арасындағы сауда қатынастарының нашарлауына түрткі болды. Себебі, швед королі ХІІ Карл Полтава шайқасындағы жеңілістен соң, Осман империясының сұлтаны ІІІ Ахмет сұлтаннан көмек сұрап, өз әскерлерімен сонда келеді. ХІІ Карл Осман империясының қоластында болған Бендер қамалына келіп, сонда тұрақтайды. Бұл қалашық сауда жолында орналасқандықтан, мұнда сауда қатынасы жақсы дамып, Ресейден Стамбулға баратын орыс саудагерлері осы қаланың үстімен өтетін болған жылы мұнда ХІІ Карлдың әскерлері Ресейдегі атақты бай саудагерлерді өлтіріп, олардың барлық мүлкін тонап өздерімен алып кетеді. Мұндай оқиғалар ХІІ Карлдың мұнда келген кезден бастап-ақ орын алатын еді. Мұндай тонаушылықтардан соң орыс-түрік сауда қатынастарында аздап келіспеушіліктер де орын алып жатты. Бұл жағдайлар кейіннен тіпті сыртқы саяси тартыстарға ұласып, Осман империясы мен Ресей арасында жылдары соғыс та болып өтті. Бұл соғыста І Петр жеңіліске ұшырап, екі мемлекет арасындағы сауда қатынастары нашарлады. Алайда кейіннен Ресей мен Осман империясының арасында жаңадан келіссөздер орнап, ол екі мемлекет арасындағы сауда қатынастарының жақсаруына септігін тигізді. Осылайша, екі мемлекет арасында орын алған саяси тартыстарға байланысты, сауда қатынастары үзіліп отырған. Кейіннен елшілер арқылы қайта келіссөздер жүргізгеннен кейін ғана сауда қатынастары қайта жанданып отырған. Осман империясы мен Ресей арасында жасалған сауда келіссөздері 1724 жылы болып өткен Стамбул келісімшартында да қарастырылды. Мұнда әсіресе Қырым татарларының екі империя арасындағы сауда қатынастарында көрсеткен белсенділіктері мен кедергілері туралы да келісімдер жасалды. Өйткені, қырым татарлары көп жағдайда орыс саудагерлеріне қысым көрсететін еді. Бұл келісімшарттан кейін де Осман империясы мен Ресей арасындағы сауда қатынастары бір қарқынмен жүріп отырды.

1.2 Осман империясы және Ұлыбритания: саяси және экономикалық ықпалдастық
XVIII-XIX ғасырларда Осман империясының Еуропада сырткы саяси бағыттарын жүргізген мемлекеттердің бірі Англия болды. Ол кезеңде бүкіл Британ империясының басты орталығы Англия болғандықтан, Осман мемлекеті мен Британ мемлекеті арасындағы саяси байланыстар Осман империясы мен Англия арасындағы байланыстар негізінде жүзеге асырылды. Жалпы, XVIII- XIX ғасырларда Осман империясының сыртқы саясатында төрт негізгі мемлекет маңызды рөл ойнаған болса солардың бірі және ең негізгісі Англия болды. Осман империясы ғасырлардан бастау алып, ол осы кезенде де өз жалғасын тапты. XVII ғасырдан бастап Стамбулда Англияның тұрақты елшілері жұмыс істей бастаған еді. Осман империясының Англияда тұрақты елшілігі жұмыс істемеді. Алайда, Осман мемлекеті Англиямен саяси байланыстарды үнемі қолдап, ағылшын елшілеріне Стамбулда үлкен кұрмет көрсетілді. XVIII ғасырда осман-ағылшын саяси және дипломатиялық байланыстарды дамытуда Англия белсенділік танытты. XVIII ғ. бастап халықаралық саяси мәселелерді шешуде халықаралық дипломатияның рөлі күшті болып, Англия Осман империясындағы елшіліктің және ондағы елшілер мен дипломаттардың қызметін күшейтті. Елшілер тек Осман империясы мен Англия арасындағы саяси тақырыптармен шектелмей, сонымен бірге мұндағы өзге елшіліктермен тығыз байланыс ұстап, онда өз мемлекетінің саяси мүддесін көздейтін түрлі саяси істерге араласып отыратын болды. 1700-1717 жж. Англияның Осман империясындағы тұрақты және өкілетті елшісі болған Роберт Саттон Осман империясы арасындағы саяси байланыстарды реттеуде және Осман империясының Еуропа мемлекеттерімен туындаған саяси мәселелерді шешуде дипломатиялық қызметі өте зор болды. Оның бір дәлелі, Осман империясы мен Ресей арасында 1711 жылы Прут соғысында екі жақты бейбіт келісімдерге шақырып, жасалған келісімдерде Р. Саттон маңызды рөл атқарды. Уақыт өте Осман империясында ағылшын дипломатиясы жанданып, ол империядағы француз, орыс дипломатиясымен бәсекеге түсті. Ағылшын үкіметі өзінің Осман империясындағы саяси жоспарларын жүзеге асыру мақсатында және Осман империясымен сыртқы экономика мен саяси бағыттар бойынша жақын болуды көздеп, өз елшілерін үздіксіз жіберіп отырды. Роберт Саттоннан кейін елшілік қызметке келген Авраам Станьян (1717-1730 жж.) екі мемлекеттің саяси байланыстарын ретке келтірумен айналысып, сонымен бірге Осман империясының Еуропа мемлекеттерімен туындаған саяси мәселелерін шешумен айналысты. Оның басты дәлелі, 1718 жылы Осман империясы мен Австрия арасында қабылданған Пасарович (Пожаревац) келісімінде А.