Марксистік антропологиядағы негізгі түсініктер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Марксистік көзқарас
АНТРОПОЛОГИЯ ТАРИХЫ МЕН ТЕОРИЯСЫ

Марксистік көзқарас

Тақырыпты оқудың мақсаты - ХХ ғасырда кең тараған антропологияға жақын марксис- тік ілімдерге талдау беру.
1960 жылдары марксизм деген атпен жаңа мектеп қалыптаса бастаған еді. Ол келесі екі онжылдықта Францияға, Британияға, Оңтүстік Африкаға, Үндістанға, Нидерландияға, Скан- динавияға, Канадаға және Латын Америкасына қатты ықпал етті. Түсінікті саяси себептерге байланысты оның ықпалы АҚШ-та аз болды. Марксистік көзқарастың ықпалына ұшыраған эволюционист Лесли Уайттың өзі марксистік тақырыптар мен пікірталастарға келгенде көбіне үнсіз қалатын. Кей ғалымдар жер, еңбек, капитал сияқты тақырыптарда Маркстің көзқарасына ұқсас пікірлерді ұстанды. Ал кейбірі, оның мүлдем қарастырмаған тақырыптарына дәл сол сияқты мәнерде жауап тапқысы келді. Мәселен, 1960 - 1970 жылдары батыс Африкадағы гендер мен жас иерархиясын классикалық марксизмдегі таптар иерархиясын зерттеудегі әдіспен зерттеуге бола ма деген сұрақ төңірегінде пікірталастар жүрді. Марксистер осы сынды сұрақтар аясында басқа марксистермен қызу пікірталасқа түсті. Олардың өз ішіндегі пікірталастары марксист емес ғалымдармен жүргізетін пікірталастар деңгейімен бірдей еді. Десе де марксист емес ғалымдар оларға қатты қарсылық көрсететін. Қалай болғанда да, осы пікірталастар нәтижесінде көпшілік мойындаған идеялар пайда болды. Ол идеялардың кейбірі қазіргі постмарксистік дәуірде де танымал болып отыр. Олардың ішінде материалистік көзқарасты ұстанатын марксист емес антропологтар да, колониализм мен империализм антропологиясына қызығушылық танытатын антропологтар да бар.

Марксистік антропологиядағы негізгі түсініктер

Марксистік антропологиядағы ең маңызды түсініктердің бірі - Карл Маркстің Капитал жинағының 1-ші томындағы идеяға негізделген өндіріс түрі түсінігі. Бұл ұғымға берілген классикалық түсінік Берри Хиндесс пен Пол Хирстке тиесілі. Олар өндіріс түрін өндірістік қатынастардың басымдығы арқылы жүйеленген қатынастар жиынтығы мен өндіріс күштерінің бірлігі деп сипаттады. Бұл жердегі бірлік осы элементтер арасындағы өзара қарым- қатынасты білдіреді. Бірақ ол марксистік теорияның ішіндегі сан қилы өндіріс түрлерінің арасындағы өзара қарым-қатынас мағынасында қолданылған. Хиндесс пен Хирст өндірістік қатынастар туралы ойын былайша дамытады:
Өндірістік қатынастар қосымша еңбекті иемденуді, сонымен бірге осы қосымша еңбекті иемдену түріне сәйкес келетін өндіріс түрлерінің әлеуметтік бөлінуінің ерекше түрін білдіреді. Олардың ойынша, қосымша еңбек барлық қоғамда болады. Бірақ әр қоғам оны әртүрлі иемденеді. Мәселен, қарапайым коммунистер және жетілдірілген социалистік қоғамдар оны ұжымдасқан түрде иемденеді. Ал феодалды және капиталистік қоғамдарда оны еңбектенбейтін таптар, яғни сәйкесінше феодал лордтар мен қазіргі заманғы капиталистер иемденеді. Өндіріс күшіне табиғатты иемдену жолдары да жатады. Өндіріс түрлері дегеніміз - азық жинау, бау- бақша шаруашылығы, мал шаруашылығы сияқты қарапайым экономикалық іс-әрекеттер. Хиндесс пен Хирст сөздерін былай қорытындылайды: өндірістік қатынастар немесе өндіріс күшінің анықтамасы өндірістің түріне тікелей байланысты.
Сонымен бірге антропологтар өнімді өндіру азық табудың ерекше түрі ме, әлде азық табу, үлкенірек өнім өндіру тәсілінің құрамындағы соған ұқсас басқа өндіріс түрлерінің бірі ме деген сұрақ төңірегінде пікір таластырды. Соңғы пікірді ұстанғандар үй шаруашылығы тауарды өндіретін және тауарды тарататын бірлік болып есептелетін өнім өндірудің үй шаруашылығы тәсіліне тек азық жинаушы қоғамдар ғана емес, шағын бау-бақша шаруашылығымен айналысатын қоғамдар да жатады деп өз пікірін дәлелдеді. Одан бөлек бұдан да күрделі дамытылған кешендер қатарында біртізбекті феодалдық және капиталистік өнім өндіру тәсілдері бар.