Станьян бітімгерлік жасады. Бұл уақытта Англия Ресейге қарсы болып, ал Осман империясын Ресейге қарсы соғысқа шығуға үгіттеді. А. Станьян Ресейдің Иранға қарсы соғыста жеткен жетістіктеріне қызғанышпен қарай отырып, оған Осман империясын айдап салуға әрекеттенді. Бірақ, оның бұл әрекеттерінен нәтиже шықпады. Мұнымен тоқтамаған Британ үкіметі Осман империясын Ресейге қарсы айдап салу әрекеттерін одан ары жалғастырды. Өйткені, Англия Ресейдің Еуропада күшейіп кетуінен қауіптеніп, оған өз күшін жұмсағысы келмей Ресеймен шекаралас болған Осман империясы мен Иран сынды мемлекеттерді оған қарсы айдап салып отырды. Осман астанасында ағылшын елшілері елшілік, дипломатиялық сондай-ақ тыншылық қызмет атқарды. Солардың бірі Джордж Генри Хэй болып, ол 1730-1736 жылдары елшілік қызмет атқарды. Бұл елші Осман империясы мен Англия арасындағы саяси байланыстарды реттеумен бірге Осман үкіметінің Еуропадағы сыртқы саяси бағыттарына қатысты ақпаратты өз үкіметіне жеткізіп отырумен өте терең айналысты. Өйткені бұл кезенде Осман империясы мен Ресей арасында соғыс басталып, ол 1739 жылға дейін созылды. Ал, орыс-түрік соғысы мен соғыс барысындағы әскери және саяси қимылдар Лондон басшылары үшін маңызды еді. Оның себебі, Англия Ресейдің Еуропада күшеюін қаламады. Осыған байланысты Стамбулдағы ағылшын елшісі мен дипломаттары тағы да орыс- түрік соғыстарына араласып, оның барысы мен нәтижесін ұдайы бақылауға алды. Олар дипломатиялық жолдар арқылы соғыстың аяқталуына да өз үлесін қосуға тырысты. 1737-1746 жылдары Стамбулда елшілік қызметте болған Эверард Фокинер осы соғысқа араласқан шетелдік елшілердің бірі болды. Елші Э. Фокинер орыс-түрік соғысын бейбіт жолмен шешуді ұсынып, саяси мәселелерді дипломатиялық жолмен шешу қажеттігін шетелдік және турік дипломаттарына баса айтты. Осман империясының Англияда тұрақты өкілетті елшілігі болмағанымен, ағылшын елшілері екі мемлекеттің саяси байланыстарын жалғастыруда белсенділік танытты. Солардың бірі Джеймс Портер осман үкіметімен мықты байланыста болды. Ол 1747-1762 жылдары елшілік қызметте болып, империялар арасындағы саяси байланыстарды дамытты. Стамбулда жүрген уакытта Джеймс Портер Осман империясы мен Англияның саяси және экономикальк байланыстар тарихы мен империяның ішкі саяси тарихы туралы көптомдық еңбектер жазып, оларды Англияға жөнелтіп отырды. Ағылшын елшілерінің мұндай енбектер жариялауына карай отырып, олардың тыңшылық және барлаушылық әрекеттермен еркін шұғылданғанын анық анғаруға болады. Д. Портер осман үкіметімен саяси байланыстарды нығайтуға тырысқанымен, оны жоғары деңгейге шығара алмады. Себебі, бұл кезенде Лондон басшыларының басты саяси мақсаты Осман империясын әлсіретіп, оны Англиямен түрлі экономикалық жобаларды жүзеге асыруға мәжбүрлеу болды. Осы мақсатпен, Англия 1768-1774 жылдары болып өткен орыс-түрік соғысы кезінде Ресейге саяси қолдау білдірді. Мұның нәтижесінде Стамбул мен Лондон арасындағы саяси байланыс салқындады. Саяси және дипломатиялық байланыстарды үзетінін жариялаған осман үкіметі сол кезде Англияға жіберген елшісі Абдуреззак Бахир Ефендиді кері қайтарды. Бұған жауап ретінде Англия Стамбулдағы өз елшісі Джон Мюррейді (1765-1775 жж.) кері қайтарып алды. Бірақ екі мемлекеттің арасы салқындағанымен саяси байланыстар түбегейлі тоқтап қалған жоқ. Бұдан кейін екі мемлекеттің саяси байланысын жақсартатын тәжірибелі елші қажет болды. Мұндай елшілікке Джон Мюррейден кейін Стамбулдағы Англияның елшісі болған Роберт Эйнсли лайықты болды. Роберт Эйнсли 1775-1793 жж. Стамбулда Англияның тұрақты және өкілетті елшісі кызметінде болып, оған Осман империясымен саяси байланыстарды реттеуде басты екі тапсырма жүктелді. Оның біріншісі Осман империясымен саяси байланысты тұрақты түрде жүргізу болса, екіншісі Стамбулдағы өзге елдердін елшілерімен тығыз дипломатиялық байланыста болып, оларға Англиямен жаксы байланыста болуды дәріптеуді тапсырды. 