Екінші жағынан, Маркс негіз немесе инфрақұрылым мен оның суперқұрылымы арасын- дағы айырмашылықты ажыратып берді. Негіз - өндіріспен тығыз байланысты әлеуметтік құрылымдық элементтерден тұрады. Мысалы, табиғи технологиялар, елді мекендердің қоныс- тану ерекшелігі, айырбас жасау байланыстары.
Ал суперқұрылым болса, өндірістен мүлдем алшақ нәрселерден тұрады. Мысалы, ғұрып пен діни сенім. Өндіріс пен дін арасында байланыстың бар екені күмәнсіз. Бірақ ол байланыс дәл өндіріс пен саясат арасындағы байланыс сияқты нақты емес. Шындығында, 1970 жылдары немесе одан сәл ертеректе марксистер мен мәдени экологтар көптеген сұрақтарға қатысты бірдей тұжырымдарға келе бастаған еді. Стьюардтың мәдени өзек ұғымы марксизмдегі негіз ұғымымен сәйкес келетін. Сол сияқты Стьюардтің жалпы мәдениеті марксистік идеядағы суперқұрылымға ұқсас еді.
Марксизм мен антропологияның тағы бір ортақ тұсы - орталық пен периферия ұғымда- ры. Орталық дегеніміз - негізгі күштің шоғырланған жері. Мысалы, отарлаушы елдің немесе мемлекеттік астананың орналасқан жері. Периферия болса, орталықта жасалған шешімге тәуелді аймақтар. Мысалы, кейін таралымға немесе сатылымға кететін тауарды өндіретін, ауыл шаруашылығымен айналысатын өңірлер. Иммануил Валлерстайнның көзқарасынша, орталық периферия байланысы XV ғасырдың соңынан бастап ғаламдық деңгейде экономикалық қатынастарға тән болды.
1970 - 1980 жылдардан бастап технология мен еңбек қатысуымен қоғамда өнім өндіруге және өнім өндіру тәсілдерінің түрлерін байланыстыру тақырыптарына деген қызығушылық күрт өсті. Бұл қызығушылықтың нәтижесі марксистік теория жалпы антропологияда толыққанды орын алады деген ойға әкелді.
Годельенің құрылымдық марксизмі
Структуралист марксистер суперқұрылымды іргелі мәселелер қатарына жатқызатын. Кейбіреуі тіпті суперқұрылымдық элементтерді инфрақұрылымға жатқызатын. Өйткені олар әлеуметтік-экономикалық мәселелердің жоғарғы жағында емес, оның ішіне ендірілген деді. Осы мектептің ең көрнекті тұлғасы Морис Годелье Меланезияда этнографиялық зерттеулер жүргізді. Содан кейін ол ұзақ уақыт бойы антропологияның дәстүрлі сұрақтарын зерттеп, басқаларды да осыған шақырды. Ол дәстүрлі структуралистік және марксистік зерттеу әдістеріне жүгінді. Бірақ 1970 жылдардан бастап ол өнім өндіру тәсілдерін сипаттау және оны талдау тақырыбына қатты қызығушылық таныта бастады.

Жоғарыда атап өткендей, Годельенің құрылымдық марксизмі мәдени экологияға негізделген болатын және ол қоршаған орта, технология және қоғам арасындағы байланысты анықтауға тырысты. Құрылымдық марксизмнің дәстүрлі структурализмнен айырмашылығы онда өндірістік қатынастардың маңыздылығы технологиядан немесе жеке тұлғаның іс- әрекеттерінен жоғары тұратын. Қоғамдар өзара байланысты ғаламшарлар ретінде талдау нысаны болып қала береді, бірақ олар марксистік әлеуметтік құрылым терминімен аталады. Сол сияқты мәдениет идеологиямен теңестірілді, ал экономика болса өнім өндірудің тәсілі ұғымымен бірдей мағынаны берді. Құрылымдық марксизмнің функционализммен де ұқсас тұстары көп еді. Өйткені екеуі де ғұрыптың, туысқандық байланыстардың, тағы сол сияқтылардың синхрондық және функционалистік қасиеттеріне ерекше мән берді.

Негізгі экономист антропологтардың өзі осы процестің ықпалына түсті. Соның мысалы ретінде Маршалл Салинстің Тас дәуірі экономикасы кітабын айтуға болады. Францияда өткізген бір жыл ішінде марксизмнің мектебін көрген америкалық антрополог кейін марксизмді жоққа шығарады. Өйткені оның ойынша, марксизм мәдениетке өте аз көңіл бөлетіндіктен, ол капитализмге дейінгі қоғамдарды талдауға қауқарсыз. Десе де оның Тас дәуірі экономикасы арқылы өнім өндірудің үй шаруашылық тәсілі ұғымы кеңінен қолданысқа енді.
Марксистік антропологияның ықпалына ұшыраған, бірақ оны қатты сынға алып, оған қарсы шыққан тағы бір америкалық Марвин Харрис болатын. Оның ойынша, құрылымдық марксистер шектен тыс структуралистер болды және жеткілікті түрде материалист болмады. Харрис мәдени материализмді тұрпайы материализм деп атады. Онда Харрис мәдениетті көзге көрінетін материалдық күш ретінде түсіндіреді. Оның осы теориясын кейін Джонатан Фридман қатаң сынға алады. Харристің пайымдауынша, тіпті діни табудың өзі де материалдық негізге ие. Мысалы, үнді мәдениетіндегі сиыр етін жеуге табу - жер жыртуға қажетті малды сақтап қалу қажеттілігінен туындаған, яғни Харристің пікірінше, экологиялық шектеулер бар- лық басқа себептерден басым тұрады. Сол себепті мәдениет дегеніміз - негізінен материалды күштердің өнімі.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.