1768- 1774 жылдары болған орыс-түрік соғыстарының салдарынан салқындаған осман-ағылшын саяси байланыстарын дұрыс жолға қоя бастады. Роберт Эйнсли дипломатиялық жолдар арқылы Осман империясы мен Англияның саяси байланыстарын бұрын-сонды болмаған жаңа бір сатыға көтерді. Осыдан соң Англия сыртқы саясатта Осман империясына жақындай түсті. 1789 жылы Осман империясының сұлтаны II Селім билікке келген кезден бастап Осман империясын қоғамдық өмірдің барлық салалары бойынша еуропалық үлгіде дамытуды жоспарлады. Соның негізінде Еуропа елдерінде Осман империясының тұрақты және өкілетті елшіліктерін ашу жолға койылып, Еуропа мемлекеттеріне елшілер аттандырыла бастады. Оның ішінде Англияға да тұрақты елші жіберу мәселесі қарастырылып, осман үкіметі бұл іске Роберт Эйнслиді араластырды. Осылайша, Осман империясының Лондонда алғашқы тұрақты және өкілетті елшілігінің ашылу жобасы жүзеге асырыла бастады. Бұл жағдай Осман империясының сыртқы саяси тарихыңдағы ірі жаңалыктардың бірі болды. Жалпы бұған дейін де Англияда осман елшілері саяси қызметте болып, алайда, олардың қызметі шектеулі болғандықтан мүмкіндіктері де шектеулі болып отырды. Сондықтан да жан-жақты саланы қамтитын тұрақты және заңды түрде жұмыс істейтін елшілер жіберу қажеттігі туындады. Бұл жоспардың барлығы ІІІ Селім мен осман үкіметінің адамдары талдаудан өткізіп, елшінің қызметі туралы шешімдер қабылданды. Лондонға аттандырылатын елшінің басты міндеттері мемлекеттер арасында саяси мәселелерді шешу, саяси және экономикалық салада келісімдер орнату, Англияның рыноктарында осман саудагерлерінің құқықтарын корғау болды. Елші өзінің қызметімен қатар дипломатиялық қызмет те атқарып сыртқы саясатта екі мемлекетті жақындастыруға міндеттелді. Мемлекеттер арасында туындаған қандай да бір саяси тақырыпты дипломатиялық жолмен шешу қажеттілігі тапсырылды. Елшілермен бірге аудармашылар, кеңесшілер мен қаржы мәселелері бойынша өкілдер жіберілуi туралы шешім қабылданды. Осман империясы мен елші Р. Эйнсли арқылы Англияның сыртқы істер министрі Лорд Гренвиль арасында келіссөздер жүргізілді. Келіссөздер барысында империялар арасында тұрақты елшіліктер мен елшілердің жұмыс істеyi туралы түрлі жобалар қабылданды. Нәтижеде Осман империясының Англияда тұрақты және өкілетті елшілігі ашылып онда осман елшілері тұрақты түрде жұмыс жасайтын болды. 1793 жылы Осман империясының сұлтаны II Селімнің арнайы жарлығы бойынша Осман империясының Англиядағы алғашқы тұрақты және өкілетті елшіci больп Юсуф Eфенди сайланды. Р. Эйнсли өз үкіметіне 1793 жылы 6 тамызда Юсуф Ефендидің Осман империясының Англиядағы тұрақты және өкілетті елшісі етіп сайланғандығын жария етті. Бұл ұсыныс Англия тарапынан қабылданып осман елшісіне тұрақты және өкілетті елші (ambassador) атағы берілді. Юсуф Ефенди 1793 жылы 21 желтоқсанда Лондонға жетіп келді. Юсуф Ефенди өзімен бірге алып келген сұлтанның жолдауын король ІI Георгке ұсынды және осыдан бастап өзінің елшілік қызметін бастады. Юсуф Ефенди Лондонда болған жылдары сыртқы сауда мен басқа да экономикалық мәселелерді шешуде белсенді қызмет атқарды. Ол 1795 жылы Петербургте Англия мен Ресей арасында жасалған әскери корғаныс жөніндегі мәселелерді шешумен шұғылданды. Лондонда Осман империясы туралы жүргізілген келіссөздер барысы мен өзі естіген және газет беттерінде жарияланған хабарларды Осман мемлекетіне уақытында жеткізіп отырды. Осман әскерін кұру мақсатында, ағылшын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.